________________
III
હજી ) 8. સંઘાવી છે હે પ્રભુ ! આપની ભક્તિના પ્રભાવે, ભક્તના જીવનમાં સર્વ પ્રકારે સુખ-સમૃદ્ધિના આવર્તી રચાય છે, એવું સૂચવતો
નંદ્યાવર્ત સહુને સુખકારક થાઓ. ૩.૧ અષ્ટમંગલમાંનું ત્રીજું મંગલ છે નંદ્યાવર્ત અથવા નંદાવર્ત
નંદિ + આવર્ત = નંદ્યાવર્ત, નંદ + આવર્ત = નંદાવર્ત. નંદિ અથવા નંદ એટલે આનંદ, સુખ, પ્રસન્નતા. આવર્ત એટલે વળાંક, વમળ, વર્તુળ, ફરીથી આવવું-બનવું. 'नन्दिजनको आवर्तो यत्र-नंद्यावर्तः।। જેમાં આનંદ-કલ્યાણના આવર્તે છે તે નંદ્યાવર્ત. જે દ્વારા જીવનમાં દુઃખના ઘેરાવામાંથી બહાર નીકળી સુખનું આવર્તન રચાય તે નંદ્યાવર્ત. જે દ્વારા સીમાતીત આનંદની પ્રાપ્તિ થાય તે નંદ્યાવર્ત. ૧૮મા અરનાથ ભગવાનનું લાંછન છે નંદ્યાવર્ત. અંજનશલાકા-પ્રાણપ્રતિષ્ઠાવિધાનનું સૌથી પ્રાચીન-પ્રભાવકમહત્ત્વના પૂજનનું નામ છે નંદ્યાવર્ત. આંગળીના વેઢા પર નંદ્યાવર્ત આકારે જાપ પણ કરાય છે. આપણે ત્યાં નંદ્યાવર્તના પણ બે સ્વરૂપો પ્રચલિત છે. ૧૧મી સદી પછીથી નંદ્યાવર્તનું અર્વાચીન સ્વરૂપ જોવાય છે. એ
પૂર્વે પ્રાચીન નંદ્યાવર્ત પ્રચલિત હતો. ૩.૨ અર્વાચીન નંદ્યાવર્તઃ
સ્વસ્તિકનું જ એક વિશેષ વિકસિત સ્વરૂપ કે જેમાં નવ ખૂણાની સંકલ્પના છે, તે અર્વાચીન નંદ્યાવર્ત. આબુ-દેલવાડા તથા કુંભારીયાના મંદિરોમાં તે સૌ પ્રથમ જોવાય છે. ૧૮-૧૯મી સદીના મંદિરોમાં રંગમંડપમાં
II
