________________
ભોંયતળીયે ફ્લોરીંગમાં ઘણું કરીને મધ્યમાં અર્વાચીન નંદ્યાવર્ત કરેલો જોવાય છે. ઉદા. અમદાવાદનું શેઠ હઠીસિંહનું દેરાસર. નંદ્યાવર્તના નવ ખૂણાને નવનિધિના પ્રતીક માન્યા છે. નંદ્યાવર્તમાં સ્વસ્તિકની ચાર બાજુઓ વળાંકો લેતી બહાર નીકળે છે. ચાર ગતિરૂપ સંસાર વમળોથી ભરેલો છે. એમાંથી પ્રચંડ પુરુષાર્થ દ્વારા બહાર નીકળવાનો સંદેશ નંદ્યાવર્ત આપે છે. ૩.૩ પ્રાચીન નંદ્યાવર્ત :
‘નંદ્યાવર્તો. મહામત્સ્યઃ'-એમ કહેવા દ્વારા કોશગ્રંથોમાં નંદ્યાવર્તને મહામત્સ્યની ઉપમા આપી છે. પ્રાચીન નંદ્યાવર્તની ચારે'ય ભુજાઓ-બાજુઓ માછલીના ઉત્તરાંગ અર્થાત્ મુખની પાછળના ભાગ જેવી બતાવેલી હોઈ પ્રાચીન નંદ્યાવર્તને આ ઉપમા સાર્થક ઠરે છે.
કોશકારો નંદ્યાવર્તને જલચર મહામત્સ્ય કે અષ્ટાપદ કે કરોળીયા કે પછી ‘તગર’ના ફૂલની આકૃતિસમાન ગણે છે. ‘અષ્ટાપદ’ નામના પ્રાણીના પાદ (પગ) કે પાંખડીઓ વળેલી હોઈ, તે ઉપમાનને આધારે પ્રાચીન નંદ્યાવર્તના સ્વરૂપનો નિર્ણય કરી શકાય છે. પ્રાચીન સાહિત્યિક ઉદ્ધરણોને આધારે નંદ્યાવર્તનું પ્રાચીન સ્વરૂપ અમે દર્શાવેલ છે.
મથુરાના કંકાલી ટીલાના ખોદકામથી પ્રાપ્ત જૈન આયાગપટ્ટોમાં તથા અન્યત્ર પણ પ્રાચીનમાં જ્યાં અષ્ટમંગલ ઉકેરાયા છે તેમાં પ્રાચીન નંદ્યાવર્ત જોવાય છે. મથુરાના આયાગપટ્ટમાં નંદ્યાવર્તના પ્રાચીન સ્વરૂપનું સ્પષ્ટ અને સુંદર સ્વરૂપ જોવા મળે છે, જેનું ચિત્ર ઉપર દર્શાવેલ છે.
16
૨૦૦૦ વર્ષ પ્રાચીન નંદ્યાવર્ત આયાગપટ્ટ
