________________
૬.૩ શિલ્પકલામાં કળશ :
જિનાલયોમાં પરિકરમાં જિનપ્રતિમાના છત્રની ઉપર
જ મક લ્યાણક નું શિલ્પ થાય છે, જેમાં હાથમાં કળશ ધારણ કરેલ દેવ હોય છે. મંદિરમાં શિખરની ટોચે આમલસારાની ઉપર મંગલકળશ
સ્થપાય છે. કેટલાક શિખરોની રચનામાં શિખરના ચાર ખૂણે ઉભી લાઈનમાં ક્રમસર
હસ્તપ્રતોમાં કળશ કળશનું શિલ્પ કરાય છે, જેને ઘટપલ્લવ' કહે છે. મંદિરના
સ્તંભોમાં પણ આ રચના થાય છે. ૬.૪ કળશના પ્રતીકાર્થ:
(૧) કળશ એ પૂર્ણતાનું પ્રતીક છે. જિનાલય નિર્માણમાં અંતે પૂર્ણાહુતિ સ્વરૂપે શિખર પર કળશ (ઈંડુ) ચડાવાય છે. હસ્તપ્રતોમાં ગ્રંથ પૂરો થતાં લહીયાઓ અંતે કળશ દોરતા. શ્રીપાળ રાજાનો રાસ, સ્નાત્રપૂજા વગેરે અનેક રચનાઓમાં પૂર્ણાહુતિ થતા, અંતે “કળશ” સ્વરૂપે પદ્યરચના હોય છે, જે આનંદની અભિવ્યક્તિ છે. (૨)આનંદઘનજી, ચિદાનંદજી વગેરે અનેક યોગીપુરુષોએ માનવદેહને ઘટ (કળશ)ની ઉપમા આપી છે. (૩)શીતળતા, પવિત્રતા અને શાંતિ પ્રદાન, આ બધા જળના ગુણધર્મો છે. જળપૂર્ણ કળશના ધ્યાનથી આત્માને આ ગુણોની પ્રાપ્તિ સહજ બને છે. મંત્ર અનુષ્ઠાનમાં પકર્મમાં પહેલા શાંતિક કર્મમાં કુંભસ્થાપનાદિનો સમાવેશ થાય છે.
20
