________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ચારિત્ર ગઠન.
૧૩૯
રસનો અભાવ એ પ્રયત્નને અભાવ માગી જ લે છે. જ્યાં રસ નથી ત્યાં પ્રયત્ન નથી. પ્રયત્ન નથી ત્યાં પ્રગતિ નથી. આથી પિતાના ચારિત્રમાં ભવ્યતા આણવાના ઈચ્છક પુરૂ પ્રથમ રસને પ્રાપ્ત કરવો જોઈએ. રસ વિના બધો પ્રયત્ન બોજરૂપ. કડાકુટથી ભરેલા કંટાળાવાળા અને વિષમ જણાય છે. બળાત્કારથી ચારિત્ર ફેરવાતું નથી. આથી રસ એ ચારિત્ર–ગઠનના પ્રથમ અંક છે.
પર તુ તમે કહેશો કે અમુક બાબતમાં “રસ ” હા એ કાંઈ મારા હાથ માં નથી. એ તો સ્વાભાવિક છે. અમુક પ્રકારના વિષયમાં મને રસ છે અને અમુકમાં નથી તેનું કાંઈ ખાસ કારણ હોતું નથી. એક જણને કારેલાના શાકમાં. “સ” અનુભવાય છે ત્યારે બીજાને તેમાં કડવાશ શિવાય કાંઇ જ માલુમ પડતું નથી. આથી એ “ર” તો આત્માના બંધારણ સાથેજ રચાયેલું જણાય છે. હવે અત્યારે તમાં ફેરફાર બને નહી, વિશેષ વિચારના અભાવે આ દલીલ સોએ સો ટકા ખરી ભાસે છે, પરંતુ વાસ્તવમાં એ સત્ય નથી. રસમાં ફેરફાર થઈ શકે છે. અમુક વિષય ઉપર દીર્ધકાળ મનને વસવા દેવાથી તે વિષયમાં આત્મા “રસાનુભવ” કરી શકે છે. પ્રત્યેક મનુષ્યને આ પ્રકારનો અનુભવ થોડે ઘણે થયે હોય છે એમ માનવામાં બાધ નથી. એક વિષય ઉપર બહુ કાળ મનને સ્થિર કરવાથી જેમ એક પ ઉત્તમ લક્ષણોને ખીલવી શકાય છે, તેમ અન્ય પક્ષે એ વિષય અધમ હોય તો અધમ લક્ષણે પણ ઉગી નીકળે છે. યુવાવસ્થાના બાકર્ષક અને રમણીય ક્ષેત્રમાં પ્રથમ પગલુ મુકનારને પોતાના જીવનમાં ભ્રષ્ટતા આણવાની મુદલ ઈછા હોતી નથી, તેના હદયમાં અનેક મહત્વાકાંક્ષાઓ અને ભવ્ય ભાવનાઓ ઉભરાતી હોય છે, અને જીવનને એક ઉત્કૃષ્ટ આદર્શને અનુસરતું રચવા તેનું મન ઉદ્યોગશીલ બન્યું હોય છે. પરંતુ ચેડા જ કાળ પછી તે દારૂ, ઈક, રંડીબાજી અને એવી બીજી “મોજમજા” ની વાતો બીજાના મુખેથી સાંભળે છે, અથવા કોઈ પુસ્તકમાં વાંચે છે. આ વાતો ઉપર તે પોતાના મનને સ્થિર થવાની રજા આપે છે, અને એ બધા વિષયને તે મનોમય રિતે કલ્પના દેહથી ભોગવે છે. થોડો વખત આમને આમ ચાલ્યા પછી તે એ વિષ
માં “રસ” અનુભવે છે. તેનામાં તે તે પ્રકારની વાસનાનું બીજ રોપાય છે. ક૫નામાં તે વાસનાને પોષણ આપી તે ઉછેરે છે. થોડા સમયમાં તેને જણાય છે કે એ વાસના હવે પિતાને બહિંભાવ શોધે છે, અર્થાત્ તે સ્થળ મુમિકા ઉપર આવવા ઇન્તજાર બની છે. માત્ર કપનામાં જ નહી પરંતુ કાર્યરૂપે પરિણામ પામવા તે નિમિત શોધે છે.
આ વિશ્વ ઉપર બધા પ્રકારના અધમ કર્તવ્ય, વ્યભિચારો. દુષણ, ગુન્હાઓ,
For Private And Personal Use Only
