Yogshatak Yogsara

Author(s): Mahavir Tattvagyan Pracharak Mandal
Publisher: Mahavir Tattvagyan Pracharak Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032117/1

Page #1

强强强强强强强强强强强强强强强
આ છે શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ |
શ્રી જીત-હીર-કનક-દેવેન્દ્ર-કંચન-કલાપૂર્ણસૂરિ
સદ્દગુરુ નમઃ
વેગ શતક; એગ સાર
强强燃强强强强强强强强强强强强强强强强强强强强强强
[ ગુજરાતી અનુવાદ સહ]
પ્રકાશક : શ્રી મહાવીર તત્ત્વજ્ઞાન પ્રચારક મંડળ
અંજાર ( કચ્છ )
SUNNNUINDI

Page #2

પ્રાપ્તિ સ્થાનશ્રી મહાવીર તત્ત્વજ્ઞાન પ્રચારક મંડળ શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામી જિનાલય P/0 અંજાર. કચ્છ
દ્રવ્ય સહાયક :
શ્રી આરાધના ભવનનું જ્ઞાનખાતું રતલામ. (મ. પ્ર.)
મૂલ્ય-ત્રણ રુપિયા
સંવત ૨૦૩૯
મુદ્રક : જેનેદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, ચૌમુખી પુલ, રતલામ. (મ. પ્ર.) ૪પ૭૦૦૧

Page #3

૬૬૪ જ ડપ્રકાશકીય
ર
રોગ આત્માનું ઔષધ છે.
ચેગ આત્માના દેનું શુદ્ધિકરણ કરીને ગુણોને પ્રગટ કરે છે, અને પુષ્ટ બનાવે છે.
શરીરમાં રહેલા રેગો-
દેને દૂર કરે અને શરીરની તુષ્ટિ-પુષ્ટિ કરે એને ગુણકારી ઔષધ કહેવાય છે. રેગોને દબાવી દઈને, માત્ર ઉપર છઠ્ઠી રાહત આપે એવા ઔષધને ગુણકારી કહી શકાય નહિ એમ જે સાધના ભીતરના કામ, ક્રોધ, માન, માયા, મદ, મત્સર, લોભ, લાલસા, રાગ-દ્વેષ આદિ દેને મંદ કરે, નિમ્ળ બનાવે અને નિવિકારતા, સમતા, નમ્રતા, સરલતા, મૈત્રીભાવ, સંતોષ અને માધ્યષ્ય આદિ ગુણોને પ્રગટ કરે, પુષ્ટ બનાવે એને જ સાચી–અધ્યાત્મ કે ગ સાધના કહી શકાય છે. “નોલેજ યોજાનાર્

Page #4

ચો:” જે આત્માને મોક્ષ સાથે જોડી આપે એને જ યોગ કહેવાય છે. જે સાધનાના કેન્દ્રમાં વીતરાગ પરમાત્મા અને મોક્ષનું એક માત્ર લક્ષ્ય છે એ સાચે વેગમાર્ગ છે. એ માર્ગ પર પ્રયાણ કરનાર સાધક અવશ્ય પોતાના સહજ સ્વરૂપ ને અનુભવવામાં સફળ બની શકે છે. - પરમાત્મા, સદ્દગુરૂ અને સલ્ફાસનું આલંબન એ જ ગસાધનાની ઈમારતને મજબૂત પાયે છે, પાયા વિના ઈમારત ચણવાની મેટી મેટી વાતો કે એવી પ્રવૃત્તિઓથી આત્માનું વાસ્તવિક હિત-શ્રેય કદાપિ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. શરીરના અંગે કે શ્વાસોશ્વાસની ગતિ તમ્ફ મનને કેન્દ્રિત કરી ઉપર છલ્લા માનસિક આવેગો, આવેશે કે તનાવને શાંત કરી દેવા માત્રથી શું જન્મમરણના ફેરા ટલી શકે છે ? આત્માના સહજ સ્વરૂપની ઝાંખી થઈ શકે છે ? અર્થાત્ ન જ થઈ શકે.
પ્રસ્તુત “ગશતક અને “ગસાર માં ઉચ્ચ કેટીના સાધક મહાત્માઓની અનુભવ

Page #5

[૩]
વાણી ગૂંથાએલી છે જેનાથી યોગ સાધના અંગેનું વાસ્તવિક માર્ગદર્શન અને સાધનામાં પ્રેરક, પૂરક સુંદર હિતેપદેશ આપણને જાણવા મળે છે. રોગ વિષયક આવા અનેક, અમૂલ્ય પ્રકરણો અને ગ્રાની ભેટ જ્ઞાની મહાપુરૂષોએ કરી છે, તેમાં પણ પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિ મહારાજનું તુલનાત્મક અને સમન્વય પ્રધાન પેગ સાહિત્ય આપણને એક નવી દષ્ટિ અને નવું પ્રકાશ આપી જાય છે.
જન શાસનનું પ્રત્યેક અનુષ્ઠાન આત્માને મેક્ષ સાથે જોડી આપવામાં સક્ષમ-સમર્થ હોવાથી એ “ગ” રૂપ જ છે. એનો આરાધક કોણ હોઈ શકે ? અને એ કઈ રીતે ઉત્તરેતર આત્મ-વિકાસ સાધી, પોતાના સહજ, શુદ્ધ સ્વરૂપને સાધી શકે ? એની સાચી જાણકારી જ્ઞાની મહાપુરૂષોએ પોતાના ગ્રન્થોમાં આપણને આપી છે. જરૂર છે આપણું ગવિષયક સાચી જિજ્ઞાસા અને રૂચિને પ્રગટ કરવાની, તીવ્ર બનાવવાની.

Page #6

પ્રસ્તુત લઘુ પુસ્તકમાં ‘ગ શતક અને યોગસાર” આ બે પ્રકરણે મૂલ ગાથા અને ગુજરાતી અનુવાદ સાથે આપવામાં આવ્યા છે. અધ્યાત્મવેગી પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય કલાપૂર્ણસૂરીશ્વરજી મ. સા. આદિએ આ ગ્રન્થના પ્રકાશમાં સુંદર સહયોગ આપ્યો છે, તે બદલ અમારી સંસ્થા તેઓ પૂજ્યશ્રીની અત્યંત ઋણી છે.
અભ્યાસીઓને કંઠસ્થ કરવામાં તથા સ્વાધ્યાય અને આત્મચિંતનમાં ઉપયોગી બને એ શુભ ઉદેશથી આ લઘુ પુસ્તિકા પ્રગટ કરવામાં આવે છે.
મતિમંદ યા પ્રેસ દેષના કારણે આ પુસ્તકમાં કઈ ક્ષતિ રહી હોય તો તે બદલ “મિચ્છામિ દુક્કડમ” આપવા સાથે વિરમીએ છીએ અને અભારી આ સંસ્થાને આવું ઉત્તમ સાહિત્ય પ્રકાશિત કરવાનું સૌભાગ્ય વારંવાર મળતું રહે એવી હાર્દિકે ભાવના રાખીએ છીએ.

Page #7

સૂરિ પુરક્ટર શ્રી હરિભદ્રસૂરિ વિરચિત
યોગ-શતક”
नमिऊण जोगिणाहं, सुजोगसंदंसगं महावीरं । वोच्छामि जोगलेसं, जोगज्झयणाणुसारेणं ॥१॥
–શ્રેષ્ઠ યોગના ઉપદેશક, મુનિઓના નાથ એવા શ્રી મહાવીર પરમાત્મા ને પ્રણામ કરીને, યોગના અધ્યયન ( પ્રવચન પ્રસિદ્ધ ચોગ ગ્રંથના ) અનુસારે યોગનું કિંચિત્ સ્વરૂપ કહીશ છેલા निच्छयत्रो इह जोगो सण्णाणाईण तिण्ह संबंधो। मोक्खेण जोयणाप्रो णिद्दिट्ठो जोगिनाहेहिं ॥२॥
–સભ્ય જ્ઞાનાદિ ત્રણનો આત્મા સાથે સંબંધ થો તેને રોગીશ્વરે નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ
ગ કહે છે. કેમકે તે મેક્ષ સાથે ચગ-સંબંધ કરી આપે છે મારા

Page #8

[ ૨ ] सण्णाणं वत्थुगश्रो बोहो, सद्दंसणं तु तत्थ रुई । सच्चरणमणुद्वाणं विहि- पडिहाणुगं तत्थ ॥३॥
--વસ્તુ-આત્માદિ તત્ત્વ વિષયક યથાર્થ આધ તે સમ્યજ્ઞાન છે, તત્ત્વવિષયક યથાર્થ રુચિ તે સમ્યગ્ દર્શન છે. અને તત્ત્વવિષયક શાસ્ત્રોકત વિધિ-નિષેધ ને અનુસરતું અનુષ્ઠાન એ સમ્યક્ ચારિત્ર છેાળા
A
वबहार उ एसो विम्मेग्रो एयकारणाणं पि । जो संबंधो सो विय कारण कज्जोवयाराश्रो ॥४॥ -સમ્યગ્નાનાદિના કારણેા-સાધના (ગુરૂવિનયાદિ) ને આત્મા સાથે સંબંધ થવા તે પણ કારણમાં કાચનાં ઉપચારની અપેક્ષાએ વ્યવહાથી ‘યોગ' જ છે, અને તે વ્યવહાર યાગ' આ પ્રમાણે છે ૫૪ના
गुरु विणश्रो सुस्सुसाइया य विहिणा उ धम्मसत्थेसु तह चेवाणुद्वाणं विहि-पडिसेहेसु जहसास | ५ | | વિધિ પૂર્ણાંક ગુરૂ વિનય અને ધમ શાસ્ત્ર વિષચક શુશ્રુષા (શાસ્ત્ર સાંભળવાની ઈચ્છા

Page #9

[ 3 ]
શ્રવણાદિ) તથા શાસ્ત્ર વિહિત કાર્યનું વિધિપૂર્વક યથાશક્તિ પાલન અને નિષિદ્ધ કાર્યોના યથાશક્તિ ત્યાગ વગેરે અનુષ્ઠાન એ વ્યવહારથી “ચાગ’ કહેવાય છે!!પાા
एतोच्चिय कालेणं नियमा सिद्धी पगिदूरूवाणं । सण्णाणाईण तहा जायइ प्रणुबधभावेणं ॥ ६॥
—ગુરુ વિનય,દિ વ્યવહાર ચાગના આસેવનથી ચેાગ્ય કાળે પ્રકૃષ્ટરૂપે અર્થાત્ ઉત્તરાત્તર અવિચ્છિન્નપણે એકધારી વૃદ્ધિ પામતાં એવા સમ્યગ્ જ્ઞાનાદિ ત્રણની-નિશ્ચય યાગની અવશ્ય સિદ્ધિ થાય છે દા
मग्गेणं गच्छंतो सम्मं सत्तीए इट्ठपुर पहिलो । जह तह गुरुविणयाइसु पयट्टश्रो एत्थ जोगि त्ति ॥७
–નિશ્ચિત કરેલા ગામના માગે. પેાતાની શક્તિ મુજબ ગમન કરનાર વ્યક્તિ જેમ તે ગામના પથિક કહેવાય છે, તેમ અહીં ગુરૂવિનયાદિમાં વિધિ-પૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરનાર વ્યક્તિ યાગી કહેવાય છે ાણા

Page #10

[૪] अहिगारिणो उवाएण होइ सिद्धी समस्थवत्थुम्मि। फलपगरिसभावानो, विसेसनो जोगमग्गम्मिा।
–જેમ સર્વ સેવાદિ કાર્યો માં ગ્ય-અધિકારીને ઉપાય વડે પ્રકૃષ્ટ ફળ પ્રાપ્તિ દ્વારા સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમ એગમાર્ગ માં પણ વિશિષ્ટ અધિકારીને જ ઉપાય દ્વારા સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે ૮ अहिगारी पुण एत्थं विण्णेयो अपुणबंधगाइति । तह तह णियत्तपगई-अहिगारो गभेप्रोत्ति ॥६॥
-અપુનબંધક આદિ ગમાર્ગના અધિકારી છે અને આ અધિકારી પણ કર્મ પ્રકૃતિની નિવૃત્તિવિચિત્ર લ આપવાની યેગ્યતાના અભાવની અપેક્ષાએ અનેક પ્રકારનું છે. છેલ્લા प्रणियत्ते पुण तिए एगंतेणेव हंदि अहिगारो। तप्परतंतो भवरागो दढं प्रणहिगारि त्तिा॥१०॥
-કર્મ પ્રકૃતિનું જોર ઘટ્યા વિના જીવને યોગમાગ ને અધિકાર મલી શકતો નથી. કારણ કે

Page #11

[૫] કમની આધીનતા ને લઈને અત્યંત સાંસારિક રાગવાલો જીવ ગને અનધિકારી છે૧૦
तप्पोग्गलाण तग्गहण सहावावगमो य एवं ति। इय दट्ठव्वं इहरा, तहबंधाई न जुज्जति ॥११॥ - -કર્મ પ્રકૃતિના પુગલેને જીવને વળગવાન સ્વભાવ અને જીવન કર્મ-પુગલ ગ્રહણ કરવાને સ્વભાવ દૂર કરવાથી કમ પ્રકૃતિ નો અધિકાર નિવૃત થાય છે અને તેથી ચેગનું અધિકારી પણું પ્રાપ્ત થાય છે. અન્યથા એટલે કે બને (કર્મ પ્રકૃતિ અને જીવ) નો ઉક્ત સ્વભાવ માનવામાં ન આવે તો બંધ-મોક્ષાદિ ઘટી શકે નહિં ૧૧ एयं पुण णिच्छयो अइसयणाणी बियाणए णवरं। इयरो वि य लिगेहिं उवउत्तो तेण भणिएहि ॥१२॥
-પૂર્વોક્ત અધિકારીપણું નિશ્ચયથી કેવલજ્ઞાની જ જાણી શકે અને બીજા છદ્મસ્થ જીવે કેવલી કથિત યથોક્ત ચિન્હ વડે ઉપયુક્ત બની અનુમાનાદિથી જાણી શકે છે જેના

Page #12

पावं न तिव्वमाया कुणइ, ण बहुमण्णई भवं घोरं। उचियट्टिइंच सेवइ,सम्वत्थावि अपुणबंधोत्तिा१३।
-(૧) જે તીવ્ર સંકિલષ્ટ ભાવથી પાપ ન કરે, (૨) ભયંકર એવા સંસાર માં ગાઢ આસક્તિ ન રાખે અને (૩) સર્વ ધર્માદિ કાર્યો માં ઉચિત મર્યાદાનું પાલન કરે અર્થાત્ ઔચિત્યપૂર્વક માર્ગોનુસારી પ્રવૃતિ કરે છે, અયુનબંધક છે ૧૩ सुस्सूसा धम्मरानो गुरु-देवाणं जहासमाहीए। वेयावच्चे णियमो सम्मद्दिट्ठिस्स लिंगाई ॥१४॥
–(૧) ધર્મશાસ્ત્ર સાંભળવાની ઈચ્છા (૨) ધર્મ-રાગ-ધર્મ પ્રત્યે પ્રીતિ અને (૩) દેવ અને ગુરૂની યથાસમાધિએ ચિત્તની પ્રસન્નતા રહે એ રીતે વૈયાવરચ-સેવાનો નિયમ એ સમ્યષ્ટિ નાં ચિન્હ છે ૧૪ मरगणुसारी सद्धो पण्णवणिज्जो कियापरो चेव । गुणसगी सक्कारंभसंगरोतह य चारित्ती ॥१५॥
-(૧) મોક્ષ માગ ને અનુકૂલ પ્રવૃત્તિ કરનાર (૨) શ્રદ્ધાળુ (૩) ધર્મના ઉપદેશ ને યોગ્ય

Page #13

[૭]
(૪) સદનુષ્ઠાનમાં તત્પર (૫) ગુણાનુરાગી (૬) શક્ય ધર્મ કાર્ય માં પ્રયત્નશીલ આવા ગુણેથી યુકત હોય તે ચારિત્રી છે ઉપા
एसो सामाइय सुद्धिनेयो जगहा मुयम्यो । प्राणापरिणइभेया अंते जा वीयरागो त्ति ॥१६॥
–આ ચારિત્રી ક્ષાયિક વીતરાગ ભાવ પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી સામાયિક સમત્વની શુદ્ધિના ભેદ થી, તેમજ જિનાજ્ઞા પાલન રૂપ પરિણામના તારતમ્ય થી અનેક પ્રકારનો છે ૧દા पडिसिद्ध सु प्रदेसे विहिएसु य ईसिरागभावे वि। सामाइयं प्रसुद्धसुद्धं समयाए दोसं पि ॥१७॥
–શાસ્ત્રમાં પ્રતિષિદ્ધ (હિ) બાબતમાં (હિંસાદિ માં શ્રેષ-અપ્રીતિ અને વિહિત બાબતેમાં (તપાદિમાં) રાગ હોવાથી સામાયિક અશુદ્ધ પણ થાય છે. પરંતુ નિષિદ્ધ અને વિહિત બને બાબતમાં સમભાવ હેાય તે શુદ્ધ સામાયિક થાય છે ૧ળા

Page #14

[ ૮ ]
एवं विसेसणाणा प्रावरणावगमभेयत्रो चेय । इय दट्ठव्वं पढमं भूसणाठाणाइपत्तिसमं ॥ १८ ॥ -આ શુદ્ધ સામાયિક વિશિષ્ટ તત્ત્વજ્ઞાન અને ચારિત્રમાહનીય કર્મના અપગમના તારતમ્યથી થાય છે. ભૂષણ સ્થાનાદિની એટલે કે રત્નાલંકારની પેટી-દિવ્ય વસ્ત્રો વગેરેની પ્રાપ્તિ તુલ્ય પ્રથમનું સામાયિક જાણવું ૫૧૮૫ किरिया उ दंडजोगेण चक्कभमणं व होइ एयस्स । प्राणाजोगा पुव्वाणुवेहश्रो चेव णवरं ति ॥ १६ ॥
–જેમ દંડના ચેાગે ચક્રની ગતિ થાય છે, તેમ આજ્ઞા યાગથી પડેલા પૂર્વના સંસ્કાર ને અનુસારે સમભાવયુક્ત મુનિની ભિક્ષાટનાદિ ક્રિયા હાય છે ૧૯૫ वासी चंदणकप्पो समसुह- दुक्खो मुणी समक्खाश्रो भव- मोक्खापडिबद्धो श्रो य पाएण सत्येसु | २० |
-આ કારણથી જ મુનિને વાસી-ચંદન જેવા સુખ-દુઃખમાં સમાન વૃત્તિવાલા અને સંસાર-માક્ષમાં પણ પ્રતિબધ-આસકિત વિનાનાઅનાસક્ત કહેલા છે ારના

Page #15

[૯] एएसि णियणियभूमियाए उचियं जमेत्थऽणुट्ठाणं । प्राणामयसंयुत्तं तं सव्वं चेव योगो ति ।२१।
–ઉત અપુનબંધકથી વીતરાગ દશા સુધીના જીવોનું સ્વ-સ્વભૂમિકા ને ઉચિત આજ્ઞારૂપ અમૃતથી યુક્ત જે અનુષ્ઠાન છે, તે સર્વ “ ગ” જ છે. ૨૧ : तल्लक्खणयोगायो इ चित्तवित्तीणिरोहयो चेव । तह कुसलपवित्तीए मोक्खेण उ जोयणालो त्ति २२
–કારણ કે સર્વ દર્શનકારેને માન્ય ગના જે લક્ષણે છે-જેવા કે, “ચિત્તવૃત્તિનિરોધ, કુશલ પ્રવૃત્તિ,મોક્ષ સાથે સંબંધ કરાવવોએ અપુનબંધક આદિ જીના અનુષ્ઠાનમાં બરાબર ઘટે છે. રરા एएसि पि य पायं बज्झाणायोगयो उ उचियम्मि अणुठाणम्मि पवित्ती जायइ तह सुपरिसुद्ध त्ति।२३
-અપુનબંધક આદિ જીવોને પ્રાયઃ કરીને બાહા આજ્ઞાયેગ-શાસ્ત્રજ્ઞા અનુસાર પેતાને ઉચિત અનુષ્ઠાનમાં પરિશુદ્ધ (બહુમાનપૂર્વક) પ્રવૃત્તિ થાય છે. પા૨૩૫

Page #16

[૧૦]
गुरुणा लिंगेहि तो एएसि भूमिगं मुणेऊण । उधएसो दायव्वो जहोचियं प्रोसहाऽऽहरणा ।२४ ।
-તેથી જ શાસ્ત્રવેત્તા ગુરૂઓએ જુદી-જુદી ચોગ્યતા વાળા જીવોની ભૂમિકા શાસ્ત્રોક્ત ચિહેલક્ષણે વડે જાણી ને ઔષધના દષ્ટાન્તની જેમ ચચિત ઉપદેશ આપવો જોઈએ. મારા पढमस्स लोगधम्ने परपीडावज्जणाइ अोहेणं । गुरु देवा-ऽतिहिपूयाइ दीणदाणाइ अहिगिच्च ।।२५
-પ્રાથમિક કક્ષા-અપનબંધકની ભૂમિકા વાળા જીવોને સામાન્ય લોક-ધર્મ વિષયક ઉપદેશ આપ, જેમ કે બીજાને પીડા ન આપવી. સાચું બોલવું, ગુરુ, દેવ અને અતિથિના પૂજા સત્કાર કરવા તથા દીન, તપસ્વી વગેરેને દાન આપવું, રાત્રિ ભેજન ન કરવું ઈત્યાદિ. રપા एवं चिय अवयारो जायइ मग्गम्मि हंदि एयस्स। रणे पहपब्मट्ठोऽवट्टाए वट्टमोयरइ ॥२६॥
-જેમ અટવીમાં માર્ગ ભૂલેલો પથિક કેડી માર્ગે ચાલવાથી રાજ માર્ગ માં આવી જાય છે

Page #17

[૧૧]
તેમ અપુનબંધક આત્મા લૌકિક ધર્મ ના ઉચિત પાલનથી સમ્યગ્દર્શન પ સન્માર્ગમાં આવી જાય છે. પારદા बीयस्स उ लोगुत्तरधम्मम्मि अणुव्वयाइ अहिगिच्च परिसुद्धाणायोगा तस्साभावमासज्ज ॥२७॥
–બીજા-સમ્યગ્દષ્ટિ ને શાસ્ત્રાજ્ઞા અનુસાર તેના ભાવ-પરિણમને જાણી, લેકોત્તર ધર્મ વિષયક અણુવ્રત, ગુણવ્રત, શિક્ષાત્રત વગેરેને આશ્રયી ને ઉપદેશ આપવો જોઈએ ....!રા
तस्साऽऽसण्णत्तणो तम्मि दढं पक्खवायजोगायो सिग्धं परिणामाप्रो सम्मं परिपालणाप्रो य ।।२८
-સમ્યગ્દષ્ટિને ગુણસ્થાનના ક્રમે શ્રાવક ધર્મની પ્રાપ્તિ સમીપમાં છે, અને તેથી તેમાં તેને દઢ (અત્યંત) પક્ષપાત હોય છે, અને પક્ષપાતા
ગે શીધ્ર ક્રિયામાં પરિણમે છે. તથા સૂત્રોકત વિધિપૂર્વક પાલન કરી શકે છે, માટે પ્રથમ શ્રાવક ધર્મને ઉપદેશ આપવો એગ્ય છે. ૨૮

Page #18

[૧૨] तइयस्स पुण विचित्तो तहुत्तरसुजोगसाहगो णेनो। सामाइयाइविसनो णयणिउणं भावसारो त्तिा२६
-ત્રીજા દેશવિરતિ ચારિત્રી ને સામાયિક આદિ વિષયક વિવિધ પ્રકારના ઉત્તરોત્તર ઉત્તમ
ગોને સાધક બને એ ઉપદેશ નયની ઘટનાપૂર્વક ગુરૂએ સંવેગ યુક્ત બની આપ જોઈએ. (કારણ કે પ્રાયઃ ભાવથી જ ભાવની ઉત્પત્તિ થાય છે.) પારા सद्धम्माणुवरोहा वित्ती दाणं च तेण सुविसुद्ध। जिणपुय-भोयणविही संझाणियमो य जोगंतो।३०
– ધર્મને બાધા ન આવે એ રીતે આજીવિકા કરવી (કર્માદાન નો ત્યાગ કરવા પૂર્વક આજીવિકા ચલાવવી) શ્રદ્ધા, સત્કાર પૂર્વક યથાશક્તિ દાન કરવું, જિનેશ્વરની પૂજા, વિધિપૂર્વક ભજન, સંધ્યા નિયમ (જિન-મંદિર ગામનાદિ), “ગાન્ત” વિવિધ પ્રકારની અનિત્યત્યાદિ ભાવનાઓ ભાવવી વગેરે ને ઉપદેશ શ્રાવકને આપ. ૩૦

Page #19

[૧૩]
चिइवंदण जइविस्सामणा य सवणं च धम्मविसयं ति गिहिणो इमो विजोगो किं पुणजो भात्रणा मग्गो१ । ३१
-શ્રાવકને ચૈત્યવંદન, સાધુ--સેવા, ધર્મશ્રવણ વગેરે અનુષ્ઠાન એ પણ ચાગ જ છે, તેા જે પરમ ધ્યાનના અંગભૂત અનિત્યત્વાદિ ભાવનાઓ છે, તે ચેાગ રુપ હાય તેમાં નવાઈ શી ? અર્થાત્ તે પણ યાગરૂપ જ છે, ૫૩૧ા एमाइवत्युविसनो गिंहीण उवएस मो मुणेयव्वो । जइणो उण उबएसो सामायारी जहा सव्वा ॥ ३२॥
—ઉપર્યુક્ત ખાખતા તથા વ્રત, નિયમ વિષચક ઉપદેશ ગૃહસ્થ માટે જાણવા, અને મુનિને તેના ક્ષયાપશમને અનુરૂપ શિષ્ટ પુરૂષાએ આચરેલ સર્વ સામાચારી ના ઉપદેશ આપવે ૩રા गुरुकुलवासो गुरुतंतयाय उचियविणयस्स करणं च वसहोपमञ्जणाइसु जत्तो तह कालवेक्खाए ॥ ३३
-ગુરૂને આધીન રહી ગુરૂકુલમાં વાસ કરવા, યથાયેાગ્ય-ઉચિત વિનયનું સેવન કરવું અને યથાયેાગ્ય કાળે વસતી ઉપાશ્રય આદિના પ્રમાજનાદિ કા માં પ્રયત્ન કરવા. ૫૩૩શા

Page #20

[૧૪] अणिग्रहणा बलम्मी सम्वत्थ पवत्तणं पसंतीए। णियलाचितणं सइअणुग्गहो मे ति गुरुवयणे ३४
-શારીરિક શક્તિને ગાવ્યા વિના સર્વ ધર્મ કાર્યમાં શાંતિથી પ્રવૃત્તિ કરવી, ગુરૂ આશાના પાલનમાં મારું શ્રેય હિત છે એમ માની (કમ નિર્જરારૂપ) પોતાના લાભનો સદા વિચાર કરવો ૩૪ संकरणिच्छिड्डत्तं सुधं छुज्जीवणं सुपरिसुद्ध। विहिसज्झायो मरणादवेक्खणं जइजणुवएसो॥३५
-ત્યાગ, સંયમ માં અતિચાર ન લગાડવા, આધાકર્માદિ ૪૨ દોષ રહિત આહારાદિ ગ્રહણ કરે, વિધિપૂર્વક સ્વાધ્યાયશાસ્ત્રાભ્યાસ કરે, મરણ, પ્રમાદ જનિત કર્મના ફલ વગેરેનું ચિંતન કરવું ઈત્યાદિ બાબતો મુનિ ને ઉપદેશવાની છે. રૂપા उवएसोऽविसयम्मी विसएवि अणिइसो अणुवएसो बंधनिमित्तं णियमा जहोइनो पुण भवे जोगो३६
-ભવાભિનંદી - સંસારરસિકને આપેલ ધર્મોપદેશ (શ્રોતાને નિયમા અનિષ્ટ ઉત્પન્ન કર

Page #21

[૧૫] ના હોવાથી) અનુપદેશ જ છે. તેમ જ યોગ્ય (અપુનબંધકાદિ) ને તેની એગ્ય ભૂમિકાથી વિપરીત આપેલ ઉપદેશ (તેના ક્ષપશમ અનુસાર નહિં આપવાથી) પણ, સ્વકાર્યનો સાધક નહિ હેવાથી અનુપદેશ જ છે, અને તે ઉપદેશ શ્રોતા ને અનર્થ કરનાર હોવાથી તથા આજ્ઞાની વિરાધના થવાથી ઉપદેશકને કર્મબંધનું નિમિત્ત બને છે, પરંતુ ચાદિત-શાસ્ત્રોક્ત વિધિ પ્રમાણે આપેલ ઉપદેશ (મેક્ષ સાથે સંબંધ જેડનાર હેવાથી) “ગ” કહેવાય છે ૩૬ાા गुरुणो अजोगिजोगो अच्चंतविवागवारुणो णेप्रो । जोगीगुणहीलणा गट्ठणासणा धम्मलाघवनो॥३७
-ગુરૂને અગ્યને વિપરીત ઉપદેશ આદિ આપવાનો પ્રયત્ન મહાન અનર્થ કારક બને છે કારણ કે કોઈ દંભી વ્રત સ્વીકારીને તેનું યથાર્થ પરિપાલન ન કરે તો યેગીના ગુણેની હીલના થાય છે. અગ્ય શ્રોતાઓ સ્વયં ધર્મ ભ્રષ્ટ થઈ બીજાને પણ ધર્મ ભ્રષ્ટ કરે છે, તેમ જ તે ધર્મની લઘુતા પણ કરે છે. આ બધાનાં નિમિત્ત રૂપે ઉપદેશક ને પણ પરિણામે દારૂણું ફળ મળે છે, પાછા

Page #22

[૧૬] एयम्मि परिणयम्मी पवत्तमाणस्स अहिगठाणेसु । एस विही अइणिउणं पायं साहारणो णेनो ॥३८
–આ ઉપદેશથી ભાવપૂર્વક પ્રતિબંધ પામી આગળના ગુણસ્થાનકની ભૂમિકામાં આરેહણ કરવાની ઈચ્છાવાળા સાધકમાટે હવે કહેવાતો વિધિ અત્યન્ત હિતકર છે અને તે વિધિ અણુવ્રતાદિના ધારક ગૃહસ્થ વગેરે સર્વ ને લાગુ પડે એવો છે. ૩૮ निययसहावालोयण-जणवायावगम-जोगसुद्धीहि । उचियत्तं णाऊणं निमित्तो सइ पयट्टज्जा ।।३६
–પિતાના સ્વભાવની આલેચના-વિચારણા, જનવાદ (લકવાયકા) નું જ્ઞાન અને ટેગશુદ્ધિ વડે પિતાની યોગ્યતાને વિચાર કરી, શકુનાદિ નિમિત્તપૂર્વક ધમ (ગ) અનુષ્ઠાન માં પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. ૫૩લા गमगाइएहि कायं रिणरवज्जेहिं वयं च भणिएहिं । सुचितणेहि य मणं साहेज्जा जोगसुद्धि त्ति ॥४०

Page #23

[૧૭]
-નિદોષ ગમન, આસન, સ્થાપનાદિવડે કાયાને, સત્ય, પ્રિય અને હિતકર વચનો વડે વાણીને અને શુભચિંતન-ધ્યાન વડે મનને શુદ્ધ બનાવે અથવા તેવી પ્રવૃત્તિ વડે મન, વચન, કાયાની શુદ્ધિ જાણુને તે અનુસાર દેશ-વિરતિ કે સર્વ વિરતિ આદિમાં પ્રવૃત્તિ કરે. ૫૪૦માં सुहसंठाणा अण्णे कायं वायं च सुहसरेणं तु । सुहसुविणेहिं च मणं जाणेज्जा साहु सुद्धि ति:४१
–શુભ આકારથી કાયાની, શુભ-મધુર સ્વરથી વચનની, અને શુભ સ્વપ્નથી મનની શુદ્ધિ સારી છે, એમ જાણી શકાય છે. ૧૪૧ एत्थ उवाप्रो य इमो सुहदव्वाइसमवायमासज। पडिवज्जइगुणठाणंसुगुरू समीवम्मिविहिणातु४२
–ઉપર પ્રમાણે સ્વયેગ્યતાનો વિચાર કર્યો પછી શુભ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવને પ્રાપ્ત કરી સલ્લુરૂ પાસે વિધિપૂર્વક (સ્વભૂમિકાથી આવ્યની ભૂમિકા રૂપ ગુણસ્થાનકોનો સ્વીકાર કરો જોઈએ. ૪રા

Page #24

[૧૮] वंदणमाई उ विही णिमित्तसुद्धी पहाण मो यो। सम्मं प्रवेक्खियव्वा एसा इहरा विही ण भवे॥४३
–વંદન (ચૈત્યવંદન, જિન-પૂજન) વગેરે વિધિમાં પણ નિમિત્ત શુદ્ધિની પ્રધાનતા છે. આ નિમિત્ત શુદ્ધિની અપેક્ષા અવશ્ય રાખવી જોઈએ અન્યથા વિધિપૂર્વકની કિયા નહિં બને. ૪૩ उड्ढं अहिगगुणेहि तुल्लगुणेहि च णिच्चसंवासो। तग्गुणठाणोचियकिरियपालणासइ समाउत्तो।४४
–દેશ વિરતિ કે સર્વ વિરતિ સ્વીકાર્યા બાદ, પિતાનાથી અધિક ગુણ કે સમાન ગુણવાલા સાથે સહવાસ કરે તેમ જ તે ભૂમિકાને ઉચિત ક્રિયાનું પાલન (મારે આ અવશ્ય કરવા ચોગ્ય છે એવી) સ્મૃતિપૂર્વક કરવું. ૪૪માં उत्तरगुण बहुमाणो सम्म भबरूवचितणं चित्तं । अरईए अहिगयगुणे तहा तहा जत्तकरणं तु ॥४५
--પિતાનાથી અધિક ગુણીના ગુણનું બહુમાન કરવું, વિરાગ્ય - વાસિત અન્તઃકરણથી વિચિત્ર

Page #25

[૧૯] એવા સંસાર સ્વરૂપનું ચિંતન કરવું તથા કદાચિત્ અશુભ કર્મના ઉદયે સ્વીકારેલા વ્રતાદિમાં અરતિ ઉત્પન્ન થાય તો તેવા (ભાવ ચરણાદિ) ઉપાયો વડે તે અરતિને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે ૪પા अकुसलकम्मोदयपुव्वरूवमेसा जो समक्खाया। सो पुण उवायसज्झो पाएण भयाइसु पसिद्धो।४६
--પ્રસ્તુત ગુણસ્થાનકમાં જે અરતિ થાય છે તે પૂર્વના અશુભ કર્મોદયને લીધે જ થાય છે. અને તે અશુભ કર્મને ઉદય પ્રાયઃ ભયાદિ પ્રસંગે માં ઉપાય સાધ્ય હોય છે, એટલે કે એગ્ય ઉપાચેથી દૂર કરી શકાય છે. કદા सरणं भए उवाप्रो रोगे किरिया विसम्मि मंतो त्ति एए वि पावकम्मोवक्कमभेया उ तत्तेणं ॥४७॥
--ભયમાં શરણ, રોગમાં ચિકિત્સા, અને વિષમાં મંત્ર, એ તેના નિવારણનો સરલ ઉપાય છે. કેમકે તે શરણાદિ એ ભયાદિના કારણુ ભૂતમેહનીયાદિ અશુભ કર્મ પ્રકૃતિઓને નિવારવાના તાત્વિક ઉપાયે છે. ૪૭

Page #26

[૨૦] सरणं गुरू उ इत्थं किरिया उतयो ति कम्मरोगम्मि मंती पुण सज्भाश्रो मोहविसविणासणो पयडो। ४८
–પ્રસ્તુત ગુણસ્થાનકની ભૂમિકામાં વ્રત ભંગાદિના ભયમાં ગુરૂ એ શરણુ છે. તપ એ કમ રાગની ચિકિત્સા છે. માહ વિષને નષ્ટ કરનાર સ્વાધ્યાય એ મંત્ર છે. ૫૪૮ાા
एएस जत्तकरणा तस्सोवक्कमणभावप्रो पायं । नो होइ पच्चवाश्री प्रवि य गुणो एस परमत्यो । ४६
-આ ઉપાયામાં શાસ્ત્રોક્ત વિધિ મુજબ પ્રયત્ન કરવાથી, અતિ જનક પાપ કર્મો ના ઉપક્રમ થવાથી (પાપકર્મનું બળ ઘટવાથી) પ્રાયઃ કરી ને વ્રત-પાલનાદિમાં કાઈ વિઘ્ન આવતા નથી. વધારામાં અન્ય કર્માના અનુબંધના વિચ્છેદ થવારૂપ પારમાર્થિક લાભ થાય છે. ૫૪૯લા चउसरणगमण दुक्कडगरहा सुकडाणुमोयणा चेव एस गणो प्रणबरयं कायव्वो फुसलहेउ ति ॥५०
-ચતુઃશરણ ગમન, દુષ્કૃતગાઁ, અને સુકૃતની અનુમેાદના કરવી આ ત્રણ કે વ્યરૂપ

Page #27

[૨૧]
સમુદાયને કલ્યાણનું મહાન કારણ છે, એમ જાણી તેનું સતત આચરણ કરવું. ાપના
घडमाण-पवत्ताणं जोगीणं जोग साहणोवानो । एसो पहाणतरश्र णवर पवत्तस्स विष्णेश्रो । ५१
-ઘટમાન અને પ્રવૃત્તયાગીને (અપુનર્ગંધક અને ભિન્ન ગ્રંથિ વાલા ને) યાગ સાધનાના આ ઉપાય ઉપયાગી છે. તથા પ્રવૃત્તયાગી (ભિન્નગ્રંથિ) ને માટે આગળની ગાથાએ માં નિરૂપણ કરાતા ચૈાગ સાધનાના ઉપાય પ્રધાનતર અત્યંત ઉપચેાગી છે, ( નિષ્પન્ન ) ચેાગી ને સ્વાભાવિક (સાંસિદ્ધિક ચાગ હાય છે....) l[પા भावणसुयपाढो तित्थसबणमसति तयत्थ जाणम्मि तत्तो य श्रायहणमतिनिउणं दोसवेक्खाए ॥५२
ભાવના, શ્રુતપાઠ, રાગાદિ દોષોનાં નિમિત્ત, સ્વરૂપ અને ફ્લનાં પ્રતિપાદક શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરવું અને ત્યાર બાદ તીસ્વરૂપ ગીતા આચાર્યાદિ પાસે અનેકવાર અર્થે શ્રવણ કરવું અને પછી સૂક્ષ્મ રીતે દોષ નિરીક્ષણ દ્વારા આત્મ પ્રેક્ષણ કરવુ જોઇએ. ાપુરા

Page #28

[૨૨] रागो दोसो मोहो एएऽऽयदूसणा दोसा । कम्मोदयसंजणिया विण्णेया पायपरिणामा ॥५३
–રાગ-દ્વેષ અને મોહ એ પ્રસ્તુતમાં આત્માને દૂષિત કરનારા હેવાથી દે કહેવાય છે, અને તે કર્મોદય જનિત આત્માના પરિણામે છે. પવા कम्मं च चित्तपोग्गलरूवं जीवस्स ऽणाइसंबद्ध। मिच्छत्तादिनिमित्तं णाएणमतीयकालसमं ॥५४॥ ' -જ્ઞાનાવરણયાદિ કર્મ વિચિત્ર (પ્રકારના
સ્વભાવવાળા પરમાણુ (પુદ્ગલ) સ્વરૂપ છે, મિથ્યાત્વાદિ હેતુજન્ય છે, તેમ જ જીવ સાથે અનાદિ કાળથી સંબદ્ધ છે અને દુષ્ટાન્ત-ઉદાહરણથી ભૂતકાળ સમાન છે. પ૪ अणुभूयवत्तमारणो सम्वो वेसो पवाहोऽणादी। जह तह कम्मं णेयं कयकत्तं वत्तमारणसमं ॥५५
–જેણે વર્તમાનપણાનો અનુભવ કર્યો છે તે સમગ્ર ભૂતકાળ જેમ પ્રવાહથી અનાદિ છે. (કેમકે કાળથી શૂન્ય લોક કદી પણ સંભવી શકતો નથી) તેમ કર્મ પણ વર્તમાન કાળની જેમ કૃતક હેવા છતાં, પ્રવાહ થી અનાદિ છે. પપા

Page #29

[૨૩] मुत्तेण ममुत्तिमो उवघायाऽणुग्गहा वि जुज्जंति । जह विण्णाणस्स इहं मइरापाणोसहादीहिं ॥ ५६ ।
-જેમ લેાકમાં પણ જ્ઞાનના મદિરાપાનાદિકથી વિનાશ અને બ્રાહ્મી આદિ ઔષધિથી વિકાસ થાય છે, તેમ અમૂર્ત (અરૂપી) જીવને મૂત (રૂપી) કમ વડેઉપદ્ઘતિ (અપકાર) અને અનુગ્રહ (ઉપકાર) પણ ઘટી શકે છે. પા
।
एवमणादी एसो संबंधो कंचणोवलाणं व । एयाणमुवाएणं तह विविओोगो वि हवइ त्ति ॥५७
-આ પ્રમાણે જીવ અને કમના માટી અને સુવણૅની જેમ અનાદિના સંબંધ છે, છતાં તેને સમ્યગ્દર્શનાદિ ઉપાયવડે વિયેાગ પણ થઈ શકે છે. પગા
एवं तु बंध- मोक्खा विणोवयारेण दो वि जुञ्जति । सुह- दुक्खाइ य दिट्ठा इहरा ण, कथं पसंगेण ॥ ५८
-આ રીતે ઉપચાર કે કલ્પના કર્યા વિના જ બંધ અને માક્ષ ઘટી શકે છે, તેમ જ સ સંમત સુખ-દુઃખ પણ ઘટી શકે છે, બીજી રીતે ઘટી શકે નહી ।।૫૮।

Page #30

[૨૪] तत्थाभिसंगो खलु रागो अप्पीइलक्खणो दोसो । अण्णा पुन मोहो को पोडइ मं दढमिमसि ॥५६
-આસકિત એજ રાગ છે, અપ્રીતિ એજ દ્વેષ છે અને અજ્ઞાન એજ માહ છે, આ ત્રણે દાષામાંથી મને કયા દોષ વધુ પીડા આપે છે ? મારી આરાધનામાં બાધક બને છે. પા णाऊण ततो तव्विसयतत्त-परिणइ विवागदोसे त्ति चिन्तेज्जाssणाएं बढं पइरिक्के सम्ममुव उत्तो ॥ ६०
-એ રીતે (આત્મવિચારણા કરવા દ્વારા પેાતાનામાં રહેલા) રાગાદિ દોષની ઉત્કટતા જાણી સમ્યગ ક્રિયામાં તત્પર બનેલા આરાધક આત્મા, તે રાગાદિનાં આલંબન, સ્વરૂપ, પરિતિ અને કટુક વિપાકરૂપ દોષાનું શાસ્ત્ર અનુસાથે એકાંતમાં ચિંતન કરે. ૬બા
गुरु- देवयापणामं काउं पउमासणाइठाणेण । दंस-मसगाइ काए अगणेंतो तग्गऽज्भप्पे ॥ ६१॥
/
-પ્રથમ (દેવ) પરમાત્મા અને ગુરૂ ને પ્રણામ કરી, પદ્માસનાદિ આસને એસી, કાયા ઉપર

Page #31

[૨૫]
આવી પડતાં ડાંસ, મચ્છરાદિને નાહ ગણકારતા, ધ્યેય પદાર્થમાં ચિત્તને એકાગ્ર અનાવી આત્મ સંપ્રેક્ષણ કરે. ૫૬૧૫
गुरु- देवयाहि जायइ प्रणुग्गहो अहिगयस्स तो सिद्धी एसो य तन्निमित्तो तहाऽऽयभावान विष्णेश्रो ६२
–દેવ, ગુરુને નમસ્કાર કરવાથી તેમના અનુગ્રહ પ્રાપ્ત થાય છે, અને એ અનુગ્રહથી પ્રસ્તુત તત્ત્વચિંતનની સફળતા (સિદ્ધિ) થાય છે. દેવ ગુરૂના બહુમાન રૂપ આલંબને, તેવા શુભ ભાવ ઉત્પન્ન થતાં હોવાથી, તે અનુગ્રહ દેવ-ગુરૂના જ કહેવાય છે, એમ માનવું પ્રદા
जह चेव मंत- रयणाइएहि विहिसेवगस्स भव्वस्स । उवगाराभावम्मि बि स होइ त्ति तह एसो । ६३
-જેમ માત્ર કે રત્નાદિના ઉપકાર ન થવા છતાં, મત્ર અને રત્નાદિ દ્વારા વિધિપૂર્વક સેવન કરનારા ભષ્ય જીવને ઉપકાર થાય છે, તેમ દેવ-ગુરૂ નિમિત્ત હેાવાથી તેમના ઉપકાર થયે ગણાય છે, ૫૬૩મા

Page #32

[૨૬]
ठाणा कार्यनिरोहो तक्करीसु बहुमाणभावो य । दंसादि गणणम्मिवि वीरिथजोगो य इट्ठफली । ६४
-પદમાસનાદિ વડે કાયાના નિરાધ થાય છે, તથા તે આસનાદિના કરનારા ગૌતમસ્વામી આદિના આદર થાય છે, ડાંસાદિના ઉપદ્રવ ને સહન કરવાથી ઇષ્ટ ચેાગની સિદ્ધિ કરનાર એવા વીલ્લાસ વૃદ્ધિ પામે છે, તેમજ તત્ત્વમાં પ્રવેશ થાય છે. ૫૬૪ાા
तग्गयचित्तस्स तहोवोगश्रो तत्तभासणं होति । एयं एत्थ पहाणं अंगं खलु इट्ठसिद्धीए ॥६५॥
-ધ્યેય પદાર્થ માં એકાગ્ર ચિત્તવાળાને, તેમાં જ સતત ઉપચેગ હાવાથી તે પદાર્થનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ સમજાય છે, અને તે અનુભવ જ્ઞાન જ ઈષ્ટ સિદ્ધિ (ભાવના સિદ્ધિ) નું પ્રધાન કારણ છે, ૬૫૫ एयं खु तत्तणाणं श्रसप्पवित्तिविणिवित्तिसंजणगं । थिरचित्तगारि लोग दुगसाहगं बेंति समयष्णू | ६६।।
—આ તત્વજ્ઞાન (ભાવનાજ્ઞાન) જ અસત્યવૃત્તિનું નિયત ક અને ચિત્તને સ્થિર-નિષ્ડમ્સ બના

Page #33

[૨૭] વનાર છે તથા ઈહલોક અને પરલોકનું સાધક છે,
એમ શાસ્ત્રવિદ્ર મહર્ષિઓ કહે છે. દાદા थीरागम्मी तत्तं तासि चितेज्ज सम्मबुद्धीए । कलमल-मंस-सोणिय-पुरीस-कंकालपायं ति॥६७ ।
-સ્ત્રી વિષયક રાગ હોય તો તેનું મૂળ સ્વરૂપ સમ્યગ બુદ્ધિથી આ પ્રમાણે વિચારવું કે સ્ત્રીનું શરીર માત્ર ઉદરમળ, માંસ, રૂધિર, વિષ્ટા, હાડકાદિનું બનેલું છે, એવા શરીર પર શે રાગ કરે ? દા रोग-जरापरिणाम गरगादिविवागसंगयं ग्रहवा । चलरामपरिणति जीयनासणविवाग दोसं ति।६८
–તેમ જ તે સ્ત્રીનું શરીર રોગ અને જરા અવસ્થાને પામનારું છે, નરકાદિના ભયંકર કહુક ફળને દેનારું છે. તેમ જ તેની રાગદશા ચંચળ છે. તથા આ જીવનમાં જ પ્રાણનાશ રૂપ વિપાક દેષને કરનારું છે. ૧૬૮ प्रत्ये रागम्मि उ अज्जणाइदुक्खसयसंकुलं तत्तं । गमणपरिणामजुत्तं कुगइविवागं च चितेज्जा।६६

Page #34

[૨૮]
-જે ધનમાં રાગ હોય તે તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે વિચારવું–ધનને ઉપાર્જન, રક્ષણ, ભેગ કે ક્ષય આ ચારે અવસ્થાઓમાં પારાવાર દુખ રહેલા છે, પગની ધૂળની જેમ એ વિનાશી છે, તથા દુર્ગતિના ભયંકર ફળને આપનાર છે. ૬લા दोसम्मि उ जीवाणं विभिण्णयं एव पोग्गलाणं च। प्रणवट्रियं परिणति विवागदोसं च परलोऐ॥७०
-જડ કે ચેતન પદાર્થ પર દ્વેષભાવ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે જીવ અને પુદગલની ભિન્નતાને, પદાર્થોની અસ્થિર પરિણતિ-અવસ્થાને અને દ્વેષના કારણે પરલોકમાં પ્રાપ્ત થતાં અનિષ્ટ ફળને વિચાર કરવો. ૭૦ चितेज्जा मोहम्मी अोहेणं ताव वत्थुणो तत्तं । उप्पाय-वय-धुवजुयं अणुहवजुत्तीऐ सम्मं ति ७१
–મોહના ઉદય વખતે “વસ્તુ માત્ર ઉત્પાદન વ્યય અને દ્રવ્ય યુક્ત છે” એમ વસ્તુના સામાન્ય સ્વરૂપનું અનુભવાત્મક યુક્તિ થી સમ્યમ્ રીતે ચિંતન કરવું. ૭૧

Page #35

[૨૯] नामावो च्चिय भावो अतिप्पसंगेण जुज्जइ कयाइ गय भावोऽभावो खलु तहासहावत्तऽभावानो।७२
–જગતમાં અસત્ વસ્તુ કદી સત્ બનતી નથી, તેમજ સત્ વસ્તુ કદી અસત્ બનતી નથી કારણ કે સતુમાંથી અસત્ કે અસતુમાંથી સત્ થવાનો વસ્તુને સ્વભાવ નથી અને સ્વભાવ વિરૂદ્ધ કાર્ય થાય તો “અતિ પ્રસંગ” દેષ આવે છે, આ રીતે વસ્તુ સ્વભાવના ચિંતન થી મેહનું બળ ઘટે છે. I૭૨ एयस्स उ भावामो णिवित्त-अणुवित्तिजोगओ होति। उप्पायादि णेवं अविगारी वऽणुहवविरोहा॥७३॥
-સત પદાર્થના તેવા પ્રકારના સ્વભાવને લઈને તેમાં નિવૃત્તિ અને અનુવૃત્તિ (પર્યાયની અદલ-અદલ થતી હોવાથી ઉત્પાદ વિનાશ અને ધ્રુવતા એ ત્રણે હોય છે. પદાર્થ એકાતે અવિકારી (કે વિકારી) હોતું નથી કારણ કે એમ માનવું એ અનુભવ વિરૂદ્ધ છે. ૭૩ प्राणाए चितणम्मी तत्तावगमो णियोगो होति भावगुणागरबहुमाणो य कम्मक्खनो परमो ७४

Page #36

[૩૦]
-જિનાગમ અનુસાર વસ્તુનું ચિંતન કરવાથી તત્ત્વને બાધ અવશ્ય થાય છે. અને ભાવગુણાકરઅનંત જ્ઞાનાદિ ગુણના ભંડાર અરિહંત પરમાત્માના બહુમાનથી વિશિષ્ટ કમ ક્ષય થાય છે. ૭૪ परिक्के बाधाओ न होइ पाएंण योगवसिया य। जायइ तहा पसस्था हंदि मणबभत्थजोगाणं ॥७५
-પ્રાથમિક અભ્યાસીને એકાંત (નિર્જન સ્થાન) માં તત્ત્વ ચિંતન, આત્મસં પ્રેક્ષણાદિ કરવાથી પ્રાયઃ વિદન આવતાં નથી, પણ મન, વચન, કાયા ઉપર (પ્રશસ્ત) એગ્ય કાબૂ આવે છે. ૭પ उवयोगोपुण एत्थ विण्णेयो जो समीवजोगो त्ति विहियकिरियागो खलु अवितहभावो उ सम्वत्थ
-પ્રસ્તુતમાં “ઉપયોગ" પદ નો અર્થ છે“ઉપ-સમીપ અને ગ.વ્યાપાર” એટલે કે શાસ્ત્ર વિહિત (સ્થાનાદિ) સર્વ ક્રિયાઓ માં અતિથસારો ભાવ રાખવે, વિહિત ક્રિયાઓમાં ઉપ

Page #37

[૩૧] યુક્ત રહેવું એજ સમીપ ગ છે. રોગની નજીક લઈ જાય એ ‘ઉપયોગ એજ સમીપ
ગ છે. ૭૬ાા एवं प्रभासामो तत्तं परिणमइ चित्तथेज्जं च । जायइ भवाणुगामी सिवसुहसंसाहगं परमं ।।७७।।
-આ પ્રમાણે ચિંતન કરવાથી રાગાદિ વિષયક તાનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ સમજાય છે, તેમ જ જન્માક્તરગામી (પર ભવમાં સાથે આવનાર) - અને મોક્ષ સુખનું સાધક પ્રકૃષ્ટ “ચિત્ત ય” પ્રગટે છે, જે આનંદ-સમાધિનું બીજ અને શિવમાર્ગમાં વિજય દુર્ગની પ્રાપ્તિ સમાન છે. આછા अहवाअोहेणं चियमणियविहाणामोचेवभावेज्जा सत्ताइएसु मेत्ताइए गुणे परमसंविग्गो ॥७॥
–અથવા સામાન્યથી પૂર્વોકત વિધિ પૂર્વક પરમ સંવેગ યુક્ત બની (લબ્ધિ-પૂજા કે ખ્યાતિના આશયથી રહિત બની), સર્વ પ્રાણું વગેરે ઉપર મૈત્રી આદિ ચાર ભાવનાએ આ પ્રમાણે ભાવવી જોઈએ. ૭૮

Page #38

[૩૨] सत्तेसु ताव मेति तहा पमोयं गुणाहिएसु ति । करुणा - मज्भस्थत्ते किलिस्समाणाऽविणेएसु ॥७८
-સર્વ પ્રથમ જીવમાત્ર પ્રત્યે મૈત્રી, ગુણાધિક પ્રત્યે પ્રમાદ, પીડાતા પ્રાણીઓ પ્રત્યે કરૂણા અને અવિનીત-અચગ્ય પ્રત્યે માધ્યસ્થ્ય ભાવ રાખવા જોઇએ. ૫૭૯ના
एसो चेवेत्थ कमो उचियपवित्तीए वण्णिश्रो साहू | इहराऽसमंजसत्तं तहातहाठाणविणिया ||८०|
-ઉચિત પ્રવૃત્તિના પાલન માટે મૈત્રી આદિ ચાર ભાવનાઓને આ જ ક્રમ જ્ઞાની પુરૂષાએ વણુ ધ્યેા છે, તે ક્રમનુ‘ ઉલ્લઘન કરવાથી-અસ્થાને ભાવનાને પ્રયાગ કરવાથી અન થાય છે, અસમ'જસતા અન્યાય થાય છે ાના साहारणो पुण बिही सुक्काहारो इमस्स विष्णेश्रो प्रण्णत्थश्रोय एसो उ सव्वसंपक्करी भिक्खा । ८१ ।
-સાધક માટે “શુકલ આહાર” ગ્રહણ કરવું એ (સર્વ અવસ્થાની ષ્ટિએ) સાધારણ વિધિ જાણવા “શુલાહાર” ના સર્વ સ`પત્ઝરી (દાતા

Page #39

[૩૩] અને ગ્રાહક ઉભયને હિતકર ભિક્ષા) એવી વ્ય
ત્પત્તિ અર્થ પણ અન્યત્ર જોવા મળે છે. ૮૧ वणलेवोवम्मेणं उचियत्तं तग्गयं निग्रोएणं । एत्थं प्रवेक्खियव्वं इहराऽयोगो त्ति दोसफलो ८२
–ગ માર્ગમાં ત્રણલેપની જેમ આહાર સંબંધી ઔચિત્ય (યોગ્ય-અગ્યનો વિચાર) અવશ્ય કરવું જોઈએ, નહિ તો (ઉચિત આહારના અભાવે) ચેગ વિષયક અભ્યાસ દોષરૂપ (અનર્થ કર) બને છે. પ૮રા.
जोगाणु भावोच्चिय पायंण यसोहणस्सविप्रलाभो लद्धीण वि संपत्ती इमस्स जं वणिया समए ॥८३
–યોગના પ્રભાવથી આવા મુનિઓને સ્વએગ્ય (ઘેબરાદિ) સુંદર આહારની અપ્રાપ્તિ થતી નથી એટલે કે પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે. કારણ કે એવા મુનિઓને ચેગના પ્રભાવથી રત્નાદિ લબ્ધિઓની પ્રાપ્તિ થાય છે એમ શાસ્ત્રોમાં વર્ણન વેલું છે. ૮૩

Page #40

[૩૪] रयणाई लद्धीप्रो अणिमादीयानो तह य चित्तानो। प्रामोसहाइयाप्रो तहा तहा योगवुड्ढीए ॥८४॥
-સુવિહિત મુનિઓને રત્નાદિ લબ્ધિઓ, અણિમાદિ વિચિત્ર પ્રકારની સિદ્ધિઓ તેમજ આમષધી આદિ લબ્ધિઓ, ઉત્તરોત્તર વેગ વૃદ્ધિ થવાથી પ્રગટે છે. ૮૪ एतीए एस जुत्तो सम्म असुहस्स खवग मो णयो। इयरस्स बंधगो वह सुहेणमिय मोक्खगामि त्तिा८५
-ગની વૃદ્ધિ (કે ભાવનાની વૃદ્ધિ). યુક્ત મુનિ સમ્યગ રીતે અશુભ કર્મોને અવશ્ય ક્ષય કરે છે તથા શુભ કર્મ (વિશિષ્ટ દેશ, કુળ, જાતિ, આદિના જનક) ને બંધ કરે છે, અને શુભ-શુભતર પ્રવૃત્તિ કરવા દ્વારા સુખની પરંપરા પામી અંતે મેક્ષ મેળવે છે. ૧૮પા कायकिरियाए दोसा खविया मंडुक्कचुण्णतुल्ल त्ति ते चेव भावणाए नेया तच्छारसरिस ति ८६।
–શાસ્ત્ર નિરપેક્ષ કાયિક ક્રિયા દ્વારા ક્ષીણ કરાયેલા રાગાદિ દે દેડકાના ચૂર્ણ જેવા

Page #41

- [૩૫]
જાણવા અને તેજ દેષ ભાવના (આજ્ઞા સાપેક્ષ ચિત્તવૃત્તિ) વડે નષ્ટ થયા હોય તે દેડકાના ક્ષારભસ્મ જેવા સમજવા. ૮દા
एवं पुण्णं पि दुहा मिम्मय कणयकलसोवमं भणियं अण्णेहि वि इह मग्गे नामविवज्जासभेएण।।८७
એજ પ્રમાણે બૌદ્ધ દર્શનકારોએ પણ આ યેગ માર્ગમાં નામ ભેદથી પુણ્યના બે પ્રકાર બતાવ્યા છે. એક પુણ્ય છે માટીના ઘડા જેવું, બીજુ છે સોનાના ઘડા જેવું...૮ના
तह कायपाइणो णपुण चित्तमहिकिच्च बोहिसरात्ति होंति तह भावणाम्रो प्रासययोगेण सुद्धामो ८८
–બધી પ્રધાન જીવો કાયપાતી--કદાચ કાયા દ્વારા દેનું સેવન કરનારા હોઈ શકે પણ ચિતપાતી-ભાવથી પતન પામતા નથી, કારણ કે તેવા પ્રકારના ગંભીર આશય ને લીધે તેઓ વિશુદ્ધ ભાવને વાળા હોય છે. ૮૮

Page #42

[૩૬] एमाइ जहोइय भावणाविसेसाउ जुज्जए सव्वं । मुक्का हिनिवेसं खलु निरूवियव्वं सबुद्धीए ||८||
--આ રીતે ઉપયુક્ત ખાખતા અને અન્ય પણ વિજય આનાદિ સવ ચેાગેાની વૃદ્ધિ ભાવના વિશેષથી સાધકને ઘટી શકે છે. આ ખાખતમાં નિરાગ્રહપણે સ્વબુદ્ધિથી સૂક્ષ્મરીતે નિરૂપણુ કરવું. ૫૮૯ના
एएण पगारेणं जायइ सामाइयस्स सुद्धित्ति । तत्तो सुक्कज्भाणं कमेण तह केवलं चेव | ६० ॥
-આ રીતે સામાયિક--સમત્વની શુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે અને તે સામાયિકની શુદ્ધિથી શુક્લ ધ્યાન પ્રગટે છે. અને શુક્લ ધ્યાન દ્વારા અનુક્રમે કૈવલ જ્ઞાન પ્રગટે છે. ાના
वासी चंदन कप्पं तु एत्थ सिट्ठ प्रो चियं बुहि । प्रासयरयणं भणियं श्रनोऽण्णहा ईसि दोसो विε१
સામાયિકની શુદ્ધિથી જ ક્રમશઃ કેવલજ્ઞાન મળે છે. એથી જ જ્ઞાની પુરૂષાએ વાસી

Page #43

[૩૭]
ચંદન જેવું.સવ માધ્યચ્ય રૂ૫ ચિત્ત (રત્ન) ને શ્રેષ્ઠ કહયું છે, આથી અન્ય (અપકારી પ્રતિ અપકારની વૃત્તિ વાળા) આશય હોય તો તે છેડે દૂષિત હોય છે. શાળા जइ तम्भवेण जायइ जोगसमत्ती अजोगयाए तो जम्मादिदोसरहिया होइ सदेगंतसिद्धि ति ॥६२।।
જો તે જન્મમાં સાધકને યોગની સમાપ્તિ (ગ સાધના પરિપૂર્ણ થઈ હોય તે, તે સાધક શિલેશી અવસ્થા ને પામી, જન્માદિ દેષથી રહિત એકાંત શુદ્ધ એવા સિદ્ધિ સુખને પ્રાપ્ત કરે છે. કેરા असमत्तीय उ चित्तेसु एत्थ ठाणेसु होइ उप्पाम्रो । तत्थ विय तयणुबंधो तस्स तहऽभासपो चेव ९३
– ગની સાધના અપૂર્ણ રહી જાય તે તે ચેગીને શ્રેષ્ઠ સ્થાનોમાં (દેવ, કે મનુષ્યમાં વિશિષ્ટ કુલાદિમાં) જન્મ થાય છે, અને ત્યાં પણ તથાભ્યાસ-પૂર્વ જન્મના અભ્યાસથી ગ.ધર્મને અનુબંધ (પરંપરા) ચાલુ રહે છે. ૯૩

Page #44

[૩૮] जह खलुदिवसऽभत्थं रातीए सुविणयम्मि पेच्छति तह ईह जम्मऽभत्थं सेवंति भवंतरे जीवा ६४
–જેમ દિવસે કરેલું કાર્ય રાત્રીએ સ્વપ્નમાં દેખાય છે. તેવી રીતે આ જન્મમાં જેણે યુગનો અભ્યાસ કર્યો હોય તે જન્માક્તરમાં પણ વેગનું સેવન કરે છે. ૧૯૪ तासुद्ध जोगमग्गोच्चियम्मि ठाणम्मि एत्य वट्ट जा इह-परलोगेसु दढं जीविय-मरणेसु य समाणो ६५
–તે કારણથી આ જન્મમાં ગીએ શુદ્ધ યેગ માર્ગને અનુરૂપ સંયમ,સ્થાન (સામાયિકાદિ) માં રહી ઈહલોક અને પરલોકમાં કે જીવન અને મરણમાં સમાન દષ્ટિ રાખી પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. પલ્પા परिसुद्ध चित्तरयणो चएज्ज देहं तहतकाले वि । पासण्णमिणं गाउं अणसणविहिणा विसुद्ध णं ६६
–પરિશુદ્ધ ચિત્ત રત્ન વાળો મુનિ મરણકાળને નજીક જાણી અંત સમયે વિશુદ્ધ વિધિપૂર્વક અનશન વડે કાયાને ત્યાગ કરે. ૯૬

Page #45

[૩૯]
गाणं चाssगम- देवय-पइहा-सुमिणंधरादऽदिट्टिश्रो णासऽच्छि - तारगादंसणा श्री कण्णग्गऽसवणाश्री ॥
-આગમ, દેવતા, સ્વયંસ્ફુરણા-પ્રતિભા, સ્વપ્ન દન વડે તથાં અરુન્ધતી (તારા) વગેરે ન જોવાથી, તેમજ નાસિકા તથા આંખની કીકીના અદર્શનથી, કાનના અગ્રભાગ વડે શ્રવણ ન થવાથી મૃત્યુની સમીપતા જાણી શકાય છે. ાણ્ણા
प्रणसणसुद्धीए इहं जत्तोऽतिसएण होइ कायव्वो । जल्ले से मरइ जम्रो तल्लेसेस तु उबवा ॥६८
-અહી પ્રસ્તુતમાં અનશનની વિશુદ્ધિ માટે અતિશય યત્ન કરવા જોઈએ, કારણકે જીવ અંત સમયે જે લેશ્યા (ભાવ) માં મૃત્યુ પામે છે, તેજ લેશ્યાવાળાં દેવાદિ સ્થાનામાં એ ઉત્પન્ન થાય
છે. ૫૯૮ના
राहगो इहं नेश्रो ।
लेसाय वि प्राणाजोगश्रो उ इहरा सति एसा वि तणाइम्मि संसारे ॥EE

Page #46

[૪૦]
–શુભ લેશ્યામાં પણ અજ્ઞાયાગ-સમ્યગ્ ૬નાદિના પરિણામથી જ જીવ ચારિત્ર ધા આરાધક બને છે, બાકી તા આજ્ઞાયાગ વિનાની શુભ લેશ્યા તે અનાદિકાલીન આ સંસારમાં અનેક વાર પ્રાપ્ત થઇ છે. leet
1
ता इयं श्राणाजोगे जइयव्वमजोग प्रत्थिणा सम्मं । एसो चिय भवबिरहो सिद्धीए सया श्रविरहो य
-તે કારણથી અયાગી અવસ્થાના અર્થીએ આજ્ઞાયાગમાં, શાસ્ત્રાભ્યાસમાં વિધિ પૂર્વક પ્રયત્ન કરવા જોઇએ, કારણ કે આ આજ્ઞાયાગ જ ભવના વિરહ–વિયેાગ અને સિદ્ધિના સદા સંચાગ (અવિરહ) રૂપ છે, અર્થાત્ સંસારને ઉચ્છેદ કરનાર અને સિદ્ધિના શાશ્વત સુખને પ્રાપ્ત કરાવનાર છે.૧૦ના
હ

Page #47

योगसार
प्रथमः प्रस्तावः
यथावस्थितदेवस्वरूपोपदेशः
प्रणम्य परमात्मानं रागद्वेषविजितम् । योगसारं प्रवक्ष्यामि गम्भीरार्थ समासतः ॥१॥
- રાગદ્વેષથી અત્યંત રહિત એવા પરમાત્માને પ્રણામ કરીને ગંભીર અર્થવાળા “ગસાર” (ાગના પરમાર્થ) ને હું સંક્ષેપથી કહીશ. ૧૫ यदा ध्यायति यद् योगी याति तन्मयतां तदा । ध्यातव्यो वीतरागस्तद् नित्यमात्मविशुद्धये ॥२॥
–યોગી જ્યારે જેનું (જે ધ્યેયનું) ધ્યાન ધરે છે, ત્યારે તે (ગી) તન્મય–તે ધ્યેયમય થઈ જાય છે. તેથી આત્માની વિશુદ્ધિ માટે હમેશાં વીતરાગનું ધ્યાન કરવું જોઈએ. (જેથી વીતરાગ સ્વરૂપ થઈ શકાય.) કેરી

Page #48

[૪૨]
शुद्धस्फटिकसंकाशो, निष्कलश्चात्मनाऽऽत्मनि । परमात्मेति स ज्ञातः प्रदत्ते परमं पदम् ॥३॥
–“આ આત્મા તે જ નિર્મલ સ્ફટિક સદશ અને સર્વ ઉપાધિઓથી રહિત પરમાતમા છે એવી રીતે આમાવડે આત્મામાં અનુભવાયેલો (આ) આત્મા જ પરમપદને આપે છે. (અર્થાત્
આ આત્મા તે જ પરમાત્મા છે એવું સંજ્ઞાન (અભેદ જ્ઞાન) પરમપદને આપનારૂં છે.) ૩
किन्तु न ज्ञायते तावद् यावद् मालिन्यमात्मनः । जाते साम्येन नर्मल्ये स स्फुटः प्रतिभासते ॥४॥
–પરંતુ ત્યાં સુધી જ આત્મામાં પરમાત્મા જણાતા નથી કે જ્યાં સુધી આત્મામાં મલિનતા હોય. સામ્ય વડે નિર્મલતા થતાંની સાથે જ આત્મામાં પરમાત્મસ્વરૂપને સ્પષ્ટ પ્રતિભાસ (અનુભવ થાય છે. ૧૪મા तत्त्वानस्तानबन्ध्यादिकषायवियमक्रमात । प्रात्मनःशुद्धिकृत् साम्यं शुद्ध शुद्धतरं भवेत् ॥५॥

Page #49

[૪૩]
--તે નિર્મલતા તેા અન તાનુખ ધી આદિ કષાયાના ક્રમિક ક્ષયથી થાય છે અને તેથી આત્માની શુદ્ધિ કરનારૂ' સામ્ય ઉત્તરાત્તર શુદ્ધ શુદ્ધતર થાય છે. ાપા साम्यशुद्धिक्रमेणैव स विशुद्धयत श्रात्मनः । सम्यक्त्वादिगुणेषु स्यात् स्फुटः स्फुटतरः प्रभुः ॥ ६ –સામ્યશુદ્ધિના ક્રમ વડે સમ્યક્ત્વાદિ ગુણામાં થતી વિશુદ્ધિથી આત્માને તે પરમાત્મા વધુને વધુ સ્પષ્ટ થતા જાય છે. દા सर्वमोहक्षयात् साम्ये सर्वशुद्ध सयोगिनि (नः) । सर्वशुद्धात्मनस्त्वेष प्रभुः सर्वस्फुटीभवेत् | ७ |
।
–માહના સવ થા ક્ષયથી સામ્ય સર્વથા શુદ્ધ થતાં જ સયોગિકેવલિરૂપ સ‘પૂર્ણ શુદ્ધાત્માને આ પરમાત્મા સર્વ રીતે સ્પષ્ટ થાય છે. નાણા कषाया अपसर्पन्ति यावत् क्षान्त्यादिताडिताः । तावदात्मैव शुद्धोऽयं भजते परमात्मताम् ॥८॥
જ્યારે ક્ષમા આદિ [દશ યતિધર્મથી ] તાડિત કરાયેલા [ક્રોધાદિ] કષાયા દૂર થાય છે, ત્યારે શુદ્ધ એવા આ આત્મા જ પરમાત્મતાને પામે છે, પરમાત્મા થાય છે. ૮ાા

Page #50

[૪૪]
अपसर्पन्ति ते यावत् प्रबलीभूय देहिषु ।
स तावन्मलिनीभूतो जहाति परमात्मताम् | ६ ||
'
-જ્યાં સુધી પ્રાણીઓમાં કષાયો પ્રખલ થઈ ને કાર્ય કરતા હાય છે ત્યાં સુધી મલિન થયેલે તે [આત્મા] પરમાત્મતાના ત્યાગ કરે છે, અર્થાત્ પરમાત્મા થઈ શકતા નથી. ડાહ્યા
कषायास्तन्निहन्तव्यास्तथा तत्सहचारिणः । नोकषायाः शिवद्वारागंलीभूता मुमुक्षुभिः ॥ १० ॥
-તેથી મુમુક્ષુઓએ માક્ષદ્વારમાં અગલા સમાન કષાયોના તથા તેના [કષાયોના જ]સહુચારી નેાકષાયોને નાશ કરવા જોઈએ, ૫૧૦
हन्तव्यः क्षमया क्रोधो मानो मार्दवयोगतः । माया चार्जवभावेन लोभः संतोषपोषतः ॥ ११॥
-ક્ષમા વડે ક્રાધના, મૃદુતાના યોગથી માનને ઋજીભાવથી માયાના અને સતાષની પુષ્ટિથી લાભના નાશ કરવા જોઈ એ, ૫૧૧૫

Page #51

[૪૫]
हर्षः शोको जुगुप्सा च भयं रत्यरती तथा । वेदत्रयं च हन्तव्यं तत्व ई ढधैर्यतः ॥१२॥
-તત્ત્વજ્ઞાનીઓએ હર્ષ, શેક, જુગુપ્સા, [દુગછા] ભય, રતિ-અરતિ અને ત્રણ વેદ [પુરુષવેદ, સ્ત્રીવેદ અને નપુંસકવેદ] (એમ નવ નકષા) ને હણવા જોઈએ. ૧૨ रागद्वेषमयेष्वेषु हतेष्वान्तरवैरिषु । साम्ये सुनिश्चले यायादात्मैव परमात्मताम्॥१३॥
–એ રાગદ્વેષમય (કષાય–નોકષાયરૂપ ) આન્તર શત્ર એને નાશ થતાં જ્યારે સામ્ય સ્થિર થાય છે ત્યારે આત્મા જ પરમાત્મતાને પામે છે. ૧૩ स तावद् देहिनां भिन्नः सम्यग् यावन्न लक्ष्यते । लक्षितस्तु भजत्यक्यं रागाद्यञ्जनमार्जनात् ॥१४ - તે (પરમાત્મા) ત્યાં સુધી જ પ્રાણીઓને પિતાથી ભિન્ન ભાસે છે કે જ્યાં સુધી તે સારી રીતે ઓળખાયા નથી. પણ રાગાદિ મલેના

Page #52

[૪૬]
નાશથી ઓળખાયેલા તે પરમાત્મા તેની (આત્માની) સાથે એકતાને પામે છે. ૧૪૫ याडशोऽनन्तवीर्यादिगुणोऽतिविमलः प्रभुः । तारशास्तंऽपि जायन्ते कर्ममालिन्यशोधनात् ।।१५
–જેવા અન’તવીર્યાદિગુણાવાળા તથા અત્યંત નિલ પરમાત્મા છે તેવા તેએ (પ્રાણીઓ) પણ કમ મળના નાશ થવાથી થાય છે, ૫૧પા श्रात्मानो देहिनो भिन्नाः कर्मपंककलंकिताः । प्रदेहः कर्मनिर्मुक्तः परमात्मा न भिद्यते ॥१६॥
કમલથી કલકિત. એવા દેહધારી આત્માઓ જ પરસ્પર (કમ કૃતભેદથી) જુદા છે. (કિન્તુ) દેહરહિત અને કમ રહિત એવા પરમાત્મામાં કોઈ ભેદ નથી. (નય વિશેષની અપેક્ષાએ સવ મુક્તાત્માએ એક છે.)।૧૬। संख्ययाऽनेकरूपोऽपि गुणतस्त्वेक एव सः । श्रमन्तदर्शनज्ञानवीर्यानन्दगुणात्मकः ॥१७॥

Page #53

[૪૭] जातरूपं यथा जात्यं बहुरूपमपि स्थितम् । सर्वत्रापि तदेवैकं परमात्मा तथा प्रभुः॥१८|युग्मम्
–તે પરમાત્મા સંખ્યાથી અનેક છે છતાંય બધા અનંત દર્શન–જ્ઞાન–વીર્ય—આનંદ ગુણસ્વરૂપ હોવાથી ગુણથી એક જ છે. ૧ળા
-જેમ ઉત્તમ સુવર્ણ જુદા-જુદા સ્થાનોમાં અનેક રૂપે રહેલું હોવા છતાં પણ સર્વત્ર તે એક જ (સુર્વણ) છે તેમ પરમાત્માના વિષયમાં પણ સમજવું ૧૮ आकाशवदरूपोऽसौ चिद्रपो नीरजः शिवः । सिद्धिक्षेत्रगतोऽनन्तो नित्यः शं परमश्नुते ॥१९॥
-આકાશની જેમ અરૂપી, જ્ઞાનસ્વરૂપી, નીરોગી, મંગલકારી સિદ્ધિક્ષેત્રમાં રહેલ, અનંત અને નિત્ય (એવા) આ (પરમાત્મા) પરમ સુખને ભેગવે છે. ૧લા येनैवाराधितो भावात् तस्यासौ कुरुते शिवम् । सर्वजन्तुसमस्यास्य न परात्मविभागिता ॥२०॥

Page #54

[૪૮]
–જે (જીવ) આ (પરમાત્માનું) ભાવથી આરાધન કરે છે, તેનું (તે) કલ્યાણ કરે છે; (કારણ કે) સર્વ જીવા પ્રત્યે સમભાવવાળા આ (પરમાત્મા) ને “આ મારા અને આ પારકો’ એવા ભેદભાવ નથી. ર૦ના
कृतकृत्योऽयमाराद्धः स्यादाज्ञापालनात् पुनः । श्राज्ञा तु निर्मलं चित्तं कर्तव्यं स्फटिकोपमम् ॥ २१ ज्ञानदर्शनशीलानि पोषणीयानि सर्वदा । रागद्वेषादयो दोषा हन्तव्याश्च क्षणे क्षणे ॥ २२॥ एतावत्येव तस्याज्ञा कर्मद्रुमकुठारिका । समस्तद्वादशांगार्थसारभूताऽतिदुर्लभा ॥२३॥ (fત્રવિશેષષ્ઠમ્)
-કૃતકૃત્ય (સર્વાં પ્રયેાજન સિદ્ધ થયેલા) એવા આ (પરમાત્મા) તેમની આજ્ઞાના પાલનથી આરાધાય (પૂજાય) છે. “ચિત્તને સ્ફટિક જેવું નિમલ કરવુ” એ જ તેમની આજ્ઞા છે. ‘(વળી તેમની વિશેષ આજ્ઞા એ છે કે) “જ્ઞાન, દર્શીન અને ચારિત્ર (સદાચાર) હમેશાં પેાષવા” અને

Page #55

[૪૯] રાગદ્વેષાદિ દે પ્રતિક્ષણ (નિરંતર) હણવા” તેમની આ આજ્ઞા સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગીના અર્થના સાર રૂપ છે, કર્મરૂપી વૃક્ષેને માટે (દવા માટે) કુહાડી સમાન છે અને અત્યંત દુર્લભ છે.
૨૧-૨૨-૨૩ાા विश्वस्य वत्सलेनापि त्रैलोक्यप्रभुणापि च । साक्षाद् विहरमाणेन श्रीवीरेण तदा किल ॥२४॥ त एव रक्षिता दुःखभैरवाद् भवसागरात् । इयं यः स्वीकृता भक्तिनिर्भरैरभयादिभिः ।।२५ यस्तु पापभराक्रान्तः कालशौकरिकादिभिः । न स्वीकृता भवाम्भोधौते भ्रमिष्यन्ति दुःखिता२६
(f=fશેષ) –વિશ્વવત્સલ તેમ જ ત્રણ લોકના સ્વામી શ્રીભગવાન મહાવીરે પણ તેઓ જ્યારે સાક્ષાત્ વિચરતા હતા ત્યારે ભક્તિપૂર્ણ એવા અભય કુમાર વગેરે જેમણે આ (તેમની આજ્ઞા) સ્વીકારી હતી તેમનું જ આ દુઃખપૂર્ણ, ભયંકર, સંસારસાગરથી રક્ષણ કર્યું હતું. અને પાપના

Page #56

[૫૦] ભારથી આક્રાન્ત થયેલા (દબાઈ ગયેલા) કાલશૌકરિક આદિ જેમણે તેમની આજ્ઞા ન સ્વીકારી તેઓ દુઃખિત થઈ સંસાર સમુદ્રમાં ભ્રમણ કરશે. सर्वजन्तुहिताऽऽजवाऽऽजव मोक्षकपद्धतिः । चरिताऽऽज्ञैव चारित्रमा व भवभजनी ॥२७॥
-આ આજ્ઞા જ સર્વ જીવનું હિત કરનારી છે, આજ્ઞા જ મોક્ષને એક માર્ગ છે અને આચરેલી આજ્ઞા એ જ ચારિત્ર છે, અને તે) આજ્ઞા જ ભવને નાશ કરનારી છે. મારા इयं तु ध्यानयोगेन भावसारस्तुतिस्तवैः । पूजादिभिः सुचारित्रचर्यया पालिता भवेत् ॥२८
-આ (આજ્ઞા) નું પાલન ધ્યાનથી , ભાવપ્રધાન સ્તુતિ-સ્તવનોથી, પૂજા વગેરેથી અને ઉત્તમચારિત્રનું આચરણ કરવાથી થાય છે. ૨૮ प्राराधितोऽस्त्वसौ भावस्तवेन वतचर्यया । તા પૂનવિના વચન નુ સાધતા રહો
–વ્રતના આચરણ રૂપ ભાવસ્તવથી આ પરમાત્માની આરાધના થાય છે, જ્યારે પૂજા વગેરે

Page #57

દ્રવ્યસ્તવથી તેમની ભક્તિ ( સરાગતા ) થાય
છે. પરતા चिन्तामण्यादिकल्पस्य स्वयं तस्य प्रभावतः । कृतोद्रव्यस्तवोऽपिस्यात् कल्याणाय तथनाम३०
-ચિંતામણી, કલ્પવૃક્ષ આદિ તુલ્ય પરમાત્માના પ્રભાવથી તેમને કરાયેલ દ્રવ્યસ્તવ પણ કલ્યાણના અર્થી જીવના કલ્યાણ માટે થાય
છે. ૩૦૧ स्वर्गापवर्गदो द्रव्यस्तवोऽत्रापि सुखावहः । हेतुश्चित्तप्रसत्तेस्तत् कर्तव्यो गृहिणा सदा ॥३१॥
-દ્રવ્યસ્તવ (પરલેકમાં) સ્વર્ગ અને મોક્ષ આપનાર છે અને આ લોકમાં પણ સુખ આપે છે. તે (દ્રવ્યસ્તવ) ચિત્તની પ્રસન્નતાનું કારણ છે માટે ગૃહસ્થ તે (દ્રવ્યસ્તવ) હમેશાં કરે જોઈએ. ૩૧ भवेद् विरतिरप्यस्य यथाशक्ति पुनर्यदि । ततः प्रक्षरितः सिंहः कर्मनिर्मथमं प्रति ॥३२॥
PI

Page #58

[પર]
--વળી જો આ (ગૃહસ્થ) ને (દ્રવ્યસ્તવની સાથે) શક્તિ અનુસાર વિરતિ પણ હાય તે (તે ગૃહસ્થ) કનેા નાશ કરવા માટે સજ્જ અનેલા સિંહ જેવા થાય. (અર્થાત્ ઉદ્યત થએલા સિંહ જેમ હાથીઆના નાશ કરે છે તેમ આવેા ગૃહસ્થ પણ કર્મોના નાશ કરે છે.) ૩રરા श्रावको बहुकर्मापि पूजाद्यैः शुभभावतः । दलयित्वाऽखिलं कर्म शिवमाप्नोति सत्वरम् ॥३३
--શ્રાવક અનેક પ્રકારના કર્મવાળા કર્મોથી લિપ્ત હેાવા છતાં પણ શુભભાવ પૂર્વક કરેલા પૂજા વગેરે દ્રશ્યસ્તવથી સમગ્ર કના નાશ કરીને જલદી મેાક્ષને મેળવે છે. ૧,૩૩શા
येनाज्ञा यावदाराद्वा स तावल्लभते सुखम् । यावद् विराधिता येन तावद् दुःखं लभेत सः ॥ ३४
--જે જેટલું આજ્ઞાનું પાલન કરે છે તે તેટલું સુખ પામે છે અને જે જેટલી તેની વિરાધના કરે છે તે તેટલું જ દુઃખ પામે છે. ૫૩૪ા

Page #59

[૫૩]
सदा तत्पालने लीनैः परमात्मात्मनात्मनि । सम्यक् स ज्ञायते ज्ञातो मोक्षं च कुरुते प्रभुः ॥ ३५
--હમેશાં તે (આજ્ઞા) ના પાલનમાં તત્પર (જીવા) પાતેજ આત્મામાં પરમાત્માને સારી રીતે જાણે છે અને તે પ્રમાણે પરમાત્માનું સમ્યગ્ જ્ઞાન થવાથી મેાક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. ૫૩૫મા बुद्धो वा यदि वा विष्णुर्यद्वा ब्रह्माथवेश्वरः । उच्यतां स जिनेन्द्रों वा नार्थ मेदस्तथापि हि ॥ ३६
--(તે પરમાત્માને) બુદ્ધ કહા, અથવા બ્રહ્મા કહા કે મહાદેવ કહેા કે પછી જિનેન્દ્ર કહા તા પણ ખરેખર અથથી તેમાં કાઈ જ નથી. ૫૩૬।।
ભેદ
ममैव देवो देवः स्यात् तब नैवेति केवलम् । मत्सरस्पूजितं सर्वमज्ञानानां विजृम्भितम् ||३७|
--મારા જ દેવ એ (સાચા) દેવ છે, તારા (દેવ એ સાચા દેવ) નહિ જ” એ બધું કેવળ અજ્ઞાનીઓનું ઈર્ષ્યાથી નીકળેલું વચન છે. ૫૩છા

Page #60

[૫૪]
यथावस्थितविज्ञाततत्स्वरूपास्तु किं क्वचित् । विक्दन्ते महात्मानस्तत्त्वविधान्तहष्टयः ? ॥३८
--જેઓએ પરમાત્માનું યથાવસ્થિત (અર્થાત જેવું છે તેવું જ) સ્વરૂપ જાણ્યું છે અને જેમની દષ્ટિ તત્વમાં જ વિશ્રાતિ પામી છે તેવા મહાભાઓ શું કયારેય (પરમાત્માના સ્વરૂપ વિષે) વિવાદ કરે છે? (અર્થાત્ વિવાદ કરતા નથી.) ૩૮ स्वरूपं वीतरागत्वं पुनस्तस्य न रागिता । रागो यद्यत्र तत्रान्ये दोषा द्वषादयो ध्र वम् ॥३६
--તે (પરમાત્મા નું સ્વરૂપ વીતરાગતા (રાગરહિતપણું) છે, નહિ કે સરાગતા. (રાગિપણું) કારણ કે જ્યાં રાગ હોય છે ત્યાં શ્રેષ આદિ બીજા દેશો અવશ્ય હાય જ છે. ૩લ્લા
>षेवितो देवः कथं भवितुमर्हति ? । इत्थं माध्यस्थ्यमास्थाय तत्त्वबुद्धयाऽवधार्यताम् ॥
--મધ્યસ્થતા ધારણ કરીને તત્ત્વબુદ્ધિથી આ પ્રમાણે વિચારે કે તે (રાગાદિ) દેષોથી દૂષિત (દેવ) એ દેવ થવાને માટે કેમ એગ્ય ગણાય છે

Page #61

पद्वा रागादिभिर्दोषैः सर्वसंक्लेशकारकः । दूषितेन शुभेनापि देवेनैव हि तेन किम् ॥४१॥
--અથવા તે સર્વ પ્રકારના સંકલેશ દુઃખ) ઉત્પન્ન કરનાર રાગાદિ દેથી દૂષિત એવા તે. દેવ (કદાચ) સારા હોય તો પણ તેનાથી શું. ? ૪૧ वीतरागं यतो ध्यायन वीतरागो भवेद् भवी । इलिका भ्रमरी मीता ध्यायन्ती भ्रमरी यथा ॥४२
--જેમ ભય પામેલી ઈયળ, ભમરીનું ધ્યાન કરતી ભમરી થઈ જાય છે તેમ વીતરાગનું ધ્યાન કરતે આત્મા વીતરાગ થઈ જાય છે. જો रागादिदूषितं ध्यायन रागादिवियशो भवेत् । कामुकः कामिनी ध्यायन् यथा कामकविह्वलः।४३
--જેમ કામિનીનું ધ્યાન કરતે કામી પુરુષ કેવળ કામથી વિહલ થાય છે તેમ રાગાદિથી દૂષિત (દેવ) નું ધ્યાન કરતા (આરમા) રાગાદિને આધીન થાય છે. ૪૩ रागादयस्तु पाप्मानो भवभ्रमणकारणम् । न विवादोऽत्र कोऽप्यस्ति सर्वथा सर्वसंमतेः। ४४

Page #62

[૫૬]
--“દુષ્ટ એવા રાગ આદિ જ ભવભ્રમણ કારણ છે. આ બાબત સર્વ પ્રકારે સૌને સંમત હેવાથી આમાં કેઈપણ પ્રકારનો વિવાદ નથી. ૪૪ वीतरागमतो ध्यायन वीतरागो विमुच्यते । रागादिमोहितं ध्यायन सरागो बध्यते स्फुटम् ॥४५
--આથી વીતરાગ (દેવ)નું ધ્યાન કરતો (આત્મા) વીતરાગ બની (સંસારથી) મુક્ત થાય છે અને રાગાદિથી મોહિત (દેવ) નું ધ્યાન કરતો (આત્મા) સરાગી થઈ ચોક્કસ બંધાય છે. આપા य एव वीतरागः स देवो निश्चीयतां ततः । भविनां भवदम्भोलिः स्वतुल्यपदवीप्रदः ॥४६ ।
-તેથી એ નિશ્ચય કર જોઈએ કે “જે વીતરાગ છે તે જ (સાચા) દેવ છે. અને તે જ (વીતરાગ જ) ભવ્ય જીવોના સંસારમાટે (સંસારરૂપી પર્વતને નાશ કરવા માટે, વજ સમાન છે તથા પોતાના જેવી પદવી (વીતરાગ પદવી) આપનાર છે.” ૫૪૬ इति योगसारे यथावस्थितदेवस्वरूपोपदेशकः
કથન: કસ્તાવ:

Page #63

द्वितीयः प्रस्तावः । દ્વિતીય પ્રસ્તાવ
तत्त्वसारोपदेशकः।
તત્ત્વસારધર્મનો ઉપદેશ सर्वेऽपि साम्प्रतं लोकाः प्रायस्तत्त्वपराङ मुखाः। क्लिश्यन्ते स्वाग्रहास्ता दृष्टिरागेण मोहिताः॥१
–વર્તમાનકાળમાં સર્વ જી પ્રાયઃ તત્ત્વથી વિમુખ, પોતાના આગ્રહથી બંધાયેલા અને દષ્ટિરાગ (કુદર્શનના રાગ)થી મેહિત થયેલા દુઃખ પામે છે. તેના दृष्टिरागो महामोहो दृष्टिरागो महामवः । दृष्टिरागो महामारो दृष्टिरागो महाज्वरः ॥२॥
-દષ્ટિરાગ એ એક પ્રકારની મહાન મહ છે, દષ્ટિરાગ એ સંસારનું મહા (મુખ્ય) કારણ છે, દષ્ટિરાગ એ મહા (વિષમ) જવર છે અને દષ્ટિરાગ એ મહાન નાશક ચીજ છે. પુરા

Page #64

[૫૮] पतितव्यं जनैः सर्वैः प्रायः कालानुभावतः । पापो मत्सरहेतुस्तद् निमितोऽसौ सतामपि ॥३॥
–કાલના પ્રભાવથી પ્રાયઃ સર્વ જીવોનું પતન થવા યંગ્ય (સંભવ) છે. તેથી સજજનોને પણ મત્સર ઉત્પન્ન કરનાર આ દુષ્ટ (દ્રષ્ટિરાગ)નું નિર્માણ થયું છે. આવા मोहोपहतचित्तास्ते मैत्र्यादिभिरसंस्कृताः । स्वयं नष्टा जनं मुग्धं नाशयन्ति च धिग् हहा ।४।।
–ખરેખર ધિક્કાર છે તેમને કે જેઓ મોહ (દ્રષ્ટિરાગ)થી હણાયેલા ચિત્તવાળા છે તથા મંત્રી આદિ (ચાર ભાવનાઓ) થી રહિત છે. કારણ કે તે લોકો પોતે નાશ પામ્યા છે અને (બીજા) ભેળા લોકોને નાશ કરે છે. परे हितमतिर्मंत्री मुदिता गुणमोदनम् । उपेक्षा दोषमाध्यस्थ्यं करुणा दुःखमोक्षधीः ॥५।
–બીજા (જીવ)નું હિત કરવાની બુદ્ધિ તે મિત્રી, (બીજાના) ગુણોથી આનંદ પામે તે

Page #65

[૫૯]
મુદિતા (પ્રમાદ), (બીજાના) દાષા પ્રત્યે મધ્યસ્થતા રાખવી તે ઉપેક્ષા અને (બીજાને) દુઃખાથી મુક્ત કરવાની ઈચ્છા તે કરૂણા છે. ાપા मैत्री निखिलसत्त्वेषु प्रमोदो गुणशालिषु । माध्यस्थ्यमविनेयेषु करुणा दुःखदेहिषु ॥६॥ धर्मकल्पदुमस्यैता मूलं मैत्र्यादिभावनाः । यैर्न ज्ञाता न चाभ्यस्ता स तेषामतिदुर्लभः ॥७॥
-સવ જીવા પ્રત્યે મૈત્રી, ગુણી જનેા પ્રત્યે પ્રમેાદ, અવિનીતા પ્રત્યે મધ્યસ્થતા અને દુ:ખી જીવા પ્રત્યે કરુણા (દયા) આ મૈત્રી આદિ (ચાર) ભાવનાએ ધરૂપી કલ્પવૃક્ષનુ મૂળ છે. (તેથી જેમણે આ (ચાર ભાવનાઓ) જાણી નથી અને અભ્યાસ કર્યો નથી તેમને તે (ધ) પ્રાપ્ત થવા ઘણા કઠિન છે. ાદ-ગા
अहो विचित्रं मोहान्ध्यं तदन्धैरिह यज्जनैः । दोषा असन्तो पीक्ष्यन्ते परे सन्तोऽपि नात्मनि ॥
-અહા, માહના અધાપે એવા વિચિત્ર છે, કે તેનાથી અંધ થયેલા લેાકેાને બીજામાં ન હોય

Page #66

એવા દે પણ દેખાય છે અને પોતામાં હોય એવા દેશે પણ દેખાતા નથી. ૫૮ मदीयं दर्शन मुख्यं पाखण्डान्यपराणि तु । मदीय प्रागमः सारः परकीयास्त्वसारकाः ॥६॥ तात्त्विका वयमेवान्ये भ्रान्ताः सर्वेऽप्यतात्त्विकाः। इति मत्सरिणो दूरोत्सारितास्तत्त्वसारतः ॥१०॥
( ૨) -“મારૂં જ દર્શન (મત) શ્રેષ્ઠ છે અને બીજ (દર્શન) પાખંડ છે, મારૂં જ શાસ્ત્ર સારયુક્ત છે અને બીજાનાં (શાસ્ત્રો) તો અસાર છે. અમે જ તત્ત્વજ્ઞાનીએ છીએ અને બીજા બધા જ તત્ત્વથી અજાણ અને બ્રાન્ત છે.” એ પ્રમાણે માનનારા કેવળ મત્સરી છે અને તત્ત્વના સારથી દૂર રહેલા છે. ૯-૧ના पथाहतानि भाण्डानि विनश्यन्ति परस्परम् । तथा मत्सरिणोऽन्योन्यं हो दोषग्रहणाद् हताः॥११
–જેવી રીતે માટીના વાસણે પરસ્પર અથ. ડાવાથી નાશ પામે છે, તેવી રીતે મત્સરી

Page #67

(ઈર્ષ્યાળુ) આત્માઓ પણ એક બીજાના દોષે જેવામાં નાશ પામે છે. ૧૧૫ परं पतन्तं पश्यन्ति न तु स्वं मोहमोहिताः । कुर्वन्तः परदोषाणां ग्रहणं भवकारणम् ॥१२॥
-સંસારના કારણરૂપ બીજાના દેશનું ગ્રહણ કરતા (બીજાના દોષોને જોતા) મેહથી મેહિત થએલા આત્માઓ બીજાને પડતે જુએ છે પરંતુ પિતાને પડતે જોતા નથી. (અર્થાત્ બીજાના દેશોને જોવા તે સંસારનું કારણ છે અને પિતાના દેને જોવા તે મોક્ષનું કારણ છે. ૧૨ पथा परस्य पश्यन्ति दोषान् यद्यात्मनस्तथा। सेवाजरामरत्वाय रससिद्धिस्तदा नृणाम् ॥१३॥
–જેવી રીતે બીજાના દેને જુએ છે તેવી રીતે જે પોતાના દેને જુએ તો મનુષ્યને તે (સ્વદોષ દષ્ટિ) અજરામરપદ (અમરપદ) માટેની રસસિદ્ધિ છે. ૧૩ रागद्वेषविनाभूतं साम्यं तत्त्वं यदुच्यते । स्वशंसिनां क्व तत् तेषां परदूषणदायिनाम् ।१४

Page #68

[૬૨]
-રાગદ્વેષના અભાવરૂપ જે સામ્ય છે તે આત્મશ્લાઘા કરનાર અને બીજાના દાયજોનારાઆને કથાંથી હાય ? ।।૧૪।।
मानेऽपमाने निन्दायां स्तुतौ वा लोष्टुकाञ्चने । जीविते मरणे लाभालाभे रंके महद्धके ॥ १५ ॥ शत्रौ मित्रे सुखे दुःखे, हृषीकार्थे शुभाशुभे । सर्वत्रापि यदेकत्वं तत्त्वं तद् भेद्यतां परम् ॥ १६ ॥ (ઘુમમ્)
-માનમાં કે અપમાનમાં, સ્તુતિમાં કે નિંદામાં, માટીમાં કે સેનામાં, જીવનમાં કે મરણમાં, લાભમાં કે હાનિમાં, ૨કમાં કે રાજામાં, શત્રુમાં કે મિત્રમાં, સુઃખમાં કે દુખમાં, ઇન્દ્રિયાના શુભ વિષયેામાં કે અશુભ વિષયામાં (પદાર્થોમાં)આ બધામાં જે એકતા [સમાનતા] તેજ તત્વ છે, તેથી વિરૂદ્ધ તે અતત્વ છે. ૧૫-૧૬
भ्रष्टाङ्गस्यापि योगस्य सारभूतमिदं खलु । यतो यमादिव्यासोऽस्मिन् सर्वोऽप्यस्यैव हेतवे ।। १७

Page #69

[૬૩]
–ખરેખર ! અષ્ટાંગયેગને પણ સાર આ [સમતાજ છે, કારણ કે આ (ગ)માં સઘળેય યમ [નિયમ] આદિને વિસ્તાર આ સિમતાના જ માટે છે. તેના क्रियते दधिसाराय दधिमन्थो यथा किल । तथैव साम्यसाराय योगाभ्यासो यमादिकः ॥१८
–જેમ દહીંના સાર [માખણ મેળવવા માટે દહીંનું મંથન કરાય છે તેમ સમતારૂપી સારને પ્રાપ્ત કરવા ચમ-[નિયમ | આદિ રોગોને અભ્યાસ કરાય છે. ૧૮ अद्य कल्येऽपि कैवल्यं साम्येनानेन नान्यथा। प्रमादः क्षणमप्यत्र ततः कर्तुं न सांप्रतम् ॥१६॥
–આજે કે કાલે (આ ભવમાં કે પરભવમાં) પણ કેવળજ્ઞાન આ સામ્યથી જ (થવાનું) છે, બીજી (કોઈપણ રીતે નહિં. તેથી આ (બાબત માં એક ક્ષણ માત્ર પણ પ્રમાદ કરે ચોગ્ય નથી. ૧લા

Page #70

कि बुद्ध न किमीशेन किं धात्रा किमु विष्णुना। कि जिनेन्द्रेण रागाद्यैर्यदि स्वं कलुषं मनः ?॥२॥
–જે પિતાનું મન રાગ વગેરેથી કલુષિત (મલિન) હોય તે બુદ્ધથી ય શું? કે મહાદેવથી, ય શું? બ્રહ્માથી ય શું ? કે વિષગુથી ય શું ? (અથવા તો યાવતુ કે જિનેન્દ્રથી (પણ) શું? (અર્થાત્ આ દેવે પિકી કેઈપણ મળવાથી લાભ થવાનો નથી.) પર कि नाग्न्येन सितै रक्तः कि पटैः किं जटामरैः । किं मुण्डमुण्डनेनापि साम्यं सर्वत्र नो यदि ?॥२१
–જે સર્વ (વસ્તુ)માં સમભાવ ન હોય તે પછી નાનપણથી ય શું ? કે ત અથવા રકત વસ્ત્રોથી ય શું? જટા વધારવાથી ય શુ? કે માથું મુંડાવવાથી પણ શું ? (અર્થાત્ આ બધું ચ નિષ્ફલ છે). ૨૧ किंवतः किं व्रताचारः किं तपोभिर्जपैश्च किम् । किं ध्यानः किं तथा ध्येयैन चित्तं यदि भास्वरम?

Page #71

[૬૫]
જો ચિત્ત નિમ લ (રાગદ્વેષાદિ મલેાથી રહિત) ન હેાય તે ત્રતા, વ્રતાના આચારે, તપેા, જા, ધ્યાના અને ધ્યેયા (ધ્યાનનાં ઉચ્ચ આલખના) થી પણ શું ? (અર્થાત્ આ બધું એકડા વિનાના મી'ડા જેવું છે. ા૨ા
कि क्लिष्टेन्द्रियरोधेन किं सदा पठनादिभिः । कि सर्वस्वप्रदानेन तत्त्वं नोन्मीलितं यदि ? ॥ २३
-જો (સમભાવરૂપી) તત્ત્વ ન પ્રગટયું હોય તેા કલેશદાયક એવા ઈન્દ્રિયનિગ્રહથી શુ ? હમેશાં જ્ઞાનાભ્યાસથી શું ? અને સર્વસ્વનું દાન કરવાથી (પણ) શુ ́ ? ારા
नाञ्चलो मुखवस्त्रं न न राका न चतुर्दशी । न श्राद्धादिप्रतिष्ठा वा तत्त्वं किन्त्वमलं मनः ॥ २४
-વસ્ત્રના છેડા કે મુખવસ્ત્ર (મુહપત્તિ) તત્ત્વ નથી, પૂર્ણિમા કે ચતુર્દશી તત્વ નથી કે શ્રાવકાએ કરાવેલી પ્રતિષ્ઠા વગેરે (પણ) તત્વ નથી પર‘તુ, નિમ ળ (પ્રસન્ન) ચિત્ત (મન) એ જ તત્વ છે. ારકા

Page #72

૨ઢા ત્રીજૌતનું યુદ્ધવિરામનતાપા જ भरतप्रमुखैर्वापि क्वः कृतो बाह्यकुग्रहः ? ॥२५॥
-શ્રી ગૌતમસ્વામીને જોઈને બેધ પામેલા પંદરસે તાપસેએ અથવા ભરતચકી વગેરે એ બાહ્ય વસ્તુઓને કદાગ્રહ ક્યાં કર્યો હતો ? (ચિત્ત નિર્મળ થતાં કેવળજ્ઞાનમાં વિલંબ થતો નથી તેના ઉપર્યુક્ત બે દકાન્તો છે.) પર પણ दृढप्रहारिवीरेण चिलातीपुत्रयोगिना । इलापुत्रादिभिश्चैव सेवितो योग उत्तमः ॥२६॥
--દઢપ્રહારી જેવા વીર પુરુષ, (તથા ચિલાતીપુત્ર જેવાયેગીએ અને ઈલાપુત્ર આદિ (જેવા એ ઉત્તમ ગ જ સેવ્યો હતે. ૨૬
ઉપર્યુક્ત કેમાં દ્રવ્ય કિયા વગેરેની ગૌણતા બતાવવામાં આવી છે, એ સમતાનું પ્રાધાન્ય બતાવે છે, અને તે તે દ્રવ્ય ક્રિયાઓ સામ્ય પ્રાપ્તિના ઉદ્દેશથી કરવી જોઈએ. તેને નિષેધ નથી એ લક્ષ્યમાં રાખવું જોઈએ.

Page #73

[૬૭]
येन केन प्रकारेण देवताराधनादिना । चित्तं चन्द्रोज्ज्वलं कार्य किमन्यैर्ग्रहकुग्रहैः ? ||२७|
--દેવતાના આરાધન આદિ (પરમાત્માની ભક્તિ વગેરે) જે કાઈ પણ પ્રકારથી ચિત્તને ચદ્ર જેવું નિળ કરવું જોઈએ. બીજા આગ્રહા અને કદાગ્રાથી શું ? રણા
तथा चिन्त्यं तथा वाच्यं चेष्टितव्यं तथा तथा । मलीमसं मनोऽत्यर्थ यथा निर्मलतां व्रजेत् ॥ २८ ॥
–મલિન મન જે રીતે અત્યંત નિર્મળ થાય તેવું વિચારવું તેવું ખેલવું અને તેવું તેવું જ આચરવુ'. અર્થાત્ મન-વાણી અને ખાચરણમાં એકતા રાખવી.) ॥૨૮॥
चञ्चलस्यास्य चित्तस्य सदैवोत्पथचारिणः । उपयोगपरैः स्थेयं योगिभिर्योगकांक्षिभिः ॥२६॥
--ચેાગના અભિલાષી એવા યાગીઓએ હમેશાં ઉન્માર્ગે જવાના સ્વભાવવાળા અને ચંચલ

Page #74

[૬૮]
એવા આ ચિત્તને વશ કરવા સદા સાવધ-જાગૃત રહેવુ જોઈએ. રા
सुकरं मलधारित्वं सुकरं दुस्तपं तपः । सुकरोऽक्षनिरोधश्च दुष्करं चित्तशोधनम् ॥३०॥
-(વસ્ત્ર, શરીર વગેરે ઉપર) મલ ધારણ કરવા સહેલા છે, કઠિન તપ કરવું સરળ છે અને ઈન્દ્રિયાના નિગ્રહ કરવા પણ સુકર છે, પર`તુ, ચિત્તનું શેાધન કરવું (ચિત્તને નિર્મળ રાખવુ) તે જ દુષ્કર છે. ૫૩ના
पापबुद्धया भवेत् पापं को मुग्धोऽपि न वेत्त्यदः । धर्मबुद्धया तु यत् पापं तच्चिन्त्यं निपुणैर्बुधैः ॥ ३१
--પાપ બુદ્ધિથી પાપ થાય છે આ હકીકત કાણુ ભાળા માણસ પણ નથી જાણતા ? પરંતુ ધ બુદ્ધિથી જે પાપ થાય તે ચતુર વિદ્વાનાએ વિચારવું જોઈ એ. ૫૩૧૫
अणुमात्रा अपि गुणा दृश्यन्ते स्वधियाऽऽत्मनि । दोषास्तु पर्वतस्थूला श्रपि नैव कथंचन ||३२||

Page #75

[૬૯]
त एव वैपरीत्येन विज्ञातव्याः परं वचः । दिग्मोह इव कोऽप्येष महामोहो महाबलः । ३३|| (મુખન)
--પેાતામાં રહેલા અણુ જેટલા પણ ગુણ્ણા (હાય તે) પેાતાની બુદ્ધિથી દેખાય છે પરંતુ પત જેટલા મોટા પણ દોષ પેાતાને બિલકુલ દેખાતા નથી. આ દિશા ભ્રમ જેવા એક પ્રકારના મહાબળવાન મહામાહ છે પણ તે ખાખતને વિપરીત રીતે . જોવી જોઈએ. એવું આપ્તવચન છે. ૫૩૨-૩૩શા
धर्मस्य बहुधाऽध्वानो लोके विभ्रमहेतवः । तेषु बाह्यफटाटोपात्तत्त्वविभ्रान्तदृष्टयः ॥ ३४॥ स्वस्वदर्शनरागेण विवदन्तो मिथो जनाः । सर्वथैवात्मनो धर्मं मन्यन्ते न परस्य तु ||३५|| (મુખમ્)
--લેાકમાં વિભ્રમના કારણભૂત અનેક ધર્મ માર્ગો છે. તે (ધમ માર્ગા)માં, બાહ્ય આડંબરના ચેાગે તત્વમાં ભ્રાન્ત દૃષ્ટિવાળા અનેલા લેાકેા પાત

Page #76

[૭૦]
પિતાના ધર્મના રાગથી પરસ્પર વિવાદ કરે છે અને પિતાના ધર્મને જ સર્વથા (ધર્મ) માને છે પણ, બીજાના ધર્મને (ધર્મ) માનતા નથી. ૩૪-૩પા
यत्र साम्यं स तत्रैव किमारमपरचिन्तया । जानीत तद्विना हंहो! नात्मनो न परस्य च ॥३६
- જ્યાં સમતા છે ત્યાં જ તે (ધર્મ) છે. (તેમાં આ) પિતાનો અને (આ) પારકે (ધર્મ છે) એવી ચિન્તાથી શું ? કારણ કે તે સમતા) વિનાને (ધર્મ) તે પિતાને ય નથી કે પારકો ય નથી. ૩૬ાા . • क्षान्त्यादिर्दशधा धर्मः सर्वधर्मशिरोमणिः । सोऽपि साम्यवतामेव मैत्र्यादिकृतकर्मणाम् ॥३७
-ક્ષમા આદિ દશ પ્રકારને ધર્મ (યતિધર્મ) સર્વ ધર્મોમાં શિરોમણિ છે. તે (ધર્મ) પણ મંત્રી આદિ (ભાવના)ના અભ્યાસી એવા સમતાવાળા વેને જ હોય છે. ૧૩ના

Page #77

[७] साम्यं समस्तधर्माणां सारं ज्ञात्वा ततो बुधाः। बाह्य दृष्टिग्रहं मुक्या चित्तं कुरुत निर्मलम्॥३८
- विद्वानो! तेथी “सममा ते सव ધર્મોને સાર છે” એમ જાણીને બાહ્ય એ દર્શન નેનો કદાગ્રહ મૂકી, ચિત્તને નિર્મળ કરે.૩૮
इति श्रीयोगसारे तत्वसारधर्मोपदेशकः
द्वितीय : प्रस्तावः।

Page #78

तृतीयः प्रस्तावः । તૃતીય પ્રસ્તાવ साम्योपदेशः । સામ્યનો ઉપદેશ
सहजानन्दसाम्यस्य विमुखा मूढबुद्धयः । इच्छन्ति दुःखदं दुःखोत्पाद्यं वैपयिकं सुखम् ॥१॥
–સ્વભાવિક આનંદ આપનાર સમભાવથી વિમુખ બનેલા મૂઢ બુદ્ધિવાળાએ દુઃબ આપનાર અને દુઃખથી ઉત્પન્ન થનાર એવા વૈષયિક સુખને ઈચ્છે છે. ૧૫ कषाया विषया दुःखमिति वेत्ति जनः स्फुटम् । तथापि तन्मुखः कस्माद् धावतीति न बुध्यते ॥२॥
–“કષાયો અને વિષયે એ દુઃખ (દુઃખનું કારણ) છે.”—એવું માણસ સ્પષ્ટપણે જાણે છે, છતાં પણ તે તરફ (વિષય-કષાયની સામે) કેમ દોડે છે ? તે જાણી શકાતું નથી. મારા

Page #79

[७3]
सर्वसंगपरित्यागः सुखमित्यपि वेत्ति सः । संमुखोऽपि भवेत् किं न तस्येत्यपि न बुध्यते ॥ ३
- " सर्व प्रानां सांगना (परिग्रहनो) त्याग ते, सुख छे." येवु पशु ते (मनुष्य) लागे छे, (छता पशु) ते (सर्व परिग्रहना त्याग ) नी सन्मुख પણ કેમ થતા નથી ? એ પણ સમજી શકાતું नथी ॥३॥
सूक्ष्माः सूक्ष्मतरा भावा भेद्यन्ते सूक्ष्मबुद्धिभिः । एतद् द्वयं तु दुर्भेदं तेषामपि हि का गतिः ? |४
-સૂક્ષ્મ બુદ્ધિવાળા મનુષ્યેા સૂક્ષ્મ અને અતિસૂક્ષ્મ પદાર્થો જાણી શકે છે, તેઓ પણ આ એ--વિષય કષાયને સરલતાથી જાણી શકતા નથી. તા તેઓની શી ગતિ થશે ? ૫૪ા प्रपराधाक्षमा क्रोधो मानो जात्याद्यहंकृतिः । लोभः पदार्थतृष्णा च माया कपटचेष्टितम् ॥५ शब्दरूप रसस्पर्शगन्धाश्च मृगतृष्णिका । दुःखयन्ति जनं सर्वं सुखाभासविमोहितम् ॥ ६॥ ( युग्मस् )

Page #80

[૭૪]
-(બીજાના) અપરાધોને સહન ન કરવા તે ક્રોધ, જાતિ વગેરેનો (આઠ વસ્તુઓનો) અહંકાર તે માન, પદાર્થોની તૃષ્ણા તે લોભ અને કપટ પૂર્વકનું આચરણ તે માયા, (વળી) ઝાંઝવાના નીર સમાન શબ્દ, રૂપ, રસ, સ્પર્શ અને ગ ઘ . આ બધાં, સુખના આભાસમાં મોહિત થયેલા સર્વ જીવોને દુઃખ આપે છે. પ-દોn.
નોજ જ ન તર ય : साम्यामृतविनिर्मग्नो योंगों प्राप्नोति यत् सुखम् ७
–સામ્યરૂપી અમૃતમાં મગ્ન થયેલે યોગી જે સુખને પ્રાપ્ત કરે છે, તે સુખ નથી તો ઉપેન્દ્રને (વિપશુને) અને નથી તો ઈન્દ્રને કે મથી તેં ચકેવર્તી ને. रागोऽभीष्टेषु सर्वेषु द्वेषोऽनिष्टेषु वस्तुषु । क्रोधः कृतापराधेषु मानः परपराभवे ॥८॥ लोभः परार्थसंप्राप्तौ माया च परवञ्चने । गते मते तथा शोको हर्षश्चागतजातयोः ॥६॥

Page #81

[૫]
प्ररतिविषयात्रामे याऽशुभे च शुभे रतिः । चौरादिभ्यो भयं चैव कुत्मा कुत्सितवस्तुषु ॥१० वेदोदयश्च संभोगे व्यलीयेत मुनेर्यदा । अन्तःशुद्धिकरं साम्यामृतमुज्जृम्भते तदा ॥११॥
(રાઃ ચાત્તાપક) -જ્યારે મુનિને (તેના ચિત્તમાંથી) સર્વ અભીષ્ટ વસ્તુઓમાં રાગ, અનિષ્ટ વસ્તુઓમાં દ્વેષ અપરાધીઓ ઉપર ક્રોધ, બીજાથી થતા પરાભવમાં માન, વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં લોભ, બીજાને ઠગવામાં માયા, (વસ્તુ) ચાલી જાય ત્યારે તથા મૃત્યુ થામ્ર ત્યારે શેક અને.(વસ્તુ) પ્રાપ્ત થતાં અને જન્મ થતાં આનંદ, અશુભ વિષયના સમૂહમાં અરતિ (દુઃખ) અને શુભમાં રતિ (સુખ, ચેર આદિથી ભય, બીભત્સ વસ્તુઓમાં જુગુપ્સા, સંગમાં વેદનો ઉદય (ભેગની ઈચ્છા)આ બધું નાશ પામે ત્યારે જ અંતઃ કરણની શુદ્ધિ કરનારૂં સમતારૂપી અમૃત વિકસે છે. (અર્થાત્ ) ઉત્પન્ન થઈ વૃદ્ધિ પામે છે. ૮-૧૧

Page #82

[9] एतेषु येन केनापि कृष्णसर्पेण देहिनः । दष्टस्य नश्यति क्षिप्रं विवेकवरजीवितम् ॥१२॥
-આ (ઉપર કહેલા રાગ આદિ) કાળા નાગેમાંથી કાઈ પણ એકથી ડસાયેલા પ્રાણીનું વિવેકરૂપી શ્રેષ્ઠ જીવન તુરત જ નાશ પામે છે. ૫૧૨ા दुर्विजेया दुरुच्छेद्या एतेऽभ्यन्तरवैरिणः । उत्तिष्ठमाना एवातो रक्षणीयाः प्रयत्नतः ॥ १३ ॥
-આ (ઉપર્યુક્ત રાગાદિ) આન્તર શત્રુએ દુઃખે કરીને જીતાય તેવા છે (અને) દુઃખે કરીને નાશ કરી શકાય તેવા છે. તેથી તેઆને (અંતરંગ શત્રુઓને) ઉભા થતાં જ પ્રયત્ન પૂર્વક દાખી દેવા જોઈએ. ।।૧૩।ા
यद्यात्मा निर्जितोऽमीभिस्ततो दुःखागमो महान् । यद्यात्मना जिता एते महान् सौख्यागमस्तदा ॥ १४
-જો આ ( રાગાદિ શત્રુઓ ) થી આત્મા જિતાઈ ગયા તે તેથી મહાન દુઃખ આવે છે પરન્તુ જો આત્મા વડે આ (રાગાદિ શત્રુઓ)

Page #83

[૭૭]
જિતાઈ જાય તે મહાન સુખનું આગમન થાય છે. ૧૪મા
सहजानन्दता सेयं सैवात्मारामता मता। उन्मनीकरणं तद् यद् मुनेः शमरसे लयः ॥१५॥
-મુનિને સમભાવરૂપી રસમાં જે લય (થાય તો) તે જ સહજાનંદપણું છે. તે જ આત્મારામપણું (આત્મમગ્નતા) છે અને તે જ ઉન્મનીકરણ (મનનો નાશ-ઉદાસીનભાવ) છે. ૧પા
साम्यं मानसमावेषु साम्यं वचनवोचिषु । साम्यं कायिकचेष्टासु साम्यं सर्वत्र सर्वदा ॥१६॥ स्वपता जाग्रता रात्री दिवा चाखिलकर्मसु । कायेन मनसा वाचा साम्यं सेव्यं सुयोगिना ॥१७
(પુરમણ) –ઉત્તમ યોગીએ મનના વિચારોમાં, વચ. નના તરંગમાં, કાયાની ચેષ્ટાઓમાં, દરેક સ્થળે
અને દરેક ક્ષણે, સૂતાં કે જાગતાં, રાતે કે દિવસે

Page #84

[૭૯]
ખમાં જ કાર્યમાં મન, વચન અને કાયાથી સામ્ય સેવવુ જોઇએ. (સમભાવ રાખવા જોઇએ.)
૫૧૬-૧૭ણા
यदि त्वं साम्यसंतुष्टो विश्वं तुष्टं तदा तव । तल्लोकस्यानुवृत्त्या कि ? स्वमेवैकं समं कुरु ॥ १८
–જો તું સમભાવમાં સંતુષ્ટ છે તે તારા માટે જગત સંતુષ્ટ છે. (અર્થાત્ તારા પરિચયમાં આવનાર બધા પ્રાયઃ સંતુષ્ટ થઈ જાય છે.) તેથી લેાકને અનુસરવા (રીઝવવા) થી શું ? તું એક પેાતાને જ સમસવવાળા કર. ૫૧૮ના श्रुतश्रामण्ययोगानां प्रपञ्चः 'साम्यहेतवे । तथापि तस्वतस्तस्माज्जनोयं प्लवते बहिः |१६||
–શાસ્ત્રો, સાધુતા અને યાગાને વિસ્તાર સભ્ય માટે છે, છતાં પણ આ લાક તે તત્ત્વ (સમભાવ) થી બહાર (સંસારમાં) ઠેકડા મારે છે. ૧૯૬ા
स्वाधीनं स्वं परित्यज्य विषमं दोषमन्दिरम् । अस्वाधीनं परं मूढ ! समीकर्तु किमाग्रहः ॥२०॥

Page #85

-હે મૂઢ! તું દેના ઘર અને સમભાવવિનાના એવા પિતાને સુધારવાનું સ્વાધીન હોવા છતાં પણ તે છોડી દઈને પરાધીન એવા બીજાને સમભાવવાળો કરવા માટે કેમ આગ્રહ રાખે છે ? પરમ वृक्षस्यच्छेद्यमानस्य भूष्यमाणस्य वाजिनः । यथा न रोषस्तोषश्च भवेद् योगी समस्तथा ।२१
-જેમ છેદાતા વૃક્ષને રોષ (૬) થતું નથી અને શણગારાતા ઘડાને તેષ (રાગ) થતો નથી તેમ એગીએ (પણ સુખ દુઃખમાં) સમભાવવાળા થવું જોઈએ. પર૧ सूर्यो जनस्य तापाय सोमः शीताय खिद्यते। तद् योगी सूर्यसोमाभः सहजानन्दतां भजेत्।।२२
-જેમ સૂર્ય લોકેને ઉષ્ણતા આપવા માટે અને ચંદ્ર શીતળતા આપવા માટે શ્રમ કરે છે, તેમ સૂર્ય અને ચંદ્ર સમાન વેગીએ સહજાનંદતા સેવવી જોઈએ. (સહજાનદપણુ માટે યત્ન કરો: જઈએ, ારવા

Page #86

[૮૦]
यथा गुडादिदानेन यत् किञ्चित् त्याज्यते शिशुः। चलं चित्तं शुभध्यानेनाशुभं त्याज्यते तथा ॥२३
-જેમ ગોળ વગેરે આપીને બાળક પાસેથી કઈ પણ વસ્તુ છોડાવી શકાય છે, તેમ શુભધ્યાન વડે ચંચલ ચિત્તમાંથી અશુભ ધ્યાન છોડાવી શકાય છે. ૨૩ सर्वभूताविनाभूतं स्वं पश्यन् सर्वदा मुनिः मैत्राद्यमृतसंमग्नः क्व क्लेशांशमपि स्पृशेत् ?॥२४
-મૈત્રી વગેરે ભાવનારૂપી અમૃતમાં પુષ્કળ મગ્ન અને પિતાની જાતને હમેશાં સર્વ જીવથી અભિન્ન (વ્યાપ્ત) જેતે મુનિ કલેશના અંશને પણ ક્યાથી સ્પશે ? રજા नाजानाद् बालको वेत्ति शत्रुमित्रादिकं यथा । तथात्र चेष्टते ज्ञानी तदिहैव परं सुखम् ॥२५॥
-જેમ અજ્ઞાનથી બાળક, શત્રુ મિત્ર વગેરેને (શત્રુ-મિત્ર વગેરે રૂપે) જાણતું નથી તેમ જ્ઞાની (જ્ઞાન હોવા છતાં) પણ આ લેકમાં તેવી ચેષ્ટા

Page #87

[૧] કરે તેવી રીતે વર્તે) તો તેને આ લોકમાં જ પરમ સુખ છે. પરપા तोषणीयो जगन्नाथस्तोषणीयश्च सद्गुरुः । तोषणीयस्तथा स्वात्मा किमन्यैर्बत तोषितैः?। २६ कषायविषयाक्रान्तो बहिर्बुद्धिरयं जनः । कि तेन रुष्टतुष्टेन तोवरोषौ च तत्र किम्?।।२७
() -જગતના નાથ (વીતરાગ દેવ), ઉત્તમ ગુરુ અને પિતાનો આત્મા (આ ત્રણ જ) સંતુષ્ટ કરવા ગ્ય છે. બીજાઓને રીઝવવાથી શું ? (અર્થાત બીજાને જ રીઝવવા પ્રયત્ન કર વ્યર્થ છે.) વળી, આ લોક વિષય-કષાયમાં ડૂબેલે હેવાથી બહિણિવાળે છે, તેથી તે થાય કે સંતુષ્ટ થાય તેથી શું ? અને તેના ઉપર તારે પણ રોષ કે તેાષ શા માટે કરવા જોઈએ ૨૬-૨૭ના प्रसदाचारिणः प्रायोलोकाः कालानुभावतः । द्वेषस्तेषु न कर्तव्यः संविभाज्य भवस्थितिम् ॥२८
-કાલના પ્રભાવથી લોકો પ્રાચઃ સદાચાર રહિત હોય છે; તેથી સંસારની સ્થિતિને વિચાર

Page #88

[૨] કરીને (તારે) તે લોકો પ્રત્યે દ્વેષ ન કરો જોઈએ. ર૮ निःसंगो निर्ममः शान्तो निरीहः संयमे रतः । यदा योगी भवेदन्तस्तत्त्वमुद्धासते तदा ॥२६॥
યેગી જ્યારે સંગ રહિત, મમતા રહિત, શાન્ત ઈચ્છા રહિત અને સંયમમાં લીન થાય છે ત્યારે (તેને) અંતરંગ તવ (આત્મતત્વ) ને ભાસ થાય છે. એરલા सद्वक्षं प्राप्य निर्वाति रबितप्तो यथाऽध्वगः । मोक्षाध्वस्थस्तपस्तप्तस्तथा योगी पर लयम् । ३०
-જેમ સૂર્યના તાપથી તપેલે મુસાફર સારા વૃક્ષને પામીને વિશ્રાંન્તિ પામે છે તેમ મોક્ષ માર્ગમાં રહેલ અને તપથી તપેલે યોગી શ્રેષ્ઠ લય (સમાધિ) ને પામીને વિશ્રાતિ પામે છે. ૩૦ इति साम्यतनुत्राणत्रातचारित्रविग्रहः । मोहस्य ध्वजिनी धीरो विध्वंसयति लीलया।३१
– આ પ્રમાણે સમભાવરૂપી બખ્તરથી ચારિત્રરૂપી શરીરની રક્ષા કરતો ધીર પુરૂષ, મેહની સેનાનો લીલા પૂર્વક નાશ કરે છે. ૩૧ इति श्रीयोगसारे साम्योपदेशप्रस्तावस्तृतीयः D

Page #89

चतुर्थः प्रस्तावः । ચતુર્થ પ્રસ્તાવ
सत्त्वोपदेशः
સત્ત્વને ઉપદેશ त्यक्त्वा रजस्तमोभावो सत्त्वे चित्तं स्थिरीकुरु । न हि धर्माधिकारोऽस्ति होनसत्त्वस्य देहिनः ॥१॥
-રભાવ અને તમભાવનો ત્યાગ કરીને સત્ત્વભાવમાં ચિત્તને સ્થિર કર કારણ કે સત્ત્વહીન જીવને ધર્મનો અધિકાર નથી. તેના होनसत्त्वो यतो जन्तुर्बाधितो विषयादिभिः । बाढं पतति संसारे स्वप्रतिज्ञाविलोपनात् ॥२॥
–કારણ કે સત્વહીન પ્રાણી વિષયાદિથી પીડિત થતાં પોતાની પ્રતિજ્ઞાન ભંગ કરી ફરી સંસારમાં આસક્ત થાય છે. કેરા सावधं सकलं योगं प्रत्याख्यायान्यसाक्षिकम् । विस्मृतात्मा पुनः क्लोबः सेवते धैर्यजितः ॥३॥

Page #90

[૪]
-સત્વ વિનાનેા કાયર જીવ અન્યની સાક્ષીએ સઘળી સાવદ્ય ( પાપવાળી ) પ્રવૃત્તિએ (નહિં કરવા)ની પ્રતિજ્ઞા કર્યા છતાં પણ તેને ભૂલી જઈને ફરી તેનું (સાવદ્ય વ્યાપારાનું સેવન કરે છે. શા तावद् गुरुवचः शास्त्रं तावत् तावच्च भावनाः । कषायविषयैर्यावद् न मनस्तरलीभवेत् । ४ ।
-જ્યાં સુધી મન વિષયા અને કષાયથી ચ'ચલ ન થાય ત્યાં સુધી જ ગુરુવચન, શાસ્ત્ર અને (શુભ) ભાવનાએ (ટકે) છે. ૫૪મા
कषायविषयत्रामे धावन्तमतिदुर्जयम् । यः स्वमेव जयत्येकं स वीरतिलकः कुतः ? ॥
-કષાય અને વિષયેાના સમૂહ તરફ દોડતા, અતિદુ ય એક પેાતાને જ (પેાતાના ચિત્તને જ) જે જિતે છે તે વીરામાં તિલક સમાન પુરૂષ કયાં ? અર્થાત્ એવા વીર પુરૂષ વિરલ હાય છે. પા

Page #91

[૮૫]
धीराणामपि वैधुर्यकरं रौद्रपरीषहैः । स्पृष्टः सन कोऽपि बीरेन्द्रः संमुखो यदि धावतिः॥ ६
-એવા કાઈક જ વીર શિરામણ હેાય છે કે જે ધીર પુરૂષોને પણ અધીર કરે તેવા ભકર પરીષહેા આવવા છતાંય તેની (પરીષહુ વગેરેની સામે દાડે છે. દા
उपसर्गे सुधीरत्वं सुभीरुत्वमसंयमे । लोकातिगं द्वयमिदं मुनेः स्याद् यदि कस्यचित्। ॥७
‘ઉપસગે’માં પુષ્કળ ધીરતા અને અસ યમમાં પુષ્કળ ભીતા' આ બે લેાકેાત્તર વસ્તુઓ જો હાય તે। કાઈક મુનિમાં હોય ાળા दुस्सहा विषयास्तावत् कषाया श्रतिदुःसहाः । परीषहोपसर्गाश्चाधिकदुः सहदुःसहाः 11311
--વિષયા દુઃસહ (દુઃખપૂર્વક સહી શકાય તેવા) છે, કષાયા અતિદુઃસહુ છે અને પરીષહે તથા ઉપસગેમાં તેા (તે ખંને કરતાં પણ) અતિશય દુઃસહ દુઃસહ છે, ટા

Page #92

[૬] जगत्त्रयैक मल्लश्च कामः केन विजीयते । मुनिवीरं विना कंचिच्चित्तनिग्रहकारिणम् ॥६॥
--ચિત્તને નિગ્રહ કરનાર કાઈ મુનિવીર (મુનિએમાં વીર) વિના ત્રણ જગતમાં અગ્નિતીય મલ્લ સમાન કામ કેાનાથી જીતી શકાય ? แçแ
मुनयोऽपि यतस्तेन विवशीकृतचेतसः । घोरे मवान्धकूपेऽस्मिन् पतित्वा यान्त्यधस्तलम् १०
--કારણ કે તેનાથી (કામથી) વિવશ કરાયું છે ચિત્ત જેમનું એવા મુનિએ પણ આ ભયંકર સંસારરૂપી અન્ય કૂપમાં (આંધળા ફૂવામાં) પડી છેક તળિએ પહેાંચી જાય છે. ૧૦ના
तावद् धैर्यं महत्त्वं च तावद् तावद् विवेकिता । कटाक्षविशिखान् यावद् न क्षिपन्ति मृगेक्षणाः । ११
-ધૈય ત્યાં સુધી જ ટકે છે, સુધી જ ટકે છે અને વિવેકીપણું જ ટકે છે કે જ્યાં સુધી સ્ત્રીએ કેકતી નથી. ૫૧૧૫
મહત્વ પણ ત્યાં પણ ત્યાં સુધી કટાક્ષખાણાને

Page #93

[८७] गृहं च गृहवार्ता च राज्यं राज्यश्रियोऽपि च । समर्प्य सकलं स्त्रीणां चेष्टन्ते दासवज्जनाः ।१२
. -सा। घ२, ५२नी वात, सन्य मन सन्यલક્ષ્મી એ બધું સ્ત્રીઓને સોંપીને તેના દાસની માફક વતે છે. ૧૨ા सा मित्रं सैव मन्त्री च सा बन्धुः सैव जीवितम् । सा देवः सा गुरुश्च व सातत्त्वं स्वामिनी च सा ।१३ रात्री दिवा च सा सा सा सर्व सर्वत्र सैव हि। एवं स्त्र्यासक्तचित्तानां क्व धर्मकरणे रतिः ?।१४
(युग्मम्) I -- સ્ત્રી એ જ મિત્ર, તે જ મત્રી, તે જ બન્યું અને તે જ જીવન. તે જ દેવ, ગુરૂ, તે જ તત્વ અને તે જ સ્વામિની રાતે ને દિવસે, સર્વ ઠેકાણે જે કંઈ છે તે તે તે અને તે જ. આ પ્રમાણે સ્ત્રીમાં જ આસક્ત-ચિત્તવાળા પ્રાણુઓને ધર્મ ४२वामां मान यांथी डाय ? ॥१३-१४॥ ... स्त्रीसमुद्रेऽत्र गम्भीरे निमग्नमखिलं जगत् । उन्मज्जतिमहात्माऽस्माद् यदि कोऽपिकथंचन १५

Page #94

[૮૮]
આ ગંભીર સ્વરૂપ સમુદ્રમાં સમગ્ર જગત ડૂબી ગયેલું છે. કેઈક મહાત્મા જ આમાંથી કોઈ પણ રીતે બહાર નીકળે તો નીકળે. ૧પા दूरे दूरतरे वाऽस्तु खड्गधारोपमं व्रतम् । होनसत्त्वस्य ही चिन्ता, स्वोदरस्यापि पूरण१६
-હીનસત્વ પ્રાણીને તલવારની ધાર જેવું વ્રત તો દૂર-દૂરથી દૂર રહો, તેને તે પોતાના ઉદરભરણની પણ ચિન્તા થયા કરે છે. ૧૬ यत् तदर्थ गृहस्थानां बहुचाटुशतानि सः । बहुधा च करोत्युच्चैः श्वेव दैन्यं प्रदर्शयन् ॥१७॥
--કારણ કે તે, પોતાના ઉદરની પૂર્તિ માટે કૂતરાની જેમ અનેક પ્રકારે દીનતા દર્શાવતો ગૃહ
ની સેંકડો ખુશામત કરે છે. ૧ળા त्वमार्या त्वं च माता मे त्वं स्वसा त्वं पितुःष्वसा। इत्यादिज्ञातिसंबन्धान कुरुषे दैन्यमाश्रितः ।१८।
--દીનતાનો આશ્રય કરનાર તે, તું તો મારી સાસુ છે, તું મારી માતા છે, તું મારી બહેન છે

Page #95

[૮૯]
અને તું મારી ફાઈ છે. આ પ્રમાણે જ્ઞાતિના સબધાને કરે છે. ૫૧૮ના
श्रहं त्वदीयपुत्रोऽस्मि कवलैस्तव वर्धितः । तव भागहरश्व व जीवकस्ते तवेहकः ॥१६॥ एवमादीनि दैन्यानि क्लीबः प्रतिजनं मुहुः । कुरुते नेकशस्तानि कः प्रकाशयितुं क्षमः ? | २० (મુખમ્) “હું તમારા પુત્ર છુ” “તમારા ક્રાળિયાએથી જ વૃદ્ધિ પામ્યા છું” “તમારા ભાગીદાર છુ” “તમારા આશ્રિત છુ” “તમારા ચાહનાર છું ’-આ પ્રમાણે તે કાયર પુરૂષ પ્રત્યેક મનુષ્ય પાસે વારવાર અનેક પ્રકારની ટ્વીનતાઓને જે રીતે કરે છે તેને પ્રકટ કરવાને કાણુ સમ છે ? ૫૧૯-૨૦૦
•,,
प्रागमे योगिनां या तु सही वृत्तिः प्रदशिता । तस्यास्त्रस्यति नाम्नापि का कथाssचरणे पुनः ? ॥
-આગમમાં યાગીઓને જે સિંહ જેવી વૃત્તિ રાખવાનું દર્શાવવામાં આવ્યું છે તેના તેા નામથી

Page #96

પણ તે ત્રાસ પામે છે તો પછી આચરણમાં મૂકવાની તે વાત જ ક્યાં ? ૨૧૩ किन्तु सातैकलिप्सुः स वस्त्राहारादिमूर्छया। कुर्वाणो मन्त्रतन्त्रादि गृहव्याप्तिं च मेहिनाम् ।२२ कथयंश्च निमित्ताद्यं लामालाभं शुभाशुभम् । कोटि काकिणिमात्रेण हारयेत् स्वं व्रतं त्यजन् ।२३
(યુ ) –પરન્તુ તે સુખની જ એક અભિલાષાવાળે બની વસ્ત્ર, આહાર આદિની મૂચ્છથી મન્ન તત્ત્વ કરે છે, ગૃહસ્થની ઘર સંબંધી ચિંતાઓ કરે છે અને નિમિત્ત વગેરેને તથા લાભ, નુકશાન, શુભ, અશુભ વગેરેને કહે છે. અને આ રીતે પોતાના વ્રતને ત્યાગ કરતો તે એક કાકિણ માટે કરોડને (કરોડો રૂપિયાને) હારી જાય છે. રર-૨૩ चारित्रैश्वर्यसंपन्नं पुण्यप्राग्भारभाजनम् । मूढबुद्धिर्न वेत्ति स्वं त्रैलोक्योपरिवत्तिनम् ॥२४॥
–પરંતુ મૂઢબુદ્ધિવાળો તે આત્મા પોતે ચારિત્રના એશ્વર્યથી સાહત હોવાથી પુણ્યના

Page #97

[૧]
સમુદાયના ભાજનભૂત છે અને ત્રણેય લેાકમાં શ્રેષ્ઠ છે તે વાત જાણતા નથી, ાર૪ા
ततश्च भिक्षुकप्रायं मन्यमानो विपर्ययात् । भावनिःस्वधयेशानां ललनानि करोत्यसौ ॥ २५ ॥
–(અને) તેથી વિપર્યાસના ચેાગે પેાતાને ભિક્ષુક જેવા (ભિખારી જેવા) માનતા આ પ્રાણી ભાવરૂપી ધન વિનાના એવા નિકાની ખુશામતે કરે છે. ૨પા
प्रशान्तस्य निरीहस्य, सदानन्दस्य योगिनः । इन्द्रादयोऽपि ते रंकप्रायाः स्युः किमुतापराः ? | २६
–જેની આભ્યતર વૃત્તિએ શાન્ત થઈ છે, જેને કાઈ સ્પૃહા નથી અને જે સદા આનદમાં મગ્ન છે તેવા ચેાગી આગળ ઇન્દ્ર વગેરે પણ ૨ ક જેવા છે તે બીજાએની તેા વાત જ શી ? ારા
किं विभुत्वेन किं भोगः कि सौन्दर्येण कि श्रिया । कि जीवितेन जीवानां दुःखं चेतु प्रगुणं पुत्रः |२७|

Page #98

[૨] –જે આગળ દુઃખ આવવાનું નક્કી હોય તે જીવોને સત્તા, ભેગો, સૌન્દર્ય, લક્ષ્મી કે છવિતથી ય શું ? મેરા नार्यते यावदेश्वयं तावदायाति संमुखम् । यावदम्यर्थ्यते तावत् पुनर्याति पराड मुखम् ।२८॥ अधैर्यादविचार्येदमिच्छाव्याकुलमानसः । हा हा हेति तदर्थ स धावन धावन खिद्यते ।२६।
| (યુ ). –જ્યાં સુધી એશ્વર્યની ઈચ્છા નથી હોતી ત્યાં સુધી તે સન્મુખ આવે છે અને જ્યારે તેની ઈરછા કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે વ્હાં ફેરવીને ચાલ્યું જાય છે. પરન્તુ ખેદની વાત છે કે અધીરતાના દેગે આ વસ્તુને વિચાર કર્યા વિના, (માત્ર) ઈચ્છાથી વ્યાકુળ મનવાળે થયેલે અને તેને માટે દેડાદોડ કરતે પ્રાણી થાકતો નથી.
૨૮-૨૯ાા स्थिरो धीरस्तु गम्भीरः संपत्सु च विपत्सु च । बाध्यते न च हर्षेण विषादेन न च क्वचित् ॥३०

Page #99

[૯૩]
-જે પ્રાણી સ્થિરતાવાળો, ધીર અને ગંભીર છે તે કદી પણ સંપત્તિઓમાં (સંપત્તિના લાભમાં) હર્ષથી વ્યાપ્ત બનતો નથી અને વિપત્તિઓમાં (વિપત્તિઓના આગમનમાં) વિષાદથી ઘેરાત નથી. એ૩૦માં ये सिद्धा ये च सेत्स्यन्ति सर्वेसत्त्वे प्रतिष्ठिताः। सत्त्वं विना हि सिद्धिर्न प्रोक्ता कुत्रापि शासने ।३१
–જે આત્માઓ સિદ્ધિપદને પામ્યા છે અને જેઓ સિદ્ધિ પદને પામશે તે બધા સત્ત્વ ભાવમાં સ્થિર થયેલા હોવાથી જ. સત્વ વિના સિદ્ધિ થવાનું કઈ પણ શાસનમાં કહેલું નથી. ૩૧ एवमेव सुखेनैव सिध्यन्ति यदि कौलिकाः । तद्गृहस्थादयोऽप्येतेकिन सिध्यन्ति, कथ्यताम३२
–જે એમને એમ સુખ પૂર્વક કૌલ (વામમાર્ગીઓ) સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરતા હોય તો પછી આ ગૃહસ્થો વગેરે પણ કેમ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત ન કરે, તે કહો ? ૩રા

Page #100

[૯] सुखाभिलाषिलोऽत्यर्थं, ग्रस्ता ऋद्धयादिगौरवैः। प्रवाहवाहिनो ह्यत्र दृश्यन्ते सर्वजन्तवः । ३३।।
-આ સંસારમાં સર્વ જી સુખના અત્યન્ત અભિલાષક અને ઋદ્ધિ આદિના ગૌરવથી ગ્રસ્ત થયેલા છે અને તેથી પ્રવાહમાં તણાતા દેખાય છે. ૩૩ एवमेव सुखेनैव सिद्धिर्यदि च मन्यते । तत्प्राप्तौ सर्वजन्तूनां तदा रिक्तो भवेद् भवः ।३४
જે આ પ્રમાણે સુખથી જ મેલ માનવામાં આવે તે સર્વ જીવોને તેની (મોક્ષની પ્રાપ્તિ થઈ જાય અને આ સંસાર ખાલી થઈ જાય.
૩૪મા लोकेऽपि सास्विकेनैव जोयते परवाहिनी । उधूलिकोऽपि नान्येषां, दृश्यतेऽह नाय नश्यताम् ।
–દુનિયામાં પણ સાત્વિક મનુષ્ય દ્વારા જ દુશમનની સેના જિતાય છે, જલદીથી નાશી છૂટતા બીજાઓનો તો પત્તો પણ લાગતો નથી.
રૂપા

Page #101

[૫]
लोकोत्तरान्तरंगस्य. मोहसैन्यस्य तं विना। संमुखं नापरैः स्थातुं शक्यते नात्र कौतुकम् ।३६।
-સત્વ વિના, અલોકિક એવા અંતરંગ મેહ સિન્યની સન્મુખ બીજાઓથી તે ઉભા પણ રહી શકાતું નથી આમાં આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી. ૩૬ सर्वमज्ञस्य दीनस्य, दुष्करं प्रतिभासते। सत्त्वैकवृत्तिवीरस्य ज्ञानिनः सुकरं पुनः ॥३७॥
–અજ્ઞાની એવા જીન પુરૂષને બધું જ દુષ્કર લાગે છે જ્યારે સત્વ એ જ એક જીવન છે જેનું એવા વીર, સત્વશાળી, જ્ઞાની પુરૂષને બધું જ સહેલું લાગે છે, ૩છા द्वित्रास्त्रिचतुरा वापि यदि सर्वजगत्यपि । प्राप्यन्ते धैर्यगाम्भीर्योवार्यादिगुणशालिनः ॥३८॥
–આખા જગતમાં જે ધીરતા, ગંભીરતા અને ઉદારતા આદિ ગુણોથી શોભતા માણસે.

Page #102

[૬]
મળે તે બે-ત્રણ કે ત્રણ-ચાર જ મળી શકે (વધુ સિંહ). ૫૩૮ાા
बाहुल्येन तदाभासमात्रा श्रपि कलौ कुतः | बुसप्रायैस्तु लोकोऽयं पूरितो भवपूरकैः ॥ ३६ ॥
–ઉપર ા તેવા તેા નહિં પણ તેને આભાસ જેમનામાં દેખાય તેવા મનુષ્યા પણ આ કલિકાલમાં ઘણા પ્રમાણમાં કયાથી હેાય ? કારણ કે આ જગત તે ભવ પૂરા કરનારા નિસત્વ જીવાથી ભરેલું છે. ૫૩૯ા
मानुष्यं दुर्लभं लब्ध्वा ये न लोकोत्तरं फलम् । गृह्णन्ति सुखमायत्यां पशवस्ते नरा श्रपि ॥ ४० ॥
-જેઓ દુલ ભ મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત કરીને, ભવિષ્યમાં સુખ આપનાર લેાકેાત્તર ફળને ગ્રહણ કરતા નથી તેએ મનુષ્ય હોવા છતાં પણ પશુ છે. ૫૪ના
तत्पुनर्मोक्षदो धर्मः शीलांगवहनात्मकः । प्रतिश्रोतः प्लवात् साध्यः सत्त्वसारैकमानसै: ४१

Page #103

[૭]
-તે કારણથી સાત્વિક પુરૂષા જ શીલના અંગેાનું વહન કરવા સ્વરૂપ, મેાક્ષને આપનાર એવા ધને પ્રવાહની સામે તરવાની વૃત્તિથી સાધી શકે છે. ૫૪૧૫
ततः सत्त्वमवष्टभ्य त्यक्त्वा कुग्राहिणां ग्रहम् । क्रियतां भोः ! सुधर्मस्य करणायोद्यमः सदा ॥४२॥
--હું લેાકેા ! તે કારણથી સત્વનું આલેખન કરી, કદાગ્રહીઓના આગ્રહને ત્યાગ કરી, સદ્ધર્મના પાલન માટે સદા ઉદ્યમ કરો. ૫૪રા
इति श्री योगसारे सत्त्वोपदेशप्रस्तावः चतुर्थः ।

Page #104

पंचमः प्रस्तावः ।
પંચમ પ્રસ્તાવ
भावशुद्धिजनकोपदेशः ભાવશુદ્ધિ પેદાકરનાર ઉપદેશ,
कायेन मनसा वाचा यत्कर्म कुरुते यदा । सावधानस्तदा तत्त्वधर्मान्वेषी मुनिर्भवेत् ॥ १ ॥
-તત્ત્વભૂત ધર્મનું અન્વેષણ કરનાર મુનિ જ્યારે જ્યારે મનથી, વાણીથી કે કાયાથી જે કઈ કિયા કરે ત્યારે ત્યારે સાવધાન (ઉપયાગવાન) રહે. ૫૧
इष्टानिष्टेषु भावेषु, सदा व्यग्रं मनो मुनिः । सम्यङ, निश्चयतत्त्वज्ञः स्थिरीकुर्वीत सात्विकः । २
–નિશ્ચય પૂર્ણાંક તત્ત્વને જાણનાર એવા સાત્ત્વિક મુનિ, ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ પદાર્થોમાં હમેશાં વ્યગ્ર થતા એવા મનને સારી રીતે સ્થિર કરે. ॥૨॥

Page #105

[૯]
अशुभं वा शुभं वापि स्वस्वकर्मफलोदयम् । भुञ्जानानां हि जीवानां हर्त्ता कर्त्ता न कश्चन । ३
?
–જીવા પાતપેાતાના કર્મના ફૂલના ઉદયનેપછી તે અશુભ હોય યા શુભ હાય-ભગવે છે, અન્ય કોઈ તેનેા કરનારા કે દૂર કરનારા નથી,
શશા
1
मृतप्रायं यदा चित्तं मृतप्रायं यदा वपुः । मृतप्रायं खदाऽक्षाणां वृन्दं पक्वं तदा सुखम् |४|
-જ્યારે ચિત્ત મૃતપ્રાય થઈ જાય, જ્યારે શરીર મૃતપ્રાય થઈ જાય અને જ્યારે ઈન્દ્રિયાના સમૂહ મૃતપ્રાય થઈ જાય ત્યારે જ સુખ પરિપકવ દશાને પામ્યુ છે એમ સમજવું ૫૪
श्राजन्माज्ञानचेष्टाः स्वा, निन्द्यास्ता प्राकृतैरपि । विचिन्त्य मूढ ! वैदग्ध्यगवं कुर्वन्न लज्जसे | ५|
-હે મૂખ ! સામાન્ય મનુષ્યાથી પણ નિન્દા કરવા ચેાગ્ય તે પેાતે કરેલી જન્મથી આર’ભી આજ પર્યંતની અજ્ઞાનની ચેષ્ટાઓને વિચાર

Page #106

[૧૦૦]
કર્યા પછી પણ પંડિતપણાના ગવ કરતાં તું શરમાતા નથી ? કાપા
निरुन्ध्याच्चित्तदुर्ध्यानं निरुन्ध्यादयतं वचः । निरुन्ध्यात् कायचापल्यं तत्त्वतल्लीनमानसः | ६ |
'
-તત્ત્વમાં તલ્લીન મનવાળા આત્માએ ચિત્તનું દુર્ધ્યાન, વચનનેા અસયમ તથા કાયાની ચપલતાના નિરોધ કરવા જોઈ એ..દા दिनातिवाहिकां कष्टां दृष्ट्वा बन्द्यादिदुःखिनाम् । रुद्धमेकान्तमौनाभ्यां तपंश्चित्तं स्थिरीकुरु ॥७॥
-કેદી વગેરે દુઃખી પ્રાણીઓની કષ્ટપૂર્વક દિવસે પસાર કરવાની દશાને જોઈ ને, તપ કરતા તું એકાન્ત અને મૌનથી ચિત્તના રોધ કરીને તેને સ્થિર કર. ાણાં
मुनिना मसृणं शान्तं प्राञ्जलं मधुरं मृदु । वदता तापलेशोऽपि त्याज्यः स्वस्य परस्य च |८|
-મુનિએ એવું કેમલ, શાન્ત, સરળ, મધુર અને સ્નિગ્ધ વચન ખાલવું જોઈએકે જેથી પેાતાને અને પરને લવલેશ પણ તાપ ન થાય. ઘા

Page #107

[૧૧] कोमलापि सुसाम्यापि वाणी भवति कर्कशा। अप्राञ्जलाऽस्फुटात्यर्थं विदग्धा चविताक्षरा।।
-કોમલ અને સારી સમતાપૂર્વકની વાણી પણ કર્કશ, વક, અસ્પષ્ટ, વધુ પડતા ડહાપણુવાળી તથા ચીપી ચીપીને બેલાએલી હોઈ શકે છે. (માટે તેવી વાણીને પ્રવેગ ન કરે.) છેલ્લા औचित्यं ये विजानन्ति, सर्वकार्येषु सिद्धिदम् । सर्वप्रियंकरा ये च ते नरा विरला जने ॥१०॥
–સર્વ કાર્યોમાં સિદ્ધિ આપનાર ઔચિત્યને જેઓ જાણે છે અને જેઓ સર્વનું પ્રિય કરનારા છે તેવા મનુષ્યો આ લેકમાં વિરલ જ હોય છે. ૧૦ औचित्यं परमो बन्धु-रौचित्यं परमं सुखम् । धर्मादिमूलमौचित्यमौचित्यं जनमान्यता ॥११॥
--ઔચિત્ય ( ગુણ ) એ પરમ બંધુ છે, ઔચિત્ય પરમ સુખ છે, ધમ આદિનું મૂળ પણ ઔચિત્ય છે અને ઔચિત્ય (જ) લોકમાં માન્ય બનાવનાર છે. ૧૧

Page #108

[૧૦૨]
कर्मवधढश्लेषं सर्वस्याप्रीतिकं सदा । धर्माथिनान कर्तव्यं वीरेण जटिनि यथा ।१२
-ધર્માથી પુરૂષે કર્મનો ગાઢ બંધ કરાવનાર અને સદા સર્વને અપ્રીતિ કરનાર કઈ જ કાર્ય શ્રી વીર ભગવંતે તાપસના વિષયમાં જેમ ન કર્યું તેમ ન કરવું જોઈએ. પરા बीजभूतं सुधर्मस्य सदाचारप्रवर्तनम् । सदाचारं विमा स्वैरिण्युपबासनिमो हि सः।१३।
--સદાચારમાં પ્રવૃત્તિ એ સધર્મનું બીજ છે. સદાચાર વિનાને ધર્મ તે વ્યભિચારિણી સ્ત્રીના ઉપવાસ જે (હાંસી પાત્ર) છે. ૧૩ मूर्तो धर्मः सदाचारः सदाचारोऽक्षयो निधिः । दृढं धैर्य सदाचारः सदाचारः परं यशः ॥१४॥
--સદાચાર એ મૂર્તિમાન ધર્મ છે, સદાચાર કદી ન ખૂટનારો ભંડાર (અક્ષયનિધાન) છે, સદાચાર એ સ્થિર રહેનારૂં ધર્મ છે અને સદાચાર એ શ્રેષ્ઠ યશ છે. ૧૪

Page #109

[૧૦૩] लोभमुन्मूलयन्मूलादप्रमत्तो मुनिः सदा । क्षायोपमिके भावे स्थितोऽनुत्सुकतां व्रजेत् ॥१५॥
--ક્ષાપશમિક ભાવમાં રહેલા અપ્રમાદી મુનિએ લોભને મૂળથી ઉખાડી સદા ઉત્સુકતાનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. ૧૫ સંતરામ, ભોજા શિવાજાચાર सर्वदुःखखनिर्लोभी, लोभी व्यसनमन्दिरम् ॥१६॥ शोकादीनां महाकन्दो लोभः क्रोधानलानिलः । मायावल्लिसुधाकुल्या, मानमत्तेमवारुणी ॥१७॥
--લોભ એ સંસારને માગ છે, લોભ એ મોક્ષના માર્ગમાં (જતાં રોકનાર) પર્વત છે, લોભ એ સર્વ દુઃખોની ખાણ છે, લેભ એ કષ્ટોનું મન્દિર છે, લોભ એ શોક આદિ દુઃખાને પેદા કરવા માટે મહાકન્ડ છે, લોભ એ ક્રોધરૂપી અગ્નિને પ્રજ્વલિત કરવા માટે પવન સમાન છે, લાભ એ માયારૂપી વેલડીને વધારવા માટે અમુતની નીક સમાન છે અને લેભ એ માનરૂપી મર્દોન્મત્ત હાથીને (વધુ પાગલ કરવા) માટે મદિરા સમાન છે. ૧૬-૧૭

Page #110

[૧૦૪]
त्रिलोक्यामपि ये दोषास्ते सर्वे लोभसंभवाः । गुणास्तथैव ये केsपि ते सर्वे लोभवर्जनात् । १८
-ત્રણેય લાકમાં જે કેાઈ દોષો છે તે લાભથી પેદા થયેલા છે. તેવી રીતે જે કાઈ ગુણા છે તે બધા લેાભના ત્યાગથી પેદા થયેલા છે. ।।૧૮। नैरपेक्ष्यादनौत्सुक्य मनौत्सुक्याच्च सुस्थता । सुस्थता च परानन्दस्तदपेक्षां क्षयेद् मुनिः || १६ |
--કાઈપણ વસ્તુની અપેક્ષા છેાડી દેવાથી ઉત્સુકતાને! નાશ થાય છે, ઉત્સુકતાના નાશથી સુસ્થતા પ્રગટે છે અને સુસ્થતા એ જ શ્રેષ્ઠ આનંદ છે, તેથી મુનિએ (સર્વ પ્રથમ) અપેક્ષાના જ નાશ કરવા જોઈ એ. ૫૧૯ા -
धर्मो जिह्मता यावद् धर्मः स्याद् यावदार्जवम् । प्रधर्मधर्मयोरेतद् द्वयमादिमकारणम् ॥२०॥
--જ્યાં સુધી વક્રતા છે ત્યાં
સુધી અધમ છે
સુધી ધમ છે.
અને જ્યાં સુધી સરલતા છે ત્યાં અધમ અને ધર્માંનાં આ બે (વક્રતા અને સરળતા) મુખ્ય કારણા છે. ારના

Page #111

[૧૦૫] सुखमाजवशीलत्वं सुखं नीचैश्च वर्तनम् । सुखमिन्द्रियसंतोषः सुखं सर्वत्र मैत्र्यकम् ॥२१॥
--સરળ સ્વભાવપણું સુખ છે, નમ્ર વર્તન સુખ છે, ઈન્દ્રિયેના વિશ્વમાં સન્તોષ રાખવે તે સુખ છે અને સર્વત્ર મંત્રી ભાવના તે સુખ છે.
૨૧ संतुष्टं सरलं सोमं नम्रतं कूरगड्डुकम् । ध्यायन मुनिसदाचिते, को नस्याच्चन्द्रनिर्मलः ?
--સંતોષી, સરલ, સેમ્ય તથા નમ્ર તે કૂરગડુક મુનિનું સદા ચિત્તમાં ધ્યાન કરનાર કર્યો આત્મા ચન્દ્ર સમાન નિર્મલ ન થાય ? રરા सुकुमारसुरूपेण शालिभद्रेण भोगिना । तथातप्तंतपोध्यायन न भवेत्कस्तपोरतः?॥२३॥
-સુકુમાર, સુંદરરૂપ સંપન્ન અને ભેગી એવા શાલિભદ્રે તેવી રીતે તપ કર્યું કે જેનું ચિન્તન કરનારો કાણુ તપમાં રક્ત ન બને ? ૨૩ાા किं न चेतयसे मूढ ? मृत्युकालेऽप्युपस्थिते । विषयेषु मनो यत्ते, धावत्येव निरङ कुशम्॥२४॥

Page #112

[૧૦૬]
–હે મૂઢ આત્મન્ ! મૃત્યુનાલ નજીક આવી પહોંચવા છતાં પણ તે કેમ સમજતો નથી ? કેમકે તારૂં મન વિષ તરફ નિરંકુશ બનીને (હજી પણ) દેડક્યા જ કરે છે. ૨૪ जीविते गतशेषेऽपि, विषयेच्छां वियोज्य ते। चेत्तपःप्रगुणंचेतस्ततःकिञ्चिद्नहारितम् ॥२५॥
– જીવિત લગભગ સમાપ્ત થવા છતાં ય જે તારૂં મન વિષયેની ઈચ્છાને ત્યાગ કરી તપ માટે તત્પર હોય તો હજી પણ કશું જ ગુમાવ્યું નથી. રપા कूटजन्मावतारं स्वं पापोपायश्च संकुलम् । व्यर्थ नीत्वा बताद्यापि, धर्मे चित्तं स्थिरीकुरु ।२६।
-કૂડ, કપટ અને પાપના ઉપથી પોતાના આ જન્મને વ્યર્થ ગુમાવીને હજી પણ ધર્મમાં ચિત્તને સ્થિર કર. ૨૬ अनन्तान् पुद्ग्लावर्तानात्मन्नेकेन्द्रियादिषु । भ्रान्तोऽसि च्छेदभेदादिवेदनाभिरभिद्रुतः ॥२७॥

Page #113

[૧૦૭]
साम्प्रतं तु दृढीभूय सर्वदुःखदवानलम् । व्रतदुःखं कियत्कालं, सह मा मा विषीद भोः ! २८ -હે આત્મન્ ! એકેન્દ્રિય આદિ ચેાનિએમાં અનન્ત પુદ્દગલ પરાવર્તોપંત તું રખડવો છે અને ત્યાં છેદન ભેદન આદિ વેદનાએ તે સહન કરી છે, તેા હવે દૃઢ અની સર્વ દુ:ખાને (સળગાવી દેવા) માટે દાવાનલ સમાન વ્રતના કષ્ટને ઘેાડાક કાલપ``ત સહી લે, પણ વિષાદ ન કર.
૫૨૭-૨૮ાા
उपदेशादिना किञ्चित् कथंचित् कार्यते परः । स्वात्मा तु स्वहिते योक्तुं मुनीन्द्रैरपि दुष्करः | २६
-અન્ય જીવને ઉપદેશ આદિ દ્વારા કોઈપણ રીતે કંઈ (ધર્માચરણુ આઢિ) કરાવી શકાય છે, પરંતુ પેાતાના આત્માને પેાતાના હિતમાં (ધમ માં) જોડવા તે તે મુનીન્દ્રોથી પણ દુષ્કર
છે. ારા
यदा दुःखं सुखत्वेन दुःखत्वेन सुखं यदा । मुनिर्वेत्ति तदा तस्य मोक्षलक्ष्मीः स्वयंबरा ॥ ३० ॥

Page #114

[૧૮]
-મુનિ જ્યારે (વ્રત આદિના) દુઃખને સુખરૂપે અને (વિષયે આદિના) સુખને દુઃખરૂપે જાણે છે ત્યારે તેને મેક્ષલક્ષ્મી સ્વયં વરે છે.
૩૦ सर्वं वासनया दुःखं सुखं वा परमार्थतः । म्लायत्यस्त्रेक्षणेऽप्येको, हतोऽप्यन्यस्तु तुष्यति ।३१
–પરમાર્થથી સુખ યા દુઃખ એ બધું મનની ભાવનાથી જ છે, કારણ કે એક વ્યકિત અસ્ત્રને (હથિયારને) જોતાં જ ગ્લાનિ પામે છે જ્યારે બીજી વ્યક્તિ અસ્ત્રથી (હથિયારથી) હણવા છતાંય ખુશ થાય છે. ૩૧ सुखमग्नो यथा कोऽपि लीनः प्रेक्षणकादिषु । गतं कालं न जानाति तथा योगी परेऽक्षरे ।३२।
-જેમ સુખમાં મગ્ન એ કઈ માણસ નાટક આદિ જોવામાં લીન થાય છે ત્યારે કેટલે કાલ પસાર થયો તે પણ જાણતા નથી તેમ શ્રેષ્ઠ અક્ષર (પરમાત્મા યા મર્હ) માં (તેના ધ્યાનમાં) લીન થયેલે ચગી પણ વીતેલા કાલને જાણતો નથી. ૩રા

Page #115

[૧૯]
मृगमित्रो यदा योगी वनवाससुखे रतः । तदा विषय शर्मेच्छा मृगतृष्णा विलीयते ॥ ३३॥
-જ્યારે ચેાગી પુરૂષ પશુઓને મિત્ર બની વનવાસના સુખમાં રક્ત અને છે ત્યારે તેની વિષય સુખાની ઈચ્છારૂપી મૃગતૃષ્ણા નાશ પામે છે. ૫૩૩૫
वने शान्तः सुखासीनो, निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहः । प्राप्नोति यत्सुखं योगी सार्वभौमोऽपि तत्कुतः ॥ ३४ ॥
-શાન્ત સુખમાં રહેલ, જેના દ્વન્દ્વ (રાગદ્વેષ) આદિ) ચાલ્યાં ગયાં છે તેવા, પરિગ્રહ વિનાને ચેાગી વનમાં જે સુખ પ્રાપ્ત કરે છે તે સુખ સાભૌમ રાજાને પણ કત્યાંથી હોય ? ૫૩૪ના
जन्मभूत्वात् पुलिन्दानां वनवासे यथा रतिः । तथा विदिततत्त्वानां यदि स्यात् किमतः परम् ३५
-જેમ ભીલ વગે૨ે લેાકેાને પેાતાની જન્મ ભૂમિ હેાવાથી વનવાસમાં આનંદ આવે છે તેમ

Page #116

[૧૧] તના જાણકાર (ગી)ને પણ જે વનવાસમાં
આનંદ આવે તો પછી બીજુ શું જોઈએ 2૩પા एको गर्भ स्थितो जात एक एको विनङ क्ष्यसि । तथापि मूढ ! पत्न्यादीन् कि ममत्वेन पश्यसि ?३६
–તું એકલો જ ગર્ભમાં રહ્યો, એક જ જન્મ પામ્ય અને એકલો જ મૃત્યુ પામીશ. આ જાણવા છતાં પણ તે મૂઢ! પત્ની આદિને મમત્વ બુદ્ધિથી કેમ જુએ છે ? કદ
पापं कृत्वा स्वतो भिन्नं कुटुम्बं पोषितं त्वया। दुःखं सहिष्यसे स्वेन, भ्रान्तोऽसि हामहान्तरे ?३७
–હે આત્મન્ ! તે પાપ કરીને તારાથી ભિન્ન એવા કુટુંબને પાખ્યું અને તે પાપનું) દુઃખ તું જાતે સહન કરવાનો છે. ખેદની વાત છે કે તું મેટા ચક્રાવામાં ફસાઈ ગયેલ છે. ૩૭
चलं सर्वं क्षणाद् वस्तु दृश्यतेऽथ न दृश्यते । અજ્ઞાનરવ પાપં, તથાપિ રથનું રણ

Page #117

[૧૧૧]
--દુનિયાની સર્વ ચીજો ચંચલ છે. ક્ષણમાં તે દેખાય છે અને ક્ષણ પછી તે દેખાતી નથી, તે પણ તું પોતાને અજર અમર (કદી વૃદ્ધત્વ ન પામનારે અને કદી ન મરનાર) માનીને પાપને
શા માટે કરે છે? ૩૮ सप्तधातुमये श्लेष्ममूत्राद्यशुचिपूरिते। शरीरकेऽपि पापाय, कोऽयं शौचाग्रहस्तव? ।३६।
–સાત ધાતુઓથી વ્યાપ્ત અને શ્લેષ્મ, મૂત્ર આદિ અશુચિથી ભરેલા શરીરમાં પણ તને કેવી જાતનો આ પવિત્રતાને આગ્રહ છે ? કે જે પાપને માટે થનાર છે. ૩ शारीरमानसैदु:खैर्बहधा बहुदेहिनः । संयोज्य साम्प्रतं जीव ! भविष्यसि कथं स्वयम् ४०
–હે આત્મન્ ! ઘણું પ્રાણીઓને, ઘણી ઘણી રીતે શારીરિક અને માનસિક દુઃખે સાથે હાલમાં તુ સંગ કરાવે છે, તો તારું પોતાનું ભવિષ્યમાં શું થશે ? પાછો

Page #118

[૧૧૨]
धर्मं न कुरुषे मूर्ख ! प्रमादस्य वशंवदः । कल्ये हि त्रास्यते कस्त्वां नरके दुःखविह्वलम्
-હે મૂર્ખ ! પ્રમાદને વશ પડેલા તું અત્યારે ધમ ને કરતા નથી, તે પછી નરકમાં દુ:ખથી વિદ્દલ અનેલા તને કાલે કેાણ બચાવશે ? ૫૪૧૫ कन्धराबद्धपापाश्मा, भवाब्धौ यद्यधोगतः । क्व धर्मरज्जुसंप्राप्तिः ? पुनरुच्छलनाय ते । ४२
'
-જો તું, ડાકમાં પાપરૂપી પત્થર બાંધીને ભવસાગરમાં નીચે ચાલ્યેા જઈશ તે પછી બહાર આવવા માટે તને ધરૂપી દોરડાની પ્રાપ્તિ ફરી કાંથી થશે ? જરા
दुःख कूपेऽत्र संसारे, सुखलेश भ्रमोऽपि यः । सोऽपि दुःख सहस्त्रेरणानुविद्धोऽतः कुतः सुखम् ? ४३
-દુઃખના કૂવા જેવા આ સંસારમાં સુખના લેશના જે ભ્રમ થાય છે તે પણ હજારો દુ:ખાથી વીંટાયેલ છે. તેથી સ'સારમાં સુખ કત્યાંથી લાવવું ? (સંસારમાં સુખ છે જ કયાં ?) ૫૪૩ા

Page #119

[૧૧૩]
खितानखिलाञ्जन्तून् पश्यतीह यथा यथा। था तथा भवस्यास्य विशुद्धात्मा विरज्यति ।४४
-વિશુદ્ધ આતમા જેમ જેમ સંસારમાં સમગ્ર જીવને દુઃખી જુવે છે તેમ તેમ તે આ સંસારથી વિરાગી બને છે. પાકા संसारार्वतनिर्मग्नो घूर्णमानो विचेतनः । अध एव जनो याति निकटेऽपि तटे हहा ॥४॥ तिर्यग्गोऽयं यथाच्छिन्दन नद्याः स्यात् पारगः सुधीः भवस्यापि तथोत्सर्गापवादकुशलो मुनिः ॥४६॥
-ખેદની વાત છે કે સંસાર (રૂપી નદીના આવર્તમાં ડૂબેલે પ્રાણું કિનારો પાસે હોવા છતાં પણ ગોથાં ખાતો ખાતો બેભાન બની નીચે જ ચાલ્યો જાય છે, પરંતુ જેમ નદીમાં તિરછું ગમન કરતો અને નદીના પાણીને કાપતો કુશલ પુરુષ નદીના પારને પામે છે, તેમ ઉત્સગ અને અપવાદમાં કુશલ મુનિ પણ સંસારને પાર પામે છે. ૪૫-૪૬ एभिः सर्वात्मना भावैर्भावितात्मा शुभाशयः । कामार्थविमुखः शूरः सुधर्मैकरतिर्भवेत् ॥४७॥

Page #120
[114] -સુંદર અન્તઃકરણવાળા, વીરપુરુષે, આ (ઉપર વતાવેલા) ભાવથી સંપૂર્ણ રીતે પિતાના આત્માને ભાવિત કરીને અને કામ તથા અર્થથી પરાભુખ બનીને શુદ્ધ ધર્મમાં જ સંપૂર્ણ લયલીન થવું જોઈએ. છા इति तत्त्वोपदेशौघक्षालितामलमानसः / निर्द्वन्द्व उचिताचारः सर्वस्यानन्ददायकः // 48 // स्वस्वरूपस्थितः पीत्वा योगी योगरसायनम् / निःशेषक्लेशनिर्मुक्तं प्राप्नोति परमं पदम् // 46 / --આ પ્રમાણે તત્ત્વના ઉપદેશના સમૂહથી સ્વચ્છ થયું છે નિર્મલ મન જેનું એવો અને રાગ શ્રેષ આદિ દ્વોથી રહિત, ઉચિત આચારોનું પાલન કરનાર, સર્વને આનંદ આપનાર અને પિતાના સ્વરૂપમાં સ્થિત એવો ચગી યોગરૂપી રસાયણનું પાન કરીને સમગ્ર કલેશેથી સંપૂર્ણ રીતે મુક્ત એવા પરમપદ મેક્ષન પ્રાપ્ત કરે છે. 48-4 'इति श्री योगसारे 'मावशुद्धिजनकोपदेशः पञ्चमः प्रस्तावः समाप्तः