________________
૨. શ્રીવત્સ
(૭)
હે પ્રભુ! આપના હૃદયમાં રહેલ પરમ(કેવલ) જ્ઞાન જ જાણે શ્રીવત્સના બહાને બહાર પ્રકટ થયું છે. તેને મારા લાખ લાખ
વંદન !!!
૨.૧ અષ્ટમંગલનું બીજું મંગલ તે શ્રીવત્સ.
૧૦મા શીતલનાથ ભગવાનનું લાંછન પણ શ્રીવત્સ જ છે. જિનપ્રતિમાની છાતીમાં વચ્ચે જે ઉપસેલો ભાગ દેખાય છે તે શ્રીવત્સ. શાશ્વત જિનપ્રતિમાઓના આગમિક વર્ણનમાં પણ છાતીમાં શ્રીવત્સ હોવાનું કહ્યું છે. તીર્થંકરોની છાતીના મધ્યભાગમાં વાળનો ગુચ્છો એક વિશિષ્ટ આકાર ધારણ કરે છે, તેને શ્રીવત્સ કહે છે. તદુપરાંત, ચક્રવર્તીઓ અને વાસુદેવોને પણ
છાતીમાં શ્રીવત્સ હોય છે.
'श्रिया युक्तो वत्सो वक्षोऽनेन श्रीवत्सः - रोमावर्तविशेषः ।' (અભિધાન ચિંતામણિ ૨/૧૩૬)
આપણી પરંપરામાં શ્રીવત્સના બે સ્વરૂપો પ્રચલિત થયા છે. પ્રથમ સ્વરૂપ વિક્રમની પમી કે ૯મી સદી સુધી પ્રચલનમાં હતું, જેને આપણે પ્રાચીન શ્રીવત્સ કહીશું. ત્યારબાદ પ્રચલિત થયેલ શ્રીવત્સને અર્વાચીન શ્રીવત્સ કહીશું.
૨.૨ પ્રાચીન શ્રીવત્સ :
અર્થ અને આકાર :
શ્રી એટલે લક્ષ્મી. શ્રીવત્સ એટલે લક્ષ્મી દેવીનો કૃપાપાત્ર પુત્ર. આ શ્રીવત્સ એ ઐશ્વર્ય, વિભૂતિ, શોભા, સંપન્નતા, સંપત્તિ, સમૃદ્ધિ, સુખ, સર્જન, આદિનું પ્રતીક છે. પ્રાચીન શ્રીવત્સની આકૃતિ, પુરુષની આકૃતિને મળતી આવે છે. પલાંઠીવાળીને બેઠેલો કોઈ પુરુષ, પોતાના બે હાથો વડે ગળા અથવા ખભાને સ્પર્શ કરતો હોય એ સ્વરૂપનું શ્રીવત્સ પ્રાચીન મૂર્તિઓમાં જણાય છે. અલબત્ત, તે આકૃતિમાં પણ કાળક્રમે સામાન્ય સામાન્ય ફેરફાર થયા છે.કાળાન્તરે તે સામસામે ફેણ ઉઠાવેલ નાગના મિથુન યુગલ સ્વરૂપે પણ થયો. મથુરાનું શ્રીવત્સ વળી વિશેષ સ્વરૂપે પણ જોવાય છે.
12
