Atmanand Prakash Pustak 014 Ank 09

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531165/1

Page #1

9112यामा
90
The At manand Prakash. REGISTRED No. B. 431.
श्रीमधिजयानन्दसूरिसद्गुरुज्यो नमः 00005000-5000DOSSESSAGE5%80000RREESENGES
श्री
आत्मानन्द प्रकाश.
GENOGRESeasSEEEEEEESaSECSCGOOD20paraxsa925
सेव्यः सदा सद्गुरु कल्पवृक्षः
SwammarAmm.Samania
श्रीमत् सम्यक्त्वरत्नं जिनमतललितं ज्ञानरत्नं गरिष्टं। शुद्ध सद्वत्तरत्नं भविजनसुखदं सारसंवेगरत्नम् ।। सद्भावाध्यात्मरत्नं गुणगणखचितं तत्वसदोधरलं
आत्मानंदप्रकाशो दधिपरिमथनात् वाचकाः प्राप्नुवन्ति।।१।। arease-se-Sasara-e-sa-aSansar-ase----- - पु.१४. वीर संवत् २४४३ चैत्र, आत्म सं. २१. अंक ९ मो.
pees555-2066555 925050SRO प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर.
વિષયાનુક્રમણિકા નંબર, વિષય पृष्ठ. नम२. विषय पृ ष्ट. १ श्री प्रभु स्तुति. (संस्कृत)...२०३योगस्व३५. (पद्य) ......२२५ २ अयोध४ ५६. ...... २०४७ व, शुश्मन घम प्रत्येउवा 3भृत्यु. ......... २०४८ अविर प्रेम डावोनये!... २२६ ૪ જેન એતિહાસિક સાહિત્ય. ૨૧૫ ૯ એક આર્ય સમાજકા મહા મૃपधाराधन. ......... २२० षावा. ...... ...२२८
| વાર્ષિક મૂલ્ય રૂા. ૧) ટપાલ ખર્ચ આના ૪.
wwwanNSAgarwwwwwww.
આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈએ છાપ્યું -ભાવનગર,
mammilam.brammamisalam

Page #2

અમારા માનવંતા ગ્રાહકોને ખુશખબર,
ચૌદમા વર્ષની અપૂર્વ ભેટ. શ્રી અયોગદ્વાર સુત્રનો સાક્ષસ સારાંશ.
અમારા માનવતા ગ્રાહકોને જણાવવા રજા લઈએ છીએ કે આ માસિકનું આ ચૌદમું" વધુ ચાલતું હોવાWી. જેના નવ અકે પ્રસિદ્ધ થઈ ચુક્યા છે, જેથી દર વર્ષ મુજબ આ વર્ષે પણ ધારા મુજબ પ્રત્યેક જૈન બંધુએ અને હેનાને પઠન-પાઠનમાં ઉપયોગી અવશ્ય નેય, યોગ્ય દ્રવ્યાનુયોગના (આગમનું રહસ્ય જણાવનાર) ખરેખરા ઉપાગી શ્રી અતુચાગટ્ટાર સૂત્ર સંક્ષિપ્ત સારાંશ ગ્રંથ અમારા કદરદાન ગ્રાહુકાને આ વર્ષની ભેટની બુક તરીકે આપવાનું પસંદ કરવામાં આવ્યું છે..
આ ગ્રંથ સિદ્ધાંતના છે તે સૂત્રના કર્તા શ્રીમાન સુધમંગળધરે મહારાજ છે. તેમજ આ સત્રની ટીકાના કર્તા શ્રીમાન મલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ કે જે નવાંગી ટીકાકાર મહારાજ શ્રી અભયદેવસૂરિ મહારાજના શિષ્ય છે. હાલમાં ચાલતી આગમવાચનામાં પંન્યાસજી શ્રી દેવીવજન્યજી મહારાજે આ સિદ્ધાંતની ધ ગ્રહણ કરેલા તેના રહસ્યન્સ ક્ષિપ્ત સીરારારૂપ અન્ય જૈન બંધુઓને લાભ આપવાના ઇરાદાથી આ કૃતિ માટે સ્તુત્ય પ્રયત્ન કર્યો છે. - આ મુજબે પૂર્વાચાર્યના બનાવેલ સત્રની મૂળ તથા ટીકામાંથી ઉદ્ધાર કરી સારાંશ ખેંચી. આ ગ્રંથની યોજના કરેલી છે, આ સૂત્રે દરેક શાસ્ત્રની કુચીરૂપ છે અને જ્યાંસુધી કેવી હાથમાં ન આવી હોય ત્યાંસુધી નગરમાં પ્રવેશ કદીપણ થઈ શકતા નથી, જેથી સિદ્ધાંતરૂપ નગરમાં પ્રવેશ કરવાને માટે આ સુત્ર-આ ગ્રંથ એક ચાવીરૂપ છે. જેથી આ સૂત્રમાં જ્યાં સુધી પ્રવેશ થયો ન હોય ત્યાંસુધી સિદ્ધાંત સંબંધી રહસ્ય આપણે કદીપણ સમજી શકવાના નથી તેથી જ સ્વપ અદ્ધિવાળા જીવનને સિદ્ધાંતમાં પ્રવેશ થવા માટે નિસરણીરૂપ અને અત્યારે સાની અંદર પ્રવેશ કરવાના ઉત્સાહીત થયેલા જૈન બંધુઓને સૂત્રની અંદર રહેલા અપૂર્વ રહસ્યની પ્રાસાદિ રૂપ હોવાથી, આ ગ્રંથના પઠનથી સિદ્ધાંતના રહસ્ય જાણનારા ગ્રાહંકાના હૃદયમાં સુત્રા ઉપર બહુ માન પ્રગટ થવા સાથે ભવિષ્યમાં તે વાંચવાની યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરી શકે તેવું છે. * આ ગ્રંથમાં ઉક્ત મહામાએ એ તો સરસ અનુક્રમ ગોઠવ્યા છે કે સિદ્ધાંતમાં પ્રવેશ કરનાર ઈચ્છકને અનેક બારી બારણારૂપ માલુમ પડે તેમ છે અને વાંચનારને આનંદ સાથે સમજવામાં સરલ થઈ પડે તેવો છે. ટૂંકમાં આ ગ્રંથને ક્રમ જીવવિચારાદિના મલાની માફક ગાઠવા વામાં આવેલા હોવાથી અલ્પ સમયમાં દરેક જીજ્ઞાસુને સમજ પાડવા સાથે સિદ્ધાંતમાં પ્રવેશ થવા સાથે શ્રવણ કરવાને પણ જરા પણ મુશ્કેલી રહેશે નહીં. '
સિદ્ધાંતની તવેનુ યથાસ્થિત જ્ઞાન કરવા માટે આ ગ્રંથ ખરે ખર ભામીયા સમાન છે. તેને ટલું જ નહિ પરંતુ પરમપદ (મોક્ષ) પ્રાપ્ત કરવા માટે આ ગ્રંથ એક અપૂર્વ નૌકા સમાન છે. | હાલમાં ચાલતા મહાન યુદ્ધને લઈને કાગળા વગેરે છાપવાના તમામ સાહિત્યની ઘણીજ હદ ઉપરાંત માંધવારી છતાં દર વર્ષે ધારા મુજબ નિયમીત ભેટની બુક આપવાને ક્રમ માત્ર આ માએ ચાલુ રાખ્યા છે તે અમારા સુજ્ઞ બંધુઓના ધ્યાન મહા૨ હેરી જ નહિં,
નવ માસ થયા ગ્રાહુકા થઈ રહેલા અને તેમાં આવતા વિવિધ વિષયોનો આસ્વાદ લેનારા

Page #3

29906ccesssonscenesdastee9090029999995-sewareERSO901939
CeCee
ROCHENDECH
O
NGCCCCOM16COM.rekol6.
COMeets-15IG) CREASTERNATIODERMATOGR3SECREGNICRO
SECS59996199999
श्ह हि रागषमोहाद्यनिनूतेन संसारिजन्तुना
शारीरमानसानेका तिकटुकःखोपनिपात. पीमितेन तदपनयनाय हेयोपादेयपदार्थपरिज्ञाने यत्नो विधेयः॥
NOAAAAARAARUR-ARVELARRAN SEERESAMEERIODSERISTRARASHMIRMIRE
पुस्तक १४ ] वीर संवत् २४४३, चैत्र आत्म संवत् २१. [ अंक ९ मो. ลองคลลลลลลลลลลลลลของคลดAAAS
प्रभु स्तुति.
(गजल.) करुणा सुधाभिभरितं, चरितं हि तावकीनम् । करुणा० ज्ञानेन्दिरा विलासिन् , त्यक्तेन्दिरेण स्वामिन । कुर्वात्मरूपगामिन , मम रूपमात्मनीनम् ॥ करुणा० १ बद्धोस्मि मोह जाले, महा दुःख दे कराले । मिलितोऽसि नाथकाले, कुरुबंधनैविहीनम् ॥ करुणा० २ विषयेषु जानुदन्नं, दीनं सदाहि मनं । । अधुना तवांघ्रि लग्नं, कुरु नाथ मामदीनम् ॥ करुणा० ३ धेहि कृपा कृपालो, देहि सुखं दयालो । नाशं प्रयातु कालो, दृष्ट्वांधकार इनम् ॥ करुणा० ४ वल्लभ देव चरणे, हर्षात्म लक्ष्मी करणे।।
हर्तुं स्वजन्म मरणे, मन एव मे विलीनम् ॥ करुणा० ५ KYUYURUUyyyyu-YEUYULUNUYyteix
HAARYAAARA-RAAARARAAAR

Page #4

૨૦૪
શ્રી આત્માનઢ પ્રકાશ
પ્રબોધક પદ.
રાગ ભૈરવી-આખી આલમને ઢંગનારી-એ રાગ,
મન ભમરા ભૂલ્યે ભવ બાજી, જુગ જ જાળથી રહ્યા રાજી—ટેક. *અલી ઇંકજ પાયા, માહે મુઝાયા, (૨) કાળ મતંગ મુખ ઝડપાયા, મનકી રહી મનમાંજી, મન ભમરા ભૂલ્યા
ન
નીર ન પાયે તીર ન પાયા, (૨) મસ્તહસ્તી ભવ કીચ ફસાયા, બ્ય કરે પતરાજી, મન ભમરા ભૂલ્યા॰
પન્યાલ વિંટાયેા ભવ કુપ પાસેા, (૨) ૬મબિંદુમાં મન લલચાયા, અધર રહ્યા તરૂ ખાઝી. મન ભમરા ભૂલ્યા
આધી ઉપાધી વળી ”વપુ વ્યાધિ, (૨) રહી ન સમાધી સુ કરણી ન સાધી, હાર્યાં માજી પાજી, મન ભમરા ભૂલ્યા
ભવ આથડીયા પુણ્ય પ્રખળીયા, (૨) નરભવ ચિંતામણી કર ચડીયા, કાગ ઉડાડે ગાજી, મન ભમરા મૂલ્યા૦
કર શુભ કરણી ભવ નિસ્તરણી, સાંકળચંદ સમય અનુસરણી, ખાજી કર બધી તાજી, મન ભમરા ભૂલ્યા॰
KH
મૃત્યુ.
૨
3
૪
૫
દ
""
સમસ્ત વિશ્વ મૃત્યુની બ્રાન્તિને વશ બનેલુ છે. જે વસ્તુજ નથી તે વસ્તુથી જગત નકામુ ભડકયા કરે છે. “ મૃત્યુ ” નામની કહેવાતી અવસ્થાને જે જે ઉક્તિઆથી સમેધવામાં આવે છે, તેમાંજ એ બ્રાન્તિના આપણને પરિચય મળે છે. દુનીઆ જેને ડાહ્યા અને સમજી મનુષ્યા ધારે છે એવા મનુષ્ય પણ “ મૃત્યુ નામથી ઓળખાતા બનાવને વિવિધ જાતના નામ અપે છે. અને જુદા જુદા પ્રકારે વાકય રચના ઘટાવીને એ બનાવમાં નવા નવા અર્થ આરેાપી આસપાસના સમુદાયમાં ભય, અજ્ઞાન અને કલેશનુ વાતાવરણ ફેલાવે છે. કેાઇ માણસ અકાળે “ મરી જાય ” એ વ્યતિકરનુ આવા ડાહ્યા જના હેકાવી વ્હેકાવીને વર્ણન કરે છે, તે કહે છે કે “ કાળ એ બિચારાના કાળીએ કરી ગયા ” અથવા “ એ બિચારાને ક્રૂર
૧ ભમરેા. ૨ કમળ. ૩ હાથી, ૪ ભવ-કાદવ. ૫ સાપ. હું મધનુ' ટીપું', છ શરીર.

Page #5

મૃત્યુ
૨૦૫
યાજાએ તેના જીવનના વસત કાળમાં ઝડપી લીધે અથવા “ તેની સમસ્ત પ્રવૃતિના એકાએક અંત આવી ગયા ” અથવા “ તેના જીવન કાર્યની પૂર્ણાહુતિ થઈ ગઈ ” આવા વણુના ઉપરથી કાઇ અજાણ્યા માણસને તે એવેાજ ખ્યાલ આવે કે એ “ મરનાર ” આત્માને જાણે કે અસ્તિત્વમાંથી સમૂળગા લેાપ થયે, શુન્યતામાં તે પરિણમી ગયા અને વિધિ વાક્ય વડે તે આત્મા સમેાધાતા હવેથી અધ પડી ગયે..
""
“
આપણા શાસ્ત્રા કહે છે કે જીવન એક સળંગ, અસ્મીત, અવિચ્છિન્ન વ્યા પાર છે. માત્ર જીવન પ્રવૃતિના પ્રદેશજ બદલાય છે. જો કે નિશ્ચય દષ્ટિ અથવા નિરપેક્ષ પરમાત્મ દૃષ્ટિબિંદુ ( stand point of the absolute )થી શ્વેતાં સ્થળ, કાળ કે કાર્ય-કારણુ ( time, space and causation ) કશુ છેજ નહી છતાં આપણા સામાન્ય અનુભવમાં આવતા યંત્રહારના ( R>latime standpoint ) ષ્ટિમંડુથી જોતાં પણુ “ મૃત્યુ ” એ માત્ર સ્થળ કે જીવન પ્રવૃત્તિના અંતરજ છે. પરંતુ વિમાહના પ્રાઞલ્યથી આ નિશ્ચય આપણા અંત:કરણમાં નભી શકતા નથી. “મૃત્યુ”ની ભ્રાન્તિ એટલી હદે આપણામાં વ્યાપી ગએલી છે કે એ નામ સાંભળીને આપણે કંપી ઉઠીએ છીએ. શાસ્રામાં પગલે પગલે પુનર્જન્મ અને સ્વગર્ગાદિ લેાકનું વર્ણન કરેલુ છે. અને જીવન જુદા જુદા રૂપે કાયમજ રહે છે એમ ભાર મૂકીને ખિાધે છે, છતાં લેાકેાને તેની પ્રતીતિ મુદ્લ આવતી નથી. આ લેાકમાં જે આત્માનું આચરણ ઉત્તમ પ્રકારનું હાય તે નિયમ વડેજ પરાકમાં ઉત્તમ ગતિ મેળવેજ એમ તેઓ મેાઢેથી કબુલ કરે છે છતાં તેમની રીતભાતમાં એ મેાઢાની કબુલાતના મુદ્દલ પરિચય મળા નથી. ઉત્તમ ગતિને તેમના કોઇ સગા સંબંધી પ્રાપ્ત થએલ છે, એ નિશ્ચયથી તેમને જે આનંદ અને સુખ અનુભવાવું જોઇએ તેની લેશ પણ નિશાની તેમના મુખ ઉપર લેવામાં આવતી નથી. ચેાથા ગુણસ્થાનકે બિરાજવાને! દાવા રાખતાર અને શાસ્રામાં પ્રતિખાધેલા સિદ્ધાંત વાણીમાં પાકકા ભરૂસ હોવાનું જાહેરનામુ ફેરવનાર લેાક મડળમાંથી કેટલા ઘેાડા મનુષ્યેા મૃત્યુની ભ્રાન્તિથી રહિત છે, એ પ્રત્યેક વાચક પોતાના અંત: કરણને ખુદ જોશે તેા ત્યાંથી ઉત્તર મળશે. સમકિત અથવા શાસ્ર નિશ્ચય હૃદયમાં જામેલા હાય અને જે વન થવુ જોઇએ, તેનાથી વિપરીત વર્ઝન થતું જોઇ અમને એ જ માનવું પડે છે કે આ કાળે સમિકડી મડ઼ાજનાની સંખ્યા ધારવામાં આવે છે, તેનાથી હજારો ગણી ન્યુન છે. શ્રાવક કુળમાં અવતાર પામવાથી કદાચ ઘણાખર જન્મ સમકીતી ” હશે પણ “ ગુણુ સમકીતી ” આંગળીને ટેરવે ગણી શકાય તેટલા પણ હશે કે નહી તે પણ શકા જેવું છે.
66

Page #6

૦૬
શ્રી આત્માનă પ્રકાશ.
અત્યારે કોઇ અન્ય સૃષ્ટિના માણસ આવીને આપણા અધા ધર્મશાસ્ત્રના ગ્ર ંથાની અકેકી નકલ પેાતાની સાથે લઇ જાય, અને ત્યાં પેાતાની સૃષ્ટિમાં તે છપાવીને તેના ફેલાવા કરે તે તે વાંચનારા વર્ગ એ પુસ્તક ઉપરથી એવુ જ અનુમાન કરે કે, જે ભૂમિ ઉપર આવા ઉત્તમ ગ્ર ંથા અમર્યાઢપણે વિસ્તાર પામ્યા છે, અને જ્યાં આવુ` દિવ્ય જ્ઞાન સમુદ્રના પ્રવાહની પેઠે ચાતરફ વ્યાપી ગયું છે, ત્યાં “મૃત્યુ” ના ભય તા યાંથીજ રહેવા પામે ! એવા દેશમાં પ્રત્યેક અ ંતઃકરણ પરમ સમાધાન વાળી સ્થિતપ્રજ્ઞ દશામાં વિરાજતુ હાવુ જોઇએ અને “મૃત્યુ”ના નામે કશાજ ભય, કલેશ, હાયવેાય કે રાવુ ફુટવુ એ તે સ્વાલજ શેના હાય ! જે દેશમાં આવા સેંકડા ગ્રંથા ગામ, નગર કે ગામડામાં ખુણે ખચકે પણ ફ્રી વળ્યા હોય અને સ વ્યાપક પ્રભુની પેઠે એના વિના કાઇ ઠામ પણુ ઠાલુ ન હોય ત્યાં “ મૃત્યુ ”ના ભય તા બાજુ ઉપર રહ્યા, પણ ઉલટા મૃત્યુ મહાત્સવ ” ઠેર ઠેર ઉજવાતા હોવા જોઇએ; અને જીવન અને મૃત્યુ રહેવા શબ્દો પણ અર્થહિન હાવા જોઇએ.
આપણા ધર્મશાસ્ત્રના ગ્રંથાને લઇને આપણી તે લેાકમાં જે કીમત અંકાય તેના ઉપર આપણને હાસ્ય છુટ્યા વિના રહેજ નહી. તે ભેાળા પરલેાકવાસીઓને ક્યાંથી ખબર હોય કે અમે લેાકેા મતાવવાના અને ચાવવાના દાંત જુદા જુદા વેઢારીએ છીએ ? એ સાદા સીધા અને પ્રમાણીક આત્માઓને ક્યાંથી ભાન હાય કે એ ગ્ર ંથાના સિદ્ધાંતા પ્રત્યેના અમારા આદર એ માત્ર દેખાવના, અને બહુતા ધર્મ સ્થાન કે ઉપાશ્રયના ચાર ખુણામાંજ મર્યાદા પામેલેા રહે છે ? એમને મિચારાને કાણુ ખપર આપે કે એ શાસ્ત્ર તરફની હમારી શ્રદ્ધાને દાવા તદ્ન પાકળ, ટાંગી અને કૃત્રીમ છે, અને “ મૃત્યુ મહાત્સવ ” ને મદલે હમારા કોઇ સગા, સ્નેહી કે મિત્રના “મૃત્યુ”ના પ્રસંગે હમે શાક સુચવનાર પેાશાક પહેરીએ છીએ, અને જાણે એ આત્મા નિરતરના માટે અસ્તિત્વમાંથી ભુંસાઇ ગયેા હાય તેમ સમજી તેના માટે ખેઢ અનુભવીએ છીએ. શ્રદ્ધા અને શ્રદ્ધાજન્ય કર્તવ્યૂ વચ્ચે અમારામાં કરાડા ગાઉના અંતર છે, ‘મૃત્યુ’ છેજ નહી છતાં તેના ત્રાસ અમારા હૃદયમાંથી ક્ષણ પણ ખસતા નથી, અને એ અનાગનું નામ સાંભળતાં અમે ધ્રુજી ઉડીએ છીએ.
૮
“મૃત્યુ” એ માત્ર અજ્ઞાનજન્ય બ્રાન્તિ હોવાનું જેમને ભાન થયું છે, તેમને મન એ મૃત્યુના કશા ભયકારક અથ હાતા નથી. માત્ર સ્થાનાંતર, અને પ્રવૃતિના પ્રદેશનું પરિવર્તન, એ શિવાય તેમને મન કોાજ ફેરફાર એ અનાવથી જણાતા નથી. કદાચ તેમને ક્ષણીક વિયેાગજન્ય વિરહના ખેદ થાય, અને મૈત્રિ અથવા સબંધના પ્રત્યક્ષ અભાવ થાડા કાળને માટે લાગે, છતાં તેમના અંત:કરણમાં પણે એટલુ તા રહ્યાજ કરે છે કે પોતાના તે મિત્ર અથવા સંબંધી આ વિશ્વમાંથી ગુમ

Page #7

મૃત્યુ.
૨૦૭ થયે નથી, પરંતુ જીવનની કેઈ બીજી અવસ્થામાં પ્રવેશેલ છે. તેમના અંતઃકરણમાં આવો નિશ્ચય બુદ્ધિજન્ય જ નહી. પરંતુ હદયજન્ય હોય છે. અર્થાત્ માત્ર બુદ્ધિ વડે માનવા માત્ર નહીં, પણ “નિશ્ચય એમજ છે” એવા પ્રકારને દ્રઢ અને સ્થિર હોય છે. આથી તેમના અંત:કરણમાં અજ્ઞાનજન્ય કષ્ટ મુદલ અનુભવાતુ નથી. પરંતુ એમ થવામાં કુદરતને સુંદર સંકેત છે એમ માની શાંતિ અને સતેષ અનુભવે છે. આપણે જેને “મૃત્યુ” કહીએ છીએ તે ન હોત તો આ વિશ્વની પ્રગતિ અટકી પડત અને આત્મા પોતાની મહત્વાકાંક્ષા કઈ રીતે સિદ્ધ કરી શકતજ નહી એમ ડાહ્યા પુરૂષોને નિશ્ચય હોવાથી તેઓ એ વ્યતિકરમાં કાંઈ અઘટીત અથવા “એમ ન હોત તો સારૂ” એવું કશુંજ જોતા નથી. “મૃત્યુ એ માત્ર સળંગ જીવનમાં વિસામારૂપે અથવા એક ગ્રંથના નવા નવા પ્રકરણે રૂપે છે. મૃત્યુ એ જીવનની ત્રુટીઓ નથી પણ બે પ્રકારના જીવને વચ્ચેનું સંધિસ્થાન રૂપ છે.
વાસ્તવમાં મૃત્યુ એ ઉચ્ચતર જીવનની પૂર્વગામી અવસ્થા છે. પરંતુ આપણું તે સંબંધી અજ્ઞાન એ ભવ્યતર દિશામાં આપણને દષ્ટિપાત કરવા દેતું નથી. આ સંબંધમાં અમને એક વાત યાદ આવે છે. એક પ્રકારની એળ થાય છે, તે અમુક કાળસુધી એળ (Caterpillar) નું જીવન ભેળવી તેજ ભવમાં પતંગ અથવા ભમરીનું જીવન ભગવે છે, પરંતુ એ એળ અને પતંગના જીવનની વચમાં એ ઉભય જીવનની સંધિ રૂપે થોડો વખત તેને નિશ્રેષ્ટપણે હલ્યા ચલ્યા વિનાનું સ્થિર, બેભાન, જીવન ગાળવું પડે છે. આ અવસ્થાને અંગ્રેજીમાં chrysalis stage અથવા કોશસ્થ જીવન કહેવાય છે. આવી અવસ્થામાં આવતા પહેલા તે એળને મુછ જેવી સ્થિતિ અનુભવાય છે, અને તેને એમ જણાય છે કે હવે હું જીવન ભ્રષ્ટ થઈશ. એક એળને આવી સ્થિતિ નજીક આવતી જણાઈ, જેને આપણે “મોતના ભણકારા” કહીએ છીએ, તેવું તેને જણાવા માડ્યું, આથી તેણે પોતાના મિત્રો, સગા, વ્હાલા, સબંધીઓ વિગેરેને ભેગા કર્યા અને પિતાની હવે તુર્તમાં શી અવસ્થા થવાની છે તે સંબંધી એક ભાષણ આપ્યું. ભાષણની ભાષા આપણે કદાચ સમજી ન શકીએ, પરંતુ તેનો અર્થ આ પ્રમાણે હવે જોઈએ.---
ભાઈઓ! હવે મારે મારું જીવન ત્યજી દેવાને પ્રસંગ નજીક આવ્યો છે એ જાણીને જેમ મને દીલગીરી થાય છે તેમ તમને પણ ન્યુનાધિક અંશે થશે જ. મારૂં ભાવિ કેટલી ઉજજવળ આશાઓથી ભરપુર અને અનેક રંગી વિવિધ પ્રવૃતિએથી પરિપૂર્ણ હતું તે મારે તમને કહેવાની જરૂર નથી પરંતુ હવે તે સર્વને અંત ક્ષણ પછીજ નકી થઈ ચુક્યો છે. યુવાવસ્થાના મધ્યાન્હ સમયમાં ભયાનક કાળ મારો ગ્રાસ કરી લે છે અને એ પ્રકારે કુદરત પોતાની નિર્દયતાને પરિચય મારા

Page #8

૨૯૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
દષ્ટાંતથી તમને આપે છે પણ હાલાઓ! હવે છેલી સલામ છે. આખરના રામરામ છે ક્ષણ પછી હું હવે નહીં હોઉં” આ પ્રમાણે ભાષણ ખતમ થયું તેના મૃત્યુ. ની પથારી આસપાસ ભેગા થયેલા કુટુમ્બીજનેના પિકાર અને હાયવોય વચ્ચે તેણે એળનું જીવન ભેગવવું બંધ કરી દીધુ અને નિસ્તબ્ધ થઈને ખોખાની માફક પડયું. સર્વની રડારોળ અને આંસુની ધારાઓ જોઈને એક વૃદ્ધ એળે સર્વ કેઈને દીલાસે દેવા માટે નીચે પ્રમાણે ભાષણ કર્યું. આપણો વહાલો ભાઈ આપણને ત્યજીને ચાલ્યો ગયો નિરંતરને માટે આ બેગ ભૂમિનો પરિત્યાગ કરી ગયે પરંતુ આપણુ સર્વનું વહેલા મેડાએ નિર્માણ અવશ્ય ભાવી છે એ કૃતાંતની કરાળ શમસેર વડે આપણે સર્વ આજકાલ કપાઈ મરીશું એ વાત કેઈથી મિથ્યા કરી શકાય તેમ નથી. વગડાના ઘાસની પેઠે આપણે સર્વ કપાવાજ નિમોયા છીએ. આપણે શ્રદ્ધાથી એવી આશા રાખીએ છીએ કે મુવા પછી આપણને ઉચ્ચતર સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ કોને ખબર છે કે એ આશા માત્ર પેટા દીલાસા રૂપિજ ન હોય! એ કહેવાતા ઉચ્ચતર જીવન સબંધે આપણને કોઈને કશુ પુરાવાથી સિદ્ધ થએલું જ્ઞાન નથી. આથી આપણું સર્વના કપાળે જે સામાન્ય ભાવી લખાએલું છે તેના ઉપર આંસુ ખેર્યા વિના છુટકે નથી, પરંતુ એ આંસુથી કાંઈ કાળને દયા આવે તેમ નથી. માટે ભાઈઓ ધીરજ રાખો અને જે સહન કર્યા વિના ચાલે તેમ નથી જ તેને સહીલ્યો” આમ ઘડીવાર વાતચીત કરી દીલગીર થઈ બધી એળે છુટી પડી ગઈ.
આપણને આ વાતો માંહેની એળોની મૂર્ખાઈ ઉપર હસવું આવ્યા વિના રહે તેમ નથી કીટમાંથી ભ્રમરના ભવ્યતર જીવનમાં પ્રવેશવા પૂર્વેની ક્ષણવારની જે નિશ્રેષ્ટ સ્થિતિ તેમને પ્રાપ્ત થાય છે, તેને તેઓ “મૃત્યુ ” ગણવાની બેવકુફાઈ કરે છે અને એ ક્ષણિક નિદ્રા પછી જે વિવિધરંગી પતંગની આકાશગામી સ્થિતિ તેને મળવાની છે તે તરફ તેમનું લક્ષ્ય હેતુ નથી તેથી તેઓ દીલગીર બની જાય છે, પરંતુ પ્રિયવાચક બંધુ ! તમે એ એળોની મુર્ખાઈ ઉપર હસશે નહી. કેમકે અમારી અને તમારી મુર્ખાઈ કરતા એ એની મુર્ખાઈ કાંઈ વિશેષ નથી. એ એળેના જીવનકમમાં મનુષ્યની મુર્ખાઈનું જ પ્રતિબિંબ છે. એ વાર્તામાં કાંઈ નથી માત્ર આપણે સમજીને આપણું બ્રાન્તિ માટે ખેદ પામવા જેવું છે.
મૃત્યુને ખરા અર્થ માત્ર એક પ્રવૃત્તિ મુકી બીજી નવી પ્રવૃત્તિમાં પ્રવેશવું એજ છે. એક ક્ષણવાર સુધી પણ જીવનમાં ત્રુટી આવતી નથી. પ્રવૃત્તિમાં ફેરફાર થાય છે તે વખતે પણ જીવન તે જેમનું તેમ નળ્યું જ રહે છે.
જ્ઞાની જનેના દષ્ટિબિંદુથી જોતાં “મૃત્યુ” છે જ નહી. એ નામજ અસત્ય છે, હડહડતુ જુઠ છે, માત્ર અજ્ઞાનજન્ય ભ્રાંતિ છે. મૃત્યુ એવું કશું જ નહી. જ્યાં

Page #9

મૃત્યુ
૨૦૯
જુવે ત્યાં સર્વ સ્થાને, સર્વ કાળે એક અખંડ, અવિચ્છિન્ન, ધારાવત જીવન પ્રવાહ જ છે. જીવન શીવાય બીજું કશું છે જ નહી. માત્ર જીવનને કેટલીક બાજુઓ, કેટલાક ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપ છે, અને મુખલકો એ માંહેના એકાદ જીવન-સ્વરૂપને
મૃત્યુ” ના નામથી સંબોધે છે. વાસ્તવમાં કશુંજ મરતું નથી. જો કે પ્રત્યેક પ્રાણી પદાર્થ, પ્રકૃતિ અને સ્વરૂપના ફેરફાર અનુભવ્યા કરે છે, એ ફેરફારને “મૃત્યુ” કહેવું એના જેવી બીજી મોટી ભૂલ એકે નથી. આપણે ઘરથી દુકાને અથવા એફીસમાં જઈએ, એથી અલબત આપણી પ્રવૃત્તિને હેજ ફેરફાર થાય છે, અને દુકાન અથવા ઓફીસના જીવનના અનુભવ કાળે અનુભવાતા જીવનની વિસ્મૃતિ થાય છે. પરંતુ ઘરના જીવન સબંધે આપણે મરી ગયા છે એમ કાંઈ નથી. માત્ર આપણું જીવનની પ્રવૃત્તિનું ક્ષેત્રમંતર થાય છે. એ ક્ષેત્રમંતરને કદાચ “મૃત્યુ ગણવામાં આવે તો પણ તેમાં દીલગીર થવા જેવું કે રેવા કુટવા જેવું શું છે ? એ જ્ઞાનદષ્ટિએ સમજાતું નથી.
આત્મા અમર છે, અવિનાશી છે, શાશ્વત છે એનું જીવન અખલિત અવ્યવહિત, સળંગ કમબદ્ધ છે. કેઈ કાળે આત્માના અસ્તિત્વને સદંતર લોપ થતો નથી. કદાચ આત્મા કેઈ સમયે મુર્છા જેવી અવ્યક્ત ઉપગહિન અવસ્થા ભેગવે પણ તેથી તે પોતાના અસ્તિત્વથી રહિત થયો છે એમ કાંઈ નથી. આખરે તેનું નિમાણ એક પરમ ચિતિ મહાસાગરમાં લય (absorption) થવાનું છે, પરંતુ ત્યાં પણ તે લય પણ એક મહાસત્તા સાથે અભેદ અનુભવવારૂપે છે,વિનાશ destruction) 24291 laatu ( offacement ) 34 del. Edwin Arnsed L 2118 2LVELHI કહીએ –
“ never The Spirit was born;
The Spirit shall cease to be never. Never was time it was not; End and beginning are dreams. Birthless and Deathless and Changeless, Remaineth the Spirit for ever; Death hath not touched it at all,
Dead though the house of it seems. " અર્થાત્—આત્મા કેઈ કાળે જપે નથી, આત્મા કોઈ કાળે અસ્તિત્વથી ભ્રષ્ટ થવાનો નથી. એવો કેઈ કાળ ન હતો કે જ્યારે તે ન હતું, તેના આદિ અને અંત એ માત્ર સ્વપ્નાં છે. આત્મા નિરંતરને માટે અજન્મા છે, અમર છે, અવિકારી

Page #10

૨૧૦
શ્રી આત્માનઢ પ્રકાશ,
છે. મૃત્યુ એને કાઇ કાળે સ્પર્શતું નથી.કદાચ આત્માનુ ખાખુ મરેલુ ભાસતુ હશે.” પશ્ચિમ તરફના દેશોમાંથી આવેલુ જડવાદનુ મેજું આકાળે આપણા યુવક વર્ગ ઉપર ફરી વળ્યુ છે, અને પરિણામે તેએ એમ માનતા બન્યા છે કે આ વિશ્વમાં બધુજ વિનાશ પામવાના સ્વભાવવાળુ છે. પરંતુ એ દલીલમાં માત્ર અર સત્ય છે, વાસ્તવમાં તે કશું વિનાશ પામતુ જ નથી, પરંતુ આપણી સાંકડી દૃષ્ટિને કદાચ કાંઇ વિનાશ પામતુ જાય તા પણ તે વિનાશ નથી, પરંતુ પર્યાયનું રૂપાંતર છે. કુદરતના રાજ્યમાં કશુજ ખરા અર્થમાં મરતું નથી. અણુસમજી લેાકેાજ મૃત્યુ જુએ છે. માકી જ્ઞાનીજના તા સ્વરૂપના ફેરફાર, શક્તિ અને પ્રવૃત્તિના અંતર્ એ શિવાય કશુજ જોતા નથી. નાનામાં નાનું અણુ પણ કોઇ કાળે સદંતર લેાપ પામી જતુ નથી. આપણુ શરીર આપણે મરી ગયુ માનીએ તેમાં પણ ભૂલ છે. કેમકે શરીર કાંઇ એક અખંડ, સળંગ તત્વ નથી, તે તા અણુ આના સધાત છે; અને એ અણુ એ એક શક્તિ તત્વ વર્ડ, અમુક કાળ સુધી અમુક આકારે ગાઠવાએલા રહે છે. જ્યારે અભિમાની એક શરીરમાંથી નીકળી જાય છે, ત્યારે એ શરીરગત અણુએ એકબીજા પ્રત્યે પૂર્વની જેમ સ્નેહાકણુથી જામેલાં ન રહેતા, એકબીજા પ્રત્યે વિરેધ ભાવ બતાવવા માંડે છે. અભિમાનીના નિવાસકાળ સુધી તેએ આત્માની સત્તાવર્ડ, એકબીજાને અવલંબન આપી રહયા હતા, પરંતુ અભિમાની જ્યારે તેમાંથી નીકળી જઈ બીજી ખાભુ શેાધી લે છે, ત્યારે તે શરીરગત અણુ એ સંધાન રૂપ નભી રહેવાનું પસંદ કરતા નથી. એ બધા અણુઓને એકઠા રાખનારૂ બળ પોતાની સત્તા પાછી ખેંચી લે છે. એટલે એ અણુ એ વિખરાવા માંડે છે. એક વિદ્વાને ખરૂ કહ્યું છે કે:- The body is never more alive than wlhen it is lead “ “ શરીર જ્યારે મરી ગયુ હાય છે ત્યારે તે જેવુ જીવતુ હાય છે તેવુ જીવતુ તે બીજા કોઈ કાળે હાતુ નથી. ” એક બીજા વિદ્વાને વળી કહ્યું છે કે: “ ]eath is out an aspect of life and
the destruction of one material form if but a hrcluda to the build
??
nig up another." મૃત્યુ એ માત્ર જીવનની એક માજી વિશેષ છે. અને એક આકારના વિનાશ એ અન્ય આકારવાળી રચનાનું પૂર્વગામી છે. ” આથી જડવાદની દલીલમાં કશુજ તત્વ નથી. નાશ, મૃત્યુ, વિવરણ, એ માત્ર અમુક આકારના છે, પરંતુ જે દ્રવ્યના એ આકાર હતા અને કશુજ લેવા દેવા નથી. મૃત્યુ કદાચ સઘા તને સ્પશી શકે, પરંતુ આણુ ંને સ્પર્શી શકેજ નહી, વ્યક્તિત્વ અને અસ્તિત્વ નિર તરને માટે એક સરખુજ કાયમ છે.
જેને જ્ઞાનષ્ટિ પ્રાપ્ત થઇ છે, તેના મનથી જડવાદની દલીલા કશી ખીસાતમાં

Page #11

૨૧૧
નથી. એ દલીલો સબંધી, તેના ખંડન મંડન સબંધી, કે સ્થા૫ન ઉત્થાપન સબંધી કઈ દીવસ તે પ્રયત્ન કરતો નથી. જડવાદની દલીલ હાલ છે તે કરતા હજારે ગણું વધારે પ્રબળ, અને સટ હોય તો પણ તેનો મનથી તે દલીલનું કશું જ મહત્વ નથી. કારણ જેને સમ્યક દષ્ટિ ( pure vision) પ્રાપ્ત થઈ છે. તેમનામાં એવું ઉચ્ચત્તર આધ્યાત્મિક સામર્થ્ય જાગ્રત થયું હોય છે કે જે વડે તેઓ મૃત્યુ” ની બ્રાન્તિ પ્રત્યક્ષ જોઈ શકે છે. બુદ્ધિની દલીલોની તેમને પરવા રહેતી નથી, કેમકે તેઓ અનુભવના પ્રમાણથી જાણી શકે છે કે આત્મા આ શરીરમાંથી નીકળ્યા પછી પણ જેને તેજ અસ્તિત્વમાન અને કાયમ રહે છે. મહાપુરૂષ જીવનની બીજી બાજુ અનુભવી શકે છે અને ત્યાંની સ્થિતિ રીતિ જાણે શકે છે. આમ હોવાથી તેમને મનથી એ સબંધી બુદ્ધિના વ્યર્થ તર્કો અને દલીલ બેવકુફાઈ ભરેલા લાગે એમાં નવાઈ નથી.
જો તમે એવા પ્રકારની આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિની ભૂમિકાસુધી ગતિ ન કરી શકયા છે કે જ્યાંથી, “મૃત્યુ” પછી આત્મા અવિચ્છિન ધારાવત કાયમ રહે છે એમ અનુભવથી જાણી શકાય, અને તેથી આત્માના અમરત્વ સબંધી કાંઈ પુરા માગતા હો તો તે પુરાવા મેળવવા માટે બહાર નહી પણ અંતરમાં દષ્ટિ સ્થાપ. એ પુરા બહારથી મળી શકે તેમ નથી. માત્ર અંતરમાંજ છે. કેમકે આત્મા પિતાના અમરત્વનો પુરા પિતાના સ્વરૂપમાંજ ભેગો લઈને ચાલે છે. તમને તમારા અમરત્વમાં શંકા આવતી હોય તો તે શંકા કરનારને પિતાને પુછી જુઓ. અને કઈ શાંત ક્ષણમાં એ શંકા ભાંગી જશે. બધી ફિલોસોફી આપણને એટલું જ શીખવે છે કે બાહ્ય દસ્થ કરતા અંતરની સૃષ્ટિ અનંતગુણ અધિક સત્ય છે. ખરી રિતે જોવા જઈએ તો મનુષ્યને બહારની સૃષ્ટિનું કશું જ જ્ઞાન નથી. તમને અત્યારે બહારની સૃષ્ટિનું જે કાંઈ જ્ઞાન છે તે માત્ર તમારા અંત:કરણનું નિવેદન અથવા report છે. એટલે કે તમારા અંત:કરણે બહારની સૃષ્ટિમાંથી જે કાંઈ સંસ્કાર ગ્રહણ કરેલા છે અથવા ચિત્ર સંગ્રહ્યા છે, એ સંસ્કારે (impressions ) અને રૂપિ (pictures or forms) શિવાય તમે અન્ય કશું જ જોતા નથી. વાતને ઉદાહણથી જરા અધિક સ્પષ્ટ કરીએ. આ સામે વૃક્ષ છે, હું તેને જોઉ છું, પરંતુ હું માનું છું તેમ હું વૃક્ષને પોતાને જેતે નથી, પરંતુ એ વૃક્ષનું જે ચિત્ર મારી ચક્ષુના કેન્દ્ર ઉપર ચડ્યું છે, તે ચિત્રને હું જોઉં છું, અર્થાત્ મારે પોતાને બાહ્ય વૃક્ષ સાથે સીધે સંબંધ નથી, પણ માત્ર એ વૃક્ષના મારામાં પડેલા આંતર ચિત્ર સાથે છે, એથી આગળ વધીને જોવા જઉં છું તો જણાય છે કે, હું એ ચિત્રને પોતાને પણ જો તે નથી, પરંતુ મારા ચતુ ઉપર એ ચિત્ર પડવાથી તે સ્થાન ઉપર આવેલા જ્ઞાનતંતુ

Page #12

૨૧૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
એમાં જે આંદોલનનો ક્ષોભ (Vibratory motion) ઉપસ્થિત થાય છે, અને તે ક્ષોભમાં જે અમુક પ્રકારનો અર્થ રહ્યો છે, તેને જ હું જોઉં છું. આથી મારૂ વૃક્ષનું જ્ઞાન બે એજન્સીઓ અથવા આડતીઆઓ દ્વારા મારા અંત:કરણને મળે છે. આટલું સમજ્યા પછી કેણુ કહી શકશે કે આપણે બાહ્યવિશ્વ સાથે આંતરવિશ્વકરતાં અધિક સંબંધ રાખીએ છીએ? જ્ઞાનીજનોને નિર્ણય એજ છે કે સર્વ કાંઈ અંતરમાં છે. બહાર નથી, અને “મૃત્યુ” છે જ નહી એ પુરાવા માટે પણ આપણે અંતરમાં દષ્ટિ દેવી જોઈએ.
છતાં ઘણા કાળની જુની ટેવથી આપણે “મૃત્યુને ભયની દ્રષ્ટિથી સ્વીકાર્યા વીના રહી શકતા જ નથી એ નવાઈની વાત છે. એ જુની ટેવ કાઢી નાખી તેના સ્થાને નવી ટેવ દાખલ કરવાની બહુ જરૂર છે. શરૂઆતમાં મનને મૃત્યુ નથી” એ નિર્ણય ઉપર સ્થિર કરવું જરા કઠીન જણાય છે, પરંતુ એ વાતના પુરાવા ઉપર મન જેમ જેમ વિચાર, ચિંતન, મનન કર્યો જશે તેમ તેમ એ નિશ્ચય અધિક અધિક ઉંડા ઉતરત જશે.
તમે ગમે તેવી ગાંડી કલ્પના કરે તો પણ તમે પોતે તદ્દન મરી ગયા છે એવું તમે કદી જ કલ્પી શકવા સમર્થ બનશો નહી. કદાચ તમને આ વાતની શંકા થતી હોય તે તમે અત્યારેજ આગળ વાંચવું હમણું બંધ રાખીને મરી ગયાની કલ્પના કરી જુઓ, કદાચ તમને તમારું શરીર નિરોણ, સ્થિર શબની જેમ પડેલું કલ્પનામાં દેખાશે પરંતુ તમે પિતે અભિમાની, જીવાત્મા અથવા જેને તમે “હું” કહો છો તે એ કલ્પનામાં પણ નિરંતર દષ્ટાપદે જે ને તે સ્થિર જ રહેશે. દેહની પડખે ઉભા રહીને દેહને મરેલું કલ્પનાની ચક્ષુએ જોયા કરશે, પરંતુ “હું” તેને પિતાને “હું” પણાથી ભ્રષ્ટ કદીજ કલ્પી શકશે નહીં. જે વાત કલ્પનામાં પણ નથી આવતી તે વાસ્તવમાં કયાંથી હોઈ શકે? અને આપણે આત્મા પિતાના સંબંધે મૃત્યુની કલ્પના કરવા શામાટે ના પાડે છે એ તમે જાણો છો? કારણ એ છે કે જે સ્થિતિ તેના સ્વરૂપમાં ત્રણે કાળમાં છે જ નહી—નાસ્તિપણે છે. તે સ્થિતિ પતામાં હોવાની દરખાસ્ત પણ તે સંઘરત નથી. મૃત્યુની સૂચના પણ તે સ્વીકારવાની ના પાડે છે. એટલું જ નહી પણ કલ્પનામાં પણ તે લાવવા ખી ના કહે છે. શરીરથી, મનથી, મનની સર્વ સ્થિતિઓથી, બુદ્ધિથી, તર્કથી અને ભવ્યમાં ભવ્ય પ્રતિભાના દીવ્ય સ્કરણોથી પણ આત્મા ઉપરી ભાગમાં બિરાજે છે. એ સર્વ કદાચ હોય કે ન હોય, ક્ષણમાં તે આવે કે ક્ષણ પછી તે જાય, તે કશાની દરકાર રાખ્યા વિના આત્મા પિતાનું જીવન સળંગ, ક્રમબદ્ધ,શંખલાબદ્ધ, અવિચ્છિનપણે ભેગળે જાય છે. મચ્છમાં અને ગાઢ નિદ્રામાં પણ તેનો ઉપયોગ અવ્યક્તપણે શરૂ જ રહે

Page #13

મૃત્યુ
ર૧૩ છે. અને જેને આપણે “મૃત્યુ” કહીએ છીએ તેની પછી પણ પ્રકાર ફરે, અવસ્થાતરે કાયમ જ રહે છે.
હમે ઉપર કહી ગયા તેમ “મૃત્યુ ” જેવું કાંઈજ આત્મા સંબંધે નથી એના પુરાવા માટે આપણે બુદ્ધિની દલીલોની જરૂર નથી, કેમકે જ્ઞાનીજનોને એવો નિશ્ચય છે કે તર્ક અથવા બાહ્ય મનના વ્યાપાર સત્યના અન્વેષણમાં ઉપયેગી નથી. કદાચ આ વાકય તમને ભારે પડતું જણાશે, અને બુદ્ધિના વ્યાપારની સત્યાન્વેષણ સંબંધે ઓછી કિંમત આંકેલી ભાસશે, પરંતુ એ શબ્દ અમે વિચારીને જ લખ્યા છે, અમે તર્ક, બુદ્ધિ આદિને તેની વ્યાજબી કિમતે સ્વીકારવા તૈયાર છીએ, પરંતુ વર્તમાન જમાનો બુદ્ધિને પ્રભુ રૂપે પૂજે છે અને બુદ્ધિવાદ (Rationalism ) નેજ સર્વસ્વ ગણે છે, તે સાથે હમ મળતા આવતા નથી. જેઓ બુદ્ધિના પ્રદેશ ઉપર નવાજ પ્રવેશ પામેલા છે તેઓ કદાચ તેના પ્રખર તેજમાં અંજાઈ જઈ બુદ્ધિ એજ સર્વસ્વ છે એમ ભલે માની લે, પરંતુ જેઓએ બુદ્ધિની ઉપયોગિતાને વિચાર કર્યો છે, એવા મહાજનો તો એવા નિર્ણય ઉપર આવ્યા છે કે, આધ્યાત્મિક સત્ય સંબંધે તેનું કાર્ય બહુ જુજ અને મહત્વ વિનાનું છે. અમારા પૂર્વ મહાપુરૂષોનો જ આવો નિર્ણય છે એમ નથી પરંતુ આ જમાનાના મહા બુદ્ધિમાને પણ એજ નિર્ણયને સ્વીકારે છે. દાખલા તરીકે વર્તમાન યુગની બુદ્ધિના શિખરરૂપ મહા વિદ્વાન Kant શું કહે છે તે સાંભળો તે કહે i $ The only use of a philosophy of pure reason is a nagative one Instead of discovering truth, its modest function is to guard against-error.” અથોત્ “વિશુદ્ધ બુદ્ધિવાદ ઉપર રચાએલા તત્વજ્ઞાનને ઉપએગ માત્ર નિષેધાત્મક છે. બુદ્ધિ એ સત્યના શોધનમાં પ્રવર્તાવવાને બદલે, તેનું કર્તવ્ય માત્ર ભૂલની સામે રક્ષણ કરવાનું છે.” અમે પોતે આ મત સાથે અડધા મળતા છીએ. ભૂલની સામે રક્ષણ કરવાની શક્તિને પણ હમે કાંઈજ સરત વિના એકાંતપણે સ્વીકારી શકીએ તેમ નથી. આ સ્થાને બુદ્ધિનું શું કાર્ય છે એ સંબંધી નિબંધ લખવા હમે બેઠા નથી. એના કાર્યો અને ઉપયોગીતાનો પ્રદેશ કર્યો છે, એ જુદે જ વિષય છે, અને તે સાથે કહેવા દ્યો કે તે બહુ રસપ્રદ વિષય છે. પરંતુ અમને લાગે છે કે અમે વિષયાંતરમાં ઉતરી પડ્યા છીએ. છતાં એ જોખમ ખેડ્યા પછી પણ જે અમે એટલું તમારા મન ઉપર અંકિત કરી શક્યા હોઈએ કે “મૃત્યુ નથી” એ સિદ્ધાંતને પુરા બુદ્ધિમાંથી નહી પણ હૃદયના ઉચ્ચ અંશમાંથી જ મળી શકે તેમ છે, તે અમારૂં વિષયાંતરમાં ઉતરવાનું જોખમ અમે સફળ થયું લેખીશું.

Page #14

ર૧૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
તમારા-અરે, પ્રત્યેક વ્યક્તિના હૃદયના અંતસ્તંભ પ્રદેશમાં આત્મા, પરમાત્મા અને વિશ્વ સંબંધી સત્યેનું જ્ઞાન સુપ્ત અવસ્થામાં પડેલું છે. એ જ્ઞાન તેના માલીકની–તેના સ્વામીની રાહ જોઈ રહેલું છે. તમે ત્યાં દષ્ટિ સ્થાપે અને તમને ત્યાં દીવ્યાક્ષરે લખેલા માલુમ પડશે કે તમારું ખરૂં સ્વરૂપ-તમારૂ વાસ્તવિક “હું” જેને અગ્નિ બાળી શકતા નથી, જળ ડુબાડી શકતું નથી, વાયુ ઘસડી જઈ શકતા નથી, પૃવિ આવરણ કરી શકતી નથી એવું આત્મતત્વ, અમર, અજન્મ, શાશ્વત, અજેય, આનંદ સ્વરૂપ, મંગળ સ્વરૂપ, કલ્યાણ સ્વરૂપ, બિરાજી રહ્યું છે. જ્યારે માનસ-ચક્ષુ અંતરમાં વળે છે ત્યારે ત્યાં તે જુએ છે કે “હું” અવિનાશી છું. તમે કહેશે કે આ પુરાવો કોઈ પ્રયોગ–સિદ્ધ, પ્રત્યક્ષ કે કાયદાની દષ્ટિએ સાચો ઠરી શક્તો નથી. પરંતુ તમે આધ્યાત્મિક સત્ય માટે સ્થળ પુરાવો માગે તે ક્યાંથી મળે? ભૈતિક પદાર્થોના સંબંધમાં ભોતિક પુરાવો ચાલી શકે અને કોઈ વાતને સિદ્ધ કરી શકે, પરંતુ આંતરિક વિષય સંબંધે એ ભૂમિકા ઉપરનો પુરાવો નિરર્થક અને નિષ્ફળ છે. આથી જે પ્રદેશમાં જે હવું વાસ્તવિક છે તે પ્રદેશમાં તેની શોધ કરવી ઉપયુક્ત છે.
આત્માને પિતાના સંબંધે આત્માને પિતાને જ બાલવા ઘો, અને જ્યારે તમે વચમાંથી સ્થળ શરીરની, બુદ્ધિની, તર્કની અવિશ્વાસની અશ્રદ્ધાની, ડખલ કાઢી નાખશો ત્યારે આત્માનું પિતાનું દીવ્ય સંગીત ગજી ઉઠશે. તે શું બાલશે?
મૃત્યુ છેજ નહી. કોઈ કાળે હતું જ નહી. અત્યારે પણ નથી, હવે પછી પણ નહીં જ હોય. જીવન શિવાય અન્ય કશું જ નથી, અને તે જીવન પણ અનાદિ અને અંત રહિત કાલ ત્રય વ્યાપિ છે.” આત્માનું ગાન આવી મતલબનું છે. તમારે તે સંગીત સાંભળવું હોય તો શાંતિમાં પ્રવેશો. એ નિસ્તબ્ધ આંતર શાંતિના પ્રદેશમાં પ્રવેશ્યા વિના એ સંગીતના દિવ્ય આંદેલનો તમારા આતુર કર્ણમાં પહોંચી શકે તેમ નથી. એ સંગીત સાંભળ્યા પછી મૃત્યુનું મૃત્યુ થાય છે. જે કોઈ કાળે હતુંજ નહી. પરંતુ માત્ર ભ્રાન્તિ વડેજ અસ્તિત્વ ભગવતું આવતું હતું, તે કહેવાતું “મૃત્યુ” અળપાઈ જાય છે. જ્ઞાનરૂપી સૂર્યને મથ્યાહુકાળ થતાં અજ્ઞાનરૂપી પડછાયો મૂળ પદાર્થમાં સમાઈ જાય છે, અજ્ઞાનમાંથી જ્ઞાનમાં આવતા તમે હસીને બોલી ઉઠશો કે “જે કોઈ કાળે હતું જ નહીં તેનાથી હું નકામો ડરતે હતો.” પછી તમને અનુભવથી, ઉપગપૂર્વક, ભાનપૂર્વક, જ્ઞપ્તિપણે,

Page #15

જેને ઐતિહાસિક સાહિત્ય.
૨૧૫
સમજાશે કે મૃત્યુ છેજ નહી, શાશ્વત, અનંત, નિરંતર જીવન વિના બીજુ કશું જ કઈ કાળે કોઈ સ્થાને છેજ નહી.
અધ્યાયી.
જેન એતિહાસિક સાહિત્ય. બંગરિ ગુહાના વિષયમાં વિશેષ ઉલ્લેખ.
2 આ વિષયનો એક લેખ ગયા અંકમાં આપવામાં આવ્યું છે. તેની ને
ટમાં–અંતમાં સૂચવ્યા પ્રમાણે આજે એ વિષયને આ બીજે પણ વિશેષ ઉલ્લેખ આપવામાં આવે છે. બંગાળી વિદ્વાન મનમોહન - ગંગુલે “ઓરીસ્સા એન્ડ હર રીમેન્સ એશ્યન્ટ ઍન્ડ મૅડર્ન”
નામનું એક પુસ્તક લખ્યું છે જેમાં એરિસ્સાનો પ્રાચીન ઈતિહાસ અને તેના પ્રાચીન વંશાવશેનું સવિસ્તર વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. એ પુસ્તકમાં, ખંડગિરિ–કે જ્યાં આગળ પરમહંત મહા મેઘવાહન રાજા ખારવેલને ઐતિહાસિક લેખ આવેલ છે. તે સંબંધી પણ ઘણે ઠેકાણે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા છે. ખારવેલના લેખ અને તેની કરેલી ગુહાના વિષયમાં, વિશેષ જ્ઞાન મેળવવા માટે એ પુસ્તકોક્ત ઉલેખ ખાસ જાણવા જેવા હોવાથી, આ નીચે તે આપવામાં આવે છે. ઉક્ત પુસ્તકમાં જ્યાં જ્યાં જેન સંબંધી વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે બધું ક્રમશ: અત્ર આપવામાં આવશે. આશા છે કે જેને ધર્મની પ્રાચીન જાહોજલાલીનું અપૂર્વ દર્શન કરાવનાર એ લેખ અને એ સ્થળ વિષયમાં વિશેષ જ્ઞાન મેળવી જેના ઈતિહાસના રસિકજન, પિતાના એ ગેરવાની સ્થાન માટે સ્વયં કાંઈક વિશેષ પ્રયત્ન કરી, એની મહત્તામાં વધારે કરશે.
* પ્રેષક–મુનિ જિનવિજય. Orissa and her remains ancient and mediaevl.
Manomohan Ganguly. પૃટ ૩–ઈસવીસનની શરૂઆત પહેલાં અહીં જેનધર્મ તથા બૌદ્ધધર્મ પ્રવર્તતો હતો અને તેમની અસર હિંદુધર્મ અથવા ખરી રીતે કહીએ તે બ્રહ્મધર્મ ઉપર થઈ હતી. બ્રાધર્મને બૌદ્ધધર્મ અગર જેનધર્મની સાથે મેળાપ થતાં કળા કેશલ્યના દરેક વિભાગમાં ફેરફાર થયા, શિલ્પકળા પણ તેની અસરથી અળગી

Page #16

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ,
રહે તેમ નહોતું. રૈદ્ધ ધર્મની સર્વવ્યાપી અસર હજુ પુરીમાં દષ્ટિગોચર થઈ શકે છે.
પૃષ્ઠ ૧૭-૨૧–ઓરીસ્સા ઈ. સ. પૂર્વે ૩જી સદીથી ઈ. સ. ની ૮ અગર ૯ મી સદી સુધી જેન અને બુદ્ધ ધર્મનું મુખ્ય સ્થળ હતું, એ માનવાને આપણું પાસે સબબ છે. ઈ. સ. પૂર્વે ર૬૨ માં મહાન મૌર્ય રાજા અશોકે કલિંગદેશ જીત્યો ત્યારથી દ્ધિધર્મની અસર થવા લાગી; આ જીતમાં ઘણાં માણસેને ઘણું નીકળી ગયે, તે વાત તેના શિલાલેખ ( Rock cliet) નં. ૧૩ માં મોજુદ છે; સુધારાની અસર થતી ગઈ અને તમે ક્રમે કલિંગ દેશ આગળ પડતો થવા લાગે જોકે કેટલાક અશકના લેખ મૈસુરના ઉત્તર ભાગમાં મળી આવે છે તે પણ ડાકટર ભાંડારકર', વિન્સેન્ટ સ્મીથ, વિગેરે વિદ્વાન કલિંગને અશોકના રાજ્યની દક્ષિણ સીમા ગણે છે. શ્રદ્ધધર્મના પ્રવર્તનને લીધે તેમજ સમુદ્રના કિનારા ઉપર આવવાને લીધે કલિંગદેશ અન્ય દેશોના સંબંધમાં આવતો ગયે; તેનું દરિયાઈ બળ ઘણું વખત સુધી રહ્યું હતું અને હવે તેમાં નવો ઉત્સાહ ઉમેરાવાને લીધે તે વહેપારનું મુખ્ય મથક બન્યું. ઈ. સ. પૂર્વે ૭૫ માં કલિંગથી નીકળેલા એક લશ્કરે જાવા સર કર્યું. જ્યારે ઈ. સ. ૬૨૯ અને ૬૪૫ ની વચ્ચે હુએન ત્સાંગ (Higen Tsang ) ઉય અગર ઓરીસ્સા આવે ત્યારે તેણે બદ્ધધર્મની અસર દર્શાવનાર ઘણા મોટા “સંઘારામ' (Sangharamas). સૂપ (Stupas) વિગેરે જોયું. તેણે કઈપણ હિંદુ દેવાલય વિષે ઉલ્લેખ કરેલ નથી. ચે-લી-ત-લોચીંગ અગર ચરિત્રપુર અગર હાલનું પુરી, તેની બહાર તેણે “ટાવર સહિત તથા ઉંચા શિખરોવાળા સાથે સાથે પાંચ સ્તૂપ” જોયાં. આ સ્તૂપ ઘણી વખત થયાં જમીનદોસ્ત થઈ ગયાં છે, પરંતુ બૌદ્ધની અસરનું જે કાંઈ ગુહાઓમાં હાલ બાકી રહ્યું છે તે ઉપરથી બૌદ્ધધર્મની ચઢતી વિષે ખ્યાલ આવી શકે. હિંદુઓને પ્રિય એવા જગન્નાથ વિષે બૌદ્ધધર્મો ઘણું સચોટ અસર કરી છે. આના વિષે આગળ કહેવામાં આવશે.
હાથી ગુફ લેખમાં પંડિત ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીએ વાંચ્યું તે પ્રમાણે તેની મિતિ ઈ. સ. પૂર્વે બીજા સૈકાની વચમાં છે અને તેને કત કલિંગનો રાજા અને જૈનધર્મને ઉત્તેજક ખારવેલ છે. આપણે ખારવેલ તેમજ તેના વંશ વિષે કોઈપણ જાણતા નથી, માત્ર ઉદયગિરિની સ્વર્ગપુરી ગુહાના એક લેખમાં તેની સ્ત્રીનું નામ ૧ ડાકટર ફલીટના બબ્બે ગેઝેટીઅર, પુ.૧, ભા.૧, ડાકટર ભાંડારકરને દક્ષિણનો ઈતિહાસ ૨ વી. સ્મીથની “અલ હીસ્ટરી ઓફ ઈડીઆ ’, પા. ૧૩૧. ૩ સાઈકલોપીડીઆ એફ ઈડીઆ, પુ. ૨ (૧૮૮૫). * કનીંગહામની “ઍનશ્યન્ટ જેગ્રણી ઓફ ઈડીઆ.”

Page #17

જેને ઐતિહાસિક સાહિત્ય.
૨૧૭ જોવામાં આવે છે. આ છૂટી છૂટી હકીકત ઉપરથી એમ સાબીત થાય છે કે કલિંગ દેશ ઉપર જેન રાજાએ એક વખતે રાજ્ય કરતા હતા. ખંડગિરિ અને ઉદયગિરિની ગુહાઓ ઉપરથી સ્પષ્ટ રીતે જૈન અને બૌદ્ધધર્મની અસર દષ્ટિગોચર થાય છે.
જેના કલિંગ દેશમાં એવાં સજ્જડમૂળ ઘાલ્યાં હતાં કે જેની અસર આપણે ઈ. સ ના ૧૬ મા સૈકામાં પણ જોઈ શકતા હતા. સૂર્યવંશી રાજા, ઓરિસ્સાના અધિપતિ, પ્રતાપ રૂદ્રદેવને જેનધર્મ વિષે ઘણું મમતા હતી, ધી રેવન્ડ લગે તેને જેન ઠરાવ્યું છે. * ખંડગિરી ઉપર નવમુનિ ગુહામાંના એક લેખમાં જૈન શ્રમણ શુભ ચંદ્રનું નામ લેવામાં આવે છે.
આવી છૂટી છૂટી વિગત ઉપરથી આપણે નિર્ણય ઉપર આવી શકીએ કે અહીંઆ કેટલોક વખત જેનધર્મનું જોર હતું અને તે રાજ્ય ધર્મ હતો. ઈ. સ. ની શરૂઆતમાં ક્યા કયા વંશ કલિંગ ઉપર રાજ્ય કરતા હતા તેના વિષે ચેકસ રીતે જાણી શકીએ તેમ નથી, પણ એટલું તો આપણે જાણીએ છીએ કે હિં. દુસ્તાનના જુદા જુદા દેશોના રાજાએ કલિંગ દેશ જીત્યો હતો. તેની સમૃદ્ધિ વિષેની પ્રખ્યાતી ઘણે દૂર સુધી પહોંચી હતી. અને તેથી પાસેના રાજાઓને તે દેશ જીતવાનો ઉત્સાહ થતું. કલિંગદેશ ઘણે સમૃદ્ધિવાન હતું, એ નીચેની વિગત ઉપરથી કહી શકાયકલિંગદેશ “નવ ખંડ પૃથ્વી” ના નવ ખંડમાંથી એક ખંડ ગણાતો હતો. પ્રમાણે તામીલ શબ્દકોષમાં જણાય છે. (જુઓ સેન્ડરસનને કાનડી કષ. )
રામાયણ અને મહાભારતને વખત બાદ કરતાં ત્યાર પછીના વખતમાં જે જે રાજાઓએ તે દેશ ઉમર હુમલા કર્યા તે રાજાઓ એટલા બધા છે કે તેમનું વર્ણન થઈ શકે તેમ નથી. ઈ. સ. ના ૩ જા સકામાં અશકે તે દેશ જી એ વિગત મેં ઉપર કહી છે. ઘણે ભાગે અા વંશના રાજા શતકણીના હમલા વિષે હાથી ગુકુના લેખમાં આપવામાં આવ્યું છે. તેણે “ઘણા ઘડા તથા હાથીએ” મેકલ્યા પણ તે બધા ખારવેલે હરાવ્યા.
ઈ. સ. ના બીજા સૈકામાં કલિંગદેશ અંધ રાજાઓના હાથમાં ગયે, મંગલેશ રાજાના સ્તંભ લેખ ઉપરથી આપણે જાણી શકીએ છીએ કે બદામી ( Badami) ના પશ્ચિમ ચાલુકાના રાજા પહેલા કીતિવર્મા જેણે ઈ. સ. પ૬૭-૬૮ થી
* જે. એ. એસ. બી. પુ. ૨૮, નં. ૧-૨ (૧૮૫૯). ૧ વી. રમીથની “ અલહીસ્ટરી ઓફ ઈડીઆ ’ પા. ૧૮૫.

Page #18

૨૧૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
૫૯૭-૯૮ સુધી રાજ્ય કર્યું. તેણે કલિંગના રાજાને હરાવ્યો. તેજ વંશના બીજા પુલકેશી અને કીતિવર્માના પુત્રે ઈ. સ. સાતમા સૈકામાં તે જીત્યા અને તે વખતે કાજમાં હર્ષવર્ધન રાજ્ય કરતે હતા.
ઈ. સ. ૮ મા સૈકાની મધ્યમાં રાષ્ટ્રકૂટના રાજા દક્તિદૂ કલિંગદેશ છે, પુન: ઈ. સ. ૯ મા સૈકામાં જૈન ધર્મના પોષક અકાલવષે તે છે. જ્યારે જ્યારે વખત મળે ત્યારે પૂર્વના ચાલુકે તે દેશ ઉપર હુમલો કરતા. ઈ. સ. ના ૧૧ મા સૈકામાં પૂર્વ ચાલુકાના રાજા રાજરાજદેવે તેના ઉપર સ્વારી કરી.
મહાન સંસ્કૃત કવિ કાલિદાસ ઈ. સ. ના ૭ મા સૈકામાં થયે, તેથી નૈસર્ગિક રીતે તેણે રઘુની જીતને એક દેખાવ કલિંગમાં મૂક્યો હશે. ઇ. સ. ના ૧૨ મા સૈકામાં લખાયેલા રાજતરંગિણીમાં કલ્હણ પંડિતે લલિતાદિત્યની કલિંગની જીત વિષે ઘણું રસમય વર્ણન આપ્યું છે.'
કલિંગદેશ જીત એ માત્ર ઉપચાર થઈ પડશે અને “કલિંગાધિપતિ” એ ઈલ્કાબ ઘણે માનવતે થયે; કારણ કે કોસલ તથા ચાલુક્યોના રાજાઓની પાછળ “ત્રિકલિંગાધિપતિ’નો ઈલ્કાબ જોડેલો આપણે જોઈએ છીએ. - ઈ. સ. ના ૯મા સૈકામાં આરંભ સુધીને ઓરિસ્સાને ઈતિહાસ અસ્તવ્યસ્ત સ્થિતિમાં છે. ત્યાં એક જોરાવર વંશ રાજ્ય કરતા હતા, એ ના કહી શકાય તેમ નથી, પરંતુ એક પછી એક રાજાઓ તેની ગાદી ઉપર આવ્યા એ નક્કી કરવું સરલ નથી, કારણ કે તેની સત્તાવાર વિગત નથી.
પ્રકરણ ૩ જુ.
| ગુહામંદિરે. ઓરિસ્સામાં “દંતાવશેષ” (Tooth-reli ) દાખલ થયા પછી શિલ્પ કળાની પ્રગતિના ત્રણ વિભાગ થઈ શકે –
(૧) બુદ્ધ તથા જૈન સમય. ( ૨ ) શૈવ સમય.
(૩) વૈશ્નવ અને સૈર્ય સમય. ૨ ડા. ઈ. હુઝને “દક્ષિણના લેખ” પા. ૬૩
* स तीवी कपिशां सैन्यैर्बद्धद्विरदसेनुभिः । उत्कलादर्शितपथः स कलिङ्गाभिमुखं ययौ ॥
યુવરામ I 3 રૂક. ૧ “રાજતરંગિણી' ભાષાંતર કતાં ડાકટર એન પુ. ૧, ભા. ૪, ૧૪૭ મે ક પા. ૧૩૪

Page #19

જેન ઐતિહાસિક સાહિત્ય.
૨૧૯ બૌદ્ધ અને જૈન સમયની ખાસીયત ગુહામંદિરો કરવાની છે, બૌદ્ધોની અસર ઈ. સ. પૂર્વે પાંચમા સૈકાથી ઈ. સ. ના ૫ કે ૬ ઠ્ઠા સૈકા સુધી જણાય છે. શાની અસર ઈ. સ. ના ૫ કે ફૂ સિકાથી ૧૨ મા સૈકા સુધી; તથા વૈશ્નવોની અસર ૧૨ મા સૈકાથી શરૂ થાય છે.
આ ગુડાઓનો ઇતિહાસ અંધારામાં રહ્યો છે અને ઘણા વિદ્વાનોએ તે ઈતિહાસ જાણવાને નિષ્ફળ પ્રયત્નો કર્યા છે. હિંદુસ્તાનના આ ભાગની ગુહાઓનો પશ્ચિમ વિભાગની ગુહાઓ સાથે ઘણે સંબંધ નથી. તેની વિગત તથા મિતિ શોધવામાં તથા નક્કી કરવામાં શોધક આડે માગે ચઢી જાય તેમ છે. હાથી ગુફાના લેખથી ઓરીસ્સાના આ અંધારામાં રહેલા ઈતિહાસ ઉપર અજવાળું પડે છે. પંડિત ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીના વાંચવા પ્રમાણે તે ગુહાઓની મિતિ ઘણામાં ઘણી ઈ. સ. ની બીજી સદી હોઈ શકે. તેમના કહેવા પ્રમાણે આ ગુખ્ખા જેન રાજા ખાર વેલે ખોદી કાઢી હતી. લિપિના અક્ષરો ઉપરથી એમ કહી શકાય કે ઘણી ખરી ગુહાએ ઈ. સ. પૂર્વે બીજા અગર ત્રીજા સૈકામાં બેદી કાઢેલી છે; અને ઈ. સ. પૂર્વે ચેથા અગર પાંચમા સૈકામાં પણ તે થએલી હોય એમ કહેવામાં કાંઈ ખોટું નથી; એટલે કે, હાથી ગુમ્ફા લેખની પહેલાંના સમયમાં; કારણ કે જે સ્થળે આ ગુફાઓ છે તે સ્થળને ધાર્મિક લોકો પવિત્ર ગણતા હશે. | ગુહાઓની સવિસ્તર હકીકત આપવાને બદલે માત્ર તેનો સામાન્ય ઇતિહાસ કહેવાને આ પુસ્તકને હેતુ છે.
ખંડગિરિ અને ઉદયગિરિની ટેકરીઓ જેને ખંડગિરિજ કહે છે તે (૨૦૧૬ ઉ–અક્ષાંશ, અને ૮૫° ૪૭' પૂ. રેખાંશ) ભુવનેશ્વરથી ઉત્તર-પશ્ચિમમાં પાંચ માઈલ દૂર આવેલી છે. આ બે ટેકરીઓની વચમાં ભુવનેશ્વરના માર્ગને અનુસરનારી એક ખીણ છે. ટગરથી ચીલકા સરેવર તરફ જતા એક સેન્ડસ્ટેન પર્વતના એક ભાગમાં તે આવે છે.
આ ટેકરી ઉપર ઘણું ગુહાઓ આવેલી છે જેમાં પહેલાં બૌદ્ધ અને જૈન સાધુઓ રહેતા હતા અને જેમાંની કેટલીક ઈ. સ. પૂર્વે ત્રીજા સૈકા પહેલાંની છે.
આ ગુહાઓમાં શિલ્પકળાની ઉત્તમતાના જુદા જુદા નમુના છે. કેટલીક અને તે ખાસ કરીને ખંડગિરિની ગુફાઓ પશુઓની ગુહાઓ જેવી નાની છે તથા બીજી કેટલીક કાંઈક મોટી છે. સામાન્ય રીતે તેમાં એક ઓરડે છે અને તેની આગળ એટલે છે, કેટલીકમાં પરસાળમાં બે કે ત્રણ ભેંયરાં છે, મોટી ગુહાઓમાં બે માળ છે; અને કેટલીકમાં ઉપરને માળ પાછળ પડતો છે, આ ગુહાઓ ઘણીજ સાદી છે.

Page #20

२२०
આત્માનંદ પ્રકાશ.
પાછળના ઓરડામાં પાંચ કે છ ભેંયરાં કરવામાં આવ્યાં છે, અને આગળ એક લાંબી, એટલાની હાર છે, જેને સ્તંભને ટેકો રાખેલો છે, ઘણીખરી ગુફાઓની ખાસીયત એવી છે કે આગળના ઓટલાની ત્રણ બાજુએ ૧ થી ૧૬” સુધી ઉંચી પથ્થરની પાટલી આવેલી છે. એટલાની એ ભીંતે ટેચ ઉપરથી એવી રીતે કતરી કાઢવામાં આવી છે કે જેથી તે કબાટને દેખાવ પ્રદશિત કરે છે, આમાં બદ્ધ અગર જૈન સાધુઓનો થોડો સામાન રહેતો, તેમનાં દ્વાર ઘણાં નાનાં છે; તેથી સાધુઓને પેટે ચાલી જવું પડતું, રાણીગુપ્પા જેવી અગત્યની ગુમ્હામાં પણુ દ્વારનું મા૫૩–૧૧” કરે છે. ઘણી ખરી ગુફાઓમાં બારસાખો અંદરથી ઢાળ પડતી હોય છે. એ ગુ. ફાઓ એવી નીચી છે કે કોઈ માણસ તેમાં સુખેથી રહી શકે નહિ. પણ તે સાધુઓને માટે હતી, કારણ કે તેમને દુનિયાથી અલગ રહીને ધ્યાનમાં પોતાની જીંદગી ગાળવાની હતી, તેથી તે સાધુઓને માટે ચગ્ય હતી. ઓરડાના ભયરાં લગભગ ૩” ના પાતળા પથ્થરના આંતરાથી જુદા પાડેલાં છે.
ભોંયરાની ભીંત ઉપર બૌદ્ધ દંતકથાનાં ચિત્ર તથા જૈનતીર્થકરાનાં ચિત્ર ઉપસેલાં કાઢયાં છે. ઓટલાના સ્તંભે ઘણાજ સરળ છે અને તે ઉપરથી તથા નીચેથી રસ તથા વચ્ચેથી અટકણાકૃતિ છે. ઘણુ કતરેલા સ્તંભેનું વર્ણન ખંડગિરિ ટેકરીના જૈન ગુફામાં આપવામાં આવ્યું છે. સ્તંભની કેરણા સીધી નથી પણ કાંઈક વાંકી ચુકી છે. આ સ્તંભેમાંથી બૅકેસ આગળ પડતા આવે છે અને તેમના ઉપર “મેટા સ્તન વાળી તથા પાછળ પડતા મુખ વાળી” સ્ત્રીઓની આકૃતિઓ છે. કેસ કોતરી કાઢેલા છે અને તેમની વચમાં બાકું છે. ઘણું ખરું, એટલાનું છાપરું પરસાળના છાપરાથી નીચું છે.
(અપૂર્ણ. )
ધોરાધન, (જિક–વકીલ નંદલાલ લલુભાઈ, વડોદરા.)
દરેક મનુષ્ય પિતપોતાની માન્યતા પ્રમાણે કંઈ કંઈ રીતે ધર્મનું આરાધન કરે છે. પરમેશ્વર-ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ માનનાર અને નહી માનનાર પણ ધમરાધન કરે છે. માનનારા ઈશ્વરની આજ્ઞાનુસાર વર્તન કરે છે અને નહીં માનનારા કુદરતના નિયમ પ્રમાણે ફરજ તરીકે નીતિના નિયમોનું પાલન કરે છે. દરેકના માન્યતામાં જે કે તફાવત હોય છે. તે તફાવત વ્યાજબી છે કે ગેરવ્યાજબી છે, એ જોવાની હાલ આપણને જરૂર નથી. જેન શાસ્ત્રકારોએ ધર્મારાધન સંબંધે શું આજ્ઞા કરેલી છે, એટલા પુરતજ વિચાર કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે. ધર્મ શબ્દની વ્યાખ્યા જુદી

Page #21

ધર્મારાધન,
૨
જુદી રીતે કરવામાં આવી છે. તેની એક વ્યાખ્યા એવી છે કે દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણીને અટકાવે-ઝીલી રાખે એ ધર્મ. બીજી વ્યાખ્યા એવી છે કેપ્રભુની આજ્ઞાનું પાલન કરવું, ને તે ધર્મ આજ્ઞાનું પાલન કરનાર–સેવનાર-આરાધક; અને તેનું ઉલંઘન કરનાર–વિરૂદ્ધ વર્તનાર-વિરાધક. આજ્ઞાનુસાર પાલન કરનાર આરાધક ભાવ પામી આત્મિક પ્રગતિ કરી આત્માનંદ-આત્મિક સુખશાંતિ મેળવી શકે છે ત્યારે વિરાધક ભાવવાળા પોતાની અધોગતિ પોતાના હાથે કરી સંસાર વધારી દુર્ગતિમાં જવાની તૈયારી કરે છે. ત્રીજી એવી પણ વ્યાખ્યા છે કે વસ્તુને સ્વભાવ તે ધર્મ. ઈત્યાદિ.
દરેક ધર્મવાળા કોઈને કોઈપણ રીતે કર્મોનું અસ્તિત્વ સ્વીકારે છે. જેઓ જગતકર્તા તરીકે ઈશ્વરને માનતા નથી તેઓ કર્મોને પ્રધાનપણું આપે છે. જેઓ જગતકર્તા ઈશ્વર છે અને તેની ઈચ્છા વિના કંઈપણ થઈ શકતું નથી, એવું માને છે તેઓ કર્મોને ગણપણું આપે છે, પણ કર્મને તો માને છે જ. જગતકર્તા ઈશ્વર છે, એવું માનનારા એમ જણાવે છે કે સારા અથવા માઠા કર્મનો બદલો ઈશ્વર આપે છે, સારા કર્મ કરનારને સુખ આપી છેવટે પિતાના રહેવાના સ્થાનમાં લઈ જાય છે, અને નઠારા કર્મ કરનારને દુખ આપી તે દ્વારે તેમને શિક્ષા કરે છે. જ્યારે જગતકર્તા ઈશ્વર નથી એમ માનનારાઓની માન્યતા એવી છે કે, શુભાશુભ કર્મનો કત્તો જીવ પોતે છે, અને તેના ફળવિપાક ભગવનાર પણ તે પિતે છે. ગમે તેમ પણ બન્ને પક્ષવાળાઓને કર્મની માન્યતા કબુલ રાખ્યા શીવાય ચાલતું જ નથી, ત્યારે
એ ઉપરથી એટલું પ્રતિપાદન થાય છે કે પોતે સુખી યા દુ:ખી થવું એને આધાર પિતાના શુભાશુભ કર્મકરણી–આચાર ઉપર છે. સારા કર્મ કરનાર અને નડારાને ત્યાગ કરનાર ધમી તરીકે, નઠારાં કામ કરનાર અને સારા કર્મને ત્યાગ કરનાર અધમિ તરીકે ઓળખાય છે. તત્વષ્ટિથી વિચારતાં એમ જણાય છે કે સારા કર્મ કરવા સ્વીકાર કરો, અને નઠારાને ત્યાગ કરવો એ દરેકની ફરજ છે. સારાસારનો વિવેક દરેકે પોતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે કરવાનો છે કે કેમ એ પ્રશ્ન અહી આગળ આવે છે. દરેક માણસ પોતાની માન્યતા પ્રમાણે પોતે જે કરે છે તે સારું કરે છે, એમ તેને લાગ્યા શીવાય તે કાર્ય કરવા તરફ તે પ્રયત્ન કરી શકે નહી. જે તેના મનમાં એમ આવે કે હું જે કાર્ય કરવાની ઈચછા રાખું છું તે કય નડારૂ છે તો તે કરવાને તે ઉત્સાહવાન ન થઈ શકે એમ આપણને લાગે છે. એ કાર્ય સમાજની નજરમાં સારું છે કે નઠારૂં તે બરફ તેનુ લક્ષ હોતું નથી, તે તેની માન્યતા મુજબ તે કૃત્યને સારું માનીને જ તે કરવા પ્રવૃતિ કરે છે. વળી સમાજની નજ માં તે સારૂં હા કે નઠારું છે. જીવના વધ કરનાર, ચોરી કરનાર, અસત્ય બોલનાર વ્યભીચાર સેવનાર, વિશ્વાસઘાત કરનાર–ઠગનાર-દારૂ વિગેરેના વ્યસન સેવનાર,

Page #22

૨૨
આત્માનંદ પ્રકાશ.
ઇત્યાદિ જે કૃત્યા, તે સમાજના સારા માણસા અથવા રાજ્ય કે શાસ્ત્રકારે નઠારાં કૃત્યા તરીકે ગણે છે, જે નઠારાં કૃત્યોને રાજ્યકર્તાએ ગુન્હા માને છે, અને તે સાબીત થયે તેની શિક્ષા કરે છે; એવાં કૃત્યા કરનાર કરતી વખતે અમે નારૂં કામ કરીએ છીએ એવુ તેના મનમાં જરા પણ આવતુ હાય તે તે કરતાં પાા પડ્યા શીવાય રહેજ નહી. સારાસાર વિચાર કરતાં એમ લાગે છે કે સારાસારને વિવેક કરવા એ પાતાની માન્યતા કરતાં તેની બુદ્ધિ ઉપર વધારે આધાર રાખે છે, જે તેણે સુશિક્ષા—સારી કેળવણી કે સમ્યાન મેળવ્યું હશે તેજ તે સારા વિચાર કરી શકશે, નહીં તેા તેને તે વિચાર કરી શકશે નહીં; અહીં સમ્યગ્ જ્ઞાનનીજ વધારે કીંમત છે. ઘેાડા વખત ઉપર ઈનસાનું કામ કરનાર એક ન્યાયાધીશને એક સેશન જજે રૂશવત-લાંચ-લીધા મદલ કેદની શિક્ષા કર્યાના સમાચાર વ માનપત્રમાં વાંચવામાં આવ્યા હતા. જેમને સરકારે ઇનસાફ્તુ કામ કરવાની સતા આપી શુ તેઓ અજ્ઞાન હતા ? શુ તેમણે કેળવણી લીધી ન હતી ? કેળવણી લઇ અમુક પદ્ધિ મેળવ્યા શિવાય અને ન્યાયશાસ્ત્ર-કાયદાના અભ્યાસ કરી તેમાં પાસ થયા શીવાય રાજ્યકર્તા ન્યાય કરવાના અધિકાર આપતા નથી. એવા ન્યાયાધીશના અધિકાર ધારણ કરવામાં સારાસાર વિચાર કરવાને જ્ઞાન ન હતુ એમ કેમ કહી શકાય ? ભલે તેણે કેળવણી લીધી હતી અને તેનામાં જ્ઞાન હતું એમ આપણે માનીએ તે પણ તેનામાં સમ્યગજ્ઞાન ન હતુ એમ તેા આપણે બેધડક કહી શકશું. જો તેનામાં સમ્યગજ્ઞાન....હાત તા તે કદી પણ પાતાના અધિકારના દુરૂપયોગ કરી લાંચ રૂશવત લેત નહીં. આ ઉપરથી એટલી વાત સિદ્ધ થાય છે કે કેળવણીની સાથે સમ્યગ્નાન-વાસ્તવીક જ્ઞાન મેળવવાની જરૂર છે. એ તત્વજ્ઞાનના અભ્યાસથી થાય છે. અસ્તુ: હાલ તે આપણા પ્રસ્તુત તે વિષય નથી. અહીં તેા ધર્મારાધન કે ધર્મની આચરણા સંબધી આપણે વિચાર કરવાના છે.
ધર્મ આરાધન કરવાના બે રસ્તા જ્ઞાનીઓએ બતાવ્યા છે. (૧) સ્વીકારરૂપ. (૨) પરીહારરૂપ. સ્વિકારરૂપ એટલે શુભ કરણીનું સેવન કરવું ( આચરવું) અને પરીાર એટલે નિષિધના ત્યાગ કરવા. સ્વિકાર કરતાં નિષિધ પક્ષ ઘણા લાભકારી છે. કેમકે તીર્થંકરે જે જે નિષેધ કરેલાં કારણા છે, તેને સેવન કરતાં ઘણા સુકૃતનું આચરણ કરે તાપણુ વિશેષ લાભકારી થતુ નથી, ( જુએ શ્રી શ્રાદ્ધવિધિ પ્રકરણ ભાષાંતર પૃષ્ઠ ૧૬૧)
આ સ્વીકારૂપ ધર્મ આરાધન તથા પરીહારરૂપ ધર્મ આરાધન આ બન્નેના ચાભગીની રીતે આપણે વિચાર કરશું તે તેના સ્વરૂપની વિચારણા કંઇ અંશે ડીક
થશે એમ લાગે છે.

Page #23

ધરાધન.
૨૨૩
(૧) સ્વીકારરૂપ ધર્મ આરાધન. (૨) પરીહારરૂપ ધર્મારાધન. (૩) પરીવાર રહીત સ્વીકારરૂપ ધર્મારાધન, (૪) પરીવાર સહીત સ્વીકારરૂપ ધર્મારાધન.
સમાજમાં કેટલીક વ્યક્તિ એવા વિચારવાળી હોય છે કે આ જગતમાં પાપ પુન્ય જેવું તત્વ કંઈ છે જ નહી. ઈશ્વર નથી, સ્વર્ગ નથી કે નર્ક જેવું કંઈ નથી. જે છે તે આ દુનિયામાં જ છે. માટે ગમે તે રીતે દ્રવ્ય મેળવવું. પંચેંદ્રિયના વિષય ભેગ ભેગવવા. જે પ્રાણી, પદાર્થ, ઉત્પન્ન થાય છે તે કેવળ મનુષ્યના ભેગના માટે જ છે, માટે તેનો ભેગોગ કરવો જ જોઈએ. કણે કાલ દીઠી છે? ભગવ્યાશવાય બંધુ રહી જશે. માટે ઈચ્છામાં આવે તેવી પ્રવૃત્તિ કરવી. ઈછામાં આવે તે ખાવું પીવું. રાત છે કે દીવસ છે. આ કરવા લાયક છે કે નથી એવો વિચાર કરવાની જરૂર નથી. ઈચ્છાઓને રેપ કરીને વિના કારણ જીવાત્માને દુ:ખવો નહી. એવી એકાંત માન્યતાવાળા અને પિતાની જ માન્યતા પ્રમાણે વર્તનાર શાસ્ત્ર કે જ્ઞાનીઓના કથન સાંભળવાની, જાણવાની ઈચ્છા શીવાયના જીવન માટે કારણ્ય તથા મધ્યસ્થ ભાવના શીવાય આપણે કંઈ પણ કરી શકીએ તેમ નથી, તેઓ ગમે તે માને ગમે તેવી રીતે વતે. પણ કર્મના-કુદરતના-કાયદાનું ઉલ્લંઘન કરી વર્તવાથી કર્મના સબંધમાં સખ્ત નીયમ કે કુદરતના સ્વભાવના સપાટામાંથી તેઓ બચતા નથી જ. એવી રીતે સ્વેચ્છાચારી વર્તનવાળા જીવો પિતાના અધ:પતન કૃત્યાના ફળ ભેગવવાના પ્રસંગે ઘણું દુ:ખી થતા જણાય છે, તેઓ તે પ્રસંગે પિતાના અવિચારી વિચારો અને કમેને માટે ઘણું પસ્તાય છે. પણ શું કરે? ભુલો કરીને અનર્થો કરેલા તે કંઈ ભુસાઈ જતા નથી. તેના ફળ વિપાક ભેગવ્યા સીવાય તેમનો છુટકે થતો નથી. વડીલોએ લાખો રૂપીયાની મીલકત મુકેલી પશ્ચાત વારસના હાથમાં આવ્યા પછી ધન અને વનના મદમાં સ્વછંદાચરણથી વર્તનારાઓને સર્વસ્વ ગુમાવી નેકર કે ચાકર તરીકે કામ કરવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થએલા એવા દાખલા શું આપણને યાદ નથી ? તેમાંના કેટલાક તે ગુનહાત કૃત્યો કરી શીક્ષા ભેગવતા જણાય છે, જુવાનીના વખતમાં અત્યાચારના સેવનના પરીણામે પરમીએ, ટાંકી, ઇત્યાદી મહા વ્યાધીઓ ભેગવી રીબાઈ રીબાઈને મરતાં શું આપણે નથી જોતા ? તેવા જીના માટે આપણને કારણ્ય ભાવના ઉત્પન્ન થાય છે !
અહીં આપણે જે વિચાર કરીએ છીએ તે જેઓ કંઈપણ અંશે ધર્મની ભાવનાવાળા છે તેમના માટે છે; ધમરાધનની ઇચ્છાવાળા અને તેનું સેવન કરનાર વસ્તુના સ્વરૂપનું જાણપણું થવાથી પિતાની પ્રગતિ કરવાને કંઈને કંઈ એ ઉદ્યોગ કરશે. કેમકે તેમનામાં એટલે વિચાર તે ઉત્પન્ન થઈ ચૂકેલેજ છે કે આ

Page #24

૨૨૪
આત્માનંદ પ્રકાશ.
જગતમાં ધર્મ જેવું કઈ તત્વ છે. ધર્માંની જરૂર છે. પાપ પુન્ય જેવાં તત્વ જગતમાં છે. ભલે પછી તેમના આચરણ જુદા જુદા પ્રકારના હોય; તેવા જીવા જપ્રસંગ પ્રાપ્ત થતાં કારણ સામગ્રી મેળવી ઉંચ પ્રકારના વર્તન તરફ પ્રવૃત્તિ કર્યો શીવાય રહેનારજ નથી.
ધર્મારાધનની ઇચ્છા રાખનાર પ્રાણીઓના માટે કેટલાક આચારો જ્ઞાનીઓએ મતાવેલા છે. આપણી પ્રગતિના આધાર આપણા આચાર વિચાર ઉપર છે. આચાર અને વિચારને ઘણેા નિકટ સબધ છે. શુદ્ધાચાર, શુદ્ધ વિચારને ઉત્પન્ન કરનાર અને તેના પાષક છે. તેમજ શુદ્ધવિચાર એ શુધ્ધાચારમાં પ્રવૃતિ કરાવનાર છે. તેથી ધોરાધનની ઇચ્છાવાળાએ પેાતાના આચાર શુ છે તે પ્રથમ જાણવા જોઇએ. આચાર જાણ્યા સીવાય શુદ્ધ ધર્મારાધન થઈ શકવું અશકય લાગે છે.
આચારના પાંચ ભેદ છે--જ્ઞાનાચાર--દર્શનાચાર--ચારિત્રાચાર-તપાચાર અને વિર્યાચાર. વાસ્તવીક આચારના પ્રથમના ચાર ભેદમાં વિયાંચાની મદદ તેા ચારીમાં લેવાની હાય છે. જેએ ઉત્સાહવાન હાય છે અને કઇ પણ વિશક્તિ પ્રગટ કરવાની ઇચ્છા ધરાવે છે, તેએજ કઈને કઈ ઉદ્યોગપ્રવૃત્તિ કરે છે. નિર્માલ્ય થઈ બેશી રહેવુ અને આળસમાં જીંદગી ગુમાવવી, એવી જેનામાં શક્તિ છે. તેનાથી અની શકેજ નહી. વીર્યવાન માણસજ જગતમાં કંઈ કરી શકે છે. સ્વઉન્નતિ સાધી શકે છે. એ આચારોનું સેવન એ ધર્મારાધનનું પહેલું પગથીયું છે. ઉંચે ચઢવાની ઈચ્છાવાળા પગથીએ પગથીએ ચઢવાથી ચે જઈ શકે છે તેમ ધર્મારાધનની ઇચ્છાવાળા પણ પગથીએ પગથીએ ઉપર ચઢવાથી શુદ્ધ ધર્મારાધન કરી શકશે. પાંચ પ્રકારના આચારનું સ્વરૂપ સમજવા માટે સ્વતંત્ર ગ્રંથ છે તેથી તેનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણવુ જોઇએ. પણ અહીં એ વાત આપણે ધ્યાનમાં લેવાની છે કે ધર્મારાધનનું પહેલું પગથીયુ જ્ઞાનાચારનુ સેવન છે. જ્ઞાનાચારના સેવનપૂર્વક સમ્યાન મેળવવાના પ્રયત્ન કરનાર ધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજી શકે. અને યથાર્થ સ્વરૂપ સમજનાર યથાર્થ ધર્મારાધન કરી શકે. જેએ સભ્યજ્ઞાન મેળવવા પ્રયત્ન કરતા નથી એવા જીવા શુદ્ધ ધર્મારાધનમાં શી રીતે પ્રવૃત્તિ કરી શકે ? એવા જીવા ધર્મારાધન કરવામાં પોતાને વખત કાઠે, શારીરીકે તપસ્યા કરે, ધર્મ નિમિત ધન વાપરે, પણ સમ્યાનના આરાધનપુર્વક એટલી પ્રવૃતિ કરનાર આત્મિકશુદ્ધિ જેટલે અંશે કરી શકે યા પુન્યમાંધી શકે તેટલા પ્રમા ણમાં તે જીવ ફળ પ્રાપ્ત કરી શકે નહી એમ આપણને લાગે છે.
અહીં આપણે એક વાત વિચાર કરવા લાયક છે. ધર્મારાધનના મુખ્ય હેતુ

Page #25

યોગ સ્વરૂપ.
૨૨૫
આત્મિક વિશુદ્ધતા-નિર્મળતા-કરવા અને વધારવાનું છે. આત્મિક નિર્મળતાને માટે ધર્મારાધનના તમામ અંગો નિમિત કારણરૂપ છે. ઉપાદાન કારણ આપણે પોતાનો આત્મા છે. અનાદિકાળથી ભવભ્રમણ કરનાર આત્મા શુદ્ધ નિમિત્ત પામી આત્મિક નિર્મળતા કરવાનો ઉદ્યમ કરે એજ ધર્મારાધન છે, એ ઉદ્યમ ક્રમથી કરવાને છે, મનસ્વી તરંગ પ્રમાણે કરવાનું નથી. કમથી ધર્મારાધન કરવામાં સમ્યકજ્ઞાનને અભ્યાસ કરવાની પહેલી ફરજ પડે છે. સ્વેચ્છાચારથી વર્તનાર લેભાગુ કંઈ સાંભળી વાંચી પોતાના તરંગો પ્રમાણે ધર્મના ફરમાનેનો અર્થ કરી ધમોરાધન કરવાની માન્યતા કરાવવા મથે છે તેઓ માનદશામાં ઘેરાઈ જાય છે, અને પોતાને કક્કો ખરો કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. પણ માન એ કષાય છે અને કષાયે યથાર્થ ધર્મ
સ્વરૂપ સમજવામાં અડચણ-અંતરાય કરનાર છે, એ તેમના લક્ષમાં એકદમ આવતું નથી. માટે ધર્મારાધનની ભાવનાવાળાએ પ્રથમ જ્ઞાન મેળવીને ધર્મારાધન કરવાની પ્રવૃત્તિ કરવી એ વાત નક્કી થાય છે. જ્ઞાનવાન જ સ્વીકારરૂપ ધર્મ અને પરીહારરૂપ ધર્મના ભેદ સમજી સમ્યક રીતે આરાધન કરી શકશે.
સ્વીકારરૂપ ધર્મારાધન કરવાની ઈચ્છાવાળા ફક્ત શુભ કરણ કરવાની જ ઈચછા રાખી તેના માટે પ્રવૃત્તિ કરે, અને તેની સાથે પરહારરૂપ ધર્મારાધન તરફ દુર્લક્ષ રાખે તો સ્વીકારરૂપ ધર્મારાધન યથાર્થ ફળદાયી નિવડી શકે નહીં. સ્વિકારરૂપ ધર્મારાધનમાં દાન દેવું. દેવદર્શન, પૂજન વંદન, સામાયિક પ્રતિક્રમણ, દેશાવગાસિક-પૈષધ, નકારશી પ્રમુખ તપ ઈત્યાદિ તથા સમ્યક કિયાઓ તથા સદાકાળ શુભ ઉપગમાં વર્તવાપણું આવી જાય છે. આ
સ્વીકારરૂપ ધર્મ આરાધનનું સ્વરૂપ ચિભંગી પૈકી બાકીની ત્રણનું સ્વરૂપ સમજવાથી વધારે ફુટ રીતે આપણને સમજશે.
અપૂર્ણ.
योग स्वरुप.
(નાથ કૈસે ગજા બંધ છુડા–એ ચાલ, ) ધરો ભવિ યોગ નિરંતર ઘટમે, જેથી મોક્ષ મળે ઝટપટમે. ઘર રોગ એહ જે મેક્ષ નિપાવે, ઈષ્ટ આચરણજ એહ, સ્થાન વિષ્ણુ અને અર્થ આલંબન, એકાગ્રતા પંચ જે; ઘરે

Page #26

૨૨૬
આત્માનંદ પ્રકાશ
ધરો૦
કર્મ યોગ દ્વિવિધ કહ્યો છે, જ્ઞાન યોગ ત્રિવિધે, વિરતિપણે નિશ્ચયથી હવે, અન્યમાં બીજ પ્રાધે; કૃપા નિવેદ સંવેગ પ્રશમતણું, ઉત્પત્તિ સ્થાન જ એ છે; ઈચછા પ્રવૃત્તિ સ્થિરતા સિદ્ધિ કમથી એ ચાર કહે છે. ધરાવે તદ્રત કથામાં પ્રિતિ તેને, ઈચ્છા યોગી કહિયે, વિધ વિધ વૃતનું આસેવન જેને, પ્રવૃતિ યેગી સહિએ. ધો બાધક સર્વની બીક નહિં તે, સ્થિર ભેગી આ જગમાં, અન્યના અર્થ તણું આલંબન, સિદ્ધિ યોગી ગણે મનમાં. ધરો ચૈત્યવંદન આદિ સર્વ ક્રિયામાં, સ્થાન વણે કરો યત્ન; અર્થ આલંબન સ્મરણ કરતાં, યોગી આનંદ વરે રત્ન. ધરે. આલંબન તણા ભેદ કહ્યાં છે, રૂપ અરૂપી ઈષ્ટ; અરૂપી ગુણમાં લય થાવું, એહ આલંબન રીe. પ્રિતિ ભક્તિ વચનને અસંગે, સ્થાન આદિ ગ સેવે; તેહથી પ્રાપ્તિ અગ યુગની, કમથી મેક્ષ પર લેવે. ધો તિર્થ ઉછેદ આદિ આલંબન, કઈ પ્રસંગે જે થાવે, તે પણ સ્થાનાદિથી રહિતને, સૂત્રદાન નહિ પાવે. ધરાવે
(જીજ્ઞાસુ ઉમેદવાર–મુંબઈ.)
ધરે
દેવગુરૂ અને ધર્મ પ્રત્યે કેવો અહિ પ્રેમ
હોવો જોઈએ?
(ગતાંક પૃષ્ટ ૧૯૮ થી શરૂ.) લેખક–મુનિરાજશ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ. ૧૩ પૂર્વકૃત પુન્યજોગે આ માનવ ભવાદિક દુર્લભ સામગ્રી પામ્યા છતાં જે કરણીનો અનાદર કરવામાં આવશે તે શુભગતિ શી રીતે મળશે ?
૧૪ ક્ષણે ક્ષણે આવખું ખૂટતું જાય છે, લક્ષ્મી વન અને જીવિત કુટુંબાદિક સધળા અસ્થિર છે, તે સઘળું છોડી ક્ષણવારમાં જવું પડશે, ચેતી શકાય તો ચેતી લે!
- ૧૫ જે જે ક્ષણ, શ્વાસોશ્વાસ, ઘડી, દિવસ,માસ પ્રમુખ ધર્મ કરણમાં જાય છે તે લેખે થઈ શકે છે, આળસ કરી બેસી રહેનારને સઘળું અલેખે જાય છે.

Page #27

દેવ ગુરૂ અને ધર્મ પ્રત્ય -..
.. હવે બાએ? રર૭. ૧૬ જે જે કિંમતી ક્ષણે જાય છે તે પાછી નહિ આવશે, ૨, સમજી ચેતી શકાય તો ચેત !
૧૭ મદ, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને વિકથા એ પાંચે પ્રમાદ જીવ પાયમાલી કરે છે, અને સંસારમાં રઝળવે છે. સ્વચ્છંદવર્તન માત્ર પરિણામે દુ:ખદ છે.
૧૮ ચિન્તામણિ રત્ન, કામકુંભ, કામધેનુ અને કલ્પદ્રુમ સમાન શુ દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ ઉપર દઢ વિશ્વાસરૂપ સમકિત મેળવવા ખૂબ પ્રયત્ન કરવો.
૧૯ કુદેવ, કુગુરૂ અને કુધર્મ પ્રત્યે આસ્થારૂપ મિથ્યાત્વ અવશ્ય તજવું જોઈએ. ૨૦ મિથ્યાત્વરૂપ ઉગ્ર વિશ્વ વિખ્યા વગર-શુદ્ધ શ્રદ્ધાનો સંચાર થઈ શકશે નહિ.
૨૧ શમ, સંવેગ, નિર્વેદ (વૈરાગ્ય) અનુકંપા અને આસ્તિક્તા એ સમકિતનાં પાંચ લક્ષણ છે તેમજ વીતરાગ-સર્વજ્ઞના વચનમાં શંક, પરમતની વાંછના ધર્મના ફળમાં સંદેહ, મૂઢમતિની પ્રશંસા અને તેનો પરિચય એ તેમાં પાંચ ફૂષણ છે.
રર શુદ્ધ દેવ ગુરૂ ધર્મની ત્રિકરણ શુદ્ધિથી સેવા કરવા વડે સમકિત નિર્મળ થાય છે.
૨૩ સમકિતવંતનું જ્ઞાન સફળ થાય છે અને મિથ્યામતિનું અફળ જાય છે. સમકિતવંતને જ્ઞાન અમૃત થઈ પરિણમે છે, અને મિથ્યામતિને વિષરૂપે પરિણમે છે.
૨૪ સમકિતવંતે પ્રમાદ તજીને શાસ્ત્ર સંબંધી શ્રવણ મનન અને પરિશીલન કરવાનું ખાસ વ્યસન પાડી દેવું જોઈએ. તે ધારે તો મંદબુદ્ધિવાળા અન્ય જનને તેને બોધ પણ કરી શકે.
૨૫ “અવસર પામી આળસ કરશે તે મુરખમાં પહેલોજી; ભૂખ્યાને જેમ ઘેબર દેતાં હાથન માંડે ઘેલેજી.” એ ન્યાયે આવેલો અમૂલ્ય અવસર સફળ કરી લેવો ઘટે છે.
૨૬ કુગુરૂની સંગતિ તજી સુગુરૂની સંગતિ કરી સદુપદેશ દીલમાં ધારવાથી આપાણી અનાદિની કઈક કુટેવો સુધરી શકે છે, તેથી તે સમાગમ શોધી લઈને સાર્થક કરવા.
ર૭ શુદ્ધ દેવ ગુરૂની સેવા-ઉપાસના (ભક્તિ) કરવાનો ખરે અંતરંગ હેતુ તેમનામાં પ્રગટી રહેલા અનંત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રાદિક ગુણો આપણામાં પ્રગટી નીકળે એ છે. એ મુદ્દાની વાત ખૂબ લક્ષમાં રાખીને જ તેમની આજ્ઞાનું આરાધનપાલન કયો કરવું.
- નમે છે આંબા આંબલી, નમે છે દાડમ દ્રામ, { નમે તે પ્રભુને ગમે. * એરંડ બિચારે શું નમે? જેની ઓછી શાખ. .
ર૯ જેમનું મુખ સદા સુપ્રસન્ન રહે છે, હદય દયાદ્ધ (દયાથી અત્યંત ભીનું) રહે છે, વચન અમૃત જેવું મધુર હોય છે અને કાયા પરોપકાર કરવા તત્પર રહે છે એવા આનંદિત અને અનુકંપાવંત ઉત્તમ જને કેને વંદવા ગ્ય ન હોય?

Page #28

૨૨૮
શ્રી આત્માન પ્રકાશ.
- ૩૦ આંબા જેવાં ફાલેલાં વૃક્ષો નમી-લળી પડે છે તેમ સુગુણ જને (સજનો) પણ જેમ જેમ ગુણમાં વૃદ્ધિ કરતાં જાય છે તેમ તેમ નમ્રતા ધારે છે. એજ પ્રભુતા પામવાને સરળ માર્ગ છે.
(अपूर्ण)
एक आर्यसमाजका मृषावाद.
आर्य प्रकाश महा सदि ६ संवत १९७३ ता. २८ जान्युआरि १९१७ के अंकमें एक किसी मिथ्याभिमानी लेखने प्रातः स्मणीय जैनाचार्य श्रीमविज्य कमल सूरीश्वरजी महाराज पर....( अमे वेद अने इश्वरने मानीये छीये) यह मिथ्याआरोप देकर श्रीमद् व्याख्यान वाचस्पति मुनिश्री लब्धिविजय महारा जसें “ नरसंडा, वडताल, नडीआद" आदि नगर निवासी सेंकडो सज्जन पुरुषोंकी सभामें आर्यसमाजीयोंका तथा उनके पांडतजीका जो पराज्य हुवाथा उस बातको छिपानेके वास्ते मिथ्यालेख लिखकर " मीयांजी गिर गये मगर टांग उचीकी उची" इस कहवतके अनुसार अपने कदाग्रह झाहिर कीया है. क्योंकी श्रीमान सूरीश्वरजी महाराजके प्रमुखपणा नीचे श्रीमद वाचस्पतिजी महाराजका वहाँके जैन व जैनेतर लोगोंके अति आग्रहसे “ मूर्ति पुजन ओर मुक्तिसे जीव वापीस (पाछा) नहीं आशक्ता है" इन दो विषयोंपर प्रसिद्ध व्याख्यान हुवाथा. जिसको सुनकर वहांकी आर्य समाजकी तर्फसे दो महाशय उठ कर वाचस्पतिजीसे पूर्वोक्त विषयोंपर वादविवाद करने लगे, अन्तमें श्रीमद् वाचस्पतिजीकी पूर्ण विद्वतावाळी युक्तियों के आगे उनको निरुत्तर होना पडा. अन्तमें समाजको विसर्जन करते हुए यह कहा गयाकी कलभी इनही विपयोंपर दुपहारको व्याख्यान होगा और साथही आर्यसमाजीयोंसे यहभी कहा गयाथाकी अगर तुम शास्त्रार्थद्वारा सत्यतत्वका निर्णयकरना चाहते हो तो अपने अछेसे अछे विद्वानको बुलालो. दुसरे दिन भी इसी तरह श्रीमान् सूरीश्वरजी महाराजके प्रमुखपणा नीचे व्याख्यान प्रारंभ हुआ. उस समथ आर्यसमाजकी तर्फसे बहारसे आये हुए पंडितजी भी एक तरफ प्लेटफारम जगा कर बैठे हुए थे, अनुमान आधे घंठेके व्यख्यान श्रवण करनेसेही पंडितजी समज गये कि मूर्तिपूजन और मुक्तिसे जीव ( पाछा) वापीस नहीं आ सकता है इन विषयोंको पुष्ट करनेवा.

Page #29

એક આય સમાજકા મૃષાવાદ.
૨૨૯
वाली जो जो युक्तियें देरहे है इसका जवाब देना कठिन है. इस लिये उठकर पंडितजीने प्रातः स्मीय श्रीमन्महावीर स्वामी आदि तीर्थकर जगतमें अत्यन्त पूजनीय है तथा पवित्र अत्र विराजमान साधु मूर्तियोंको देख कर मुझे हर्ष होता है. इत्यादि चाटु वचनोसे श्रीमद् व्याख्यान वाचस्पतिजीकी दी हुइ युक्तिवाका यद्वातद्वा ( उल्टसुलट ) उतर देने लगे. पाठकजन यह न समजें कि पंडितजी शान्त व गुणानुरागी वे किन्तु चाटु बचनोंसे खुश करके शास्त्रार्थसे अपना पल्ला छोडना चाहते थे इसके बाद श्रीमान् सरीश्वरजी महाराजकी आज्ञानुसार श्रीमद् वाचस्पतिजीने अकाट्य ( मजबूत ) युक्तियोंसे मुक्तिले जीवका पुनरागमन नहीं होता. इस सिद्धान्तको पुनरसिद्ध किया. जिसका उतर आर्यसमाजके पंडितजी कुछ भी नहीं देसके. इस बातको छिपाकर लेखकका यह लिखना कि मुनि लब्धिबिजयजी ( अमे पण वेद अने इश्वरने मानीये छीये) ये शद्ध बोले थे वे अत्यन्त असत्य है क्योंकि श्रीमद् वाचस्पतिजीके मुखसे ये विलकुल नहीं निकले है, मात्र यह लेख लिखकर लोगोंको धोका दिया है. अन्तमें श्रीमद् वाचस्पतिजीने जब पंडितजीको मुक्ति से जीव वापीस नहीं आ सकता है इस विषयमें चुप करादिया तब वहांके गुणानुरागी हेड मास्टरजीने खड़े होकर कहाकि मुक्तिसें जीव वापीस नहीं आसकता है इस बातको जैन मुनिजीने अनेक मजवुत दलिलोंमें सिद्ध कर दिखाया है और आर्यसमाजके पंडितजी एक युक्तिसे भी स्वासिद्धजलको सिद्ध नहीं कर सके है अब किस बातकी चर्चा होनी चाहीये उस वखत पब्लीकने यही उत्तम दियाकि अब मूर्ति पूजाके विषयमें यथार्थ शास्त्रार्थ होना चाहीये. क्योंकि मुक्ति के विषयमे पंडितजी निरुत्तर होकर अपने पराज्यको समजते हुए भी इधर उधरकी बातें बनाकर नाहकमें हमारे समयको व्यर्थ नष्ट करते है अतः इस विषयको छोडकर मूर्ति पूजाके विषयको चलाना चाहिये. पब्लीकले इन शब्दोको सुनकर क्रोधित होकर आर्यसमाजके पंडित एकदम कूद पडे और कहने लगे कि अय सनातनी भाइयो ! ये जैन लोग इश्वरको नहीं मानने है नास्तिको वेद निंदकः इत्यादि असभ्य बोलकर चूप रहे. तब श्री वाचस्पतिजीने कहाकि हम हश्वरको मानते है, कौन कहता है कि जैन लोग ईश्वरको नहीं मानहे है. हाँ ! जैनी निष्कलंक इश्वर परमात्माको मानते है, नहि कलंकिको. वाकी जैनको नास्तिक कहना

Page #30

૧૩૦
आत्मान' अश
महामुर्खता है क्योंकि पंडितजीकी तरह जैन लोग भी कह सकते है कि नास्तिको जैन निन्दकः " इससे क्या सिद्ध हुए देखिये पाणीनीय कृत अष्टाध्यायी अ० ४ पा. ४ सु. ६० “ अस्ति नास्ति हिष्टमतिः " इस सुत्रकी टीका में भट्टोजी दिक्षित लिखते हैं कि जो परलोकको माने सो आस्तिक, जो परairat नहीं मानता है वो नास्तिक है इत्यादि अनेक बातों से पंडितको निरुत्तर किया तोभी सनातनीयोंको स्वपक्षमें लेनेके लिये प्रस्तुत विषयको छोड़कर अन्यान्य ऐसे २ प्रश्न करने लगे कि जिससे सनातनीयोंके सिद्धान्तका खंडत हो ये तब श्रीमद् वाचस्पतिने यही उत्तर दियाकी यहांपर कोई सनातन पंडित प्लेटफारमपर उपस्थित नहीं है अतः इनसे हमारा विवाद नहीं है तुम आर्यसमाजकी तरफसें प्लेटफारमपर खडे हो इस लिये तुमसे विवाद है इतना कहकर अनेक युक्तियों से मूर्तिपूजा सिद्ध की. तब पंडित बोले हाय ! हमारे सनातनी भाइयों मे मूर्तिपूजाका रिवाज वेदमें नहीं होनेपर भी जैनीयोंसे आया है तब वाचस्पतिजीने कहा के --
त्र्यंबकं यजामहे सुगन्धिपुष्टिवर्धनं दुर्वारुकमिव बन्धन्मृत्युमुक्षीयमामृतात.
यजुर्वेद की इस श्रुतिको सुनाकरके पंडिजीको निरुतर कीया इस बातको छिपा करके किसी एक मिथ्या लेखने आर्यप्रकाश नामक छापेमें कैसि मिथ्या बात छपवाई है कि “ लब्धिविजयजी बोल्या के बधी मूर्तिओनी पुजा करवाथी पुन्य थाय छे " श्रीमद् वाचस्पतिजीका तो मात्र यही कहना था कि तुम्हारे वेदमें " त्र्यंबक यजामहे " इस श्रुतिका यह अर्थ होता है कि हम तीन नेत्रवाले सुगन्धि युक्त पुष्टि करनेवाला महादेवकी पुजा करते हैं यह अर्थ वेद सिद्धान्तानुकुल किया गया था नकि हमने स्वीकार कीया था. क्योंकि जैन मतावलंबियो का यह सिद्धान्त जगजाहिर है कि वे वीतराग देवकी मूर्तिको मानते है और शास्त्रार्थमें जो महादेव आदिका पुजन वेदसें सिद्ध किया था उससे वह सिद्ध नहीं होता है कि जैनलोग मानते है. बस लेखकने आर्यप्रकाश में वृथा विलाप किया है इस लिये लेखको पढ कर भ्रम में पडना योग्य नहीं है.
सिद्ध हुआ कि पाठकजनों को उस
लेखक मुनि - गंभिरविजयजी - महुधा.
25

Page #31

માનવંતા ગ્રાહકો ભેટની બુકતા સ્વીકાર કરી લેશે જ, એમ અમને સંપૂર્ણ ભરેસેિ છે. છતાં અત્યારસુધી ગ્રાહું ક રહ્યા છતાં ભેટની બુકનું વી. પી. જે ગ્રાહકોને પાછું વાળવું" હાય, અથવા છેવટે બીજા અન્હાનાં બતાવી વી. પી. ન સ્વીકારવું હોય તેઓએ મહેરબાની કરી હમણાં જ અમાને લખી જણાવવું', કે જેથી નાહક પાસ્ટના પૈસાન નકટાન સભાને ખમવું પડે નહિં. તેમ જ અમાને તથા પાસ્ટ ખાતાને નકામી તસ્દીમાં ઉતરવું ન પડે. એટલી સુચના દરેક સુજ્ઞ ગ્રાહુ કે ધ્યાનમાં લેશે એવી વિનતિ છે.
એક માસ પછી અમારા અમારા આ માસિકની માનવતા ગ્રાહકોને સદરહુ ગ્રંથ લવાજમના લેણા પુરતા પૈસાનું વીરુ પી૦ કરી દર વર્ષ મુજબ ભેટ મોકલવામાં આવશે, જેથી પાછું વાળી નોન ખાતાને નુકશાન નહીં કરતાં દરેક સુજ્ઞ ગ્રાહુકા સ્વીકારી લેશે એવી વિજ્ઞપ્તિ છે. તૈયાર છે ! ૮૮ જૈન ઐતિહાસિક ગ્રંથ.”
તૈયાર છે ! शत्रुजय तीर्थोद्धार प्रबंध.
| (સંસ્કૃત ગ્રંથ,) . संपादक-मुनिराज श्री जिनविजयजी महाराज. તિર્થાધિરાજ શ્રી શત્રુંજયના વ7 માન ઉદ્ધારના કર્તા પ્રભાવક શ્રીકસ્મશાહના સુનામથી કર્યો. જેન અજાણ્યો હશે ? તેમજ તે મહાપુરૂષના પવિત્ર જીવનવૃત્તાંત જાણવા માટે કાણુ ઉત્સુક નહિ થાય ? આ પ્રબંધમાં એજ મહાપુરૂષનું વિસ્તૃત વૃત્તાંત આપવામાં આવ્યું છે. કમૉશાહ કોણ હતા ? કયાં રહેતા હતા ? શી રીતે તેમણે આ ઉદ્ધાર કર્યો વિગેરે બાબતો જાણવી હોય તો આ પુસ્તક ચરિત્ર વાંચે. આ પ્રબંધના કર્તા ખુદ તે વિદ્વાન છે, કે જેમણે એ ઉદ્ધાર કાર્ય માં સવથી મુખ્ય ભાગ ભજવ્યેા હતા. શ્રીશનું જય તીર્થનું આધુનિક અને પ્રાચિન પ્રમાણિક વર્ણ ન વાંચવું હોય અને તીર્થાધિરાજના મહત્વનું જ્ઞાન કરવું હોય તો એકવાર આ પુસ્તક અવશ્ય વોચવે, આના પ્રારંભમાં સંપાદકે ૮૦ Vટે જેટલી વિસ્તૃત ભૂમિકા, રસીલી હિંદી ભાષામાં લખી છે, જેમાં અનેકાનેક ઐતિહાસિક હકીકતો લખવામાં આવી છે. પ્રારંભમાં આદિનાથ ભગવાનને ના મહાન મંદિરના સુંદર ફોટા પણ આપવામાં આવ્યા છે. કાગળ, છપાઈ, બાઈડીંગ વિગેરે સર્વે ઉત્તમ પ્રકારનું કરવામાં આળ્યું છે.
કિંમત માત્ર ૧૦ આના, પાસ્ટેજ જુ દુ', મહાપાધ્યાય શ્રી શાન્તિચંદ્રગણિ કૃત.
સંસ્કૃત ગ્રંથ,.
कृपारस कोश. - આ પવિત્ર ગ્રંથ તેજ છે કે જેના શ્રવણથી ખુશી થઈ મહાન મુગલ સમ્રાટ અકબર બાદ શાહે પોતાના વિશાળ રાજ્યમાં સાલ ભરમાં છ મહિના સુધી જીવહિં સા બંધ કરી હતી અને જૈનધર્મનું બહું માન કરી જગતમાં ખ્યાતિ વધારી હતી. તેજ આ પારસ જોવા ગ્રંથ છે જે છપાઈ તૈયાર થયા છે. આ મહાન ગ્રંથના સંપાદક જૈન ઇતિહાસ પ્રેમી અને વિદ્ધદરને મુનિરાજ શ્રી જિનવિજયજી મહારાજ છે, પુસતકના પ્રારં"ભમાં એક લાંબી પ્રસ્તાવના ઉક્ત મહાત્માએ રસીલી અને આકર્ષક હિન્દી ભાષામાં, ઘણી ખુબી ભરેલી અને આકર્ષક રીતે લખવામાં આવેલી છે. બાદશાહે સૂરિજી મહારાજને જે જે

Page #32
મહાન ફરમાનાસન દા આપી છે. તેની વિશ્વસનીય અંગ્રેજી નકલો હિન્દી ભાષાંતર સહિત આ પવામાં આવેલ છે. સાથે ધૂણી જ મુશ્કેલીથી અને ધણે જ ખર્ચ કરી મૂળ ફારસી ફરમાનાના સુંદર અને બહૈાટા બે ફોટોગ્રાફસ ( છબીઓ સાથે આપવામાં આવેલ છે, કે જે આજસુધીમાં કિાઈપણ સ્થળે પ્રગટ થયા નથી. અકબર બાદશાહની મહારના પણ એક ટાગ્રાફ આપવા સાથે ગ્રંથના પ્રારંભમાં શ્રીહીરવિજયસૂરિ અને બાદશાહુના દર્શનીય ફોટોગ્રાફ આપવામાં આવ્યા છે. - આખે ચ”થ ઉચા અને વાંહા અટપેપર ઉપર અને લાલ એમ ડબલ રંગમાં, સુંદર ટાઈપમાં છપાવવામાં આવેલ છે. કિંમત રૂ૧-૦=૦ પાસ્ટ જુદુ, ધણી થાડી નકલા સિલિકમાં છે, विज्ञप्ति त्रिवेणि. (સંસ્કૃત ગ્રંથ) આ સંસ્કૃત ગ્રંથ જૈન ઐતિહાસિક સાહિત્યને હાઈને આવી જાતનું પુસ્તક જેના સાહિત્યમાં તે શું પરંતુ સમગ્ર સંસ્કૃત સાહિત્યમાં પણ હજુ સુધી પ્રગટ થયું નથી. ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ આ ગ્રંથ ખરેખર મહત્વના છે. તેમાં આવેલા વૃત્તાંત જૈન સમાજની તત્કાલિનસ્થિતિપરા કેવું સરસ અજવાળ” પાડે છે. તે આ ગ્રંથનું અવલોકન કયે માલમ પડે તેવું છે. - આ ગ્રંથના સંપાદક શ્રીમાનુનિરાજશ્રી જિનવિજયજી મહારાજ છે. આઠ ફાર્મ ના ગ્રંથ ઉપર 12 ફાર્મની પ્રસ્તાવના લખી જૈન ઇતિહાસ ઉપર ઉકત મહાત્માએ સારું અજવાળું પાડેલું છે. કિંમત (કપડાનું પુ') રૂા. 1-0-0 ( સાદુ’ બાઈડીંગ) રૂા. 4-14-0 (અમારે ત્યાંથી મળશે. ) પોસ્ટેજ c6. ફાલ્લો ક0. ( સંસકૃત ગ્રંથ. ) આ ગ્રંથના પ્રણેતા શ્રીમાન રત્નપ્રભસૂરિ છે. આ ગ્રંથ કથા યોગના ધણાજ રસિક છે. બહુ જ રસિક ચરિત્રાનું વર્ણન આ ગ્રંથમાં આપવામાં આવેલું છે. કષાયે પ્રાણીને સંસારમાં કેવી રીતે રાખડાવે તેને અદભુત ચિત્ર આપવામાં આવેલું છે. એક વાર શરૂ કર્યા પછી પૂર્ણ કર્યા સિવાય હાથમાંથી આ ગ્રંથ છોડવાનું મન થતું નથી, સાથે સુંદર બાધ પણ આપેલા છે. એકંદર રીતે ઉત્તમ પંક્તિનો ગ્રંથ છે. અને તે સરલ સંસ્કૃત ભાષામાં હોવાથી કોલેજ કે પાઠશાળામાં કે ઘેર બેઠા અભ્યાસ કરતા સંસ્કૃતના અભ્યાસીઓ-વિદ્યાર્થીઓને અભ્યાસ માટે ખાસ ઉપયોગી છે. ઉંચા એન્ટીક પેપર ઉપર નિણ યસાગર પ્રેસમાં સુંદર ટાઈપથી છપાવી સુંદર બાઈડીંગથી અલંકૃત કરવામાં આવેલ છે. કિંમત માત્ર રૂા. ૧-૮-છ પેસ્ટેજ જુદુ - પુસ્તક પહાચ, 1. શ્રી પ્રવચન પૂજક સભાને સં. 1965 ના છ વદ 5 થી સ. 1972 ના આશો વદ 0)) સુધીના રીપોર્ટ.. 2 શ્રી મહુવા પાંજરાપોળના રીપોર્ટ. સ. 1971 થી સ. 1973 ના પેાષ શુદ 15 સુધી. આ માસમાં નવા દાખલ થયેલા માનવતા સભાસદો. શાહ છોટાલાલ ચતુરદાસ 20 ઈંટાઉદેપુર. 5, 6. વા. મેમ્બર. For Private And Personal Use Only