Book Title: Vidwat Ratnamala Part 01
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Mitra Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010770/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH zrIvItarAgAya / PER SA WHI saMpAdakanAthUrAma premI. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamitrakA tairahaveM varSakA upahAra - | saMghI namaH zrIvItarAgAyatravidvadratnamAlA. prathama bhaag| arthAt saMskRtake sAta granthakartAoMkA paricaya / lekhaka-devarI nivAsI nAthUrAma premI / prakAzaka-jainamitra kAryAlaya, bambaI / mudrakaciM. sa. devaLe bambaIvaibhava presa, bmbii| akTUbara 1912 prathamAvRtti ] anya naM0 4. [ mATha AnA. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ quamur PUBLISHEK : SITALPRASAD BRAHUCHARI, Editor Jain-Mitra Karyalaya, HIRABAG, GIRGAOS, BOSEBAY, asisR Printed by C.S. DEOLE at bis Bombay Vaibbar Press, 1, Sadashir Lane, Girgaon, BOMLAY. Laron Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mstaavnaa| ra hamArA prAcIna itihAsa bar3e hI andhakArameM par3A huA hai| prAcInakAlameM hamAre pUrva puruSa kaise pratibhAzAlI aura kIrtizAlI ho gaye haiM, isake jAnaneke liye Aja hamArI santAnake pAsa koI sAdhana nahIM hai| Aja taka saMsArameM jina jina jAtiyoMne unnati kI hai, una sakne prAyaH apane prAcIna itihAsa par3hakara kI hai| apanI jAtike prAcIna gauravakA itihAsa par3hakara manuSyake hRdayameM usakA abhimAna utpanna hotA hai aura usa abhimAnase vaha apanI avasthAko sudhAranekA prayatna karatA hai tathA apane puruSAoMke caritIkA anukaraNa karaneke liye tatpara hotA hai| itihAsase vaha yaha bhI jAna sakatA hai ki hamArI avanati kina kina kAraNoMse huI hai aura jaba hama unnatazIla the taba aise kauna kauna kAraNa maujUda the jinase hama unnatike pathapara jA rahe the| isa viSayake jJAnase hama apane unnatike mArgako sugama kara sakate haiM / parantu kheda hai ki unnatike isa apUrva sAdhanase jainasantAna vaMcita ho rahI hai| usake hRdayameM apane puruSAoMkA amimAna utpanna karaneke liye aura apanI unnati avanatike kAraNa jAnaneke liye isa kamIko bahuta jaldI pUrI karanekI z2arUrata hai| . jainiyoMke itihAsake mukhya do bhAga haiM-eka to Rpabhadeva bhaga nase lekara aMtima tIrthaMkara mahAvIra bhagavAnake nirvANatakakA aura isarA nirvANase lekara vartamAna samaya takakA / inameMse pahalA bhAga to hamAre purANagranyoMmeM zaMkhalAbaddha surakSita hai parantu dUsarA mAga bilakula aMdheremeM hai / isI bhAgako zRMkhalAbaddha karake likhanekI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) AvazyakatA hai / isa dUsare bhAgameM mahAvIra bhagavAna nirvANake samaya jainadharmakI kyA avasthA thI, dUsare kauna kauna dharma the, ve kaisI avasthAmeM the, kauna kauna rAjA jainI the, kina kina dezoMmeM jainadharmakA pracAra thA, jainasAhitya aura muniyoMkA saMva kisa avasthAmeM thA, dUsare dharmoMpara usakA kyA prabhAva par3A, pIche kaba taka jainadharmakI unnatikA kAla rahA aura kaba usakI avanati AraMbha huI, avanati honeke kAraNa kyA the, saMghabheda kaba aura kya hue, sAmpradAyika bheda, upabheda, gaNa, gaccha, anvayAdi kitane hue kina kAraNoMse unameM matavibhinnatA huI, kina kina bhASAoM jainasAhitya avatIrNa huA, aura isa samaya jainadharma jaina sAhitya aura jainanAtikI kyA avasthA hai, ityAdi vAtoMka samAveza honA cAhie / isakA sampAdana karanA aitihAsi ka tattvoMke marmajJa aura nAnA bhASAoMke jJAtA vidvAnoMkA kArya hai usake liye upayukta sAdhanoMkI bhI bahuta AvazyakatA hai| isa lire usakI pUrtikI carcA karanA mere liye " choTA muMha bar3I vAta' ke kahAvatako caritArtha karanA hai| parantu isa bhAgake antargata jo grantha kartA vidvAnoM aura AcAryoMkA itihAsa hai, jainadharmake granthoMkA svA dhyAya karate rahanese usakA thor3A bahuta paricaya mujhe hotA rhtaa| aura parizrama karanese usake thor3e bahuta sAdhana idhara udharase bhI mira jAte haiM, isa liye maiMne usake eka aMzakI pUrti karanekA yaha prayala kiyA hai / mujhe AzA hai ki javataka isa viSayakA koI . accha grantha nahIM banA hai, tavataka samAja eka alpajJakI isa choTIsa bheMTako sasneha svIkAra karanekI udAratA dikhalAyagA aura yadi isa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaccha grahaNa karane yogya hogA to use grahaNa karake mujhe utsAhita kregaa|. . . . . . .. - jainiyoMko jaise itihAsakI AvazyakatA hai usakI pUrti abhI nahIM hogI-dhIre 2 samaya pAkara hogii| abhI to hamAre yahAM isa viSayakI carcA hI zurU huI hai / daza vIsa varSameM jaba hamArI isa viSayakI . ora pUrNa amiruci hogI, vidvAnoMke dvArA isa viSayake saikar3oM phuTakara lekha prakAzita ho leMge, aprakAzita aura aprApya grantha chapakara prakAzita ho jAveMge, unakA paThana pAThana hone lagegA; tava kahI kisI acche vidvAnake dvArA isakA saMgraha ho skegaa| parantu isa viSayakI ora samAjako abhIse dhyAna denA cAhie / yaha bar3I bhArI prasannatAkI vAta hai ki svargIya vAbU devakumArajIke jainasiddhAnta-bhatranakI orase kevala aitihAsika viSayoMkI carcA karane'vAlA eka svataMtra patra prakAzita hone lagA hai| isakI bar3I mArI AvazyakatA thI / AzA hai ki isa patrase jainaitihAsake uddhArakAryameM bahuta sahAyatA pahuMcegI / lagabhaga cAra varSa pahale maiMne nainahitaiSI vidvadratnamAlA nAmakI lekhamAlA likhanekA prAraMbha kiyA thaa| usameM aba taka jitane lekha prakAzita hue the, prAyaH una sabakA isa pustakameM saMgraha kara diyA gayA hai| yaha lekhamAlA abhI cala rahI hai aura yadi koI vighna upasthita nahIM huA to Age bhI calatI rhegii| isa liye aba takakA yaha saMgraha prathama bhAgake nAmase prakAzita kiyA jAtA hai| ho sakA to AgAmI varSa isakA dUsarA mAga bhI prakAzita karanekA prayatna kiyA jAyagA / dUsare bhAgameM mahAkavi vAdImasiMha, pUjyapAda, nemicandra siddhAntacakravartI, umAsvAmI, zubhacandra, akalaMkabhaTTa, kundakundAcArya, svAmikArtikeya, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) kavi hastimalla, puSpadanta, pramAcandra Adi vidvAnoMkA paricaya rahegA __ jainahitaiSImeM ukta lekhoMke prakAzita honeke vAda jo naI nA bAteM mAlUma huI haiM, ve saba isa pustakameM zAmila kara dI gaI hai aura jo bAteM pahale bhramavaza likha dI gaI thIM, unakA isameM. saMzo. dhana kara diyA gayA hai| ataeva jo mahAzaya ina lekhoMko pahale, jainahitaiSImeM par3ha cuke haiM unase bhI hamArA anurodha hai ki ve eka, bAra isa saMgrahakA svAdhyAya avazya kreN| unheM isameM bahuta kurcha, navInatA milegI / sAdhAraNa pAThakoMke liye to isameM saba hI kucha navIna hai / ve to ise mana lagAkara pddheNgehii| nisa samaya isa pustakakA chapAnA prAraMbha huA usI samaya maiM bImAra ho gayA, isaliye isakA saMzodhana jaisA cAhie vaisA nahIM ho skaa| AzA hai ki pAThaka isa doSapara dhyAna na dekara pustakameM yadi kucha guNa hoM to kevala unheM hI grahaNa karanekI udAratA dikhlaaveNge| ___ bambaI. 15-10-12 nAthUrAma premii| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcI / 1 jinasena aura guNabhadrAcArya 2 paNDitapravara AzAghara 3 zrIamitagatisUra 4 zrIvAdirAjasUri 5 mahAkavi malliSeNa 6 zrI samantabhadrAcArya .... .... .... 2000 .... .... 8000 .... .... 1000 .... .... 0000 .... 0.00 2000 .... .... pRSThasaMkhyA 1 90 115 141 154 199 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH siddhebhyaH vidvdrtnmaalaa| / i jinasena aura gunnbhdaacaary| hama apane pAThakoMko isa lekhameM aise do mahAtmAoMkA paricaya karAte haiM, jinakA siMhAsana jainiyoMke saMskRta sAhityameM bahuta hI UMcA samajhA jAtA hai aura jinhoMne apanI apUrva kRtiko saMsArameM chor3akara apanA nAma yugayugake liye amara kara diyA hai| ina apAraprajJAvAn mahAtmAoMkA nAma bhagavajinasenAcArya aura bhagavadguNa. bhadrAcArya hai| . vaMzaparicaya / ina mahAmuniyoMne kisa jAti vA kulameM janma liyA thA, isake nAnanekA koI sAdhana nahIM haiN| inhoMne svayaM apane granyoMmeM isa takA ullekha nahIM kiyA hai / muniyoMko kyA AvazyakatA hai ki, / apanI gRhasthAvasthAkA smaraNa kareM ? aura usa samayake tathA pIke granthakartAoMko jinhoMne ki, unakA kucha ullekha kiyA hai, jenasena vA guNabhadrake pAramArthika vaMzakA varNana karanekI apekSA unake sAsArika vaMzakA paricaya denA kucha vizeSa mahattvakA na jaMcA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) hogA / jaisA ki, mahAkavi dhanaMjayane bhagavAnakI stuti karate .ma. kahA hai:tasyAtmajastasya pitati deva tvAM ye'vagAyanti kulaM prakAzya te'dyApi nanvAzmanamityavazyaM pANau kRtaM hema punarUpajanti // abhiprAya yaha hai ki, he bhagavan ! jo loga ApakA isa * / kula pragaTa karake prazaMsA karate haiM ki Apa amukake putra haiM .. amukake pitA haiM, ve mAno. hAthameM Aye hue sonako patthara sa.jha+ pheMka dete haiM ! * vAstavameM vAta aisI hI hai| jinasenasvAmI aura guNabhadrasva mIke kulakA patA lagAnese unakI usa prazaMsAmeM kucha vRddhi na ho sakatI hai, jo ki unakI kRtise aura unake apAra pAMDitya ho rahI hai / parantu vartamAnameM aitihAsika dRSTise isakA vicAra kA nekI bhI AvazyakatA hai / anumAnase hama itanA kaha sakate hai ki, yA to ye bhaTTAkalaMkadevake samAna rAjAzrita kisI ucca prAma kulameM utpanna hue hoMge, yA inhoMne jaina brAhmaNa(upAdhyAya)aura .. paMcama Adi tIna cAra jAtiyoMmeMse kisI ekako vA doko a. janmase pavitra kiyA hogA / kyoMki jisa prAntameM ye rahe haiM tathA jA. inake janmakI saMbhAvanA hai, vahAM inhIM jAtiyoMmeM jainadharma pAyA jAtA bhagavAn jinasenake viSayameM to nizcayapUrvaka kucha kahA nahIM . sakatA hai| parantu guNabhadrasvAmIke viSayameM drAvir3abhASAke DA. nighaMTuse patA lagatA hai ki, ve tirunarukuNDam (Tirunar kundam ) nAmaka grAmake rahanevAle the, jo ki isa samaya kSa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'arkATa nileke [ South Arcot District ] antargataM samajhA jAtA hai| isake. sivAya yaha bhI sunA jAtA hai ki karnATakI vA drAvir3abhASAmeM bhI inaH mahAtmAoMne kaI granthoMkI racanA kI hai| isase bhI (nAnA jAtA hai ki, ye karnATaka vA drAviDadezavAsI hoNge| : hindIpadyameM eka jJAnaprabodha nAmakA grantha hai, usameM khaMDelavAla jAtikI utpattike prakaraNameM likhA hai ki, jinasenasvAmI pahale khaMDelAnagarake rAjA the| parantu isa vAtapara vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA hai| kyoMki eka to jJAnaprabodhake karttAke kathanake sivAya isa viSayameM aura kisI prAcIna granthakA pramANa nahIM hai, dUsare unhoMne jo kucha likhA hai, usIpara thoDAsA vicAra karanese sApha mAlUma ho jAtA haiM ki yaha kevala kapolakalpanA haiM | dekhiye, jJAnaprabodhake thor3ese padya hama vahAMpara uddhRta karate haiM:-- - rAjA chau mauTI bhalau, nAma sahI jinasena / ' * khaMDelApurako dhaNI, guNapUraNako kena [?] // 9 // 'aparAjita munike nikaTa, dIkSA le dhari bhAva / AcAraja jinasena to, bhaye puNyaparabhAva // 10 // 'celA hoyA pAMcasa, guNabhaddara siradAra / buddhi kriyAkA jorata, AcAraz2apadadhAra // 11 // thApI kiriyA dezameM, paMcamakAla pramAna / siddha bhaI cakrezvarI, hota bhayo hai mAna // 12 // khaMDelAmeM jo baseM, AsapAsake gAma / * saba hI zrAvaka ho gaye, gAmataNUM dhari nAma / / 13 / / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyeSTha zuklakI paMcamI, sundara lagana vicAra / mahApurANa sthApita karau, saba granthanako sAra // 14 // celA zrIguNabhadrajI, guruAjJAkauM dhAra // Adi aMta taka saba kathA, raca dInI vistAra // 15 tinahIkA paripaTTameM, saba munikA saradAra / bhaye munI jinacandrajI, saMyamapAlanahAra // 16 // ziSya bhaye tinake sahI, kundakunda munirAja / dhyAninamaiM uttama bhaye, jaise sirake tAja // 17 // isameM eka to yaha vAta vilakula galata hai ki, jI gurukA nAma aparAjita thA / kyoMki mahApurANameM tathA pAzrvAbhyu daya AdimeM unhoMne svayaM apane gurukA nAma vIrasena likhA hai, jaisA ki Age dikhalAyA jaaygaa| dUsare guNabhadrakI ziSya paripA' TImeM jinacandra aura kundakundako vatalAnA acchI tarahase spaSTa ka rahA hai ki, granthakata meM aitihAsika jJAnakA sarvathA abhAva thaa| . to vikramakI pahalI dUsarI zatAbdike kundakundAcArya aura kahAM na zatAbdike guNabhadrAcArya ! yadi kundakundakI paripATImeM gu .. likhate, to bhI ThIka thaa| parantu yahAM to guNabhadrakI paripATImeM kun kundako likhakara ulaTI gaMgA bahAI gaI hai ! isake sivAya paM0 vakhatarAmajIkRta vuddhivilAsa nAmaka ma5 padyagranthameM khaMDelAkA rAjA khaMDelagiri batalAyA hai, jo paM. vaMzakA thA aura jinasenasvAmIkA ukta nagarameM kahIMse vihAra kara Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) I hue AnA batalAyA hai / isa grantha meM jinasenake gurukA nAma yazo| madra batalAyA hai, jo ki eka aMgake dhAraka the / isase bhI jJAnavodhakA kathana asatya ThaharatA hai / " jinasena aura guNabhadrasvAmIke gRhasthAvasthAke vaMzakA bhale hI kucha patA nahIM lage, parantu unake munivaMzakA paricaya unake granthoMse tathA || dUsare ullekhoMse bhalIbhA~ti milatA hai / mahAvIra bhagavAn ke nirvANake pazcAt jaba taka zvetAmbarasampradAyakI utpatti nahIM huI thI, taba taka yaha jainadharma saMghabhedase rahita thA / kevala Arhata, jaina, anekAnta Adi nAmoMse isakI prasiddhi thI / parantu java vikramakI mRtyuke 136 varSa pIche zvetAmbarasampradAya pRthak huA, taba digambarasampradAya mUlasaMghake nAmase prasiddha huA / Age mUlasaMghameM bhI ali AcAryake samaya meM joki vIrabhagavAnake nirvANase lagabhaga 700 varSa pIche hue haiM, cAra bheda hue / 1. nandisaMghakI paTTAvalImeM yazobhadrako cIranirvANake 474 varSa pIche arthAt "vikrama saMvatke prAraMbhameM vatalAyA hai / paTTAvalImeM jinasenakA nAma nahIM hai ! fArantu yadi khaMDelavAloMkI utpattikA vRttAnta jJAnaprabodha sarIkhA kapolakalpita nahIM hai, to aisA mAnA jA sakatA hai ki, ye yazobhadrake aise aneka ziSyoMmisa jo ki aMgadhArI nahIM the, eka hoMge aura mahApurANake kattAMse sivAya nAmasAmyake nakA aura koI sambandha nahIM hogaa| khaMDelavAloMkI utpattike viSayameM jabataka kesI prAcIna prAmANika graMthameM kucha ullekha nahIM mile, tabataka use asatya samajhanA cAhiye / 2 ekasae chattIse vikkamarAyassa maraNapattassa / soraDe valahIe uppaNNI sevaDo saMgho / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 nandisaMgha, 2 devasaMgha, 3 senasaMgha aura 4 siMhasaMgha / aura ina saMghoMmeM bhI. balAtkAra, punnATa, 'dezIya, kANUra Adi gaNa tathA sarasvatI, pArijAta, pustaka, Adi gaccha sthApita hue| ye bheda kevala muniyoMke saMgharAgake kAraNa hue haiM, kisI prakArake matabhedase nahIM hue haiN| arthAt ina saMghoMke tathA gaNa gacchoMke mAnya padAoMmeM zvetAmbaroM aura digambaroM jaisA antara nahIM hai, saba hI eka . hI mArgake avibhakta upAsaka haiM / jaisA ki samayabhUSaNameM zrIindranandisurine kahA hai: tadeva yatirAjo'pi sarvanaimittakAgraNIH / arhadaliguruzcakre saMghasaghaTTanaM param // 6 // siMhasaMgho nandisaMghaH senasaMgho mahAmabhaH / devasaMgha iti spaSTaM sthAnasthitivizeSataH // 7 // gaNagacchAdayastebhyo jAtAH svaparasaukhyadAH / na tatra bhedaH kopyasti patrajyAdiSu karmasu // 8 // 1. zrutAvatAra kathAmeM likhA hai ki, jaba arhadvaliAcAryane yugapratikramaNake samaya munijanoMke samUhase pUchA ki, "saba yati A gaye?" tava unhoMne kahA ki. "hAM bhagavan / hama saba apane 2 saMghasahita A gye|" isa vAkyase apane 2 saMghake prati muniyoMkI nijatvabuddhi vA rAgabuddhi pragaTa hotI thii| isase AcArya mahArAjane nizcayaM kara liyA ki, aba Age yaha jainadharma bhinna 2 saMghoM vA gaNoMke pakSapAtase ThaharegA, udAsIna bhAvase nahIM / isa prakAra vicAra karake unhoMne jo muni guphAmeMse Aye the, unakI nandi, jo azoka vATikAse Aye the, unakI deva, jo paMcastUpoMse Aye the unakI sena aura jo, khaMDakesara vRkSoMke nIcese. Aye the, unakI siMha saMjJA rkkhii| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) - Upara jina. cAra saMvAMkA nAma batalAyA gayA hai, unameMse senasaMgha nAmaka vaMzameM hamAre donoM caritranAyakoMne dIkSA lI thii| sena saMghakI kisI vizvAsapAtra paTTAvalIke prApta nahIM honese hama senasaMdhake prAraMbhase ukta caritranAyakoMtakakI guruparamparA nahIM batalA sakate haiM / parantu vikrAntakauravIyanATakameM hastimallakavine jo apanI prazasti likhI hai, usase mAlUma hotA hai ki, gandhahastimahAbhApyake kartA svAmIsamantabhadrake vaMzameM hI bhagavAn jinasena tathA guNabhadra hue haiN| usameM likhA hai ki, samantabhadrasvAmIke zivakoTi aura zivAyana nAmake do zipya hue aura unhIMkI paripATImeM zrIvIrasena jinasena tathA guNabhadra avatIrNa hue| usa prazastikA kucha bhAga yaha hai: tattvArthamUtravyAkhyAnagandhahastipravartakaH / svAmI samantabhadrobhUdevAgamanidarzakaH // avaTutaTamaTiti jhaviti sphuTapaTuvAcAradhUrjaTejihvA / vAdini samantabhadre sthitavati kA kathAnyepAm / / ziSyau tadIyau zivakoTinAmA zivAyana zAstravidAM variSTA / kRtsnazrutazrIguNapAdamUle hyadhItimantI bhavataH kRtAyauM / tadanvavAye vidupAM variSThaH syAdvAdaniSThaH sakalAgamajJaH / zrIvIraseno'jani tArkikatrI pradhvastarAgAdisamastadopaH // 1. bahuta logoMkA khyAla hai balki kaI eka kayAnanyoM meM bhI likhA hai ki, zivakoTikA hI dUsarA nAma zivAyana thaa| parantu kaviyara hastina, kapaname zivakoTi aura zivAyana do jude : AcArya siddha hote haiN| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) yasya vAcAM prasAdena hyameyaM bhuvanatrayam / AsIdaSTAGganaimittajJAnarUpaM vidAM varam // tacchiSyapravaro jAto jinasenamunIzvaraH / yadvAGmayaM purorAsItpurANaM prathamaM bhuvi // tadIya priyatriSyobhUdguNabhadramunIzvaraH / zalAkA puruSA yasya sUktibhirbhUSitAH sadA || guNabhadragurostasya mahAtmyaM kena varNyate / yasya vAksudhayA bhUmAvabhiSiktA munIzvarAH || zrIjinasenAcAryane apane harivaMzapurANake antameM mahAvIra bhagavAnase lekara apane samaya takake AcAryoMke nAma diye haiM / parantu unameM samantabhadra, zivAyana, zivakoTi, vIrasena Adi kisIkA bhI nAma nahIM hai| isase mAlUma hotA hai ki, ukta paramparA kevala eka punnATagaNakI hai, jo ki senasaMghakI eka zAkhA hai / mahApurANake karttA jinasena isa punnATagaNameM nahIM, kisI dUsare hI gaNameM hue haiM, isaliye unakI guruparamparA punnATagaNase nahIM milatI hai / vIrasena jinasena aura guNabhadra ke kisI bhI granthase isa vAtakA patA nahIM lagatA hai ki, unakA gaNa tathA gaccha kaunasA thaa| unhoMne jahAM 2 apanA ullekha kiyA hai, vahAM kevala senasaMghakA ullekha kiyA hai / gaNa aura gacchakA nAma bhI nahIM liyA hai / yathAH -- zrImUlasaMghavArAzau maNInAmiva sArciSAm / mahApuruSaratnAnAM sthAnaM senAnvayo'jani / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) tatra vitrAsitAzepapravAdimadavAraNaH / / vIrasenAgraNIvIrasenabhaTTArako vabhau // ityAdi / [uttarapurANa harivaMzapurANakArane apanI jo zlokabaddha guruparamparA dI hai, vistArake bhayase hama use samagra prakAzita na karake kevala AcAryoMke nAma mAtra dete haiM:__ aMgajJAnadhAriyoMke pazcAt-nayaMvaraRpi, zrutaRpi, zrutigupta, zivagupta, arhadvali, mandarArya, mitravIra, baladeva, valamitra, siMharala, vIravit, padmasena, vyAghahasti, nAgahasti, jitadaMDa, nandipeNa, dIpasena, dharasena, sudharmasena, siMhasena, sunandipeNa, Izvarasena, sunandipeNa, abhayasena, siddhasena, amayasena, bhImasena, jinasena, zAntipeNa, jayasena, amitasena, kIrtipeNa aura harivaMzapurANake kartA jinasena / mahApurANameM bhagavAn jinasenane yadyapi apanI kramavaddha guruparamparA nahIM dI hai, parantu maMgalAcaraNameM jina 2 AcAryoMko namaskAra kiyA hai, unameMse samantamadra, siddhasena, yazobhadra, zivakoTi, vIrasena aura jayasena ye chaha AcArya senasaMvake mAlUma hote haiN| kyoMki bhadra aura sena ye do zabda senasaMvake AcAryoMke nAmake sAtha hI prAyaH rahate haiN| inamase samantabhadra aura zivakoTikA ullekha to Upara ho cukA hai, aura vIrasena tathA jayasena jinasenake guruAma hai, jaisA ki Age pragaTa kiyA jAyagA / zepa rahe siddhasena aura 1. yazomadra, so inheM samantabhadrake pIchekI gulparipATImeM ginanA caahiye| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) hamAre caritranAyakoMkI guruparamparAkA, kramabaddha patA citrakUTapura nivAsI elAcAryase prAraMbha hotA hai / elAcAryake pAsa vIrasenasvAmIne sampUrNa siddhAntazAstroMkA adhyayana karake uparitama Adi ATha adhikAroMko likhA thaa| ye elAcArya kauna the, aura unakI guruparamparA kyA thI, isakA patA abhItaka kucha bhI nahIM milA hai / zrutAvatArameM kevala itanA hI ullekha milatA hai: kAle gate kiyatyapi tataH punazcitrakUTapuravAsI / zrImAnelAcAryoM vabhUva siddhAntatattvajJaH // 176 // tasya samIpe sakalaM siddhAntamadhItya vIrasenaguruH / uparitamanivandhanAdyadhikArAnaSTaM lilekha // 177 / / vIrasena svAmIke vinayasena, jinasena, aura dazarathagurunAmake tIne ziSyoMkA patA lagatA hai| inameMse vinayasenakA ullekha jinasena svAmIne apane pArzvabhyudayakAnyakI prazastimeM kiyA hai: zrIvIrasainamunipAdapayojabhRGgaH zrImAnabhUdvinayasenamunirgarIyAn / . , taccoditena jinasenamunIzvareNa . kAvyaM vyadhAyi pariveSTitameghadUtam // 71 // 1. yaha citrakUTapura kahAM hai, yaha ThIka 2 nahIM kahA jA sakatA hai| 2. jayadhavalaTIkAkI prazastimeM eka zrIpAla nAmake AcAryakA ullekha hai, jinhoMne isa TIkAko sampAdana kI hai| kyA Azcarya hai ki, ve bhI vIrasenasvA. mIke eka ziSya hoM:' TIkA zrIjayacihnitoradhavalA sUtrArthasaMbodhinI / stheyAdAravicandramujjvalatamA shriipaalsmpaaditaa| - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) so samaya do kaIsaMgha narapurANakI jA kASThAsaMghake Adyapravartaka kumArasenAcArya inhIM vinayasenake zipya ye, jinhoMne sanyAsase bhraSTa hokara phira dIkSA nahIM lI thI / yayA AsI' kumAraseNo naMdiyaDhe vinnysenndikkhyo| saNNAsabhaMjaNeNa ya agahiyapuNadikkho jAo / / so samaNasaMghavajjo kumAraseNo hu samayamicchatto / cattovasamo rudo kaTaMsaMgha pakhvadi // 38 // jinasenasvAmIke viSayameM uttarapurANakI prazastimeM likhA hai: abhavadiha himAdevasindhupravAho dhvaniriva sakalajJAtsarvazAstrakamUrtiH / udayagirataTAdvA bhAskaro bhAsamAnaH muniranu jinaseno vIrasenAdamupmAt / / arthAt jisa tarahase himAlayase gaMgAnadIkA pravAha nikalatA hai, athavA sarvajJadevake zarIrase unakI divyadhvani hotI hai, kiMvA udayAcala parvatase prakAzamAna sUrya udaya hotA hai, usI prakArase vIrasenabhagavAnake pIche sarva zAstroMkI mUrtike samAna zrIjinasenAcArya hue| - isake sivAya AdipurANakI prastAvanAmeM svayaM jinasena svAmIne vIrasenasvAmIko guru kahakara unakA bahuta hI gauravake sAtha smaraNa kiyA hai / dekhiyeH1. saMskRtachAyA-AsItkumAraseno nanditaTe vinayasenadIkSitaH / sanyAsabhaMjanena yaH agRhItapunaHkSo jAtaH / / 2. sa zramaNasaMghavayaMH kumArasenaH khalu smymithyaatvii| tyaktopazamo rudraH kASTAsaMgha prarUpayati // 38 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) zrIvIrasena ityAttabhaTTArakapRthuprayaH / sanaH punAtu pUtAtmA kavindArako muniH||55|| lokavitvaM kavitvaM ca sthitaM bhaTTArake dvayam / vAmitA vAgmitA yasya vAcA vaacspterpi||56|| siddhAntopanivandhAnAM vidhAturmadgurozciram / manmanaHsarasi stheyAnmRdupAdakuzezayam / / 57 // dhavalAM bhAratI tasya kIrtiM ca vidhunirmalAm / dhavalIkRtaniHzeSabhuvanAM tannamImyaham // 58 // ina zlokoMkA abhiprAya yaha hai ki, bhaTTArakakI bar3I bhArI prasiddha padavI prApta karanevAle, pavitrAtmA aura kaviziromaNi zrIvIrasenAcArya hameM pavitra kareM / laukika jJAna aura kavitA ye donoM guNa vIrasena bhaTTArakameM haiN| unakI vANI vRhaspatike pAMDityako bhI parAjita karatI hai / siddhAntoMkI dhavala jayadhavala TIkAeM karanevAle mere ina gurumahArAjake komala caraNakamala mere manarUpI sarovarameM cirakAla taka tthhreN| unakI dhavalA arthAt ujjvala athavA dhavalATIkAsambandhI vANIko tathA caMdramAke samAna nirmala kIrtiko jo ki sAre saMsArako dhavala kara rahI hai, maiM punaHpunaH namaskAra karatA huuN| 1. bhaTTArakakA lakSaNa nItisArameM isa prakAra likhA hai:. sarvazAstrakalAbhijJo naanaagcchaabhivrddhkH| mahAmanAH prabhAbhAvI bhaTTAraka itISyate // * arthAt jo sAre zAstroMkA aura sArI kalAoMkA jAnanevAlA ho, aneka gacchoMkA-bar3hAnevAlA ho, vicArazIla aura prabhAvazIla ho, use bhAraka kahate haiN| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) uttarapurANakI prazastimeM guNabhadrAcArya jinasenasvAmIkI prazaMsA , kara cukaneke pazcAt kahate haiM: dazarathagarurAsIttasya dhImAnsadharmA zazina iva dinezo vizvalokaikacakSuH / nikhilamidamadIpanyApi tadvAmayUkhaiH __ prakaTitanijabhAvaM nirmalairdharmasAraiH / / 11 // sadbhAvaH sarvazAstrANAM tdbhaasvdvaakyvistre| darpaNArpitavimvAbho vAlerapyAzu budhyate // 12 // pratyakSIkRtalakSyalakSaNavidhividyopavidyAntagaH siddhAntAvyavasAnayAnajanitaprAgalbhyaddheddhadhI / nAnAnUnanayapramANanipuNo'gaNyarguNaibhUpitaH ziSyaH shriigunnbhdrsrirnyoraasiijgdvishrutH|| bhAvArtha-jisa taraha candramAkA sadharmI sUrya hotA hai, usI prakArase una jinasenasvAmIke sadharmA ( eka guruke zipya) dazarathaguru nAmake AcArya hue, jo ki saMsArako dikhalAnevAle advitIya netra haiM aura jinakI nirmala dharmako kahanevAlI vacanarUpI kiraNoM se yaha andhakAranyApta saMsAra apane yathArtha bhAvako prakaTa karatA hai arthAt jinakI vANIse saMsArakA svarUpa jAna par3atA hai| unake prakAzamAna vAkyoMmeM sAre zAstroMkA bhAva darpaNameM par3e hue prativimbake samAna mUrkha puruSoMko bhI zIghra hI bhAsa jAtA hai| ina donoMkA arthAt ji. nasena aura dazarathagurukA jagatprasiddha ziSya guNabhadrasari huA, jise sArA vyAkaraNazAstra pratyakSa ho rahA hai, siddhAntasAgarake pAra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14). jAnese jisakI pratibhA tathA vuddhi prakAzita ho rahI hai, vidyAoM aura upavidyAoMke jo pAra pahuMca gayA hai, sAre naya aura pramANoMke (nyAyazAstra ke) jAnanemeM jo catura hai aura isa prakArake jo agaNita guNoMse bhUpita hai| ___ isase do bAteM mAlUma hotI haiM, eka to yaha ki, dazarathaguru jinasena svAmIke satIrtha the aura dUsare yaha ki guNabhadrasvAmIke bhI ve guru the / vahuta karake guNabhadrasvAmIke vidyAguru dazarathaguru hoMge aura dIkSAguru jinasenasvAmI hoNge| ___ indranandikRta zrutAvatArameM jo ki kolhApurameM chapA hai, likhA viMzati sahasrasadgrantharacanayA saMyutAM viracya divam / yAtastataH punastacchiSyo jayasenagurunAmA // 182 / / taccheSaM catvAriMzatA sahasraH samApitavAn / ityaadi| - arthAt vIrasenasvAmI jayadhavalA TIkAke 20 hajAra zloka banAkara svargalokako sidhAre, tava unake ziSya jayasenagurune usakA zeSa bhAga 40 hajAra zlokoMmeM banAkara pUrNa kiyaa| isase mAlUma hotA hai ki vIrasenasvAmIke eka jayasena nAmake bhI ziSya the / parantu yathArthameM yaha eka bhrama hai / lekhakake pramAdase mUla pustakameM yA chapAte samaya saMzodhakake dRSTidoSaseM 'jinasenaguru' kI jagaha 'jayasenaguru' likha athavA chapa gayA hai| kyoMki jaisA ki hama Age likheMge, jayadhavalA TIkAkA zeSabhAga jinasenasvAmIkA hI banAyA huA hai| ataeva vIra- : - sainasvAmIke jayasena nAmake ziSya nahIM the / hAM jinasenasvAmIke Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSAgurukA nAma jayasena avazya thA, jinakA ki ullekha AdipurANakI utthAnikAmeM vIrasena svAmIke pIche milatA hai:. janmabhUmistapolakSbhyAH zrutaprazamayonidhiH / / jayasenaguruH pAtuH budhavRndAgraNIH sa naH / / 58 // ' arthAt taparUpI lakSmIke janmasthAna (dIkSA denevAle) aura zAstra tathA zAntike koza aura vidvAnoMke ague jayasenaguru hamArI rakSA kreN| isa taraha vIrasenasvAmI ke tIna ziSyoMkA ullekha milatA hai / kauna kaha sakatA hai ki, unake aise 2 mahA vidvAn aura kitane zipya the? jinasenasvAmIke ziSyoMmeM kevala guNabhadrasvAmIkA hI ullekha milatA hai aura inhIMkI sabase adhika prasiddha hai / athavA dUsare gRhastha ziSya jagadvikhyAta mahArAjAdhirAja amoghavarSa the, jinhoMne ki rAjyakA parityAga kara diyA thaa| inakA vizeSa paricaya hama Age calakara kraaveNge| guNabhadrasvAmIke aneka ziSyomeMse kevala do zipyoMke viSayameM hama kucha jAnate haiM, eka to lokasena jinake upakArake liye AtmAnuzAsana nAmaka granthakI racanA huI hai aura dUsare maNDalapuruSa jinhoMne 'cUDAmaNi-nighaNTu ' nAmaka drAvir3abhASAkA koza banAyA hai| lokasenake viSayameM uttarapurANakI prazastimeM isa prakAra likhA hai: viditasakalazAstro lokaseno munIzaH .. . kaviravikalattastasya ziSyeSu mukhyaH / satatamiha purANe prApya sAhAyyamuccai guruvinayayanapInmAnyatAM svasya sandiH / / 25 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) arthAt una guNabhadrasUrike sampUrNa ziSyoMmeM lokasena nAmake munazvira mukhya ziSya hue, jo ki kavi haiM aura sakala cAritrake pAlana karanevAle haiM, tathA isa purANake racanemeM guruvinayarUpa bar3I bhArI sahAyatA dekara jo vidvAnoMke dvArA mAnya hue haiN| maMDalapurupane apane kozameM svayaM likhA hai ki, guNabhadrasvAmI mere guru haiN| kSatracUDAmaNikI prastAvanAmeM zrIyukta kuppUsvAmI zAstrIne maMDalapuruSakRta cUDAmaNinighaMTukI prazasti uddhRta kI hai, parantu drAvir3a bhASAkA jJAna nahIM honese hama use prakAzita nahIM kara sake / isa taraha hamAre caritranAyakoMke vaMzavRkSakA nimnalikhita rUpa hotA hai: elAcArya vIrasena vinayasena jinasena dazarathaguru zrIpAla (sazaMkita) kumArasena (kaasstthaasNghii)| amoghavarSa mahArAja guNabhadra lokasena maMDalapuruSa 1. maMDalapuruSa yaha nAma muni athavA AcArya sarIkhA nahIM mAlUma hotA hai / bahuta karake maMDalapuruSa vidvAn gRhastha hI hoNge| 2. ho sakatA hai ki elAcArya senasaMghake AcArya na hoM aura vIrasenasvAmI unake samIpa siddhAnta par3hane gaye hoM tathA vIrasenasvAmIke dIkSAguru koI dUsare hI AcArya hoN| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) yahAMpara eka bAta yaha vicAraNIya hai ki vIrasenasvAmIke pIche jinasena aura jinasenake pIche guNabhadrasvAmIne hI AcAryapadako suzobhita kiyA thA, yA anya kisIne devasenasarine apane darzanasAragranthoM kASThAsaMghakI utpattimeM likhA hai ki: 'sirivIraseNasIso jiNaseNo sayalasatyaviNNANI / siripaumaNaMdi pacchA causaMghasamuddharaNadhIro // 31 // tasya ya sisso guNavaM guNabhaddo divbnnaannprissnnnno| pakkhovAsamaMDiya mahAtabo bhAvaliMgo ya // 32 // teNa puNovi ya miccaM NeUNa muNissa viNayaseNassa / siddhaMtaM ghosittA sayaM gayaM saggaloyassa // 33 // arthAt-zrIvIrasenAcAryake ziSya jinasena jo ki saMpUrNa zAmnAMke jJAtA the, zrIpadmanandike pazcAt cAroM saMbake svAmI (AcArya) hue| phira unake ziSya guNavAn guNabhadra hue jo ki divyajJAnase paripUrNa, eka eka pakSakA (15 dinakA) upavAsa karanevAle, bar3e mArI tapasvI, aura saccA muniliMga dhAraNa karanevAle the| unhoMne zrIvina 1. saMskRtachAyAzrIvIrasenazipyo jinasenaH sklshaastrvijnyaanii| zrIpadmanandipazcAt ctuHsNghsmudrnndhiirH||31|| tasya ca zipyo guNavAna guNabhadro divyajJAnaparipUrNaH / pakSopavAsamaNDitaH mahAtapaH bhAvaligaca // 32 // tena punopi ca mRtyu nItvA muneH vinayasenasya / siddhAntaM ghositvA svayaM gataM svargalokasya // 33 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) yasenamunikI mRtyu honepara siddhAntoMkA upadeza kiyA aura pIche ve bhI svargalokako sidhaare| isase yaha jAna par3atA hai ki, vIrasenasvAmIke pazcAt padmanandi nAmake muni aura phira unake pIche jinasenasvAmI AcAryapadapara suzobhita hue the| isI prakArase jinasenasvAmIke pazcAt vinayasena aura phira guNabhadrasvAmI paTTAdhIza hue the| padmanandi AcArya kauna the, isa viSayameM nizcayapUrvaka kucha bhI nahIM kahA jA sakatA hai / jinasena aura guNabhadrake prApya granthoMmeM unakA koI ullekha nahIM milatA hai| parantu yadi padmanandi elAcAryakA hI nAmAntara ho-jaisA ki prasiddha hai, to aisA ho sakatA hai ki, vIrasenake guru jo elAcArya the-jisakA ki ullekha zrutAvatAra kathAmeM hai-ve hI vIrasenake pIche saMghAdhipati hue hoMge aura unake pIche jinasena hue hoNge| vinayasena jinasena svAmIke satIrtha the, aura vidvAna the, isaliye unake pazcAt ve AcArya hue hI hoMge, isameM koI sandeha nahIM hai / vinayasenakA ullekha pArvAbhyudayakAvyameM milatA bhI hai| guNabhadrasvAmIke pazcAt AcAryakA paTTa bahuta karake unake mukhya ziSya lokasenane suzomita kiyA hogaa| 1. padmanandi yaha nAma nandisaMghake AcArya sarIkhA jAna par3atA hai| kyoMki nandi, candra, kIrti aura bhUSaNa ye cAra zabda prAyaH nandisaMghake muniyoMke nAmake sAtha hI rahA karate haiM / senasaMghake AcAryoMke nAmameM to sena, bhadra- { rAja aura vIrya zabda lagAye jAte haiN| hAM aisA ho sakatA hai ki, kisI kA* raNase nandisaMdhI hokara bhI padmanandi senasaMghake AcArya banA liye gaye hoN| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) sthaanpricy| sAdhuoMke rahanekA koI niyata sthAna nahIM hotA hai / eka hI sthAnameM rahanese sAdhuoMkA caritra malina ho jAnekI saMbhAvanA rahatI hai| isaliye digambara muni niraMtara eka sthAnase dUsare sthAnako vihAra kiyA karate the aura apane upadezoMse saMsArakA kalyANa kiyA karate the| aisA mAlUma hotA hai ki vikramakI navamI zatAbdimeM jaba ki bhagavAn jinasena aura guNabhadra hue haiM, digambaravRtti banI huI thI, saikar3oM digambaramuni vihAra kiyA karate the aura unake saMvakA zAsana saMghAdhipati AcArya karate the| to bhI muniyoMke caritrapara usa samayane tathA usa samayakI parasthitine apanA thor3A bahuta prabhAva DAla diyA thA, jisase tatkAlIna AcAryoMne dezakAlake anusAra eka hI sthAnameM na rahaneke tathA rAjasabhAdimeM na jAne Adike vandhanoMmeM kucha DhilAI kara dI thI, jAna par3atA hai ki bhagavAn jinasena aura muNabhadra sthAyIrUpameM to nahIM, paraMtu adhikatara karNATaka aura mahArASTra dezake hI bhItara jahAM ki rASTrakUTa rAjAoMkA rAjya thA rahe hoNge| kyoMki dUsare pradeza jainamuniyoMke liye itane nirApada nahIM the / balki ye prAyaH rAjadhAniyoMmeM hI adhika rahe hoMge aura vahIM rahakara jainazAsanakA udyota karate rahe hoNge| kyoMke tatkAlIna rAjA amoghavarSa, akAlavapa aura nAmanta lokAditya inake bhakta the aura unakA inheM rAjadhAniyoMmeM rahaneke liye Agraha rahatA hogaa| rAjadhAniyoMke sivAya anya sthAnoM meM inake rahane. kA ullekha bhI bahuta kama milatA hai / guNabhadrasvAmIne uttarapurANakI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) samApti vaMkApurameM kI thI jo ki vanavAsadezakI rAjadhAnI thA aura jahAM akAlavarSakA sAmanta lokAditya rAjya karatA thA / vaMkApura isa samaya dhAravAr3a prAntameM eka kasvA hai / aura pAzrvAbhyudaya kAvyakI racanA amoghavarSakI rAjadhAnI mAnyakheTameM huI hogI, aisA jAna par3atA hai| kyoMka paMDitAcArya yogirATkI kathAkI ghaTanAse athavA aisI hI aura kisI ghaTanAke kAraNa isa granthake vanAnekI pravRti mahArAja amoghavarSakI rAjasabhAmeM hI honekI adhika saMbhAvanA hai| mAnyakheTa usa samaya karnATaka aura mahArASTra ina do vistRta dezoMkI rAjadhAnI thA / isase pAThaka jAna sakate haiM ki isa nagarakA vaibhava kitanA bar3hA car3hA hogA / usa samaya ukta dezoMmeM aura koI bhI zahara mAnyakheTa sarIkhA dhanajanasampanna nahIM thA / tatkAlIna kaI eka dAnapatroM aura zilAlekhoMmeM use indrapurIkI ha~sI karanevAlA vatalAyA hai| parantu isa samaya usI mAnyakheTako dekhiye, to isa vAtapara vizvAsa hI nahIM hotA hai ki yaha kabhI eka bar3A bhArI nagara rahA hogA / mAnyakheTako isa samaya malakher3a kahate haiM / haidrAbAda relave lAinapara citApura nAmake sTezanase Age malakher3ageTa . nAmakA eka choTAsA sTezana hai| isa sTezanase malakheDa grAma 4-5 mIla hai| yaha grAma nijAmasarakArake kRpApAtra eka musalamAna . jAgIradArake adhikArameM hai / isa gAMvake pazcimameM eka kilA hai| kilese saTakara eka ramaNIya saritA vahatI hai / sunate haiM. ki, pahale isa kilemeM eka vizAla aura sundara jainamandira thA, Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) jisameM ki vahumUlya pratimAeM thIM / parantu isa samaya usa mandirake kevala kucha cinhamAtra hI dikhalAI dete haiM / vambaI meM jo zrIratnakIrti nAmake bhaTTAraka rahate haiM aura apaneko malakher3akI gaddI svAmI batalAte haiM, kahate haiM ki kileke eka mandirake moMhiremeM jo ki eka upAdhyAyake adhikArameM hai, hIrA pannA mANika Adi nAnAratnoMkI aMguSTa pramANa 51 pratimAeM haiM aura prayatna karanese logoMko unake darzana bhI milate haiM / ve yaha bhI kahate haiM ki; kilA pahale jainiyoMke adhikArameM thA, parantu aba nikala gayA hai / gAMvameM isa samaya kevala eka hI jainamandira hai, zeSa jainamandira vikRta hokara zivamandiroMke rUpameM dikhalAI dete haiM / yadyapi unake bhItara jinendradeva ke sthAna meM zivajI virAjamAna haiM, parantu aise aneka cinha ava bhI zeSa haiM, jinase mAlUma ho jAtA hai ki, pahale ye jainamandira the / malakher3ameM mUlasaMghI bhaTTArakoMkI eka gaddI hai / parantu ina samaya dUsarI gaddiyoMke samAna usakI bhI bahuta hI zocanIya sthiti hai / bhaTTAraka kauna haiM, kaise haiM aura vahAMkA advitIya granthabhaMDAra kahAM hai, isakA kucha patA nahIM hai / isa gaddIko pahale nijAma sarakArakI orase pAMca grAma mAphImeM lage hue the, parantu aba ve jabta kara liye gaye haiM / pahale dakSiNameM yaha gaddI sabase mukhya samajhI jAtI thI, setavAla, lADa, paMcama kAsAra, kaMboja Adi sArI jaina jAtiyAM " maThAdhipati bhaTTArakako niyamita bheTa diyA karatI thIM, parantu pIche jaba yahAMkI zAkhAe~ lAtUra aura kAraMjAmeM sthApita huI, zAtrase Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) asammata vidhavAvivAhakI rIti jArI karanese jAtiyoMmeM phUTakA vIja boyA gayA, bhaTTArakoMmeM mUrkhatA tathA sukhapriyatA AI aura jainadharmake durdina lage, tava dhIre 2 yaha gaddI rasAtalako pahuMca gaI / jahAMpara saikar3oM varSataka bhagavAn vIrasena, jinasena, guNabhadra, akalaMkabhaTTa sarIkhe mahAn tapasvI aura diggaja vidvAn raha cuke haiM, aura mahApurANa jaise apUrva grantha banAye gaye haiM, vahAMpara aba eka sAdhAraNa tyAgI brahmacArIko tathA mahApurANake eka zlokakA bhI artha lagAnevAleko na pAkara aisA kauna sahRdaya hogA jisakA hRdaya vidIrNa na hotA ho ? hAya ! Aja koI aisA bhI puruSa nahIM hai, jo isa prAcIna nagarameM aura kucha nahIM to prAcIna mandiroMkA jIrNoddhAra karake bhagavAn jinasena aura guNabhadrakA eka smAraka hI banavA deve! kAlaprabho ! tumhArI lIlA bar3I hI nirdayatAse bharI huI hai| na jAne . tumhAre vizAla udaragarmameM mAnyakheTa sarIkhe hamAre kitane gauravasthala sadAke liye samA gaye haiM ! mAnyakheTameM bahuta karake valAtkAragaNakI gaddI hai / yaha gahI kahate haiM ki, indraprasthakI ( dehalIkI ) gaddIke lagabhaga 50-60 varSe pIche sthApita huI thii| phIrojazAha vAdazAhane vi0 saMvat 1407 se 1444 taka rAjya kiyA hai / isake samayameM prabhAcaMdrAcAryase bhaTTArakoMkI utpatti huI hai, aura pahale pahala indraprasthameM paTTa sthApita huA hai| isa hisAbase vikramakI pandrahavIM zatAbdike prAraMbhameM athavA caudahavIM zatAbdike uttarArdhameM malakher3ameM bhaTTArakoMkI gaddI sthApita huI hogii| isake pahale vastradhArI bhaTTArakoMkA vahAM nAma nizAna Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) bhI nahIM rahA hogaa| yaha ThIka hai ki, paTTa sthApana honeke pahale vahAM sau do sau varSa digambara muniyoMkA abhAva rahA hogA / kyAki aisA na hotA, to digambaroMke sthAnameM vannadhAriyoMkA honA koI svIkAra na karatA / logoMne samayako aura muniyoMke abhAvako dekhakara 'sarvathA na honese kucha honA acchA hai' kI nItike anusAra vastradhAriyoMko hI upakArakI dRSTi se bahuta samajhA hogA / parantu usa sau do sau varSake samayase pahale vahAM digambara muniyoMkA hI saMgha rahA hogaa| bhagavAn jinasena aura guNabhadrAcArya digambara hI hoMge / balki unake samayameM aura bhI saikar3oM digambara muni hoMge, jinakA zAsana ve karate hoMge; isa viSayameM koI sandeha nahIM hai| mAnyakheTameM senasaMghake sivAya dusare saMghoMke bhI aneka AcArya rahe hoMge, aisA jAna par3atA hai / kyoMki bhagavAna akalaMkadevamaTTa bhI jo ki devasaMvake AcArya the, isI mAnyakheTameM hue haiN| hamAre pAThakoMne akalaMkacaritrameM par3hA hogA ki, mAnyakheTameM vikramakI navamI zatAbdake lagabhaga mahArAjA amovavarSake hI gharAnekA sAhamatuMga (zumatuMgayA kRSNarAja ) nAmakA rAjA rAjya karatA thaa| akalaMka deva usake pradhAna maMtrI puruSottamake putra the / vidyA prApta karanepara akalaMkadevane zubhatuMgakI sabhAmeM Akara nimnalikhita zloka par3he the, jo ki zravaNabelagulake jinamandirakI eka zilApara likhe rAjan sAhasatuMga santi bahavaH zvetAtapatrA nRpAH kintu tvatsahazA raNe vijayinastyAgonnatA durddhmaaH| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) tadvatsanti vudhA na santi kavayo vAdIzvarAH vAgmino nAnAzAstra vicAracAturadhiyAH kAle kalau madvidhAH / rAjan sarvAridarpapravidalanapaTustvaM yathA'tra prasiddhastadvat khyAto'hamasyAMbhuvi nikhilamadotpATane pnndditaanaam| nocedepo'hameta tava sadasi sadA santi santo mahanto vaktuM yasyAsti zaktiHsa vadatu viditAzeSazAstro yadi syAt / ina donoM zlokoMkA bhAvArtha yaha hai ki he sAhasatuMga, jisa taraha isa jagatameM sapheda chatrake dhArI aneka rAjA haiM, parantu tere samAna raNavijayI dAnazUra rAjA bahuta durlabha haiM, usI tarahase paMDita bahuta haiM, parantu mere samAna kavi vAgmi aura aneka zAstroMke vicArameM catura vidvAn isa kalikAlameM aura dUsarA nahIM hai / aura jisa tarahase tU sAre zatruoMkA mAna mardana karanemeM prasiddha hai, usI prakArase paMDitoMkA sArA ghamaMDa cakacUra karaneke liye pRthvImeM maiM prasiddha huuN| yadi aisA nahIM hai, to maiM khar3A hUM, terI sabhA sadA hI bahuta bar3e 2 vidvAn rahate haiM, unameMse kisIkI volanekI zakti ho, to vaha vole ! . akalaMkadevake ziSya prabhAcandra aura vidyAnandi jinasenAcAryake samakAlIna the / Azcarya nahIM ki, ye bhI mAnyakheTameM hI hue hoM / prophesara ke. vI: pAThakane 25 jUna san 1892 I0 ko 'rAyala eziyATika susAiTIkI bambaIkI zAkhA ke samakSa bhartRhari aura kumArilabhaTTake viSayameM eka nivandha par3hA thaa| usameM likhA hai ki, akalaMkadeva rASTrakUTavaMzake zubhatuMga rAjAke samakAlIna the jo ki AThavIM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) zatAvdike uttarArdhameM huA hai / akalaMkake ziSya prabhAcandra aura vidyAnandi navamI zatAvdike pUrvArdhameM hue hoMge aura harivaMzake kartA jinasenake samakAlIna hoMge / usa samaya rASTrakUTavaMzIya rAjA dvitIya zrIvallabha thA / zrIvallabha kRSNarAjakA putra aura amovavaghekA dAdA thA / ataeva vidyAnandi aura prabhAcandrakA kAla zakasaMvat 760 ho sakatA hai| isa taraha mAnyakheTa nagara - jahA ki bhagavAna jinasenAcArya tathA guNabhadrasvAmI rahe haiM- bar3e 2 bhArI mAnya vidvAnoMkA nivAsasthala aura bhagavatI jinavANIkA krIDAmandira raha cukA hai | samayavicAra | bhagavajjinasenakA janma jahAMtaka hamane vicAra kiyA hai, zakasaMvat 675 ( vi0 saM0 810 ) ke lagabhaga honA cAhiye / kyoMki jinasena nAmake eka dUsare AcAryane apane harivaMzapurANa nAmake granthameM nimnalikhita zlokaoNma unakA aura unake guru vIrasenakA ullekha kiyA hai: jitAtmaparalokasya kavInAM cakravartinaH / vIrasenaguroH kIrtirakalaGkAvabhAsate / / 39 / / yAmitA'bhyudaye tasya jinendra guNasaMstutiH / svAmino jinasenasya kItIM saMkIrtiyatyasA~ // 40 // 1. yaha bAta Age sapramANa siddha kI jAyagI ki, harivaMza kartA jinasena AdipurANake kartA jinasenase jur3e the / 2. kisI 2 pustaka " pArzvajinendragupasaMstutiH " pATha hai / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) varddhamAnapurANodyadAdityoktigabhastayaH / prasphuranti girIzAntaH sphuTasphaTikabhittiSu // 41 // arthAt-jinhoMne paralokako jIta liyA hai aura jo kaviyoM ke cakravartI haiM, una vIrasenagurukI kalaMkarahita kIrti prakAzita ho rahI hai / jinasenasvAmIne pArzvanAtha bhagavAna ke guNoMkI jo apAra stuti banAI hai, vaha unakI kIrtikA bhalI bhAMti saMkIrtana kara rahI hai tathA unake abhyudayakA kAraNa huI hai / aura unake race hue varddhamAnapurANarUpI ugate hue sUryakI uktirUpI kiraNeM vidvAn puruSoMkI antaHkaraNarUpI sphaTika bhUmimeM sphurAyamAna ho rahI haiM / I ina zlokoMse yaha mAlUma hotA hai ki harivaMzapurANakI racanA honeke samaya AdipurANake karttA jinasenakA astitva thA aura usa samaya ve pArzvajinendrastuti tathA varddhamAnapurANa nAmake do aise grantha vanA cuke the, jinhoMne vidvAnoMke hRdayameM sthAna pA liyA thA / isake sivAya unake nAmake sAtha jo 'svAmI' pada diyA hai, usase jAna par3atA hai ki, ve usa samaya eka AdaraNIya muni samajhe jAte the| ina tIna vAtoMse pAThaka soca sakate haiM ki, harivaMzapurA - NakI racanAke samaya unakI avasthA bahuta hI kama hogI, to 25 varSakI hogI / vinA itanI avasthAke itanA pAMDitya, gaurava tathA svAmI padakA pAnA saMbhava nahIM ho sakatA hai / aura harivaMzakI 1. tatvArtha sUtravyAkhyAtA svAmIti paripaThyate / ( nItisAra ) arthAt tatvArthasUtrapara vyAkhyAna ( TIkA ) banAnevAlA athavA usakA vyAkhyAna karanevAlA 'svAmI' kahalAtA hai / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27 ) racanAkA samaya usakI prazastike nimnalikhita zlokase zakasaMvat 705 pratIta hotA hai: zAkeSvandazateSu saptasu dizaM paJcottarepUttarAM pAtIndrAyudhanAmni kRSNanRpaje zrIvallabhe dakSiNAm / pUrvI zrImadavantibhUbhRtinRpe vatsAdhirAje'parAM saurANAmadhimaNDalaM jayayate vIre varAhe'vati / / bhAvArtha-zakasaMvat 705 meM jaba ki uttara dizAmeM kRSNarAjakA putra indrAyudha, dakSiNameM zrIvallama ( prabhUtavarSa ), pUrvameM avantirAja, aura pazcimameM vatsarAna rAjya karate the, taba isa granyakI racanA huii| ___ yaha 705 zakasaMvat harivaMzake samApta honekA hai / aura harivaMzapurANakI zlokasaMkhyA lagamaga dazavArahahajAra hai| itanA bar3A grantha racaneke liye bahuta hI zIghratA kI gaI hogI, to pAMca varSa phira bhI laga gaye hoMge / tava granyake prAraMbhake samayameM jahAM ki jinasenasvAmIkI prazaMsA kI gaI hai, aura anta samayameM pAMca varSakA antara huaa|arthaat zakasaMvat 700 (vi0 835 ) meM anya prAraMbha kiyA gayA hogA / aba usameMse 25 varSa nikAla dIjiye, to jinasena svAmIke janmakA anumAnika samaya 675 zaka nikala aavegaa| ___ harivaMzapurANake Upara diye hue zlokoMke viSayameM yadi koI kahe ki harivaMzake kone jina jinasenakI prazaMsA kI hai, ve AdipurANake kartAse pRthak bhI to ho sakate haiN| to usakA uttara yaha hai ki Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) jinasenake pahale jo vIrasenagurukI prazaMsA kI gaI hai, usase spaSTa ho rahA hai ki, vIrasenake pazcAt jo jinasenakA ullekha hai, vaha vIrasenake zipya jinasenakA hI hai / isake sivAya vIrasenako jo kavInAM cakravartinaH vizepaNa diyA gayA hai, usase yaha bhI vidita hotA hai ki ye vIrasena bhI AdipurANakartIke guruse koI minna nahIM haiN| kyoMki AdipurANake prAraMbhameM jo unakI stuti kI gaI hai, usameM bhI kavitRndArako muniH (dekho pRSTha 12 paMkti 2) Adi vizeSaNa diye gaye haiM, jinase unakA zreSTha kavi honA siddha hotA hai| aura AdipurANake kartAke samAna harivaMzake karttAne unheM siddhAntazAstroMkI TIkA racanevAlA nahIM kahA hai| kyoMki harivaMzakI racanAke samaya unhoMne TIkAeM nahIM banAI thIM, kavitvameM hI unakI zreSThatA thii| isase siddha hai ki, harivaMzameM jina jinasenakI stuti kI gaI hai, ve hamAre caritranAyaka hI haiN| ___ bhagavajjinasenakA janma kaba huA hogA, isakA vicAra kiyA jA cukA / aba yaha dekhanA hai ki, unakA svargavAsa kaba huA hogA / yadyapi isake liye kahIM kisI nizcita tithikA ullekha nahIM milatA hai parantu anumAnase jAna par3atA hai ki lagabhaga zakasaMvat 770 (vi0 saM0 905) taka ve isa saMsArameM rahe hoMge / kyoMki vIrasenasvAmIne jo siddhAntazAstrakI vIrasenIyA nAmakI TIkA banAI hai, usakA zeSa bhAga jinasenasvAmIne zakasaMvat 759 meM samApta kiyA hai, aisA jayadhavalA TIkAkI prazastise . mAlUma par3atA hai| dekhiye: Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29) iti zrIvIrasenIyA TIkA sUtrArthadarzinI / maTagrAmapure zrImadgurjarAryAnupAlite // phAlgune mAsi pUrvAhne dazamyAM zuklapakSake / pravardhamAnapUjAyAM nandIzvaramahotsave // amoghvrpraajendrpraajyraajygunnodyaa| niSThitamacayaM yAyAdAkalpAntamanalpikA // paSThireva sahasrANi granthAnAM parimANataH / zlokenAnuSTubhenAtra nirdissttaanynupuurvshH| vibhaktiH prathamaskandho dvitIyaH sNkrmodyH| upayogazca zepAstu tRtIyaskandha iSyate // ekAnapaSThisamadhikasaptazatAbdeSu zakanarendrasya / samatI'tepu samAtA jayadhavalA mAbhUtavyAkhyA // gAthAsUtrANi sUtrANi cUrNimutraM tu vArtikam / TIkA zrIvIrasenIyA'zepApaddhatipaJcikA // zrIvIramabhubhApitArthaghaTanA nirloDitAnyAgamanyAyA zrIjinasenasanmunivarairAdezitArthasthitiH / TIkA zrIjayacihnitorudhavalA mUtrArthasambodhinI stheyAdAravicandramujjvalatamA zrIpAlasampAditA / / bhAvArtha-isa prakArase yaha vIrasenIyA TIkA jo ki sUtroMke arthako pragaTa karanevAlI hai vaDhI bhArI hai, aura amoghavarSe mahArAjake vistRta rAjyake guNoMke kAraNa jisakA udaya huA hai, phAguna Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) sudI dazamIke pUrvAhnameM jaba ki aSTAnhikAkA mahotsava thA aura pUjA ho rahI thI, pUrNa huI, so kalpakAlaparyanta isakA kabhI kSaya nahIM hove / anuSTup zlokoMkI ginatIse isa TIkAke kula 60 hajAra zloka hue haiN| isameM tIna skandha haiM, jinake kramase vibhakti, saMkramodaya, aura upayoga ye tIna nAma haiN| zakasaMvat 799 meM kapAyaprAbhRtakI yaha jayadhavalA TIkA samApta huI / gAthAsUtra, sUtra, cUrNisUtra, vArtika aura vIrasenIyA TIkA isa prakArase isa paM. cAMgI TIkAkA krama hai| jisameM vIrabhagavAnke kahe hue abhiprAyoMkA saMgraha kiyA gayA hai, dUsare AgamoMke vipaya jisameM viloye gaye haiM, zreSTha jinasena munIzvarane jisameM (apane guruke ) upadeza kiye hue arthokI racanA kI hai, zrIpAla nAmake munine jise sampAdana kI hai, aura sUtroMke arthakA jisase vodha hotA hai; aisI yaha atizaya pavitra yA prakAzamAna jayadhavalA TIkA javataka saMsArameM sUrya caMdra haiM, taba taka sthira rhe| __isameM kahIM vIrasenIyA aura kahIM jayadhavalA TIkA likhI dekhakara pAThaka cakkarameM na par3eM / vAstavameM kapAyaprAbhUtakI ( jise prAyodoSaprAbhUta bhI kahate haiM aura jo jJAnapravAdanAma pAMcaveM pUrvake dazama vastukA tIsarA prAbhata hai) jo vIrasenasvAmI aura jinasenasvAmIkRta 60 hajAra zloka pramANa TIkA hai, usakA nAma to vIrasenIyA hai aura isa vIrasenIyA TIkAsahita jo kaSAyaprAbhUtake. mUlasUtra aura cUrNisUtra vArtika vagairaha anya AcAryoMkI TIkAeM haiM, una sabake saMgrahako jayadhavalATIkA kahate haiM / yaha saMgraha zrIpAla . nAmake Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) kisI AcAryane kiyA hai, isaliye jayadhavalAko ' zrIpAlasampAditA' vizeSaNa diyA hai / kapAyaprAbhRtake mUla gAthAsUtra ( 183 ) zloka aura vivaraNasUtra ( 103 zloka ) guNadharamunikRta haiM, cUrNisUtra ( 6000 zlo0 ) yativRpabhAcAryakRta haiM aura vArtika ( 60 hajAra lo0 ) bahuta karake vappadevagurukRta haiM / vIrasenIyA TIkAkA prathamaskandha jo ki 20 hajAra zlokakA hai vIrasenasvAmIne banAyA hai, aura zeSa bhAga unake ziSyane / isake liye indranandikRta zrutAvatAra kathAmeM bhI spaSTa zabdAMma likhA hai:-- ------ AgatyaM citrakUTAttataH sa bhagavAnguroranujJAnAt / mATagrAme cAtrAnatendrakRtajinagRhe sthitvA / / 178 / / vyAkhyAprajJaptimavApya pUrvapaTkhaNDatastatastasmin / uparimabandhanAdyadhikArairaSTAdazavikalpaiH / / 179 / / satkarmanAmadheyaM paSThaM khaNDaM vidhAya saMkSipya / iti paNNAM khaNDAnAM granthasahasradvisaptatyA // 180 // prAkRtasaMskRtabhASAmiyAM TIkAM vilikhya dhavalakhyAm / jayadhavalAM ca RpAyaprAbhRtake catasRNAM vibhaktInAm // 181 // viMzatisahasrasadgrantharacanayA saMyutAM viracya divam | yAtastataH punastAcchapyo jayasenagurunAmA || 182 // 1. isakA pahale 176 aura 177 veM zlokase sambandha hai, jo pRSTha 10 meM chapa cuke haiN| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) taccheSaM catvAriMzatAsahasraiH samApitavAn / jayadhavalaivaM paSThisahasragrantho'bhavaTTIkA || 183 // bhAvArtha -- guru mahArAjakI AjJAse vIrasenasvAmI citrakU chor3akara mATagrAma meM Aye / vahAM Anatendrake vanavAye hue jinamandirameM baiThakara unhoMne vyAkhyAprajJapti ( vappadevagurukRta) ko prAptakarake usake jo pahale (karmaprAbhRtake ) chaha khaMDa haiM, unameMse chaThe khaMDako saMkSepa kiyA aura sabakI bandhanAdi aThAraha adhikAroMmeM ( adhyAyoMmeM) prAkRtasaMskRtabhASAmizra dhavalA nAmakI TIkA 72 hajAra zlokoMmeM rcii| aura phira dUsare kapAyaprAbhRtake pahale skandhakI cAroM vibhaktiyoMpara jayadhavalA nAmakI 20 hajAra zloka pramANa TIkA likha karake svargalokako sidhAre / pIche unake ziSya zrIjayasenagurune 40 hajAra zloka aura banAkara jayadhavalATIkAko pUrNa kI / jayadhavalA - saba milAkara 60 hajAra zlokoMma pUrNa huI / yahAM jo ziSyakA nAma jayasenaguru likhA hai vaha jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, chapAnevAloMke athavA lekhaka mahAzayoMke dRSTidoSase likhA gayA hai / isake liye eka pramANa to yaha hai ki, vIrasenasvAmIke jayasena nAmake koI ziSya nahIM the jinasena hI the aura dUsare vibudha zrIdharakRta gadyazrutAvatArameM jayasenakesthAnameM jinasena hI likhA hai / yathA:-- atrAntare elAcAryabhaTTArakapArzve siddhAntadvayaM vIrasenanAmA muniH paThitvA'parANyapi aSTAdazAdhikArANi prApya paJcakhaNDe SaTkhaNDaM saMkalpya saMskRtaprAkRtabhASayA satkarmanAmaTIkAM dvAsa L Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (33) satisahasrapamitA dhavalanAmAGkitAM likhApya viMzatisahasrakarmapAbhUtaM vicArya vIrasenamuniH svarga yAsyati / tasya zipyo jinaseno bhaviSyati so'pi catvAriMzatsahasraH karmaNAbhataM samApti nepyati / amunA prakAreNa paSTisahasrapamitA jayadhavalanAmAkitA TIkA bhaviSyati / / - isakA abhiprAya vahI hai, jo Upara indranAndikRta zrutAvatArake zlokoMmeM diyA hai / kevala itanA antara hai ki jayasenake sthAnameM jinasenako vIrasenakA zipya batalAyA hai| isake zivAya bhagavadguNabhadrane uttarapurANakI prazastimeM jinasenasvAmIko siddhAntazAstrakA TIkAkAra kahA hai / yathAH-- jinasenamagavatoktaM mithyAkavidarpadalanamatilalitam / siddhAntopanivandhanako bhatroM cirAvinAyAsAt // isa zlokakA sambandha pahaleke kaI zlokoMse hai, jinameM mahApurANakI prazaMsA kI gaI hai| vistArake bhayase hamane unheM na likhakara kevala isa eka hI zlokako likhA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki, jhUThe kaviyoMke garvako dalana karanevAlA yaha bahuta hI sundara mahApurANa, vinA hI parizramake siddhAntakI (kapAyaprAmRtakI) zeSa TIkA vanAnevAle aura cirakAla taka saMbakA pAlana karanevAle bhagavAn jinasenakA kahA huA hai / hama samajhate haiM ki, jayadhavalA TIkAke zepa mAgake kartA jinasena hI haiM, isa viSayameM atra aura adhika pramANa denekI avazyakatA nahIM hogii| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) * aba prastuta viSayapara Aiye / isase zakasaMvat 799 tk| jinasenasvAmI svAmI the, isa viSayameM koI sandeha nahIM rahA / aba yaha dekhanA hai ki, Age ve aura kabataka isa dharAdhAmako pavitra karate rahe haiN| hamArI samajhameM AdipurANakI racanA jayapavalA TIkAke pUrNa ho cukaneke pazcAt huI haiN| kyoMki AdipurANakI prastAvanA jisa samaya likhI gaI hai, usa samaya vIrasenasvAmI siddhAntazAstroMkI. dona TIkAoMke kartA kahalatetheaura svargavAsa kara cuke the, aisA nimnalikhita . zlokase anumAna hotA hai: siddhAntopanivandhAnAM vidhAturmadagurozciram / . manmanaHsarAsi stheyAnmRdupAdakuzezayam / / 57 // __ isa zlokakA artha pahale likhA jA cukA hai| isameM jo 'siddhAntoMko TIkAeM banAnevAle' vizeNa diyA hai, vaha yadi AdipurANa jayadhavalA TIkAse pahale banA hotA, to nahIM diyA jAtA / vIrasenasvAmI 'TIkAeM ' vanA cuke the, isIliye diyA gayA hai aura, 'unake komala caraNa kamala mere hRdayasaraoNvarameM ThahareM aisI jo AkAMkSA kI gaI hai, usase dhvanita hotA hai ki, vIrasenasvAmIkA svargavAsa ho cukA thA, kyoMki paralokagata avasthAmeM hI guruke caraNa smaraNa kiye jAte haiN| isake sivAya java mahApurANa adhUrA chor3ake hI ji nasenasvAmI svargavAsa kara gaye haiM, taba svayaM hI siddha hai ki, mahApurANa unakI sabase pichalI racanA hai| jayadhavalA TIkA usase bahuta pahale bana cukI hogii| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake jAnanekA koI sAdhana nahIM hai ki, mahApurANa kisa samaya prAraMbha kiyA gayA aura usakA uttarabhAga guNabhadrAcAryane kisa samaya likhanA zurU kiyaa| kevala uttarapurANakI samAptikA samaya usakI anta prazastise mAlUma hotA hai: zakanRpakAlAbhyantaraviMzatyadhikASTazatamitAbdAnte / maGgalamahArthakAriNi piGgalanAmani smstjnmukhd||32|| zrIpaJcamyA budhA yuji divasavare maMtrivAre sudhAMzau / pUrvAyAM siMhalagne dhanupi dharaNije vRzcikAkI tulAgau / sUrye zuke kulIre gavi ca suragurau niSThitaM bhanyavayaH / / prAplejyaM sarvasAraM jagati vijayate puNyametatpurANam // 33 // isakA abhiprAya yaha hai ki, zakasaMvat 820 meM yaha mahApurANa samApta huA / mahApurANake zepa bhAgake jisako ki guNabhadrasvAmIne pUrNa kiyA hai, daza hajAra zloka haiN| yadi guNabhadrasvAmI ise lagAtAra vanAte gaye hoM, aura daza daza pAMca pAMca zloka hI isake pratidina banAte rahe hoM, to daza hajAra zlokoMkI racanAke liye pAMca varSa samajha lenA kAphI hai / arthAt uttarapurANakA prAraMbha zakasaMvat 895 ke lagabhaga huA hogA, aisA anumAna kara sakate haiM / parantu isase yaha samajha lenA hamArI bhUla hogI ki, jinasenanvAmIkA 815 ke lagabhaga dehAnta huA hogA / kyoMki isa kAlameM 140 varSakI Ayu honA eka prakArase asaMbhava hai| isase jAna par3atA hai ki, jinasenasvAmIkA zarIrAnta honepara mahApurANa bahuta varSoM taka adhUrA par3A rahA hai, aura phira guNabhadrasvAmIne usameM hAtha lagAyA hai / hama Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (36) pahale likha cuke haiM ki, jinasenasvAmIke pIche saMghake svAmI vinaya'sena hue the aura phira unake pIche guNabhadra hue the| isase anumAna hotA hai ki, zAyada guNabhadrasvAmIne saMghakA Adhipatya arthAt AcAryapada pAcukanepara mahApurANakA likhanA zurU kiyA hogA aura kyA . Azcarya hai, jo mahApurANa vIcameM isaliye par3A rahA ho ki, aisA 'mahAn Arpagrantha eka saMghAdhipati anubhavI RSike dvArA hI pUrNa honA. cAhiye, sAmAnya munike dvArA nhiiN| udhara jayadhavalA TIkAke pUrNa hote hI yadi mahApurANakI racanA zurU ho gaI ho, aura vaha isa khyAlase ki usa samaya ninasenasvAmIkI avasthA 80 varSase upara hA cukI thI, vahuta thor3I thor3I hotI rahI ho to usake dazahajAra zloka pUrNa honemeM lagabhaga 10 varSa laga gaye hoMge / mahApurANakA jitanA bhAga jinasenasvAmIkRta hai usakI zlokasaMkhyA daza hajAra hai| isa hisAvase zakasaMvat 770 taka athavA vahuta jaldI huA ho, to nidAna 765 taka to bhagavAn jinasenakA astitva mAnanemeM koI Apatti nahIM dIkhatI hai / isa taraha bhagavAn jinasena apane askhalita brahmacarya, saMyama aura pavitra vicAroMke kAraNa lagabhaga 90-95 varSakI avasthAko prApta. karake aura saMsArakA ananta upakAra karake svargavAsI hue| 1.jinasenasvAmIke guru vIrasenasvAmIkI avasthA bhI 80 varSase kama na .' huI hogI, aisA jAna par3atA hai| kyoMki ve jayadhavalATIkA pUrNa honeke daza varSe 'pahale lagabhaga zakasavat 750 meM svargavAsI hue hoMge gaura janma unakA adhika nahIM to jinasenasvAmIke 10 varSa pahale lagabhaga 665 zakameM huA hogaa| isa hisAvase 85 varSakI avasthA ho jAtI hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (37) gugabhadrasvAmI kavasa kA taka rahe, isakA nigaya karane aura bar3I kaThinatA hai| kyoMki unhoMne uttarapurANake sivAya anya kisI bhI anyameM apanI prazAsti nahIM dI hai| aura na usa samayake kisI vidvAnakA kiyA huA ulekha unake viSaya milatA hai| zrIdevasenasarike banAye hue darzanamArake kucha gAthA hama Upara de cuke haiM, jinameM yaha kahA gayA hai ki, jinamenasvAmIke zipya guNa bhadrasvAmI the / unhoMne vinayamanamunike zarIrAnta honepara siddhAntoMkA upadeza kiyA aura pIche ve bhI svargalokako sidhAre / phira vinayamenakA zipya kumArasena thA, so usane saMnyAsanaSTa hokara kASTAsaMba calAyA / isase yaha abhiprAya nikalatA hai ki, vinayasena aura gugamadrasvAmIkI mRtyuke pazcAt kumArasena sanyAsabhraSTa huA haiM, aura phira usane kATAsaMgha calAyA hai| kASTAsaMgha katra calA hai, isake liye darzanAsArakI ukta gAyAoMke Age hI kahA hai: sattasaye tevaNNe vikramarAyassa maraNapatnansa / naMdiyaDe varagAme kahosaMyo muNeyaco // 39 // nadiyaDe varagAme kumAraseNo ya styvinnnnaannii| kaho dasaNabhaho jAdo salleraNAkAle // 40 // arthAt vikramarAjA (zAlivAhana )ko mRtyuke 753 varSa pIke nandItaTa grAmameM kASThAsaMba utpanna huaa| uka grAmameM zAmro jJAtA kumArasena sallekhanAke samaya darzanase bhraSTa ho gyaa| 1. yaha nizcaya ho cukA hai ki, bhAkalaMbadase calAneyA zAlivAhana nAma vikrama thaa| janapranyoM meM jahA~ vismAnda liga rahatA hai. yahAM para gharake zakasaMvanake hI abhinAyate litA ratA hai| - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahale likha cuke haiM ki, jinasenasvAmI ke pIche saMghake svAmI vinayasena hue the aura phira unake pIche guNabhadra hue the| isase anumAna hotA hai ki, zAyada guNabhadrasvAmIne saMghakA Adhipatya arthAt AcAryapada pAcukanepara mahApurANakA likhanA zurU kiyA hogA aura kyA Azcarya hai, jo mahApurANa vIcameM isaliye par3A rahA ho ki, aisA mahAn ArSagrantha eka saMghAdhipati anubhavI RSike dvArA hI pUrNa honA cAhiye, sAmAnya munike dvArA nahIM / udhara jayadhavalA TIkAke pUrNa hote hI yadi mahApurANakI racanA zurU ho gaI ho, aura vaha isa khyAlase ki usa samaya jinasenasvAmIkI avasthA 80 varSase upara hA cukI thI, vahuta thor3I thor3I hotI rahI ho; to usake dazahajAra zloka pUrNa honemeM lagabhaga 10 varSa laga gaye hoNge| mahApurANakA jitanA bhAga jinasenasvAmIkRta hai| usakI zlokasaMkhyA daza hajAra hai| isa hisAvase. zakasaMvat 770 taka athavA bahuta jaldI huA ho, to nidAna 765 taka to' bhagavAn jinasenakA astitva mAnanemeM koI Apatti nahIM dIkhatI hai| isa taraha bhagavAn jinasena apane askhalita brahmacarya, saMyama aura pavitra vicAroMke kAraNa lagabhaga 90-95 varSakI avasthAko prApta. karake aura saMsArakA ananta upakAra karake svargavAsI hue| 1. jinasenasvAmIke guru vIrasenasvAmIkI avasthA bhI 80 varSase kama na " huI hogI, aisA jAna par3atA hai| kyoMki ve jayadhavalATIkA pUrNa honeke daza varSa 'pahale lagabhaga zakasavat 750 meM svargavAsI hue hoMge aura janma unakA adhika . nahIM to jinasenasvAmIke 10 varSa pahale lagabhaga 665 zakameM huA hogaa| isa hisAvase 85 varSakI avasthA ho jAtI hai|' - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (37) guNabhadrasvAmI kabase kaba taka rahe, isakA niNaya karanemeM aura car3I kaThinatA hai| kyoMki unhoMne uttarapurANake sivAya anya kisI bhI anyameM apanI prazAsti nahIM dI hai| aura na usa samayake kisI vidvAnakA kiyA huA ullekha unake viSayameM milatA hai| zrIdevasenasUrike banAye hue darzanasArake kucha gAthA hama Upara de cuke haiM, jinameM yaha kahA gayA hai ki, jinasenasvAmIke ziSya guNa bhadrasvAmI the| unhoMne vinayasanamunike zarIrAnta honepara siddhAntoMkA upadeza kiyA aura pIche ve bhI svargalokako sidhAre / phira vinayasenakA ziSya kumArasena thA, so usane saMnyAsabhraSTa hokara kASThAsaMgha claayaa| isase yaha abhiprAya nikalatA hai ki, vinayasena aura guNabhadrasvAmIkI mRtyuke pazcAt kumArasena sanyAsabhraSTa duA hai, aura phira usane kAThAsaMgha calAyA hai| kASThAsaMgha katra calA hai, isake liye darzanAsArakI ukta gAthAoMke Age hI kahA hai: sattasaye tevaNNe vikramarAyassa mrnnpttss| . naMdiyaDe varagAme kaTosaMgho muNeyavo // 39 // . nadiyaDe varagAme kumAraseNo ya styvinnnnaannii| kaho dasaNabhaTTo jAdo sallehaNAkAle // 40 // arthAt vikramarAjA (zAlivAhana ) kI mRtyuke 753 varSa pIche nandItaTa grAmameM kASThAsaMgha utpanna huaa| ukta grAmameM zAstroMkA jJAtA kumArasena sallekhanAke samaya darzanase bhraSTa ho gyaa| 1. yaha nizcaya ho cukA hai ki, zakasaMvavake calAnevAle zAlivAhanakA nAma vikrama thA / jainagranthoMmeM jahAM vikramAvda. likhA rahatA hai, vahAM bahuta karake zakasaMvatake hI abhiprAyase likhA rahatA hai.| .. . . . Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) vartamAnameM jo zakasaMvat calatA hai, vaha zakavikramake janmase calatA hai aura yahAM jo 753 zaka batalAyA hai, vaha maraNakA hai| ataeva zakavikramakI (zAlivAhanakI) avasthAke 89 varSa isameM jor3eM denA cAhiye / isa taraha 753+89842 zakasaMvat kAThAsaMghakI utpattikA hotA hai| isase siddha hotA hai ki, zaka 842 se pahale aura 820 ke pIche kisI samaya guNabhadrasvAmIko mRtyu ho cukI hogii| zaka 820 ke pIche kahanekA kAraNa yaha hai ki, mahApurANakI samApti unhoMne zaka 820 meM kI hai, aisA pahale kahA jA cukA hai| AtmAnuzAsana, jinadattacaritra Adi kaI grantha guNamadrasvAmIke aura bhI haiM, parantu unakI prazastiyoMke abhAvase yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki, ve mahApurANase pahale vana cuke the, yA pIcheke haiN| yadi pachike hoM, to zaka 820 ke aura bhI kaI varSa pIche taka guNabhadrasvAmIkI avasthAkI nizcita avadhi bar3hAI jA sakatI hai| prAraMbhameM kahA jA cukA hai ki, maMDalapurupakRta cUDAmaNi nighaMTumeM guNabhadrasvAmIke grAmakA nAma likhA hai| kyA Azcarya hai, jo ukta granthase unake janma tathA dIkSAdike samayakA bhI nizcita jJAna ho jaay| grnthrcnaa| jinasenasvAmIke banAye hue AdipurANa aura pArzvabhyudayakAvya ye do grantha to prasiddha tathA prApta haiM, jayadhavalA TIkA (zeSabhAga) sarvatra prApta nahIM hai, parantu usakA astitva hai / mUDavidrIke suprasiddha 1.isIliye trilokasArameM likhA hai ki,vIra nirvANake605varSa aura5mahineke vAda zakarAjA huaa| vartamAna zakasaMvat 1834 meM 605 joDanese 2439 bIranirvANa saMvat ho jAtA hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (39) siddhAntamandirameM usakI eka prati hai, aura jinendraguNastuti tathA varddhamAnapurANanAmake do granthoMkA patA harivaMzapurANakI prastAvanAse lagatA hai, jisakA ullekha pahale kiyA jA cukA hai, parantu abhItaka ina granyoMkA astitva kahIMpara sunanemeM nahIM AyA hai| zAyada kisIko yaha jJAta bhI nahIM hai ki, jinasenasvAmIke banAye hue carddhamAnapurANa tathA jinendraguNastuti nAmake bhI koI grantha haiN| ina granyoMke sivAya suprasiddha harivaMzapurANa bhI jinasenasvAmIkA banAyA huA kahalAtA hai| balki prophesara ke. vI. pAThaka, zrIyukta TI. esa. kuppUsvAmI zAstrI Adi kaI vidvAnoMne isa viSayakA kaI sthAnoMmeM ullekha bhI kiyA hai / isa lekhake likhanekA prAraMbha karane taka isa nivandhalekhakakA bhI yahI khyAla thA ki, harivaMzapurANa aura AdipurANake kartA jinasena eka hI haiN| parantu pIche vicAra. karanese acchItaraha nizcaya ho gayA ki, AdipurANake kartA jinasenase harivaMzapurANake kartA jinasena jude the| paTakoMke vizvAsake liye isa viSayameM hama yahAMpara thor3ese pramANa dete haiM: 1 AdipurANake kartA jinasenake vidyAgurukA nAma vIrasena aura dIkSAgurukA nAma jayasena thA, aisA Upara AdipurANa, pArthAbhyudaya, uttarapurANa, zrutAvatAra, darzanasAra adi kaI anyoMke AdhArase pragaTa kiyA jA cukA hai, parantu harivaMzapurANake kartA apane gurukA nAma kIrtisena likhate haiN| . 2 AdipurANakArane apane saMghakA nAma sena likhA hai, parantu gaNa nahIM batalAyA / harivaMzakekartA saMvaAdi kucha bhI nahIM likhakara Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) kevala apanA punnATagaNa vatalAte haiM aura donoMkI guruparamparA bhI eka dUsarese bilakula nahIM milatI hai / dekhiye, harivaMzapurANakI prazAstimeM jinasenasUri varddhamAnasvAmIse lekara jayasenaguru takakI guruparamparA likhakara Age kahate haiM:tadIya ziSyo'mitasenasadguru pavitrapunnATagaNAgraNI gaNI / jinendrasacchAsanavatsalAtmanA tapobhRtA varSazatAdhijIvinA 31 suzAstradAnena vadAnyatAmunA vadAnyamukhyena bhuvi prkaashitaa| tadagrajA dharmasahodara zamI samAdhIrddhama ivAttavigrahaH // 32 // tapomayA~ kIrtimazeSadikSa yaH kSipanvabhau kiirtitkiirtissnnH|| tadanaziSyeNa shivaagrsaukhybhaagrissttnmiishvrbhktibhaavinaa||33|| svazaktibhAjA jinasenasAriNA dhiyAlpayoktA hrivNshpddhtiH| yadatra kiJcidracitaM pramAdataHparasparavyAhRtidoSadUSitam // 34 // tadapramadAstu purANakovidAHsRjantu jntusthitishktivedinH| prazastavaMzo harivaMzaparvataHka me mtiHkvaalptraalpshktikaa||35|| ina zlokoMkA abhiprAya yaha hai ki, una jayasena guruke ziSya amitasena guru hue, jo pavitra punnATagaNake mukhya AcArya the, jinakI sau varSase adhika avasthA huI thI, aura jinhoMne asIma zAstradAna karake (vidyApaDhAkara) saMsArameM bar3I bhArI dAnazUratA pragaTa kI thii| unake bar3e bhAI aura 1.isa lekhake prAraMbhameM (pRSTha meM) nayaMdharase lekara harivaMzapurANake kartA jinasena takakI guruparamparA likhI jA cukI hai, vahAM jayasenasvAmItakakI gurunAmAvalI dekha lenA cAhiye / ye jayasenasvAmI SaTkhaMDasUtroMke eka TIkAkAra aura suprasiddhA vaiyAkaraNa the / AdipurANakartAke dIkSAguru jayasena inase bhinna hoNge| . . Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (41) dharmake sahodara kIrtipeNa AcArya hue, jo zAMta, pUrNabuddhi, tapasvI, aura 'dharmake mUrtimaMta zarIra the| ina kIrtiSeNake mukhya ziSya aura neminAyake bhakta jinasenasarine apanI alpabuddhike anusAra yaha harivaMzapurANa banAyA / yadi isameM kahIM pramAdavaza bhUla huI ho, to use pramAdarahita purANana ThIka kara deveM / kyoMki kahAM to prazastavaMza harivaMzarUpI parvata aura kahAM merI atizaya. nyUnazaktivAlI buddhi ! . punnATagaNa cAra saMghoM se kisa saMghake antargata hai, yahaH hama nicayapUrvaka nahIM kaha sakate haiM / paraMtu harivaMzapurANakI prazastikA jo aMtima zloka hai, usase to aisA jAna par3atA hai ki, punnATa nAmakA koI judA saMgha hI hai / vaha zloka yaha hai: vyutsRSTAparasaMghasantativRhatpunnATasaMghAnvaye prAptaH zrIjinasenamurikavinA lAbhAya vodhe punH| dRSTo'yaM harivaMzapuNyacaritaH zrIpArvataH sarvato vyApsAzAmukhamaNDalasthirataraH sthayAtpRthivyAM ciram / / arthAt dUsare saMghoMkI santatiko jisane chor3a dI hai, aise bar3e yunnATa saMghakI paripATImeM honevAle zrIjinasenasUri kavine samyagjJAnake pAneke liye jo yaha harivaMzakA puNyacaritrarUpI zobhAmaya parvata dekhA hai-racA hai, vaha saba orase AzAoMke (dizAoMke vA icchAoMke ) mukhamaMDalako vyApta karatA huA pRthvImeM cirakAla taka sthira rhe| . . . . . . . iNDiyana ainTikkerI ( 12113-16 ) meM rASTrakUTavaMzIya mahArAja prabhUtavarSa (dvitIya) kA jo dAnapatra prakAzita huA hai Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) aura jisameM vijayakIrtike ziSya arkakIrti muniko zilAgrAmake jinendramandirako zakasaMvat 739 meM pAMca grAma denekA jikara hai, usameM--. 'zrIyApanIyanandisaMghapuMnAgakSamUlagaNe zrIkIAcAryAnvaye aisA pada diyA huA hai| isase aisA bhI jAna par3atA hai ki, punATa vA 'nAgagaNa usa yApanIya saMghakA eka gaNa hai, jisakI gaNanA jainAbhAsoMmeM kI jAtI hai / jo ho isa viSayameM hama phira kabhI vi-- cAra kareMge, yahAM kevala itanA hI siddha karanA hai ki, harivaMzapurANake kartA punnAgagaNake the aura isaliye ve senasaMghI jinasenase pRthak the| 3 harivaMzapurANake prAraMbhameM granthakarttAne jinasena aura unake guru vinayasenakI prazaMsA kI hai| isase acchI taraha spaSTa ho rahA hai. ki, prazaMsA karanevAle granthakartAse, prazaMsita jinasena dUsare haiN| . ___4 harivaMzapurANameM neminAtha bhagavAnakA janma saurIparameM likhA hai aura uttarapurANameM dvArikAmeM likhA hai| isake sivAya harivaMza aura uttarapurANake kathAbhAgameM aura bhI kaI eka bheda haiM / isase bhI jAna par3atA hai ki, AdipurANake kartAse harivaMzake kartA pRthak haiN| kyoMki uttarapurANa AdipurANake kartA jinasenake ziSya guNabhadrakA banAyA huA hai / yadi harivaMzapurANako guNabhadrake guru jinasenane hI banAyA hotA, to guNabhadrasvAmI apane guruke likhe hue kathAbhAgase viruddha kucha bhI nahIM likhate, yaha nizcaya hai| harivaMzake kartA dUsare saMghake the aura uttarapurANake ko dUsare saMghake the; isIliye kathAbhAgameM donoMkA matabheda dikhalAI detA hai| . .. harivaMzapurANa aura AdipurANakA bahuta vicArapUrvaka svAdhyAya karanese bhI acchI tarahase samajhameM AtA hai ki, inake racayitA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (43) kavi bhinna 2 haiN| donoMkI kAnyazailI, kathAnaka kahanekA DhaMga utprekSAe~, kalpanAe~, Adi sabhImeM bahuta bar3A antara dikhalAI detA hai| . yahAM viSayAntara hotA hai to bhI hama apane pAThakoMse kSamA mAgakara yaha kaha denA bhI Avazyaka samajhate haiM ki, harivaMzapurANako aura padmapurANako jo kaI logoMne kASThAsaMghI AcAryoMkA vanAyA huA samajha rakkhA hai, so kevala bhrama hai / kyoMki jisa samaya ye donoM grantha bane haiM, usa samaya kASThAsaMghakA sUtrapAta bhI nahIM huA thaa| kyoMki kASThAsaMghakI utpatti darzanasArake matase. zakajanma saMvat 842 (zakamRtyu 753 ) meM jinasenake satIrtha. vinayasenake ziSya kumArasena dvArA huI hai, jaisA ki hama pUrvameM likha cuke haiM ( dekho pRSTha 37 ) aura harivaMzapurANa zakasaMvat.705 meM vanA hai, tathA padmapurANa usase bhI pahale vIra ni0 saMvat 1203 meM arthAt zakasaMvat 598 meM racA gayA hai| harivaMzapurANake katIne ravipeNAcAryakI stuti kI hai, isase bhI mAlUma hotA hai ki vaha harivaMzase bhI pahalekA hai / ataeva padmapurANa aura harivaMzapurANa kASThAsaMghI nahIM hai| inakA kathAbhAga uttarapurANase nahIM 1. yathA-kRtapadmodayodyotA pratyahaM privrtitaa| , . mUrtikAvyamayI loke raveriva ravepriyA // 34 // varAMganeva sAgairvarAMgacaritArthavAk / kasya notyAdayedUgADhamanurAgaM svagocaram // 35 // - ina zlokoMse yaha bhI mAlUma hotA hai ki, ravipeNasvAmIne padmapurANake sivAya varAMgacaritra nAmakA bhI eka bahuta uttama kAvya banAyA hai| . . . . Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (44) milatA hai, kevala isI eka kAraNase ye kASThAsaMghI nahIM ho sakate haiN| __harivaMzapurANake sivAya alaMkAracintAmaNi nAmakA eka alaMkAra viSayaka grantha bhI bhagavajinasenake nAmase prasiddha ho gayA hai| paraMtu sivAya isake ki usake chapAnevAloMne usake TAiTilapejapara " bhagavajinasenAcAryakRta ' likha diyA hai, aura koI pramANa usake 'jinasenAcAryakRta honemeM nahIM hai| lagabhaga 20 varSa pahale isa granthakA kAvyAmbudhi nAmaka saMskRta mAsikapatrameM prakAzita honA zurU huA thA, jo ki suprasiddha jainavidvAn padmarAjapaNDitake dvArA veMgalorase nikalatA thA / usameM unhoMne ise ajitasenAcAryakRta likhA thaa| isase nizcaya hotA hai ki vaha ukta AcAryakRta hI hogA / aura yadi anitasenAcAryakRta nahIM hai, to bhI isameM to kisI prakArakA sandeha nahIM hai ki, vaha bhagavajinasenakRta nahIM hai| kyoMki usameM:saMskRtaM prAkRtaM tasyApabhraMzo bhUtabhASitam / . ... iti bhASA catasropi yAnti kAvyasya kAyatAm // (pRSTha 28). Adi tIna zloka uddhRta kiye haiM, jo ki vAgbhaTAlaMkArake haiM aura vAgbhaTAlaMkArake kI vi0 saM0 1179 meM: aNahillapurapATaNameM jinasenasvAmIse tIna sau varSa pIche hue haiN| isake sivAya zrImatsamantabhadrAcAryajinasenAdibhASitam / * lakSyamAtraM likhAmi svanAmasUcitalakSaNam // (pRSTha 30) isa zlokameM svayaM kavi hI kaha rahA hai ki, jinasenAcArya mujhase bhinna haiM / AvazyakatA honepara isa. viSayameM aura bhI aneka pramANa, iidaye jA sakate haiN| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (45) jayadhavalATIkAkA zeSamAga bhagavajinasenakA banAyA huA hai| isake kaI pramANa pahale diye jA cuke haiN| unake sivAya prAkRtazabdAnuzAsanake kartA mahAkavi trivikramakI prazastise bhI isa vAtakA patA lagatA hai, ki jinasenasvAmIne koI prAkRtakA grantha banAyA hai aura vaha bahuta karake yahI saMskRtaprAkRtamizra vIrasenIyA TIkAkA zeSabhAga hogAH zrutabharturarhananditravidyamuneH pdaambujbhrmrH| zrIvANamukulakamaladyumaNerAdityazarmaNaH pautrH|| zrImallinAthaputro lkssmiigrbhaamRtaambudhisudhaaNshuH| somasya vRttavidyAdhAnA bhrAtA trivikramAsukaviH / / zrIvIrasenajinasenAcAryAdivacaHpayodhitaH katicit / prAkRtapadaratnAni prAkRtakRtibhUpaNAya vicinoti / / isakA bhAvArtha yaha hai ki, arhanandi vidyamunikA zipya, AdityazarmAkA pautra, mallinAthakA putra, lakSmImAtAke garbhasamudrase nikalA huA candramA aura somakA bhAI trivikrama sukavi vIrasena jinasena Adi AcAryoMke vacanasamudrase kucha prAkRtapadarUpI ratna nikAlakara apanI prAkRtaracanAkI zobhAke liye saMgraha karatA hai| ___ isa taraha jinasenasvAmIke banAye hue varddhamAnapurANa, pArzvastuti, nayadhavalA TIkA, AdipurANa, aura pArzvabhyudayakAvya ina pAMca granyoMkA nizcita rUpase patA lagatA hai| inake sivAya .. 1. bhagavajinasenakA banAyA huA eka jinasahasranAmastotra bhI hai, parantu vaha AdipurANake antargata hai, isaliye judA nahIM ginAyA gyaa| . - Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) dropadIprabaMdha Adi do cAra grantha aura bhI jinasenAcAryake nAmase prasiddha haiM / parantu jaba taka svataH acchI tarahase na dekha liye jAveM taba taka yaha kahanA kaThina hai ki, ve vAstavameM kisake banAye hue haiN| kyoMki jinasena nAmake aura bhI aneka vidvAn AcArya ho gaye haiN| uparyukta pAMca granthoM se isa samaya pArthAbhyudaya aura AdipurANa ye do hI grantha prasiddha aura prApya haiM, isaliye hama apane pAThakoMko yahAMpara unhIMkA thoDAsA paricaya karA denA cAhate haiN| ___ pArthAbhyudaya-yaha 364 mandAkrAntA vRttoMkA eka khaMDakAvya hai / saMskRta sAhityameM apane DhaMgakA yaha eka hI kAvya hai| isameM mahAkavi kAlidAsakA suprasiddha kAvya meghadUta savakA sana veSTita hai / meghadUta kAvyameM jitane zloka haiM, aura una zlokoMke jitane caraNa haiM, ve saba eka 2 vA do 2 karake isake pratyeka:zlokameM praviSTa kara liye gaye haiM, arthAt meghadUtake pratyeka caraNakI samasyApUrti karake yaha kautukAvaha grantha racA gayA hai| saMskRtame meghadatake zlokoMkA antima caraNa le lekara to aneka grantha race gaye haiM-jaise nemidUta, zIladUta, hasapAdAGkadRta Adi / parantu sampUrNa granthako veSTita karanevAlA yaha eka hI kAnya hai / jisa kathAko lekara isa apUrva granthakI racanA huI hai, usakA sAra bhAga isa prakAra hai: 1. yaha di. jainakavi vikramakA banAyA huA hai / isameM rAjImatI aura neminAthakA caritra varNita hai / chapa cukA hai| 2. yaha zvetAmbara jaina kavi cAritra sundara gaNikA vanAyA huA hai| isameM sthUlabhadrAcAryakA caritra hai. / chapacukA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) 66 isa bharatakSetra ke suramya nAmaka dezameM eka podanapurI nAmakI nagarI thI, jisameM araviMda nAmaka rAjA rAjya karatA thA / rAjAke maMtrI vizvabhUtike kamaTha aura marubhUti nAmake do putra the / avasthA prApta honepara ina donoMko maMtrIkA pada prApta huA aura kramase varuNA aura vasuMdharA nAmakI sundara kanyAoMke -sAtha ina donoMkA vivAha ho gayA / eka vAra aravindramahA- rAja marubhUtiko apane sAtha lekara vajravIrya nAmaka rAjAko jItaneke liye usakI rAjadhAnIpara car3ha gaye / idhara kamaThakA mana marubhUtikI strI vasundharApara Asakta ho rahA thA, so usane avasara yAkara apanI strI varuNAke dvArA vasundharAko ekAntameM prApta karake nAnA prakAra ke kAmakauzaloMse vazameM kara lI aura usakA zIla naSTa kara diyA / parantu yaha vAta chupI nahIM rahI / aravinda mahArAjako - lauTakara apanI rAjadhAnImeM praveza karaneke pahile hI isakA patA laga gayA, isaliye unhoMne marubhUtise pUchA ki, bhAIkI khIke sAtha patita honevAleko kyA daMDa denA cAhiye ? aura usane jo uttara diyA usIke anusAra kamaThako yaha AjJA dekara nagarIsa nikalavA diyA ki aba vaha kabhI merI dRSTike sAmhane na Ave / nidAna kamaTha marubhUtipara kruddha hokara gharase nikala gayA aura vanameM tApasI hokara kAyakleza karane lagA / marubhUtikA hRdaya bahuta komala thA, isaliye 'jaba usane ghara Akara yaha sunA ki, merA bhAI dezase nikAla diyA gayA hai, taba bahuta duHkhI huA aura pazcAttApa karatA huA / kamaThake pAsa pahuMcA / vahAM usakA krodha zAnta karanake liye . Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) jyoM hI isane mastaka navAyA, tyoM hI duSTa kamaThane apane sirapara ( tapasyAke liye ) rakkhI huI zilAko paTakakara marubhUtikA prANa le liyA / kucha samaya pIche kamaTakI Ayu bhI pUrI huI / tadanantara ina donoMne nAnA yoniyoM meM nAnA janma dhAraNa kiye aura marubhUtike jIvane pratyeka janmameM kamaTake dvArA prANa khokara * antameM vArANasIke mahArAja vizvasenakI brAhmI (vAmA ) mahAdevIke udarase pArzvanAtha tIrthakarakA janma dhAraNa kiyA / tathA kamaThane zambara nAmake jyotipIdevakI paryAya pAI / jisa samaya pArzvanAtha bhagavAn niSkramaNa kalyANake pazcAt pratimAyoga dhAraNa kiye hue virAjamAna the, usa samaya zambara AkAzamArgale. bhramaNa karatA huA vahAMse nikalA aura apane pUrva vairako smaraNa karake unako kaSTa dene lagA / " basa isI kathAnakako lekara pArzvamyudaya racA gayA hai / isameM zambara devako yakSa, jyotirbhavanako alakApurI, aura yakSakI varSazApako zambarakI varSazApa mAna lI hai| isake sivAya pUrva aura vartamAna bhavoMkI vartamAnarUpameM hI kalpanA kI hai| 1 jaba meghadUtake kathAnaka meM aura pArzvacaritrake kathAnaka meM jamIna AsamAnakA antara hai, taba meghadUtake caraNoMko lekara pArzvacaritrakA 1 isase jAna par3atA hai ki prathamAnuyogakI kathAoM meM kavi apanI racanAko camatkRtipUrNa aura hRdayagrAhiNI banAne ke liye kucha nyUnAdhikya bhI kara sakatA hai / kathAkI mUlabhitti mAtrakA Azraya rakhake vaha usameM manamAne prasaMgoM kI kalpanA kara sakatA hai / mahAkavi kAlidAsa, bhavabhUti AdikI racanAoM meM bhI yaha bAta dekhI jAtI hai / jinaM mahAbhAratAdi granthoMkI mUla kathAeM lekara .. unhoMne apane grantha banAye haiM, unase unake AkhyAnoMkA pUrA 2 sAdRzya nahIM hai / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 49 ) racanA kitanA kaThina kArya hai, ise kAvyaracanAke marmajJapAThaka acchI tarahase samajha sakate haiM / aisI racanAoM meM kliSTatA aura nirasatA AnekI bahuta bar3I saMbhAvanA hai / parantu pArzvAbhyudaya kliSTatA aura nirasatAke doSoMse sApha vaca gayA hai| Apa isake kisI bhI ' zlokako par3heMge to yaha nahIM mAlUma hogA ki, samasyApUrti par3ha rahe haiM / Apako eka navIna hI 1 AsvAda milegA / hama kisI kAnyakI zailIke kAvyakA kevala apane adhyayanake aura apanI jAMcake bharose hamArA yaha kahanA to bar3he bhArI sAhasakA kArya hogA ki mahAkavi jinasenakI kavitA kavikulaguru kAlidAsakI kavitAke jor3akI hai / parantu itanA kahe vinA to nahIM rahA jAtA hai ki, kAlidAsake granthoMkA jitanA adhyayana, adhyApana, Alocana, aura pratyAlocana huA hai utanA yadi jinasenake granthoMkA ho, to isa kavizreSThakA Asana saMskRtasAhityameM AzAse bhI adhika UMcA hue vinA nahIM rahegA / kheda isI bAta kA hai ki, dhArmika pakSapAtake kAraNa ajaina vidvAnoMmeM to ina granthoMkA paThana pAThana nahIM rahA hai aura jainiyoMmeM koI vidvAn nahIM hai / jo thor3e bahuta haiM, unakI vidyA aisI nikammI aura nirvIrya hai ki, usake dvArA ina ratnoMke guNa pragaTa honekI AzA hI nahIM kI jA sakatI hai| to bhI kyA cintA hai - kAlohyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI / hamako vizvAsa hai ki kabhI na kabhI niSpakSa vidvAnoMke hAthameM jAkara jinasenake grantha apane yathArtha guNako pragaTa kiye vinA nahIM raheMge / 1 A 4 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (50) pro0 ke0 vI0 pAThaka aise hI nippakSa vidvAnoM se eka haiM / unhoMne rAyala eziyATika susAyaTIma kumArilamaha aura bhartRharike viSayameM jo nibaMdha par3hA thA, usama jinasenasvAmIke viSayameM dekhiye kyA rAya dI thI;-- jinasena lived on into the reign of Amogharrarsha, as he tells us himself in the pArzvabhyudaya. This poem is one of the curiosities of Sauskrit literature. It is atonce the product and the wirror of the literary taste of the age. The first place among Indian poets is alloted to kAlidAsa by consent of all. jinasena, however, claims to be considered a higher genius than the author of Cloud Messenger ( meghadata ). isakA abhiprAya yaha hai ki, "jinasena amoghavarSa (prathama) ke rAjya kAlameM hue haiM jaisA ki unhoMne pArvAbhyudayameM kahA hai| pAzrvAbhyudaya saMskRta sAhityameM eka kautukajanaka utkRSTa racanA hai / yaha usa samayake sAhitya svAdakA utpAdaka aura darpaNarUpa anupama kAvya hai / yadyapi sarvasAdhAraNakI sammatise bhAratIya kaviyAma kAlidAsako pahilA sthAna diyA gayA hai, tathApi jinasena meghadUtake kartAkI apekSA adhikatara yogya samajhe jAneke adhikArI haiN|" pArzvabhyudayakI kavitAkA isa lekhake pAThaka bhI thor3A bahuta rasAsvAdana kara sakeM, isaliye hama yahAMpara thoDese padya bhAvArthasahita uddhRta kiye dete haiM: kallolAntarbalinaziziraH zIkarAsAravAhI dhUtodyAno madamadhulihAM vyaJjayatsiJjitAni Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (51) " yatra strINAM harati suratiglAnimaGgAnukUla: zipAvAtaH priyatama iva praarthnaacaattukaarH||" 112 // - arthAt-usa nagarImeM pAnIkI laharoMke saMyogase zItala rahanevAlA, pAnIke vinduAko apane sAtha ur3AnevAlA, aura bagIcoMko kampAyamAna karanevAlA ziprAnadIkA vAyu matavAle bhauroM sarIkhA zabda karatA huA calatA hai aura suratakrIDA karaneke liye cATukAra ( khuzAmada ) karanevAle patike samAna striyoMke aMgoMse lagakara unake ( pUrvakRta ) suratakrIr3Ake khedako dUra kara detA hai / citraM tanme yadupayamanAnantaraM viprayuktA tvattaH sAdhvI suratarasikA sA tadA jIvatisma / manye rakSatyasunirasanAddhAtumApadgatAnA-- "mAzAvandhaH kusumasadRzaM prAyazo hyaGganAnAm // 35 // zambara (kamaThacara ) yakSa pArzvanAthasvAmIse kahatA hai-mujhe yaha Azcarya mAlUma hotA hai ki vivAhake pazcAt tujhase judI ho jAnepara terI suratarasikA aura sAdhvI strI ( vasuMdharA ) jItI vanI rahI / yadyapi dukhinI striyoMkA AzArUpI baMdhana phUlake samAna komala hotA hai / parantu maiM to samajhatA hUM ki unake prANoMko nakalanese vahI vacA letA hai| tvatsAdRzyaM manasi guNitaM kAmukInAM manohRt kAmAvAdhAM laghayitumatho dRSTukAmA vilikhya / yAvatpItyA kila bahurasaM nAtha pazyAmi koNai. "rastAvanmuhurupacitaidRSTirAlupyate me||" : sarga nA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (52) he nAtha, kAmavatI striyoMke manako haraNa karanevAlI, nAnArasamayI aura jImeM samAI huI ApakI mUrtiko jyoM hI maiM kAmako pIDAko kama karaneke liye citrapaTapara likhatI hai. aura prItipUrvaka dekhanA cAhatI hUM, tyoM hI vAra 2 baDhnevAle garama garama AsU merI dRSTiko roka dete haiM ApakI mUrtike darzana nahIM karane dete haiN| tIvrAvasthe tapati madane puSpavAmadaGga talpe'nalpaM dahati ca muhuH puppabhedaH prklte| tIvApAyA tvadupagamanaM svamamApi nApaM "krUrastasminnapi na sahate saGgamaM no kRtaantH|| 35 varga: he nAtha, atizaya tIna madana apane puppavANoMse mere aMgoMko saMtApita karatA hai aura phUloMse racI huI sejapara bhI mujhe vAraMvAra jalAtA hai | isase atizaya dukhI hokara maiM ApakA samAgama cAhatI huuN| parantu svapnameM bhI ApakA saMgama nahIM hotA hai-nidrA hI nahIM AtI hai| hAya ! yaha nirdaya deva pratyakSakI to kauna kahe, svapnameM bhI hamAre saMyogako sahana nahIM karatA hai| vittAninnaH smaraparavazAM vallabhAM kAMcidekAM dhyAnavyAjAtsmarati ramaNI kAmuko nUnameSaH / ajJAtaM vA smarati sudatI yA mayA pitA'sI "ttAM cAvazyaM divsgnnnaattpraamekptniim||" 33 zambara- deva pArzvanAthasvAmIko dhyAnastha dekhakara kahatA haiyA to yaha nirdhana kAmI dhyAnake vahAnese apanI kisI pyArI sundarI aura kAmake vazameM par3I huI strIkA smaraNa karatA hai athavA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (53) jisa sundara dantoMvAlI vasuMdharAko maiMne ( kamaThane ) dRSita kI thI aura jo mere Aneke dinoMkI ginatI kiyA karatI thI, usakA ajJAtabhAvase dhyAna karatA hai / isameM sandeha nahIM hai| ___ pArzvabhyudayakI kavitAkI vAnagIke liye hama samajhate haiM ki itane zloka vasa hoMge / kAvyamarmajJa pAThakoMse yahAM hama eka prArthanA kara denA ucita samajhate haiM ki, jisa samaya Apa pArvAbhyudayakI tulanA kisI dUsare granyase kareM, usa samaya isa vAtako na bhUla jAveM ki, isakI racanAmeM kavi apanI kalpanAko bahuta hI parimita aura saMkucita kSetrameM rakhaneke liye vivaza huA hai| Apako yaha dekhanA cAhiye ki, samasyAke eka niyamita pradezameM isa mahAkavikI pratimA aura kalpanAne kaisA manohArI nRtya kiyA hai| yadi Apa aisA na kareMge, aura kisI svataMtra kAvyake sAtha isako bhI svataMtra kAnya mAnakara tulanA kareMge, to ApakI tulanA nyAyasaMgata nahIM hogii| hamako vizvAsa hai ki, yadi Apa isa kAvyako sacce samAlocakake netroMse dekheMge, to yogirAT paMDitAcAryake isa zlokako duharAye vinA nahIM raheMge ki: zrIpAzcAtsAdhutaH sAdhuH kamaThAtkhalataH khlH| pAzvAbhyudayataH kAvyaM na ca kacidapINyate // 17 / / arthAt-zrIpArzvanAthase bar3hakara koI sAdhu, kamaThase bar3hakara koI duSTa aura pArthAbhyudayase bar3hakara koI kAvya nahIM dikhalAI detA hai| . pArvAbhyudaya kAvya amoghavarSake rAjyakAlameM vanA hai, aisA usakI antaHprazastike zlokase vidita hotA hai Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 54 ) iti viracitametatkAvyamAveSTaya medhaM bahuguNamapadopaM kAlidAsasya kAvyam / malinitaparakAvyaM tiSThatAdAzazAGka bhuvanamavatu devaH sarvadAmoghavarpaH // aura eka prakArase yaha nizcaya hai ki, jayadhavalATIkAse jo ki zaka 759 meM pUrNa huI hai aura lagabhaga 790 ke vananA zurU huI hogI pArzvabhyudaya pahile banA hai| taba zaka saMvat 736 se (jo ki amoghavarSake rAjyarohaNakA nizcita samaya hai ) zaka 750 takake kisI madhyakAlameM pArkhAbhyudaya nirmANa huA hogaa| ___ pArvAbhyudayakI racanAke sambandhameM yogirAT paMDitAcAryane jo ki ukta kAvyake TIkAkAra haiM, eka kautukajanaka kathAkA ullekha kiyA hai / usakA sArAMza yaha haiM, ki:__"koI kAlidAsa nAmake kavi apane meghadUta nAmake kAvyako aneka rAjAoMko sunAte hue vaMkApuranareza amoghavarpakI sabhA Aye aura unhoMne vahAM ghamaMDake sAtha dUsare vidvAnoMkI avahelanA karate hue apanA kAvya par3hakara sunAyA / kAlidAsakI yaha uddhatatA vinayasena nAmake muniko sahana nahIM huI / isaliye unhoMne usakA ahaMkAra naSTa karaneke liye tathA sanmArgakI prabhAvanA karaneke liye jinasena munise Agraha kiyA / mahAkavi jinasena 'ekasaMghi' the. arthAt unheM koI bhI zloka vA graMtha eka bAra sunanese kaNThastha ho jAtA thA / isaliye unhoMne meghadUtake 120 zloka tatkAla hI hRdayastha kara liye aura phira haMsakara kahAH Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (55) " purAtanakRtisteyAtkAvyaM ramyamabhUdidam " arthAt " yaha kAnya eka purAne granthase curAyA gayA hai, isaliye isameM sundaratA A gaI hai / " jinasenake ina zabdoMko sunakara kAlidAsako vahuta krodha AyA / ve vole: . " paThatAtkRtirasti cet " arthAt " yadi koI purAnA grantha hai jisameMse ki maiMne meghadUta curAyA hai, to par3ha karake sunAo / " jinasenane kahA, " grantha hai to, parantu yahAMse bahuta dUrIpara eka nagarameM hai, isaliye maiM vahAMse ATha dinake bhItara lAkara phira sabhAmeM par3hakara sunAUMgA / " yaha sunakara sabhApati mahArAjane kahA, "acchA ThIka hai / Ajase AThaveM rAja vaha anya lAkara sunAyA jAve" aura samA visarjana kara dii| isake pazcAt apane sthAnapara Akara mahAkavi jinasenane pAmyuidaya kAvyakI racanA karanA zurU kI aura use eka saptAhameM pUrNa karake AThaveM roja rAjasabhA pahucakara sunA dI / antameM kAlidAsako lajjita tathA garvagalita karake svAmIne yaha bhI pragaTa kara diyA ki, vAstavameM kAlidAsakA kAnya svataMtra hai, maiMne kevala inheM lajjita karaneke abhiprAyase yaha meghadRtaveSTita pAzrvAbhyudaya banAyA hai !" isameM jo kAlidAsakA sambandha vatalAyA hai, usase isa kathAke satya honemeM sandeha hotA hai| kyoMki zakakI AThavIM zatAbdimeM 'kAlidAsanAmakA koI bhI kavi nahIM huA hai aura yadi huA bhI ho, to vaha meghadUtakA karttA to kadApi nahIM hogaa| kyoMki Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojake samaya hai, vaha lAmAjakA samaya (56) yaha mata aba prAyaH sarvamAnya ho gayA hai ki, zAkuntala, kumArasaMbhava, meghadUta, raghuvaMza Adi suprasiddha aura manohara kAvyoMkA racayitA kAlidAsa vikramAdityake samayameM ho gayA hai, aura vikra. mAditya jinasenasvAmIse lagabhaga 900 varSa pahile ho gaye haiN| eka kAlidAsakI saMbhAvanA dhArAdhIza mahArAja bhojake samayameM . bhI kI jAtI hai, parantu bhojakA samaya bhI jinasenasvAmIse nahIM milatA hai, vaha lagabhaga do sau varSa pIche calA jAtA hai / isaliye isa dUsare kAlidAsakA bhI jinasenasvAmIse sAkSAt honA saMbhava nahIM / ho sakatA hai| mahAkavi kAlidAsa jinasenasvAmIse vahuta pahile ho gaye haiM, isake liye eka bahuta acchA pramANa vIjApura jileke AyaholI grAmake megUtI nAmaka jainamaMdirakA zilAlekha hai, jo ravikIrti nAmake jainavidvAnakA likhA huA hai / isa lekhameM pahile mahAparAkramI rAjA harSako parAsta karanevAle caulukyavaMzIya mahArAjaH satyAzraya pulakezIkI bahutasI prazaMsA karake antameM likhA hai ki,-- yasyAmbudhitrayanivAritazAsanasya _ satyAzrayasya paramAptavatA prasAdam / zailaM jinendrabhavanaM bhavanaM mAhimnAm nimmApitaM matimatA ravikirtinedam // 1. paramArarAjAoMke lekhoMse siddha huA hai ki, rAjAbhojakI mRtyu vi. saM. 1112 ke lagabhaga huI thI, aura 1115 meM udayAditya nAmaka rAjA dhArAke siMhAsanapara baiThA thaa| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (57) yenAyoji na vezma sthiramarthavidhau vivekinA jinveshm| . savijayatAM ravikIrtiH kavitAzritakAlidAsabhArAvikIrtiH / paMcAzatsu kalau kAle pasu paMcazateSu ca samAsu samatItAsu zakAnAmapi bhUbhujAm // . isameM ravikIrtine Apako kAlidAsa aura bhAravi sarIkhA kIrtizAlI kavi kahA hai aura mandira vananekA samaya zakasaMvat 556 vatalAyA hai / isase mAlUma hotA hai ki, kAlidAsa zaka 556 se bhI bahuta pahile ho gaye haiN| ravikIrtike samayameM unakI kirti dezavyApinI ho cukI thii| isaliye unakA jinasenase sAkSAtkAra nahIM ho sakatA hai| __ meghadUta saMskRtake sarvottama kAvyoMmeM ginA jAtA hai aura vAstameM vaha hai bhI vahuta manohara / tava ravikIta jisakI kIrtikI apane liye upamA dekara Apako gauravAnvita mAnate haiM, utta kAlihAsako chor3akara. meghadUtako kisI aprasiddha kAlidAsakA banAyA huA kalpita karanA hameM to ThIka nahIM mAlUma hotA hai / yogirAT paMDitAcAryakI ukta kayA yoM to par3hanemeM acchI aura prabhAvazAlinI mAlUma hotI hai, paraMtu usameM jo kAlidAsake prati jinasenasvAmIkI asUyA aura asatyabhASaNatA pragaTa kI gaI hai, vaha eka pUjya granthakArake caritake sarvathA ayogya hai / usase prazaMsA honA to dUra rahA, bhagavAn jinasena jaise virAgI manonigrahI hAtmAke pavitra caritrameM eka bar3A bhArI lAMchana lagatA hai| . . Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 58 ) isake sivAya yaha bhI to socanA cAhiye ki, yogirATra paMDitAcArya jinasenake samayakAlIna to the hI nahIM, unase lagabhaga ATha sau varSa pIche hue haiM aura dUsare kisI granthakArane isa kathAkA ullekha kiyA nahIM hai, taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki yaha kathA sarvathA vizvasanIya hai? janazrutiyoMke AdhArase likhI huI kathAoM meM aisI bhUleM bahudhA huA karatI haiM / jo ho, pArzvAbhyudayakI racanA cAhe jisa kAraNase huI ho; kAlidAsako lajjita karaneke liye huI ho athavA apanA pANDitya pragaTa karaneke liye huI ho parantu isameM saMdeha nahIM hai ki, vaha saMskRtasAhityakA eka kautukajanaka ratna hai / 1 AdipurANa -- mahApurANake do bhAga haiM / pahile bhAgakA nAma AdipurANa hai aura dUsarekA uttarapurANa / AdipurANameM mukhyataH prathama tIrthaMkara aura prathama cakravartIkA caritra hai aura uttarapurANameM zeSa 23 tIrthakaroMkA tathA cakravartI nArAyaNa Adi zalAkA puruSakA caritra hai| pUre mahApUrANameM cauvIsa tIrthakara, bAraha cakravartI, nau nArAyaNa, nau pratinArAyaNa, aura nauvalabhadra ina 63 zalAkApuruSakA caritra hai| digambara sampradAyameM prathamAnuyogakA yaha sabase pradhAna grantha / hamAre yahAM jitane purANa, kAvya, nATaka, Adike grantha haiM, una sabakI kathAe~ prAyaH isI mahApurANase lI gaI haiM / mahApurANakI zlokasaMkhyA 20 hajAra hai, jisameMse 12000 zlo 1. pArzvAbhyudayakI TIkAmeM ' ratnamAlA ' nAmake kozake jagaha 2 pramANa diye haiM aura ratnamAlAkA karttA ' igdaNDanAtha' nAmaka jainavidvAn vijayanagaranareza harihararAjake samaya zaMkasaMvat 1321 meM huA hai aura isase pIche yogirAT paMDi tAcArya hue hoMge / 4 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koMmeM AdipurANa pUrNa huA hai aura zeSa 8000 zlokoMmeM uttarapurANa samApta huA hai / AdipurANameM 47 parva vA adhyAya haiM / jinameM 42 parva pUre aura 43 veM parvake tIna zloka jinasenasvAmIke banAye hue haiM / zeSa pAMca parva ( 1620 zloka ) guNabhadrasvAmIke banAye hue haiN| bhagavAn jinasena 43 va parvake kevala tIna zloka hI vanA pAye the ki unakA dehotsarga ho gayA / kahate haiM ki, jisa samaya jinasenasvAmIne mahApurANakA prathama maMgalAcaraNakA zloka banAyA thA; usa samaya unhoMne apane zipyAse kaha diyA thA ki, yaha granya mujhase pUrNa nahIM hogA / maMgalAcaraNake zlokameM jo akSara aura zabda yojita hue the; unake nimittase usa vizAla buddhizAlI mahAtmAne yaha bhaviSya kahA thA aura nidAna vaha pUrNa huA ! zeSa granya guNabhadrAcAryane pUrNa karake apanI gurumaktikA paricaya diyA / - paM0 kuppUsvAmI zAstrI Adi kaI eka vidvAnoMkA aisA khyAla hai ki, mahApurANa jainiyoMkA sabase pahilA granya hai| isake pahile unakA aura koI purANa anya nahIM thA / aura isake liye ve hastimalli kavike vikrAntakauravIya nATakakA yaha zloka peza karate haiM, tacchipyapravaro jAto jinasenamunIzvaraH / yadvAGmayaM purorAsIta purANaM prathamaM bhuvi // isakA abhiprAya yaha hai ki, unake (vIrasenake ) zipya jinasena * hue, jinhoMne purudevakA arthAt AdinAtha bhagavAnakA mukhya purANa banAyA / isa zlokameM jo 'prathama' pada hai, usakA artha Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (60) pahalA:' nahIM, kintu 'mukhya' karanA cAhie / zrIyukta kuppUsvAmIne isakA artha 'pahalA' karake jIvaMdharacaritrakI bhUmikAmeM likha diyA hai ki, " jinasenAcAryaH purANakRtAmAdimo jaineSu / " arthAt jainapurANa vanAnevAloMmeM jinasena sabake pahile haiM / paraMtu yaha eka bhrama hai| jinasenasvAmIke pahile jainiyoMmeM kaI purANakartA ho gaye haiN| hAM! yaha vAta dUsarI hai ki, AdipurANa una sampUrNa purANoMmeM apane DhaMgakA sabase pradhAna grantha banA aura yahI abhiprAya hastimallake diye hue 'prathama' padase sUcita hotA hai / jinasenasvAmIke ziSya guNabhadrAcArya uttarapurANakI prazastimeM svayaM isa bAtako svIkAra karate haiM ki, AdipurANako jinasenasvAmIne kaviparamezvara nAmake kavikI banAI huI gadyakathAke AdhArase banAyA hai| dekhiye, prazastikA 16 vA zlokaH-- kaviparamezvaranigaditagadyakathAmAtRkaM purozcaritam / sakalachandolaGkRtilakSyaM sUkSmArthagUDhapadaracanam // kaviparamezvara jinakA dUsarA nAma kaviparameSThI bhI hai, karnATaka prAntameM eka bar3e nAmI kavi ho gaye haiN| karnATakakavicaritra nAmaka granthake katI kahate haiM ki, kanaDIke suprasiddha kavi AdipaMpane unakI bar3I prazaMsA kI hai| aura paMpakavi hI kyoM, AdipurANameM svayaM jinasenasvAmIne unako pUjya mAnakara smaraNa kiyA hai. . . sa pUjyaH kavibhiloke kavInAM prmeshvrH| vAgarthasaMgrahaM kRtsnaM purANaM yaH samagrahIt // 60 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (61) arthAt:-vaha kaviparamezvaraM kaviyoMke dvArA pUjane yogya hai, jisane vANI aura usake arthakA jisameM saMgraha hai, aisA sampUrNa purANa bnaayaa| isase yaha bhI mAlUma par3atA hai ki, kaviparameSThIkA banAyA huA eka aisA purANa hai, jisameM samasta 63 zalAkA puruSoMkA caritra hogA aura prAyaH usIke AdhArase mahApurANakI racanA huI hogii| __ aura yahI eka kyoM vIsoM pramANa isa viSayameM diye jA sakate haiM ki, AdipurANake pahile aneka purANa grantha the, jinameM AdipurANakI kathAkA astitva thA / harivaMzapurANa, padmapurANAdi grantha AdipurANake pahileke bane hue haiM aura unameM AdipurANakA bahutasA kathAbhAga milatA hai| isake zivAya AdipurANakI utthAnikAke nimna zlokoMse bhI mAlUma hotA hai ki, jinasenake pahile aneka purANakAra ho gaye haiM, namaH purANakArebhyo yadvakrAbje srsvtii| yeSAmanyakavitvasya sUtrapAtAyitaM vcH||41|| dharmasUtrAnugA hRdyA yasya vaangmnnyo'mlaaH| / kathAlaGkAratAM bhejuH kANabhikSurjayatyasau // 51 / / pahile zlokameM purANa banAnevAloMko namaskAra kiyA hai, jinake vacanoMke AdhArase dUsaroMne grantha vanAye haiM aura dUsaremeM kANabhikSu, 1. AdipurANake bhASA aura marAThI TIkAkAroMne isa zlokake Uparake zlokameM / jina jayasenakI prazaMsA kI hai, kaviparamezvarako unakA vizeSaNa (kaviyoMmeM zreSTha) samajha liyA hai| parantu yaha kevala bhrama hai| kaviparamezvara eka kavikA nAma hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (62) nAmaka kavikI prazaMsA kI hai, jisane kisI kathAgranyakI racanA kI hai| ___ AdipurANa jainasAhityakA eka paramottama grantha hai / yaha kevala purANa hI nahIM hai| isameM kavine apane racanAkauzalase jainiyoMke kathA, caritra, bhUgola aura dravya ina cAroM hI anuyoMgoke viSayoMko saMgraha kara diye haiN| jainadharmake jitane mAnya tattva haiM, prAyaH ve saba hI isameM kahIM na kahIM kathAkA sambandha milAkara kisI na kisI rUpa kaha diye gaye haiN| isakI pramANatA bhI bahuta hai / pIcheke granthakAroMne isa granthake pramANa 'Apa' kahakara bar3e Adarake sAtha uddhRta kiye haiN| paurA'NikoMke sivAya kaviyoMmeM bhI isakA bar3A Adara hai| ve ise eka advitIya mahAkAvya samajhate A rahe haiM / aura hai bhI yaha aisA hI / mahAkAvyake sAre lakSaNa isameM milate haiM / yaha zRMgArAdi " navoM rasoMse otaprota bharA huA hai / isakI kavitA vahuta UMce darjekI hai / padalAlitya, arthasauSTava, saralatA, gaMbhIratA, komalatA Adi kavitAke samasta guNoMse vaha paripUrNa hai| prAkRtika dRzyoMke tathA mAnasika vicAroMke bhI isameM acche citra khIMce haiM / vaha na kevala pAThakoMke manoraMjanakI hI zakti rakhatI hai, kintu manoraMjanapUrvaka sukhakA mArga dikhAtI hai aura saMsArake kaSToMse chUTaneke liye utsAhita karatI hai / yadi vartamAna rucike pAThakoMko prasanna na kara sakanekA isa granthameM kucha doSa hai, to vaha yahI ki, isakI kavitA zRMgArAdi rasoMmeM tanmaya karake bhI usameM sthira nahIM rahane detI haikucha hI samajha pIche una rasoMmeM virasatAkA bhAna karA detI hai| para Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (63) granthakartAko isa vAtakI kucha paravA nahIM hai| ve apane isa doSako hI guNa samajhate haiN| ve kahate haiM: dharmAnuvandhinI yA syAtkavitA saiva zasyate / zepA pApAsavAyaiva suprayuktApi jAyate // 63 // pare tuSyantu vA mA vA kaviH svArtha pratIhatAm / na parArAdhanAcchreyaH zreyaH sanmArgadezanAt // 76 // (prathamaparva) arthAt jo kavitA dharmasambandhI hai, usIkI prazaMsA kI jAtI hai| para jo dharmasambandhI nahIM hai, vaha cAhe jaisI acchI banI ho, pApakA Asrava karanevAlI hI hogii| dUsare loga cAhe prasanna hoM, cAhe na hoM, kaviko apanA svArtha ( Atmahita ) dekhanA cAhiye / kyoMki dUsaroMkI ArAdhanA karanese-vA unheM rAnI rakhanese kalyANa nahIM hotA hai / kalyANa hotA hai, sacce dharmakA rapadeza denese| abhiprAya yaha ki, kaviko dharmopadezamaya kavitA karanI cAhiye / isa vAtakI paravA nahIM karanA cAhiye ki, isase koI prasanna hogA yA nhiiN| aura saba koI prasanna ho bhI to nahIM sakate haiN| kyoMki logoMkI ruci hI minna 2 hotI hai| kisIko zabdasaundarya priya hai, koI bhAvasauSTavako pasanda karatA hai, kisIko bar3e 2 samAsa acche lagate haiM, koI choTe 2 sarala padoMse prasanna hotA hai, kisIko zlepAdi alaMkAroMse DhakI huI kavitA pyArI lagatI hai| kisIkA mana usake prAkRtika spaSTa rUpapara mohita hotA hai aura koI ina guNoMse bhinna judI hI vAtoMke premI haiM / phira sabake prasanna karanekI icchA kaise pUrNa ho sakatI hai ? . . . Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) jo loga isa pUjya dharmAtmAke isa uddezyako samajha leMge aura usapara dRSTi rakhake phira AdipurANakA adhyayana kareMge, hamako vizvAsa hai ki, ve isako eka atizaya pUjya aura pavitra kAnya svIkAra karanemeM kamI saMkucIta nahIM hoMge / unheM isa kAnyake sammukha dUsare vAsanAvilasita kAnya phIke mAlUma hone lageMge / kyoMki--- ta eva kavayo loke ta eva ca vicakSaNAH / yepAM dharmakathAGgatvaM bhAratI pratipadyate // 62 // (prathamaparva) arthAt-pRthvImeM ve hI kavi haiM aura ve hI paMDita haiM, jinakI vANI dharmakathAkA pratipAdana karatI hai| AdipurANakI kavitAke viSayameM guNabhadrasvAmIne kahA hai:kaviparamezvaranigaditagadyakathAmAtRkaM purozcaritam / sakalachandolatilakSyaM sUkSmAyeMgUDhapadaracanam / vyAvarNanorusAraM sAkSAtkRtasarvazAstrasadbhAvam / apahastitAnyakAvyaM zravyaM vyutpannamatibhirAdeyam / / jinasenabhagavatoktaM mithyAkavidarpadalanamatilalitam / siddhAntopanivandhanako bharnA cirAdvineyAnAm // ativistarabhIrutvAdavaziSTaM saMgRhItamamaladhiyA / guNabhadrasUriNedaM prahINakAlAnurodhena // 19 // arthAt yaha AdipurANa kaviparamezvarakI kahI huI gadyakathAke AdhArase banAyA gayA hai| isameM sAre chanda aura alaMkAroMke uhAharaNa haiM, isakI racanA. sUkSma artha aura .gUDhapadoMvAlI hai, Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (65) isakA varNana bahuta hI acchA hai / isake par3hanese sAre zAstroMke utkRSTa padArtha sAkSAt ho jAte haiM arthAt isameM sampUrNa zAstroMke rahasyakA saMgraha hai| dUsare kAnyoMko yaha tiraskRta karatA hai arthAt isake samAna aura koI acchA kAvya nahIM hai| yaha zravaNa karaneke yogya hai vA anya kAvya hai aura vidvAnoMke grahaNa karane yogya hai, mithyA kaviyoMke abhimAnako yaha naSTa kara detA hai aura bahuta hI sundara hai| ise siddhAntakI TIkA karanevAle aura cirakAla taka ziSyoMkA zAsana karanevAle jinasenasvAmIne banAyA thaa| isakA avaziSTa bhAga (5 parva) nirmala buddhizAlI guNabhadrasUrine bahuta vistArake mayase aura hInakAlake anurodhase thor3e saMgraha kiyaa| eka aura kavine kahA hai: yadi sakalakavIndraproktasUktapracAra- , zravaNasarasacetAstattvamevaM sakhe syaaH| kavivarajinasenAcAryavakrAravinda- . praNigaditapurANAkarNanAbhyarNakarNaH // . arthAt-he mitra ! yadi tuma sAre kaviyoMkI sUktiyoMko sunakara sarasa hRdaya bananA cAhate ho, to kavivara jinasenAcAryake mukhakamalase udita hue AdipurANake sunaneke liye apane kAnoMko samIpa laao| . samagra mahApurANakI prazaMsAmeM kahA hai: dharmotra muktipadamatra kavitvamatra ... tIrthezinAM caritamatra mahApurANe / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (66) .. yadvA kavIndrajinasenamukhAravinda- ... niryadvAMsi na manAMsi haranti kepAm // __ arthAt-isa mahApurANameM dharma hai, muktikA mArga hai, kavitA hai aura tIrthaMkaroMkA carita hai / isake sivAya isameM ( pUrva bhAgameM) jo jinasena kavIndrake mukhakamalase nikale hue vacana haiM, ve kisake manako haraNa nahIM kareMge ? 'AdipurANameM subhASita kavitA jitanI cAhiye utanI mila sakatI hai / isake liye kahA hai: yathA mahAyaratnAnAM prasUtirmakarAlayAt / . tathaiva sUktaratnAnAM prbhvo'smaatpuraanntH||16|| sudurlabhaM yadanyatra cirAdapi subhASitam / . . sulabhaM svairasaMgrAhyaM tadihAsti pade pade // 22 // arthAt-jaise bar3e .2 kImatI ratna samudrase utpanna hote haiM, usI prakArase sUkta vA subhASitarUpI ratna isa purANase / anya granthoMmeM jo kaThinAIse bhI nahIM mila sakate haiM, ve subhASitapadya.isa granthameM sthAna sthAnapara sahana hI jitane cAho utane mila sakate haiN| . ___ AdipurANa jaise kAvyakI kavitAkI uttamatA dUsareke kahanekI apekSA svayaM anubhava karanese hI bhalI bhAMti mAlUma ho sakatI hai| isaliye hama apane pAThakoMse preraNA karate haiM ki ve isa advitIya granthako svayaM vicArapUrvaka svAdhyAya karake dekheM / yaha granthaM yadyapi abhI taka mUla aura hindI TIkAyukta nahIM chapA hai, to bhI marAThI jo kaThinAi sahaja hI tAkI uttamatA ho sakatI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (67) TIkAsahita chapa gayA hai / isaliye jina bhAiyoMko saMskRtakA jJAna hai athavA marAThIkA paricaya hai, unheM isakI madhura aura sarasa ka'vitAkA AsvAdana avazya karanA caahiye| .. isa 12 hajAra zlokoMke bar3e bhArI granthameMse bhinna 2 rucike pAThakoMko acche lageM, aise daza pAMca zloka nahIM cune jA sakate haiM, to bhI hama apane svAdhyAyake samaya noTa kiye hue kucha zlokoMko yahAM bhAvArthasahita prakAzita kara dete haiM / ve sabako nahIM, to hamArIsI rucivAle pAThakoMko avazya pyAre lageMge- . . "cakravartI ke dIkSA lenAnepara lakSmImatI rAnIke bheje hue dUta vajrajaMgha mahArAnake pAsa AkAzamArgase jA rahe haiN| dekhiye, usa samayakA kavine kaisA acchA prAkRtika citra khIMcA hai: kvacijjaladharAMstuGgAnsvamArgaparirodhinaH / vibhindantau payovindUnkSarato'zrulavAniva // 100 // , tau pazyantau nadI dUrAMttanvIratyantapANDurAH / dhanAgamasya kAntasya viraheNeva karzitAH // 101 // manvAnoM dUrabhAvena pArimANDalyamAgatAn / bhUmAviva nimagnAGgAnakkatApabhayAgirIn // 102 // dIrghikAmbho bhuvonyastamivaikamativartulam / . tilakaM dUratAhetoH prekSamANAvanukSaNam // 103 // [ parva 8] kahIM 2 ve dUta apane mArgako rokanevAle bar3e 2 meghoMko bhedate hue jAte haiN| usa samaya unameMse jo pAnIkI bUMdeM jharatI haiM, ve unake AMsuoM 'sarIkhI jAna par3atI haiN| nIcekI nadI bahuta UMcAIke kAraNa unheM patalI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) aura dhUsarI dikhalAI detI hai, so jAna par3atA hai ki vaha apane pyAre meghake virahase kRza ho rahI hai / dUrase golAkAra aura choTe dikhanevAle parvata unheM aise mAlUma hote haiM ki ye sUryake tApake Darase" jamInameM ghuse jA rahe haiM / isI prakArase vistRta vAvar3IkA pAnI atizaya gulAI liye hue unheM aisA jJAta hotA hai ki pRthvIne apane mastakameM yaha eka TIkA lagA liyA hai| 'namaH sthagitamasmAbhiH suragopaistathA mahI / kva yAteti nyaSedhannu pathikAngarjitA ghanAH // 15 [parva 9] arthAt-varSARtumeM baTohiyoMse bAdala garna karake kahate haiM ki AkAzako to hamane sava orase ghera liyA hai aura pRthvIko indravadhUTiyoM ( eka prakArakA lAla kIr3A ) ne Dhaka liyA hai, aba dekheM, tuma kahAM jAte ho ? vaMzaiH saMdaSTamAlokya tAMsAM tu dazanacchadam / vINAlAbubhirAzleSighanaM tatstanamaNDalam ||108[prv12J arthAt-vaMzI vA vAMsurIko eka apsarAke hoThoMkA cumbana karatI / dekhakara vINAkI alAbune ( nIcake tuvene ) dUsarI devAMganAke saghana kucamaMDaloMse aliMgana kara liyA / yaha cumbana karatI hai, to maiM kucoMkA sparza kyoM na karUM? * kRtAvagAhanAH snAtuM stanadanaM sarojalam / rUpasaundaryalobhena tadagArIdivAGganAH // 160 [parva 8] usa sarovarameM bahutasI striyAM apane kucoMtakake zarIrako DuvAkara Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ snAna karatI thI, so aisA jAna par3atA thA ki usa sarovarake jalane unheM rUpa aura sundaratAke lobhase nigala liyA hai| dhunvAnAcAmarANyasya tA mamotsekSate manaH / janApavAdajaM lakSmyA rajopAsitumudyatAH // 49 [ parva 11] __mahArAja vajranAbhipara camara DhoratI huI dAsiyoMko dekhakara mere manameM aisI utprekSA hotI hai ki ve lakSmIke apavAdase uThI huI dhUlako ur3A rahI haiN| abhiprAya yaha hai ki lakSmI jisake pAsa hotI hai usameM mUrkhatA, abhimAnatA, nirdayatA Adi doSa hote haiN| yaha no eka prakArakI badanAmIkI raja hai, vaha isa lakSmIvAn mahArAnapara nahIM par3a jAya, isakA ve yatna kara rahI haiN| arthAt pragaTa kara rahI haiM ki yaha lakSmIvAn hokara bhI vidvAn nirabhimAnI dharmAtmA hai| hamAre samAjake dhanavAnoMko saMtopita honA cAhiye ki pahaleke vanI bhI mUrkhatAdi guNoMmeM kama nekanAma nahIM the| ___ yatra zAlivanopAnte khAtpatantI zukAvalIm / zAligopyonumanyante dadhatIM toraNazriyam // 6 [parva 4] arthAt-usa dezake dhAnyake khetoMke samIpa jo AkAzase totokI paMkti utaratI thI, use dekhakara grAmINa striyAM vicAratI thIM ki kyA yaha toraNa hai? lakSmI calAM vinirmAya yadAgho vedhasArjitam / tannirmANena tannUnaM tena prakSAlitaM tadA / / 82 [ parva 6 ] . caMcala lakSmIko banAkara vidhAtAne jo pApa kiyA thA, mAno Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (70) isa zrImatIko banAkara usane use dho DAlA / abhiprAya yaha ki zrImatI acala vA gaMbhIra thii| cAmIkaramaryantrairjalakelividhAvasI / priyAmukhAvjamambhobhirasiJcatkoNitekSaNam // 23 // sApyasya mukhamAsektuM kRtavAJchApi nAzakat / . stanAMzuke galatyAvirbhavadvIDAparAmukhI // 24 [parva 8] __ jalakrIr3Ake samaya vaha vanajaMghakumAra AvAtake bhayase netra saMkuMcita karatI huI pyArI zrImatIke mukhako sonekI picakArIse bhi. go detA hai| idhara zrImatI bhI apane patike mukhapara picakArI lo. DanA cAhatI hai, paraMtu nahIM chor3a sakatI hai| kyoMki jyoM hI vaha prayatna karatI hai, tyoM hI usake kucoMparakA vastraM nIce khisaka jAtA hai aura tava lajjA use roka detI hai| ____ AdipurANa jinasenasvAmIkI sabase antima racanA hai| yaha pArzvabhyudayase lagabhaga 30 varSa pIche aura varddhamAnapurANase lagabhaga 60 varSa pIche, java ki kavikI avasthA90 varSase Upara hogI, racA gayA hai / isIse isameM jinasenasvAmIke sAre jIvanake adhyayanakA aura vicAroMkA * sAra saMgraha ho gayA hai| isameM kavike kavitvakA paripAka huA dikhalAI detA hai / itanI Ayuke race hue grantha bahuta kama vidvAnoMke pAye jAte haiM aura jo pAye jAte haiM, ve anubhUta aura siddha siddhAntoMke Akara hote haiN| AdipurANake svAdhyAyase jainadharmake gUr3hase gUr3ha rahasyoMkA. jJAna hotA hai aura sAtha hI uccakoTike kAvyakA sumadhura susnigdhaH AsvAda milatA hai| mere sa Upara hogI, nakA aura vicAra sama jinasenasvAmI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (71) vicArase isakI kavitAmeM jo sundaratA, komalatA aura svAbhAvikatA hai, vaha pArzvabhyudayameM bhI nahIM hai| ___ AdipurANake antake 5 sarga guNamadrasvAmIke banAye hue haiM, aisA pUrvameM kahA jA cukA hai / ye pAMca sarga AdipurANameM zAmila karaneke sarvathA yogya hue haiN| apane pUjya gurukI kavitAkI samatA karanemeM guNabhadrasvAmIne vaisI hI saphalatA prApta kI hai, jaisI ki vANamaTTake putrane apane pitAkI adhUrI kAdambarIko pUrNa karanemeM pAI hai| yaha kArya guNabhadrake sivAya dUsarese zAyada hI aisA acchA hotA / yaha lekha icchAse bahuta adhika bar3ha gayA hai, isaliye guNabhadrasvAmIkA kavitva kaisA hai yaha batalAneke liye adhika sthAna na roka kara hama usa bhUmikAkre thoDese zloka hI yahAM uddhRta kara dete haiM, jo ki unhoMne AdipurANakA zeSa mAga pUrNa karanekA prAraMbha karate samaya likhe haiMnirmito'sya purANasya sarvasAro mahAtmabhiH / tacchepe yatamAnAnAM prasAdasyeva naH zramaH // 11 // aryAt isa purANakA mukhya sAramAga mahAtmA jinasena banA cuke haiM / aba usake zeSa bhAgako pUrA karanekA hamArA parizrama vaisA hI hai, jaisA eka mahalake thor3ese bAkI rahe kAryako pUrA karanA / ikSorivAsya pUrvAddhamevAbhAvi rasAvaham / . yathA tathA'stu nippaciriti prArabhyate mayA // 14 // . jisa taraha gannekA pUrvabhAga ( nIcekA hissA ) atizaya rasIlA hotA hai, usI prakArase isa AdipurANakA pUrvamAga huA hai| aba Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (72) Ageke bhAgameM ganneke Uparake bhAga samAna jaise taise rasakI prApti hogI, aisA samajhakara maiM use prAraMbha karatA hUM / abhiprAya yaha ki vaha pUrvArdhake samAna sarasa nahIM ho sakegA / kaisI sundara upamA hai| athavA'yaM bhavedasya virasaM neti nishcyH| dhograM nanu kenApi nAdarzi virasaM kvacit // 16 // athavA aisA bhI nizcaya hotA hai ki, isakA agrabhAga virasa nahIM hogaa| kyoMki dharmake antako kisIne kabhI virasa hote nahIM dekhA hai-sarasa hI hotA hai aura yaha dharmasvarUpa hai| gurUNAmeva mAhAtmyaM yadapi svAdu mdvcH| tarUNAM hi svabhAvo'sau yatphalaM svAdu jAyate // 17 // yadi mere vacana sarasa vA susvAdu hoM, to isameM mere gurumahArAjakA hI mAhAtmya samajhanA cAhiye / kyoMki yaha vRkSoMkA hI svabhAva hai-unhIMkI khUbI hai, jo unake phala mIThe hote haiN| niryAnti hRdayAvAco hadi me guravaH sthitaaH| te tatra saMskariSyante tana me'tra parizramaH // 18 // hRdayase vANIkI utpatti hotI hai aura hRdayameM mere gurumahArAja virAjamAna haiM, so ve vahAMpara baiThe hue saMskAra kareMge hI ( racanA kareMge hI) isaliye mujhe isa zeSa bhAgake racanemeM parizrama nahIM karanA pdd'egaa| . matimeM kevalaM sUte kRtiM rAjIva tatsutAm / ' "dhiyastA vartayiSyanti dhAtrIkalpAH kavIzinAm // 33 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 73 ) rAnI jaise apanI putrIko kevala utpanna karatI hai - pAlatI nahIM usI prakArase merI buddhi isa kAvyarUpI kRtiko kevala utpanna karegI / parantu usakA pAlanapoSaNa dAIke samAna kavIzvaroMkI buddhi hI karegI / satkavairarjunasyeva zarAH zabdAstu yojitAH / karNa dussaMskRtaM prApya tudanti hRdayaM bhRzam // 34 // arjunaka chor3e hue vANa jisa taraha dussaMskRta arthAt dussAsanake bahakAye hue karNake hRdayameM atizaya pIr3A utpanna karate the, usI prakArase satkavike yojita kiye hue zabda dussaMskRta arthAt bure saMskAroMvAle puruSoMke kAnoMke samIpa pahuMcakara unake hRdayameM cubhate haiM - unheM bure lagate haiM / purANaM mArgamAsAdya jinasenAnugA dhruvam / bhavAvadheH pAramicchanti purANasya kimucyate // 40 // bhagavAn jinasenake anuyAyI unake purANake mArgake Azrayase -saMsArarUpI samudrake bhI pAra pahuMcanekI icchA karate haiM, phira mere liye isa purANasAgarakA pAra karanA kyA kaThina hai ? arthAt yaha to sahaja hI pUrA ho jAyagA / guNabhadrasvAmIke banAye hue abhItaka tIna grantha prApya haiM, eka AMdipurANakA zeSabhAga tathA uttarapurANa, dUsarA AtmAnuzAsana aura tIsarA jinadatta caritra / inameMse AdipurANake zeSa bhAgake, vipayameM to Upara kahA jA cukA hai / uttarapurANakA abhItaka maiMne svAdhyAya nahIM kiyA hai / isaliye usakI vizeSa AlocanA to nahIM 4 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 74 ) kI jA sakatI hai, to bhI AdipurANake zeSabhAgake samAna usakI kavitA bhI acchI hogI / taMjaurake zrIyukta kuppUsvAmIzAstrIne jIvaMdharacaritrako uttarapurANase judA nikAlakara chapavAyA hai, use vidvAnoMne bahuta pasanda kiyA hai, isase bhI uttarapurANake kavitvakI uttamatAkA anumAna hotA hai| usameM teIsa tIrthakaroMkA aura unake tIrthameM honevAle zalAkApuruSoMkA caritra hai| jitanI saMkSepatAse yaha grantha pUrNa kiyA gayA hai, yadi utanI saMkSe. patAse nahIM kiyA jAtA, AdipurANake samAna vistArase racA jAtA to isase kaI gunA hotA / para jitanA hai, utanA bhI kucha thor3A nahIM hai, ATha hajAra zlokoMmeM hai| __ AtmAnuzAsana-yaha 272 poMkA choTAsA, parantu bahuta hI uttama grantha hai / isakI racanA kaba huI hai ? isake jAnanekA koI sAdhana nahIM hai / kyoMki isake antameM sivA nimnalikhita zlokake jisameM ki granthakartAkA aura usake gurukA ullekha hai aura kucha bhI nahIM likhA hai jinasenAcAryapAdasmaraNAdhInacetasAm / guNabhadrabhadantAnAM kRtirAtmAnuzAsanam / / to bhI aisA anumAna hotA hai ki, yaha mahApurANakA zeSa bhAga pUrNa karaneke pahile banAyA gayA hogaa| kyoMki isa granthakI bhASA: TIkAke prAraMbhameM jo ki svargIya paM0 ToDaramallajIkI banAI huI hai, kisI saMskRtaTIkAke AdhArase likhA hai ki " yaha AtmA-. nuzAsana guNabhadrasvAmIne lokasena munike sambodhanake liye banAyA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (75) hai|" aura uttarapurANakI prazastimeM lokasenamuniko viditasakalazAstra, munIza, kavi, avikalavRtta Adi vizeSaNa diye gaye haiM / isase yaha kalpanA ho sakatI hai ki, uttarapurANa vananeke samaya yadi lokasena 'viditasakalazAstra' the, to phira usake pazcAt unheM saMvodhanakI utanI AvazyakatA nahIM thI, jitanI ki isa vizeSaNake yogya honeke pahile thI / ataeva jabataka aura koI vAdhaka pramANa na mile tabataka yaha mAna lenA kucha anucita nahIM dikhatA hai ki, AtmAnuzAsana uttarapurANake pahile vanA hai| ___ AtmAnuzAna AtmAkA zAsana karaneke liye-usako vazIbhUta karaneke liye nyAyI zAsakake samAna hai| adhyAtmake premI isake adhyayanase abhUtapUrva zAnti lAbha karate haiN| isakI racanA zailI bhartRharike vairAgyazatakake DhaMgakI hai aura usIke samAna prabhAvazAlinI bhI hai / thor3ese padya yahAM uddhRta kara diye jAte haiM he candramaH kimiti lAJchanavAnabhUstvaM tadvAn bhavaH kimiti tanmaya eva nAbhUH / kiM jyotsnayAmalamalaM tava ghoSayantyA svabhaunuvannanu tathA sati nA'si lkssyH|| 241 // arthAt-he candramA ! tU kAlimArUpa thoDese kalaMkase yukta kyoM huA ? yadi kalaMkavAn hI honA thA, to sarvathA kalaMkamaya hI kyoM na huA ? terI isa cAMdanIse jo ki tere kalaMkako aura bhI 1. yaha granya bhASArTIkA sahita. chapa cukA hai| sanAtana nagranthamAlAke prathama gucchakameM mUlamAtra bhI chapA hai| . . . Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) -adhika sApha 2 batalA rahI hai, kyA lAbha hai ? yadi tU rAhuke samAna sabakA saba kAlA hotA, to terA dopa kisIkI dRSTimeM to * nahIM AtA - tujhe koI TokatA to nahIM? UMcA pada prApta karake jo nIcatAkA kArya karatA hai, usako lakSya karake yaha anyokti kahI gaI hai| - lokAdhipAH kSitijeo bhuvi yena jAtAstasminvidhau sati hi sarvajanaprasiddhe / zocyaM tadeva yadamI spRhaNIyavIryAsteSAM budhAya vata kiMkaratAM prayAnti / / 95 / / jisa lokaprasiddha dharmake sevanase rAjAdi puruSa lokake svAmI hote haiM usake hote hue jo bar3e 2 parAkramI paMDita una rAjAoMke dAsa 'banate haiM, unakI dazA bar3I zocanIya hai- unapara bar3A tarasa AtA hai| abhiprAya yaha hai ki, ye loga dharmahIkA sevana kyoM nahIM karate haiM ? jisake ki kAraNa rAjAdikoMke sukha prApta hote haiM / satyaM vadAtra yadi janmani bandhukRtyamAptaM tvayA kimapi vandhujanAddhitArtham / etAvadeva paramasti mRtasya pazcAt saMbhUya kAyamahitaM tava bhasmayanti // 83 // he bhAI ! yadi tUne apane bandhujanoMse isa janmameM kucha vandhutArUpa -lAbha uThAyA ho to, saca saca batA de / hamako to inakA itanA hI upakAra bhAsatA hai ki maraneke pIche ye saba ikaTThe hokara tere apakAra karanevAle zarIrako jalA dete haiM / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (77) : priyAmanubhavatsvayaM bhavati kAtaraM kevalaM pareSvanubhavatsu tAM viSayiSu sphuTaM lhAdate / mano nanu napuMsakaM tviti na zabdatazcArthataH sudhIH kathamanena sannubhayathA pumAn jIyate // 137 // mana kevala zabdaseM hI napuMsaka nahIM hai, kintu arthase bhI hai| kyoMki yaha svayaM to strIko bhoga nahIM sakatA hai, kevala kAyara hotA hai aura dUsaroMko arthAt sparzAdi indriyoMko bhogate dekhakara prasanna hotA hai| taba aisA napuMsaka mana sudhI (buddhimAn ) puruSako jo ki zabdase aura arthase sarvathA pulliMga hai, kaise jIta sakatA hai ? abhiprAya yaha ki manako valavAn samajhakara usake jItanekA upAya karanemeM truTi nahIM karanI caahiye| .. jJAnameva phalaM jJAne nanu zlAghyamanazvaram / . __ aho mohasya mAhAtmyamanyadapyatra mRgyate // 175 // jJAnakA phala jJAna hI hai, jo ki sarvathA prazaMsA yogya aura avinAzI hai| isako chor3a jo usase dUsare sAMsArika phaloMkI icchA kI jAtI hai, so avazya hI mohakA vA mUrkhatAkA mAhAtmya hai| abhiprAya yaha ki jJAna honese nirAkulatArUpa jo sukha hotA hai, use chor3akara loga viSayasukhoMko TaTolate haiM, so mUrkhatA hai| jinadattacarita-bar3anagarameM malUkacandrajI hIrAcandrake mandirameM hai| usakI saMskRta zailI bar3I.acchI aura prauda hai / isa choTese "nava sAtmaka kAvyase guNabhadrAcAryake pANDityakA pUrNa paricaya Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 78 ) milatA hai / yaha sArA kAvya anuSTapa zlokoMmeM likhA gayA hai / anupa hokara bhI yaha gaMbhIra hai| isakI bhASA paMDita vakhtAvaramala ratanalAlane banAI hai / yaha bhASA muMzI amanasiMhajIne chapavAI thI / anuvAdaka mahAzaya saMskRtake vidvAna nahIM the, isaliye anuvAda jaisA honA cAhiye vaisA nahIM huA hai aura vahutasI jagaha bhAva bhI likhanese raha gayA haiM / eka bhAvasaMgraha nAmakA grantha bhI guNabhadrAcAryakA banAyA huA kahA jAtA hai, parantu abhItaka hameM usake darzana nahIM hue haiM / 1 zrIyukta tAtyA neminAtha pAMgalane marAThIke 'vividhajJAnavistAra ' nAmaka mAsikapatrameM guNabhadrasvAmIke viSayameM eka dantakathAkA ullekha kiyA hai / yadyapi ThIka aisI hI kathA suprasiddha kavi bANabhaTTa ke viSayameM bhI sunI jAtI hai aura vidvAnoMmeM usakA pracAra bhI vizeSatAse hai, isase usake satya honemeM bhI sandeha hai; to bhI hama pAThakoMke jAnaneke liye yahAM use uddhRta kara dete haiM: --- " jisa samaya jinasenasvAmIko jJAta huA kiM, aba merA antaH samaya nikaTa hai aura mahApurANako maiM pUrA nahIM kara sakUMgA; taba unhoMne isa bAtakI cintA kI ki mere ziSyoM meM aisA kauna hai, jo isa granthako yogyatAke sAtha pUrNa kara degA ? aura apane do 1. bANabhaTTa java apanI adhUrI kAdambarIko chor3akara mRtyuzayyApara par3e the, taba unhoMne bhI apane do putroMse isI prakAra pUchA thA aura aisA hI uttaraM A pAyA thA / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (79) ziyoMko jo ki sabase adhika vidvAn samajhe jAte the, pAsa bulA: kara kahA ki yaha jo sAmhane sUkhA vRkSa khar3A hai, isakA kAnyaMvANImeM varNana karo / tava una donoMmeMse.pahilene kahA-- . "zuSkaM kASThaM tisstthtygre|" phira dUsarene kahA- . . . "nIrasataruriha vilasatiM purataH / .... - yaha dUsarA aura koI nahIM thA, guNabhadrasvAmI the / inake sarasa uttarako sunakara jinasenasvAmIne inhIMko yogya samajhA meM AjJA dI ki tuma zeSa granthako pUrNa krnaa.|" . samakAlIna rAjAoMkA paricaya / amoghavarSe / .. . jinasena aura guNabhadrasvAmIke samayameM jitane rAjA ho gaye haiM, una sabameM mahArAjA amoghavarSa jainadharmake parama zRddhAlu sahAyaka aura unnAyaka samajhe jAte haiN| jinasenasvAmIke ye parama bhakta the, jaisA ki guNabhadrasvAmIne likhA hai: yasya prAMzunakhAMzujAlavisaraddhArAntarAvirbhava. tpAdAmbhojarajApizaGgamukuTapratyAratnadyutiH / - saMsmartA svamamoghavarSanRpatiH pUto'hamadyetyalaM . sa zrImAn jinasenapUjyabhagavatpAdo jaganmaGgalam // 8 // isakA abhiprAya yaha hai ki mahArAjA amoghavarSa jinasenasvAmIke / caraNakamaloMmeM mastakako rakhakara * Apako pavitra mAnate the aura unakA sadA smaraNa kiyA karate the| amoghavarSakI vanAI huI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (80) praznottararatnamAlA nAmakI eka choTIsI pustaka hai| usake antameM jo nimnalikhita zloka hai, usase mAlUma hotA hai ki unhoMnevivekapUrvaka yaha samajhakara ki saMsAra sArahIna hai, rAjyakA tyAga kara diyA thaa| vivekAcyaktarAjyena rAjJeyaM rtnmaalikaa| racitAmoghavarSeNa sudhiyAM sdlNkRtiH|| isa pustakake prAraMbhameM jo nimna likhita zloka hai:praNipatya vardhamAna praznottaratnamAlikAM vakSye / nAganarAmaravandhaM devaM devAdhipaM vIram // isase yaha bhI zaMkA nahIM rahatI ki unhoMne kisa dharmake vivekase rAjyakA tyAga kiyA thA ? isase spaSTataH mAlUma hotA hai ki ve mahAvIra bhagavAnake anuyAyI the aura unake sacce upadezane unake cittapara itanA prabhAva DAlA thA ki ve saMsArake jhagar3oMse mukta ho kara dharmakA sevana karane lage the| prAcIna lekhoM aura pustakoMmeM amoghavarSakA ullekha tIna nAmoMse milatA hai-amoghavarSa, nRpatuMgadeva aura zarvadeva / apanI udAratA 1. praznottararatnamAlAko abhI taka zvetAmvarI bhAI vimaladAsa kavikI banAI huI aura vaiSNava zaMkarAcAryakI vanAI huI kahate the, parantu IsAkI gyArahavI sadImeM isakA jo tivvatI bhASAmeM anuvAda huA thA, usake prApta honete ava yaha vAta nizcita ho gaI hai ki, yaha rASTrakUTavaMzI amoghavarSakI hI banAI huI hai| ukta tibbatI anuvAdameM spaSTa zabdoMmeM likhA hai ki ise amoghavarSa prathamane saMskRtameM banAI thii| . Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (81) dAnazIlatA aura nyAyaparAyaNatAse amoghavarpane apane amoghavarSa nAmako itanA prasiddha kiyA ki, pIchese yaha eka prakArakI padavI samajhI jAne lagI aura use rAThauravaMzake tIna cAra rAjAoMne tathA paramAravaMzIya mahArAja muMjane bhI apanI pratiSThAkA kAraNa samajhakara dhAraNa kii| ina pichale tIna cAra amoghavoMke kAraNa itihAsameM ye amoghavarpa prathamaamoghavarpake nAmase ullikhita hote haiN| amoghavarSa rASTrakUTa vA rAThauravaMzake rAjA the| rASTrakUTavaMzIya rAjA tRtIya kRSNa, dhruvarAja, karkarAja, dvitIya karkarAja, aura dvitIya prabhUtavarSa Adike dAnapatroM tathA zilAlekhoMse inake pUrva rAjAoMkI paramparAkA patA isa prakAra lagatA hai--1 govindarAja, 2 kakkarAja ( pahilekA putra ), 3 indrarAja (putra), 4 dantidurga apara nAma vallabharAja (putra), 5 kRSNarAja apara nAma zubhatuMga (cAcA, kakkarAjakA dvitIya putra ), 6 govindarAna dvitIya, apara nAma vallabharAna (putra), 7 dhruvarAja apara nAma nirupama ( choTA bhAI) 8 jagattuGga apara nAma govindarAja tRtIya vA prabhUtavarSa aura inake putra 9 amoghavarSa prathama / amoghavarSane zaka saMvat 737 se 800 taka rAjya kiyA hai / usa samaya rASTrakUToMkA rAjya sAre mahArASTra aura karnATaka prAntameM phailA huA thaa| sivA isake rAThaura rAjA dantidurgane solaMkI rAjA kIrtivarmA (dvitIya) kA mahArAjya chIna liyA thA, vaha tathA 1. arthipu yathArthatAM yaH samabhISTaphalAptilabdhatoSeSu / vRddhiM ninAya paramAmamoghavarSAbhidhAnasya // (dhruvarAjakA dAnapatra iMDiyana eMTikverI 12-181) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (82) gujarAtameM jo solaMkI (cAlukya) rAjyakA zAkhArAjya sthApita huA thA, vaha bhI rAThauroMke hAthameM A gayA thA / isa taraha ye donoM rAjya bhI rAThaura rAjyake antargata ho gaye the aura dantidurgase lekara khoTigadevake rAjyakAla taka (zaka saMvat 894 taka ) rAThaura vaMzake hI adhikArameM rahe the / zaka saMvat 894 meM mAlavAke paramAra rAjA zrIharpane rAThauroMpara vijaya prApta kI thI aura mAnyakheTanagarIko lUTI thI aura usI samaya khoTTigadevakA dehAnta huA thaa| khoTTigadeva amoghavarSa prathamake prapautrakA putra thA / isIke samaya rAThauroMkI rAjyalakSmI prabhAhIna huI / ___ amoghavarSa prathamake samaya rASTrakuTavaMzakI svataMtra rAjyalakSmI unnatike zikharapara virAjamAna thI, aura anya rAjAoMkI lakSmIkA parihAsa karatI thI / nimnalikhita zlokoMse mAlUma hotA hai ki amoghavarSa bar3e bhArI pratApI vIra the, valI the, solaMkI rAjAoMke liye ve pralayakAlakI agnike samAna the, anya zatruoMkI striyoMko vaidhanyakI dIkSA denevAle the, unakI senA itanI adhika thI ki usake bhArase zeSanAga davA jAtA thaa| unhoMne veMgImeM kisI cAlukyarAjAko mAra karake usake apUrva susvAdu khAdyase yamarAjako santuSTa kiyA thaa| zatruoMko unake mAre kahIM bhI ThaharanekA avakAza nahIM milatA thA, unakA nirmala yaza saba ora phaila rahA thA, aura unakI rAjadhAnIkA 1. amoghavarSakA putra akAlavarSa usakA jagattuMga (dusarA) aura usakA amoghavarSa dvitIya / isa amoghavarSake tIna putra the-1 kRSNa, 2 nirupama . 3 khottiNgdev| . .. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / (83) / nagara mAnyakheTa itanA vizAla aura sundara thA ki usake sAmhane . indrapurIkI hasI hotI thii| mAnoM unhoMne use devoMke garvako kharva karaneke liye apanI rAjadhAnIkA sthAna banAyA thA tasya zrImadamoghavapatezvAlukyakAlAnala: sUnurbhUpatirUrjitAhitavadhRvaidhavyadIkSAguruH / AsIdindrapurAdhikaM puramidaM zrImAnyakheTAbhidhaM yenedaM ca saraH kRtaM gurukalpAsAdamantaHpuram // (iMDiyan eNTikverI 12 // 264-67) tatsunurAnatanRpo nRpatuMgadevaH so'bhUt svasainyabharabhaMgaritAhirAjaH / yo mAnyakheTamamarendrapuropahAsi gIrvANagarvamiva kharvayituM vyatta // (epigrAphiA iNDikA 5 // 192-96) tasmAccAmoghavarSo'bhavadatulavalo yena kopAdapUrvacAlukyAbhyapakhAdyairjanitaratiyamaH prINitoviMgavallayAm / vairizcANDodarAntarvahiruparitale yanna labdhAvakAzaM toyavyAjAdvizuddhaM yaza iva nihitaM tjjgttuNgsindhoH|| caturtha govindarAjakA dAnapatra / (iMDiyana eNTikverI 12 / 249-52) amoghavarSake eka zilAlekhameM likhA hai-"vaGgAGgamagadhamAlavarvagIzairacito" (iMDiyana eNTikverI ni0 12pRSTha 218) nisase mAlUma hotA hai ki vaMga aMga magadha mAlava aura ugIke rAjA unakI sevA karate the / arthAt apane samayake ve eka mahAn samrAT the| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 84 ) amoghavarSa jaise vIra tathA udAra the, usI prakArase vidvAn bhI the| unhoMne saMskRta aura kAnar3I bhASAmeM aneka granthoMkI racanA kI hai, jisameMse eka praznottara ratnamAlAkA ullekha to Upara ho cukA hai - jo chapa cukI hai, dUsarA prApya grantha kavi - rAjamArga hai / yaha alaMkArakA grantha hai, aura kAnar3I bhASAke utkRSTa granthoMmeM ginA jAtA hai / inake sivAya aura bhI kaI grantha amoghavarSake sune jAte haiM, parantu ve aprApya haiM / itihAsajJoMne amoghavarSakA rAjyakAla zaka saMvat 736 se 799 taka nizcaya kiyA hai / jinasenasvAmIkA svargavAsa zaka saMvat 765 ke lagabhaga nizcita kiyA jA cukA hai| isase samajhanA cAhiye ki jinasenake zarIratyAgake samaya amoghavarSa mahArAja rAjya hI karate the| rAjyakA tyAga unhoMne zaka saMvat 800 meM kiyA hai jaba ki AcArya - padapara guNabhadrasvAmI virAjamAna the / yaha vAta abhI vivAdApanna hI hai ki amoghavarSane rAjyako chor3akara munidIkSA le lI thI yA kevala udAsInatA dhAraNa karake zrAvakakI koI utkRSTa pratimAkA caritra grahaNa kara liyA thA / hamArI samajhameM yadi unhoMne munidIkSA lI hotI; to praznottararatnamAlAmeM ve apanA nAma ' amoghavarSa ' na likhakara muni avasthA dhAraNa kiyA huA nAma likhate / isake sivAya tyAga karane ke samaya unakI avasthA lagabhaga 80. varSakI rAjyakA 4 thI, isaliye bhI unakA kaThina muniliMga dhAraNa karanA saMbhava pratIta nahIM hotA hai / F Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (65) akAlavarSa-amoghavarSake pazcAt unakA putra akAlavarSa jisako ki 'dvitIyakRSNa ' bhI kahate haiM, sArvabhauma samrAT huA thA, jaisA ki dvitIya karkarAjake dAnapatrameM amoghavarSakA varNana karaneke pazcAt likhA hai: tsmaadkaalvrsso'bhuutsaarvbhaumkssitiishvrH| yatmatApaparitrasto vyomni candrAyate raviH // . parantu akAlavarSakA rAjyakAla zaka 811-833 taka nizcit kiyA gayA hai| isase mAlUma hotA hai ki amoghavarSa aura akAlavarSake. vIcameM 10-11 varSa taka kisI dUsare rAjAne rAjya kiyA hai, aura vaha vahuta karake amoghavarSakA pitRnya (kAkA ) indrarAja thA, jaisA ki dhruvarAjake dAnapatrake nimnalikhita zlokase vidita hotA hai rAjAbhUttapitRvyo ripubhavAvibhavodbhUtyabhAvaikahetulakSmIvAnindrarAjo guNinRpanikarAntazcamatkArakArI / rAgAdanyAnvyudasya pragaTitaviSayA yaM nRpAnsevamAnA E. rAjyazrIreva cakre sakalakavijanogItatathyasvabhAvam / / zAyada amoghavarSake rAjya tyAga karaneke samaya akAlavarSa vAlaka thA, isa kAraNa rAjyakA kArya indrarAja dekhatA hogA aura isIliye amoghavarSake pazcAt kahIM indrarAjako aura kahIM akAlavarSako rAjA mAnA hai| ... akAlavarSa.bhI apane pitAke samAna. var3A bhArI vIra aura parAkramI 2: 1. indrarAjakI santAnane gujarAta dezameM rASTrakUTavaMzakA eka zAkhArAjya sthApita kiyA thaa| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (86) rAjA thaa| tRtIya kRSNarAjake dAnapatrameM jo ki vardhA nagarake samIpaeka kuemeM prApta huA hai-isakI isa prakAra prazaMsA likhI hai tasyottarjitagUrjaro hRtahaTallAsodbhaTazrImado gauDAnAM vinayavratArpaNaguruH sAmudranidrAharaH / dvArasthAGgakaliGgagAGgamagadhairabhyaciMtAz2aciraM mUnuH munRtavAgbhuvaH paridaH zrIkRSNarAjo'bhavat / / isakA abhiprAya yaha hai ki usa amoghavarSakA putra zrIkRSNarAja huA jisane gurjara, gauDa, dvArasamudra, aMga, kaliMga, gaMga, magadha Adi dezoMke rAjAoMko apane vazavartI vA AjJAnuvartI kiye the / guNabhadrasvAmIne bhI uttarapurANake antameM isa rAjAkI bahuta prazaMsA kI hai| do zloka yahAM uddhRta kiye jAte haiM___ yasyottuMgamataMgajA nijamadasrotasvinIsaMgamA dgAGgaM vAri kalaGkitaM kaTu muhuH pItvApyagacchattRpaH / kaumAraM dhanacandanaM vanamapAM patyustaraMgAnilamandAndolita (1) bhAskarakaracchAyaM samAzizriyan // 26 // dugdhAbdhau giriNA harau hatasukhAgopIkucodhanaH paple bhAnukamidelimadale vaasaaysNkocne|| yasyoraH zaraNe prathIyasi bhujastambhAntarottambhitastheye hArakalApatoraNaguNe zrIH saukhyamAgAciram // 27 // yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki amoghavarSake samAna akAla varSa bhI jainadharmakA zraddhAlu thA yA nhiiN| kyoMki isa viSayakA hameM abhI taka koI ullekha nahIM milA hai / para usakA sAmanta Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (87 ) lokAditya jo ki vanavAsadezakA rAjA thA aura baMkApurameM jisakI rAjadhAnI thI, jainadharmakA bhakta rahA hai, aisA jAna par3atA hai| kyoMki padmAlayamukulakulapavikAsakasamatApatatamahasi / zrImati lokAditye pradhvastaprathitazatrusaMtamase // 29 // cellapatAke celladhvajAnuje cellaketanatanUje / jainendradharmadRddhividhAyini svavidhuvIdhrapRthuyazasi // 30 // ityAdi zlokoMmeM guNabhadrasvAmIne lokAdityako " jainedra dharmavRddhividhAyini" vizeSaNa dekara kamase kama itanA to bhI spaSTa kara diyA hai ki vaha jainadharmakA zubhacintaka tathA usakI vRddhi karanevAlA thaa| jinasenasvAmIkA janma samaya zaka saMvat 675 aura mRtyusamaya zaka saM0 770 nizcita kiyA jA cukA hai aura unake pazcAt guNabhadrasvAmI nidAna zaka saMvat 820 taka jIte rahe haiN| isa vIcameM arthAt zaka saMvat 679 se 820 takake samayameM rASTrakUTavaMzake cAra pAMca rAjA rAjya kara cuke haiM / jinameMse tInakA samaya to nizcita hai-zrIvallabha zaka saMvat 705 se 736 taka, amoghavarSa 736 se 799 taka aura akAlavarSa 800 se 833 taka / zrIvallabhase pahile zubhatuMga, dantidurga Adi rAjA hue haiM, parantu unakA nizcita samaya vidita nahIM hai| . 1. isa rAjAke samayameM harivaMzapurANakI racanA huI thii| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (.88 ) pUrvake kavi vA aacaary| jinasenasvAmIne AdipurANa va mahApurANakI bhUmikAmeM jina bahutase kaviyoM tathA AcAryoMkA smaraNa kiyA hai, yahAM hama unakA ullekha kara denA bhI aitihAsika dRSTise upayogI samajhate haiM: 1. siddhasenakavi-inheM 'pravAdikarikesarI' vizeSaNa diyA hai, jisase mAlUma hotA hai ki ye bar3e bhArI naiyAyika va tArkika vidvAn hoNge| kaI logoMkA anumAna hai ki, ye prasiddha zvetAmbara tArkika 'siddhasenadivAkara hI hoMge, jinhoMne aneka . nyAyagranyoMkI racanA kI hai| ___2. samantabhadra-inakI kaviyoMke, vAdiyoMke, gamakoMke aura vAgmIjanoMke ziromaNi kahakara stuti kI hai| gandhahastimahAbhApya, ratnakaraMDa-zrAvakAcAra aura devAgama Adi granyoMke kartA yahI gine jAte haiN| nyAyazAstrake ye advitIya vidvAn hue haiN| 3. zrIdatta- inheM bar3e bhArI tapasvI aura vAdirUpIsiMhoMke bhedana karanevAle batalAye haiN| __4. yazobhadra-inake viSayameM kahA hai ki, vidvAnoMkI samAmeM inakA nAma sunate hI vAdiyoMkA garva galita ho jAtA thaa| 5. prabhAcandrakavi--jinhoMne candrodaya (nyAyakumudacandrodaya) karake jagatako AlhAdita kiyaa| prameyamalmAtaDake kartA bhI ye hI samajhe jAte haiN| 6. zivakoTimunIzvara-nisakeArAdhanAcatuSTaya (bhagavatI ArAdhanA) kA ArAdhana karake yaha saMsAra zItIbhUta vA zAnta ho gayA / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (89) 7. jaTAcArya-kAvyakA anucintana karate samaya jinakI jaTAeM caMcala hokara aisI mAlUma hotI thIM, mAnoM arthakA vyAkhyAna kara rahI haiN| jaTAcAryakA dUsarA nAma siMhanandi bhI hai| aisA AdipurANakI TippaNImeM likhA hai| 8. kANabhikSu-kathAlaMkArake vanAnevAle / 9. deva-kaviyoMke tIrthaMkara / bahuta karake yaha AcArya devanandikA saMkSipta nAma hogaa| 10. bhaTTAkalaMka-11 zrIpAda,-12 pAtrakesarI--inake atizaya nirmalaguNa vidvAnoMke hRdayameM hArake bhAvako prApta hote haiN| ' 13. vAdisiMha-kavitva, vAgmitva, aura gamakatvakI sImApara pahuMce hue| Azcarya nahIM ki, 'vAdisiMha yaha vAdIbhAsiMhakA hI nAmAntara ho / jisa taraha vAdIbhasiMhake kavitvako pragaTa karanevAle gadyacintAmaNi aura kSatracUDAmaNi do grantha pragaTa ho cuke haiM, usI 'prakArase apane nAmAnusAra tArkikatvako pragaTa karanevAlI unhoMne AptamImAMsAkI bhI koI TIkA likhI hai jisakA ullekha aSTasahastrIkI utthAnikAmeM (zrImatA vAdImasiMhanopalAlitAmAptamImAMsAM) milatA hai| - 14. vIrasena-jinasenasvAmIke guru prasiddhakavi aura siddhAntaanyoMke TIkAkAra / 15. jayasena-tapasvI, zAntamArti, zAstrajJa, paMDitAgraNI / 16. kaviparamezvara-kaviyoMdvArA pUjya aura vAgarthasaMgraha purA'NakA rcnevaale| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (90) paNDitapravara AzAdhara / "AzAdharo vijayatAM kalikAlidAsaH" isa RSitulya vidvAnkA nAma AzAdhara thaa| AzAdharake pitAkA nAma sallakSaNa [ salakhaNa] aura mAtAkA nAma zrIratnI thA / jainiyoMkI 84 jAtiyoMmeM bagheravAla nAmakI eka jAti hai| hamAre caritranAyakane isI vagharavAla jAtikA mukha ujjvala kiyA thA / sapAdalakSa dezameM maMDalakara nAmakA eka nagara hai| paMDita AzAdharakA janma usI maMDalakara nagarameM huA thaa| sapAdalakSa dezako bhASAmeM savAlakha kahate haiN| nAgaurake nikaTakA pradeza savAlakhake nAmase prasiddha hai / isa dezameM pahale cAhamAna ( cauhAna ) rAjAoMkA rAjya thA / phira sAMbhara aura ajamerake cauhAna rAjAoMkA sArA deza sapAdalakSa kahalAne lagA thA aura usake sambandhase cauhAna rAjAoMke liye " sapAdalakSIya nRpatibhUpati" Adi zabda likhe jAne lage the| __AzAdharake samayameM sapAdalakSa dezameM sAMbharakA rAjya bhI zAmila thA, yaha unake diye hue " zAkaMbharIbhUpaNa" vizeSaNase spaSTa hotA hai / zAkaMbharI jhIla jisameM ki namaka paidA hotA hai aura jise 1-zrImAnAsti sapAdalakSavipayaH zAkaMbharIbhUSaNa statra zrIratidhAmamaNDalakaraM nAmAsti durga mahat / zrIralyAmudapAdi tatra vimalavyAgheravAlAnvayAt zrIsallakSaNato jinendrasamayazraddhAlurAzAdhAraH // 1 2-prAcIna kAlameM "kamAUMke" AsapAsake dezako bhI sapAdalakSa kahate the| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ajakala sAMbhara kahate haiM, savAlakha dezakI zrRMgArarUpa thI / maMDalakaradurgako Ajakala 'mAMDalagar3hakA kilA' kahate haiM / yaha isa samaya mevAr3a rAjyameM hai / usa samaya mevAr3akA sArA pUrvIya bhAga cauhAnoMke AdhIna thaa| cauhAna rAjAoMke vahutase zilAlekha vahAM ava taka milate haiM / mahArAjAdhirAja pRthvIrAjake samaya taka mAMDalagar3ha sapAdalakSa dezake antargata thA aura vahAMke adhikArI cauhAna rAjA the| pIche ajamerapara musalamAnoMkA adhikAra honepara vaha kilA bhI unake hastagata hogayA thA / __ AzAdharakI strI sarasvatIse eka chAhar3a nAmakA putra thA, jisane dhArAke tatkAlIna mahArAjAdhirAja arjunadevako apane guNoMse mohita kara rakhA thaa| vaha apane pitAkA supUta putra thA / yadyapi usake kIrtizAlI kAryoMke jAnanekA koI sAdhana nahIM hai / parantu isameM sandeha nahIM hai ki, vaha hogA apane pitA hI jaisA vidvAn / isIliye paMDitarAjane eka zlokameM apane sAtha usakI tulanA kI hai ki "jisa taraha sarasvatIke (zAradAke) viSayameM maiMne apane Apako utpanna kiyA, usI tarahase apanI sarasvatI nAmakI bhAryAka garbhase apane atizaya guNavAn putra chAhar3ako utpanna kiryA !" chAhar3a sarIkhe guNavAn putrako pAnekA eka prakArase unheM abhimAna thA / jAna par3atA hai, unake chAhar3ake atirikta aura koI putra nahIM thA / yadi hotA, to ve apane granyoMkI prazastimeM chAhar3ake samAna - 1-sarasvatyAmivAtmAnaM srsvtyaamjiijnt| yaH putraM chAhaDaM guNyaM raMjitArjunabhUpatim // 2 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 92) usakA bhI ullekha karate / anagAradharmAmRtakI bhavyakumudacandrikA TIkA vi0 saM0 1300 kI banI huI hai, jaba ki unakI Ayu kamase kama 65 varSakI hogI, jaisA ki hama Age siddha kreNge| isa avanyAke pazcAt putra utpanna honekI saMbhAvanA bahuta kama hotI hai| ___ AzAvarane apane granyAkI prazastiyoMmeM apanA bahuta kucha paricaya diyA hai / parantu kisImeM apane jannakA samaya nahIM batalAyA hai| to bhI unhoMne apane viSayameM jo bAteM kahIM hai, unase anumAna hotA hai ki vikrama saMvat 1135 ke lagamaga unakA janna huA hogaa| nisa samaya gajanIke bAdazAha zahAbuddInagorIne sAre napAilsa dezako vyApta kara liyA thA, usa samaya sadAcAra bhaMga honeka bhayase musalamAnoMka atyAcArake Darase AzApara apane parivArake sAya deza chor3akara nikale the, aura mAlavAkI dhArA nagarIma A base the| usa samaya mAlvAke paramAravaMzake pratApI rAjA vindhyavarmAkA rAjya thaa| vahAM unakI bhujAoMke pracaMDa balle tInoM putmArthoMkA sAdhana acchI tarahase hotA thaa| zahAbuddIna gorIne IsvI san 1913 meM arthAt vikrama saMvat 1249 meM pRthvIrAjakne kaida karake dillIko 1-lecchezena sapAdalakSaviSaye vyApte vRttazatitrAsAdvindhyanarendado paribhallU trivrgaajni| prApto nAlabamaMDale bahuparIvAraH purAnAvanAt yo vArAnapatradinAminivAsAnaM nahAvIrataH // 5 // prazastinI TInAne 'lezana' kAla "sAhavadInnullena' likhA hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (93 ) apanI rAjadhAnI vanAI thI / usI samaya arthAt saMvat 1249 (I. san 1193 ) meM usane ajamerako apane AdhIna karake vahAMke logoMkI katala karAI thI aura isI sAla vaha apane eka saradArako hindusthAnakA sArA kArabhAra sopa karake gajanIko lauTa gayA thaa| isake pazcAt san 1194 aura 95 meM hindusthAnapara usakI chaThI aura sAtavIM car3hAI aura bhI huI thI / chaThI caDhAImeM usane kannoja fataha kI thii| aura sAtavIMmeM dillI, gavAliyara, "bundelakhaMDa, vihAra, baMgAla, aura gujarAta pradeza usane apane rAjyameM 'milA liye the| phira san 1202 meM vaha gyAsuddInagorIke maranepara gajanIke takhtapara baiThA thA, aura san 1206 meM siMdha nadIke kinAre use gakkara jAtike jaMgalI logoMne mAra DAlA thaa| isase mAlUma par3atA haiH ki, zahAbuddIna gorIne pRthvIrAja cauhAnase 'dillIkA siMhAsana chInate hI ajamerapara dhAvA kiyA hogaa| kyoMki ajamera pRthvIrAnake hI adhikArameM thA aura usI samaya arthAt 'san 1193 IsvImeM sapAdalakSadeza zahAbuddInake atyAcAroMse vyApta ho gayA hogA / yahI samaya paMDitapravara AzAdharake mAMDalagar3ha choDakara dhArA nagarImeM AnekA nizcita hotA hai| ___ mAMDalagar3hase dhArAnagarImeM A vasaneke pazcAt paMDita AzAdha rene eka mahAvIra nAmake prasiddha paMDitase jainendrapramANa aura jai+ ,nendravyAkaraNa ina do granthoMkA adhyayana kiyA / AzAdharake guru paM0 mahAvIra, vAdirAja paMDita dharasenake ziSya the| prasiddha vidyA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (94 ) milApI mahArAjA bhojako mare hue yadyapi una dinoM 150 varSa vIta cuke the, to bhI dhArAnagarImeM saMskRta vidyAdA acchA pracAra thaa| una dinoM saMskRtake kaI nAmI nAmI vidvAn ho gaye haiM jinameM vAdIndra vizAlakIti, devacandra, mahAkavi madanopAdhyAya, kavirAja vilhaNa ( maMtrI, arjunadeva, keldaNa, AzAdhara Adi mukhya gine jAte haiN| vi0 saMvat 1249 meM jaba ki paMDita AzAdhara dhArAne Aye hoMge, unakI avasthA adhika nahIM hogI / kyoMki dhArAmeM Ane pazcAt unhoMne nyAya aura vyAkaraNa zAkha par3he the / hamArI samajhameM usa samaya unakI avasthA 20 varSake bhItara bhItara hogii| aura isa hisAbase unakA janma vi0 saM0 1930-35 ke laga. bhaga huA hogA, jaisA ki hama pahale likha cuke haiN| jisa samaya AzAdhara dhArAmeM Aye the, usa samaya mAlavAke rAjA vindhyanarendra, vindhyavarmA, athavA vijayavarmA the / prazantikI TIkA 'vindhyabhUpatikA' artha 'vijayavarmA nAma mAlavAdhipati kiyA hai| jisase mAlUma hotA hai ki vindhyavAhIkA dUsarA nAma vijayavarmA hai / vindhyavarmAkA yaha nAmAntara abhItaka kisI zilAlekha yA dAnapatrameM nahIM pAyA gayA hai / vijayavarmA paramAra mahArAja bhojakI pAMcavIM pIr3hImeM the / pippaliyAke arjunadevake dAnapatrameM unakI kulaparamparA isa prakAra likhI hai:- 'bhoja-udayAditya-naravA, yazovarmA, ajayavarmA, vindhyavarmA (vijayavarmA), subhaTavarmA, 1-vaMgAla eziyATika susAiTIkA janarala jilda 5 pRSTa 378 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 95) arjunavarmA / " arjunavarmAke koI putra nahIM thA / isAlaya usake pIche anayavarmAke bhAI lakSmIvarmAkA pautra devapAla (sAhasamalla ) aura devapAlake pIche usakA putra jaitugideva (jayasiMha ) rAjA huA / AzAdhara jisa samaya dhArAmeM Aye, usa samaya vindhyavarmAkA rAjya thA aura vi0 saM0 1296 meM jaba unhoMne sAgAradharmAmatakI TIkA vanAI, tava jaitugideva rAjA the / arthAt ve apane samayameM dhArAke siMhAsanapara pAMca rAjAoMko dekha cuke the| kevala 60 varSake vIcameM pAMca rAjAoMkA honA eka AzcaryakI vAta hai ! AzA. dharakA vidyAbhyAsa samApta hote hote unake pANDityakI kIrti cAroM ora phailane lgii| unakI vilakSaNa pratibhAne vidvAnoMko cakita staMmita kara diyaa| vindhyavarmAke sAndhivaigrahika maMtrI ( phArena sekreTarI) vilhaNa nAmake eka mahAkavi the| unhoMne AzAdharakI vidvattApara mohita hokara ekavAra nimnalikhita zloka kahA thA,"AzAdhara vaM mayi viddhi siddhaM nisrgsaundryymjrymaary| sarasvatIputratayA yadetadarthe paraM vAcyamayaM prapaJcaH // jisakA Azaya yaha hai ki "he AzAdhara ! tathA he Arya ! tumhAre sAtha merA svAbhAvika sahodarapanA (bhrAtRtva ) aura zreSTha mitrapanA hai / kyoMki jisa taraha tuma sarasvatIke (zAradAke) putra ho usI taraha maiM bhI hU~ / eka udarase paidA honevAloMmeM mitratA aura bhAIpanA hotA hI hai|" isa zlokase isa vAtakA bhI patA lagatA hai 1-ityupazlokito vidvadvilhaNena kviishinaa| zrIvindhyabhUpatimahAsAndhivigrahakeNa yaH // 7 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (96 ) ki AzAdhara koI sAmAnya puruSa nahIM the| eka bar3e bhArI rAjyake mahAmaMtrIkI jinake sAtha itanI gADha mitratA thI, unakI pratiSThA thoDI nahIM samajhanA cAhiye / ukta vilhaNa kavikA ullekha mAMDUke eka .khaMDita zilAlekhameM hai / use. chor3akara na to unakA banAyA huA koI grantha milatA hai aura na AzAdharako chor3akara unakA kisIne ullekha kiyA hai| aise rAjamAnya pratiSThita kavikI jaba yaha dazA hai tava pAThaka soca sakate haiM ki kAlakI kuTila gatine hamAre dezake aise kitane vidvAnoMkI kIrtikA nAma zeSa na kara diyA hogA ! - AzAdharakI prazastimeM vilhaNa kavIzakA nAma dekhakara pahale hamane samajhA thA ki kAzmIrake prasiddha kavi vilhaNa hI jinakI upAdhi vidyApati thI, AzAdharakI prazaMsA karanevAle haiN| parantu vaha kevala eka bhramaHthA / vidyApati vilhaNa aura mAlavA rAjyake maMtrI kavIza vilhaNake samayameM lagabhaga Der3ha sau varSakA antara hai / vidyApati vilhaNa kAzmIranareza kalazake rAjyakAlameM vikrama saMvat 1120 ke lagabhaga kAzmIrase nikalA thaa| jisa samaya vaha dhArAmeM AyA thA, bhorjadevakI mRtyu ho cukI thii| isase spaSTa hai ki vidhyavarmAke maMtrI vilhaNase vidyApati vilhaNa bhinna puruSa the... . vilhaNacarita nAmakA eka kAvya vilhaNa kavikA banAyA huA prasiddha hai / parantu itihAsajJoMkA mata hai ki usakA kartA vilhaNa "1-rAjA bhojakI mRtyu vi0 saM0 1112ke pUrva ho cukI thI aura1115 meM udayAdityako rAjya mila cukA thA, aisA paramAra rAjAoMke lekhoMse siddha ho cukA hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 97 ) nahIM hai, kisI dUsare kavine usakI racanA kI hai aura yadi vilhaNane kI ho, to vaha vidyApati bilhaNase minna honA cAhiye / parantu bhinna hokara bhI vaha vindhyavarmAkA maMtrI vilhaNa nahIM ho sakatA / kyoMki ukta kAvyameM jisa vairisiMha rAjAkI kanyA zazikalAke sAtha vilhaNakA premasambandha honA varNita hai, vaha vikramasaMvat 900 ke lagabhaga huA hai / isase AzAdharake samayake sAtha usakA bhI ThIka nahIM baiTha sakatA hai| zAGgharapaddhati aura sUktamuktAvalI Adi subhASita granthoM meM bilhaNa kavike nAmase bahutase zloka aise milate haiM, jo na to vidyApati bilhaNake vikramAMkadevacarita tathA karNasundarI nATikAmeM haiM aura na vilhaNacaritameM haiN| kyA Azcarya hai, jo unake banAnevAle AzAdharakI prazaMsA karanevAle bilhaNa hI hoN|| __ AzAdharane apanI prazaMsA karanevAle do vidvAnoMke nAma aura bhI likhe haiM, jinameMse ekakA nAma udayasena aura dUsarekA nAma madanakIrti hai / ye donoM hI digambara muni the| kyoMki inake nAmake sAtha muni aura yatipati vizeSaNa lage hue haiM / dekhiye, udayasena . kyA kahate haiM: 1. karNasuMdarInATikAke maMgalAcaraNameM jinadevako namaskAra kiyA gayA hai / isakA kAraNa yaha nahIM hai ki vidyApati vilhaNa jainI the / kintu ukta nATikA aNahilapATanake rAjA kake jaina maMtrI. sampatkarake vanavAye hue AdinAtha bhagavAnke yAtrAmahotsavapara khelaneke liye vanAI gaI thI, isaliye usameM jinade ko namaskAra karanA hI unhoMne ucita samajhA hogA / pIchese apane iSTadeva zi'pArvatAko bhI namaskAra kiyA hai| . Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 98 ) . vyAghreravAlavaravaMzasarojahaMsaH kAvyAmRtaugharasapAnasutRptagAtraH / sallakSaNasya tanayo nayavizvacakSurAzAdharo vijayatAM kalikAlidAsaH // 3 // arthAt -- jo bagheravAloMke zreSThavaMzarUpI sarovarase utpanna huA haMsa hai, kAvyAmRta ke pAnase jisakA hRdaya tRpta hai, jo sampUrNa nayoMkA jAnanevAlA hai aura jo zrIsalakSaNakA putra hai, vaha kaliyu gakA kAlidAsa AzAdhara jayavanta hove / isI prakArase zrImadanakIrtimunine kahA thA ki ityudayasenamuninA kavi suhRdA yo'bhinanditaH prItyA / prajJApuJjosIti ca yo'bhihito madanakIrtiya tipatinA // 4 // " arthAt Apa prajJAke puMja haiM arthAt vidyAke bhaMDAra haiM / " ina donoM vidvAnoMmeMse hamako udayasenake viSayameM to kevala itanA hI mAlUma hai ki ve kavike mitra the aura madanakIrtike viSayameM isase adhika aura kucha nahIM kahA jA sakatA ki ve eka ' yatipati' vA jaina muni the / madanopAdhyAya vA bAlasarasvati 'madana' se kucha nAmasAmya dekhakara bhrama hotA hai ki madanakIrti aura madanopAdhyAya (rAjaguru ) eka hoMge / parantu isake liye koI saMtoSaprada pramANa nahIM | mAlavAdhIza mahArAja arjunadeva bar3e bhArI vidvAn aura kavi the Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (99) amaruzatakakI unakI vanAI huI rasasaMjIvinI nAmakI eka TIkA kAvyamAlAmeM prakAzita huI hai / isa TIkAmeM jagaha jagahapara 'yaduktamupAdhyAyena vAlasarasvatyaparanAnnA madanena" isa prakAra likhakara madanopAdhyAyake aneka zloka udAharaNasvarUpa uddhRta kiye haiM aura bhavyakumudacandrikA TIkAkI prazastike navama zlokake antimapadakI TIkAmeM paM0 AzAdharane bhI likhA hai, " ApuH prAptaH, ke vaalsrsvtimhaakvimdnaadyH|" isase spaSTa ho jAtA hai ki amaruzatakameM jinake zloka udAharaNasvarUpa grahaNa kiye gae haiM, ve hI AzAdharake ziSya mahAkavi madana haiM / isake sivAya prAcIna lekhamAlAmeM arjunavarmadevakA jo tIsarA dAnapatra prakAzita huA hai, usake antameM " racitamidaM rAjaguruNA madanena" isa prakAra likhA huA hai| isase isa viSayameM bhI zaMkA nahIM rahatI hai ki AzAdharake ziSya madanopAdhyAya jinakA dUsarA nAma 'vAlasarasvatI' . thA, mAlavAdhIza mahArAja arjunadevake guru the| ___ amaruzatakakI TIkAmeM jo zloka uddhRta kiye gae haiM, unase mAlUma par3atA hai ki mahAkavi madanopAdhyAyakA banAyA huA koI alaMkArakA grantha hogA jo abhItaka kahIM prasiddha nahIM hai| hamAre eka vidvAn mitrane likhA hai ki vAlasarasvatI madanopAdhyAyakI banAI huI eka pArijAtamaMjarI nAmakI nATikA hai / parantu usake dekhanekA hamako abhItaka saubhAgya prApta nahIM huaa| madanakIrtike sivAya AzAdharake aneka ziSya the / vyAkaraNa, / kAvya, nyAya, dharmazAstra Adi viSayoMmeM unakI asAdhAraNa gati thii| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (100) ina saba viSayoM meM unhoMne saikar3oM ziSyoMko niSNAta kara diyA thaa| dekhiye, ve kyA kahate haiM:- yo drAgvyAkaraNAbdhipAramanayacchuzzUpamANAnnakAn SaTtIparamAstramApya na yataH pratyarthinaH ke'kSipan / * ceruH ke'skhalitaM na ye na jinavAgdIpaM pathi grAhitAH pItvA kAvyasudhAM yatazca rasikepvApuH pratiSThAM na ke // 9 // * bhAvArtha-zuzrUSA karanevAle ziSyoMmeMse aise kauna haiM, jinheM AzAdharane vyAkaraNarUpI samudrake pAra zIghra hI na pahuMcA diyA ho tathA aise kauna haiM, jinhoMne AzAdharase SaTdarzanarUpI parama zastrako lekara apane prativAdiyoMko na jItA ho tathA aise kauna haiM, jo AzAdharase nirmala jinavacanarUpI (dharmazAstra ) dIpaka grahaNa karake mokSamArgameM pravRtta nahIM hue hoM, arthAt muni na hue hoM aura aise kauna ziSya haiM, jinhoMne AzAdharase kAvyAmRtakA pAna karake rasika puruSoMmeM pratiSThA nahIM pAI ho / isa zlokakI TIkAmeM paMDitavaryane pratyeka viSayake pAra pahuMce hue apane eka 2 do 2 ziSyoMkA nAma bhI de diyA hai| paMDita devacaMdrAdiko unhoMne vyAkaraNajJa banAyA thA, vAdIndra vizAlakIrti Adiko SaDdarzananyAyakA jJAtA banAkara vAdiyoMpara vijaya prApta karAI thI, bhaTTAraka 'devacandra vinayacandra Adiko dharmazAstra par3hAkara mokSamArgameM pravRtta kiyA thA aura madanopAdhyAyAdiko kAvyake paMDita banAkara arjunavarmadeva jaise rasika rAjAoMkI pratiSThAkA adhikArI (rAjaguru ) banA diyA thaa| pAThaka isase jAna sakate haiM ki AzAdharakI vidvattA, 4 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 101 ) par3hAnekI zakti aura paropakArazIlatA kaisI thii| gRhastha hone para bhI bar3e 2 muni unake pAsa vidyAdhyayana karake apanI vidyAtRSNAko pUrNa karate the / usa samayake itihAsakI yaha eka vilakSaNa ghaTanA hai, jo nItike isa vAkyako smaraNa karAtI hai- " guNAH pUjAsthAnaM guNiSu na ca liGgaM na ca vayaH " arthAt, guNavAnoMmeM unake guNa hI pUjane ke yogya hote haiM, unakI umara athavA vepa nahIM / 1 vindhyavarmAkA aura unake pIche unake putra subhaTavarmAkA rAjyakALa samApta ho cukane para AzAdharane dhArAnagarIko chor3a dI aura nalakacchapurako apanA nivAsasthAna banAyA / nalakacchapurameM A rahanekA kAraNa unhoMne apane pyAre dharmakI unnati karanA batalAyA hai, - zrImadarjunabhUpAlarAjye zrAvakasaMkule | jinadharmodayArtha yo nalakacchapure'vasat // 8 // isase yaha bhI anumAna hotA hai ki ve dhArAse akele Aye hoMge / gRhasthAzramase unhoMne eka prakAra se sambandha chor3a diyA hogA / - nalakacchapurako isa samaya nAlachA kahate haiM / yaha sthAna dhArase 10 kosakI dUrIpara hai / sunA hai, isa samaya vahAMpura jainiyoMke thoDese ghara aura jainamaMdira haiM / parantu AzAdharake samaya vahAMpara jainiyoMkI bahuta bar3I bastI thI / jainadharmakA jora zora bhI, vahA bahuta hogA / aisA hue vinA AzAdhara sarIkhe vidvAn dhArA jaisI mahAnagarIko chor3akara vahAM rahaneko nahIM jAte / avazya hI vahAMpara jainadharmakI unnati karaneke liye dhArAse adhika sAdhana ekatra hoNge| 1 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (102) jisa samaya paMDitavarya AzAdhara nAlachA ko gaye, usa samaya mAlavAmeM mahArAja arjunavarmadevakA rAjya thA / arjunavarmadevake abhItaka tIna dAnapatra prApta hue haiM, jinameMse eka vikramasaMvat 1267 kA hai, jo pippaliyA nagarameM hai aura maMDapadurgameM diyA gayA thA / dUsarA vi0 saM0 1270 kA bhopAla meM hai aura bhRgukaccha (bharoMca ) meM diyA gayA thA aura tIsarA 1272 kA hai, jo amarezvara tIrthameM diyA gayA thA aura bhopAlameM hai / isake pazcAt arjunadevake putra devapAladeva ke rAjatvakAlakA eka zilAlekha harasodAmeM milA hai, jo vi0 saM0 1275 kA likhA huA hai / isase mAlUma par3atA hai ki 1272 aura 1275 ke bIcameM kisI samaya arjunadevake rAjyakA anta huA thA aura 1267 ke pahale unake rAjyakA prAraMbha huA thA / katra prAraMbha huA thA, isakA nizcaya karaneke liye vindhyavarmA aura subhaTavarmA ina do rAjAoMke rAjyakAlake lekha milanA cAhiye, jo abhItaka hamako prApta nahIM hue haiM / to bhI aisA anumAna hotA hai ki 1267 ke adhikase adhika 2-3 varSa pahale arjunavarmAko rAjya milA hogA / kyoMki saMvat 1250 meM jaba AzAdhara dhArAmeM Aye the, taba vindhyavarmAkA rAjya thA aura jaba ve vidvAn ho gaye the, taba bhI vindhyavarmAkA rAjya thA / kyoMki maMtrI bilhaNane AzAMgharakI vidvattAkI prazaMsA kI thI / yadi AzAdharake vidyAbhyAsa N kAlake kevala 7-8 varSa gine jAveM, to 1 ''1'-amerikan oriyaMTala susAiTIkA janarala bhAga 7, pRSTha 32 / 2 - a0 o0 su0 kA janarala bhAga 7, pRSTha 25 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (103) vindhyavarmAkA rAjya vi0 saM0 1257-58 taka samajhanA caahiye| vindhyavarmAke pazcAt subhaTavarmAke rAjyake kamase kama 7 varSa mAne jAveM, to arjunadevake rAjyAraMbhakA samaya vi0 saM0 1265 ginanA cAhiye / isI 1265 ke lagabhaga AzAdhara nAlchemeM Aye hoNge| __ paMDitapravara AzAdharakI mRtyu kaba huI isake jAnanekA koI upAya nahIM hai| unake banAye hue jo 2 grantha prApya haiM, unameM se anagAradharmAmRtakI bhanyakumudacandrikA TIkA kArtika sudI 5 somavAra saM0. 1300 ko pUrNa huI hai / isake pIchekA unakA koI bhI grantha nahIM milatA hai / isa granthake banAneke samaya hamAre qhayAlase paMDitarAjakI. Ayu 65-70 varSake lagabhaga hogii| kyoMki unakA janma vi0 saM0 1230-35 ke lagabhaga siddha kiyA jA cukA hai| isa granthakI prazastise yaha bhI mAlUma hotA hai ki ve usa samaya nAlachemeM hI the| aura zAyada saM0 1265 ke pazcAt unhoMne kabhI nAlachA chor3A bhI nhiiN| kyoMki unake 1265 aura 1300 ke madhyake jo do grantha milate haiM, ve bhI nAlacheke bane hue haiN| eka vi0 saM0 1285 kA aura dUsarA 1296 kA / nAlachameM kavivara jainadharmakA udyota karaneke liye Aye the, phira kyA pratijJA pUrI kiye binA hI cale jAte ? aMta samaya taka ve nAlachemeM hI rahe aura vahIM unhoMne apane apUrva granthoMkI racanA karake jainadharmakA mastaka UMcA kiyA / . vartamAnameM paM0AzAdharake mukhya tIna grantha sulabha haiM aura prAyaH pratyeka bhaMDArameM mila sakate haiN| eka jinayajJakalpa, dUsarA sAgAradharmA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 104 ) mRta aura tIsarA anagAradharmAmRta / ina tInoM hI granthoMmeM ve apanI vistRta prazasti likhake rakha gaye haiM / vi0 saMvat 1300 taka unhoMne jitane granthoMkI racanA kI hai, una sabake nAma ukta tInoM prazastiyoMmeM likhe hue haiN| hama unheM yahAM krama se prakAzita karate haiM: syAdvAdavidyAvizadaprasAdaH prameyaratnAkaranAmadheyaH // tarkapravandha niravadyapadyapIyUSapUro vahatisma yasmAt / / 1.0 // siddhyaGkaM bharatezvarAbhyudayasatkAvyaM nivandhojjvalam yavidyakavIndramodanasahaM svazreyase'rIracat / yo'rhRdvAkyarasaM nivandharuciraM zAstraM ca dharmAmRtam nirmAya vyadadhAnmumukSuvidupAmAnandasAndraM hRdi // 11 // AyurvedavidAmiSTAM vyaktuM vAgbhaTasaMhitAm / . aSTAGgahRdayodyotaM nivandhamasRjacca yaH // 12 // yo mUlArAdhaneSTopadezAdiSu nibandhanam / vidhattAmarakoze ca kriyAkalApamujjagauM' // 13 // ( jinayajJakalpa. ) bhAvArtha - syAdvAdavidyAkA nirmala prasAdasvarUpa prameyaratnAkara nAmakA nyAyagrantha jo sundara padyarUpI amRtase bharA huA hai, AzAdharake hRdayasarovarase pravAhita huA / bharatezvarAbhyudaya nAmakA 1-ye 13 zloka tInoM prazastiyoMmeM ekase haiM / anagAradharmAmRtakI TIkAmeM . bArahavA~ zloka 19 veM nambarapara hai aura terahavAM caudahaveM nambara para hai / unake sthAnapara jo dUsare zloka haiM, ve Age likhe gaye haiM / 2-3. ye donoM prantha sonAgirake bhaTTArakake bhaNDAra meM haiM / * Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (105) uttama kAvya apane kalyANake liye banAyA, jisake pratyeka sargake aMtameM 'siddha ' zabda rakkhA gayA hai, jo tInoM vidyAoMke jAnanecAle kavIndroMko AnandakA denevAlA hai aura svopaz2aTIkAse prakAzita hai| dharmAmRtazAkha jo ki jinendra bhagavAnakI vANIrUpIrasase yukta hai aura TIkAse sundara hai, vanAkara mokSakI icchA karanevAle vidvAnoMke hRdayameM atizaya Ananda utpanna kiyaa| Ayurvedake vidvAnoMkI pyArI vAgbhaTTasaMhitAkI aSTAMgahRdayodyotinI nAmakI TIkA vanAI, mUla ArAdhanA aura mUla iMTopadeza (pUjyapAdakRta ) Adiko TIkAe~ vanAI aura amarakoSapara kriyAkalApa nAmakI TIkA bnaaii| isameM jo Adi zabda diyA hai, usase ArAdhanAsAra, bhUpAlacaturviMzatikA AdikI TIkAe~ samajhanI cAhiye / arthAt ina -granthoMkI TIkAe~ bhI paMDitavaryane vnaaii| . ye saba grantha vikramasaMvat 1285 ke pahaleke bane hue haiN| jinayajJakalpakI prazastimeM itane hI granthoMkA ullekha hai / inake pazcAt saM0 1296 taka arthAt sAgAradharmAmRtako TIkA banAneke samaya taka nimnalikhita granthoMkI racanA aura bhI huI: raudraTasya vyadhAt kAvyAlaGkArasya nivandhanam sahasranAmastavanaM sanivandhaM ca yo'rhatAm // 14 // sanivandhaM yazca jinayajJakalpamarIracat / triSaSTismRtizAkhaM yo nivandhAlaGkRtaM vyadhAt // 15 // . 1. isase jAna par3atA hai ki AzAdhara vaidyavidyAke bhI bar3e bhArI paMDita the / 2. pUjyapAdakA mUla iSTopadeza. vambaIke mandirameM hai| isakI bhASATIkA bhI kisI jayapurI paMDitakI vanAI huI hai| - Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (106) yo'hanmahAbhiSekA vidhi mohatamoravim / cake nityamahodyotaM snAnazAstraM jinezinAm // 16 // (sAgAradhAmRta TIkA) bhAvArtha-rudraTa kavike kAryAlaMkAra granthakI TIkA vanAI, arahaMta devakA sahasranAma TIkAsahita vanAyA, jinayajJakalpa saTIka banAyA, triSaSTismRtizAstra ( saMkSipta ) TIkAyukta banAyA aura nityamahodyota nAmaka abhiSekakA grantha banAyA, jo bhagavAnkI abhiSekapUjAvidhi sambandhI aMdhakArako nAza karaneke liye sUryake samAna hai| . vi0 saMvat 1296 ke pIche bane hue granthoMke nAma anagAradharmAmRtakI TIkAmeM isa prakAra milate haiM: rAjImatIvipralambhaM nAma nemIzvarAnugam / vyadhAtta khaNDakAvyaM yaH svayaMkRtanivandhanam // 12 // AdezApituradhyAtmarahasyaM nAma yo vyadhAt / zAstraM prasannagambhIraM priyamArabdhayoginAm // 13 // ratnatrayavidhAnasya pUjAmAhAtmyavarNakam / ratnatrayavidhAnAkhyaM zAstra vitanutesma yH||18|| (anagAradharmAmRta TIkA ) 1., yaha bhI sonAgirake bhaMDArameM hai| 2. AzAdharakRta mUla sahasranAma prAya: saba jagaha milatA hai| bundelakhaMDameM prAyaH isI sahasranAmakA pracAra hai| 3.nityamahodyota bambaIke bhaMDArameM hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (107) bhAvArtha-rAjAmatI vimalaMbha nAmakA khaMDakAvyasvopajJa TIkAsahita banAyA, pitAkI AjJAse adhyAtmarahasya nAmakA anya banAyA, jo zIghra hI samajhanemeM Ane yogya, gaMbhIra aura prAraMmake yogiyoMkA pyArA hai aura ratnatraya vidhAnaka pUjA tayA mAhAtmyakA varNana karanevAlA ratnatrayavidhAna nAmakA anya vanAyA / ___ saMvat 1300 ke pazcAt yadi paMDitavarya daza hI varSa jIvita rahe hoMge, to avazya hI unake vanAye hue aura bhI bahutase anya hoMge / granyaracanA karanA hI unhoMne apane jIvanakA mukhya kartavya samajhA thaa| AzAdharake banAye hue graMtha bahuta hI apUrva haiN|un sarIkhe granthakartA * bahuta kama hue haiM / unakA banAyA huA sAgAradharmA'mRta granya bahuta hI acchA hai| jisane ekavAra bhI isa granyakA svAdhyAya kiyA hai, vaha isapara mugdha ho gayA hai / anagAradharmAmRta aura ninayajJakalpa grantha bhI aise hI apUrva haiN| hama eka pRthak lekhameM AzAdharake anyoMkI AlocanA karanekA prayatna kara rahe haiN| __ adhyAtmarahamya kavivarane apane pitAkI AjJAse banAyA / isase mAlUma par3atA hai ki unake pitA saM0 1296 ke pIche bhI kucha kAla taka jIvita the| kyoMki isa granthakA pahale do granthoMkI prazastimeM ullekha nahIM hai; anagAradharmAmRtakI TIkAmeM hI ullekha hai aura usameM jo adhika granya batalAye gaye haiM, ve 1296 ke ' pIcheke haiN| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (108) mahArAja arjunadevake vi0 sarvat 1272 ke dAnapatrake antameM likhA huA hai:-" racitamidaM mahAsAndhi0 rAjA salakhaNasaMmatena rAjaguruNA madanena " isase aisA mAlUma hotA hai ki paM0 AzAdharake pitA salakhaNa ( salakSaNa ) mahArAjA arjunadevake sandhivigraha sambandhI maMtrI the / yadyapi AzAdharake pitA mahAjana the aura dAnapatrameM sammati denevAle salakhaNake sAtha 'rAjA' pada lagA huA hai, isase anya kisI salakhaNa nAmaka rAjAkI bhI saMbhAvanA bhI ho sakatI hai, parantu AzAdharake pitAkA saMdhivigrahako maMtriyoMkA rAjA honA kucha AzcaryakI bAta bhI nahIM hai| kyoMki usa samaya prAyaH mahAjana loga hI rAjyamaMtrI hote the| aba hama yahAMpara tInoM graMthoMkI prazastiyoMke vAkI zloka jo Upara kahIM nahIM likhe gaye haiM, bhAvArthasahita uddhRta karate haiM:pAcyAni saMvarNya jinapratiSThAzAstrANi dRSTvA vyavahAramaindram / AmnAyavicchedatamazchido'yaM granthAkRtastena yugAnurUpam 14 khaNDilyAnvayabhUSaNAlhaNasutaH sAgAradharme rato vAstavyo nalakacchacArunagare kartA paropakriyAm / / sarvajJArcanapAtradAnasaMmayodyotapratiSThAgraNI .. pApAsAdhurakArayatpunarimaM kRtvoparodhaM muhuH // 15 // vikramavarSasapazcAzItidvAdazazateSvatIteSu / .. .AzvinasitAntyadivase saahsmllaapraakhysy-|| 16 // . .: zrIdevapAlanRpateH pramArakulazekharasya saurAjye / :: nalakucchapure siddho grantho'yaM neminAthacaityagRhe // 17 // ' Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (109) anekAhalatiSThAntapratiSThaiH kelhaNAdibhiH / sadyaH sUktAnurAgeNa paThitvA'yaM pracAritaH // 18 // alamAtaprasaGgenayAvatrilokyAM jinamandirArcAH tiSThanti zakrAdibhiraryamAnAH / tAvajjinAdipratimApratiSThA zivArthino'nena vidhApayantu // 19 // nanyAkhANDilyavaMzotthaH kelhaNo nyAsavittaraH / likhitaM yena pAThArthamasya prathamapustakam // 20 // ityAzAdhara viracito ninyjnyklpH| bhAvArtha-prAcIna pratiSThApAThoMko varjita karake aura iMdrasambandhI vyavahArako dekhakara yaha vartamAna yugake anukUla graMtha banAyA, jo ki AmnAyavicchedarUpI aMdhakArako nAza karanevAlA hai| khaMDelavAla vaMzake bhUSaNarUpa alhaNake putra, zrAvakadharmameM lavalIna rahanevAle, nalakacchapuranivAsI, paropakArI, devapUjA, pAtradAna tathA ninazAsanakA udyota karanevAle aura pratiSThAgraNI pApAsAdhune vAraMvAra anurodha karake yaha graMtha banavAyA / Asoja sudI 15 vi0 saM0 1285 ke dina paramArakulake mukuTa devapAla urpha sAhasamalla rAjAke rAjyameM nalakacchapura nagarake neminAtha caityAlayameM yaha graMtha samApta huaa| aneka jinapratiSThAomeM pratiSThA pAye hue kelhaNa Adi vidvAnoMne navIna sUktiyoMke anurAgase isa granthakA pracAra kiyaa| jabataka tIna lokameM jinamaMdiroMkI pUjA iMdrAdikoMke dvArA hotI hai, taba taka kalyANakI icchA karanevAle isa anyase ninapratimAoMkI pratiSThA karAveM / khaMDelavAlavaMzameM utpanna Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (110) hue aura nyAsagraMthako acchI tarahase jAnanevAle kelhaNane pATha karaneke liye jinayajJakalpakI pahalI pustaka likhI / so'haM AzAdharo ramyAmetAM TIkA vyarIracam / dharmAmRtoktasAgAradharmASTAdhyAyagocarAm // 17 // pramAravaMzavArthIndu-devasenanRpAtmaje / / zrImajjaitugidevasi sthAmnAvantImavatyalam // 18 // nalakacchapure zrImannemicaityAlaye'sidhat / TIke'yaM bhavyakumudacandriketyuditA budhaiH / / 19 // ghaNNavaddhayekasaMkhyAnavikramAGkasamAtyaye / saptamyAmasite paupi siddheyaM nandatAciram // 20 // zrImAnzreSThisamuddharasya tanayaH zrIpaurapATAnvayavyomenduH sukRtena nandatu mahIcandrodayAbhyarthanAt / cakre zrAvakadharmadIpakamimaM graMnthaM vudhAzAdharograMthasyAsya ca lekhito malabhide yenAdirbha pustakam // 21 // alamitiprasaMgena yAvattiSThati zAsanaM jinapatezchedAnamantastamoyAvaccArkanizAkarau prakurutaH puMsAM dRzAmutsavam / tAvattiSThatu dharmasUribhiAriyaM vyAkhyAyamAnAnizaM bhavyAnAM purutotra dezaviratAcAramavodhoddharA // 22 // - ityAzAdharaviracitA svopajJadharmAmRtasAgAraTIkA bhanyakumudacandrikA.nAnI smaaptaa| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha-maiMne (AzAdharane ) sAgAradharmAmRtakI yaha sundara TIkA vanAI jisake ATha adhyAya haiM / java paramAravaMzaziromANa devasena rAjAke putra zrImAn jaitugideva apane khaDgake valase mAlavAkA zAsana karate the, taba nalakacchapurake neminAtha caityAlayameM yaha bhanyakumudacandrikA TIkA pauSavadI 7 saM0 1296 ko pUrNa huii| yaha zrAvaka dharmadIpaka grantha paMDita AzAdharane banAyA aura poravAr3avaMzarUpI AkAzake candramA zrImAn samuddharazreSThIke putrane mahIcandrakI prArthanAse . isakI pahilI pustaka likhI / usa zreSThIputrake puNyakI bar3havArI ho / antaraMgake aMdhakArako naSTa karanevAlA jinendradevakA zAsana jaba taka rahe aura jabataka candrasUrya logoMke netroMko Anandita karate raheM, taba taka yaha zrAvakadharmakA jJAna karAnevArI TIkA bhavya janoMke Age dharmAcAryoke dvArA nirantara par3hI jAve / so'hamAzAdharo'kArSa TIkAmetAM munipriyAm / svopajJadharmAmRtoktayatidharmaprakAzinIm // 20 // zabde cArthe ca yatkiJcidatrAsti skhalitaM mama / chamasthabhAvAtsaMzodhya sUrayastatpaThantvimAm // nalakacchapure paurapaurastyaH paramArhataH / / jinayajJaguNaucityakRpAdAnaparAyaNaH // 22 // khaMDilyAnvayakalyANamANikyaM vinayAdimAn / sAdhuH pApAbhidhaH zrImAnasItpApaparAGmukhaH // 23 // tatputro bahudevo' bhUdAyaH pitRbharakSamaH / dvitIyaH padmasiMhazca padAliMgitavigrahaH // 24 // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 112 ) bahudezabhanAthAsandaradevaH kuravaH / tanmayaH // 25 // mRgyadvimAryamandreNa sAdhunA / varmAma'nasya sagAravamevrIti karitA // 26 // vasyeva yaniyamasya sIyadhiyAmapi / sarvocanya TIkArya prasAdaH kriyatAmiti // 27 // haradevena vijJo vanaca panDitAzAvara TIkA mAminAm // 28 vidvadbhirbhAvyahuvRcandriketyAkhyayoditA / viSThApyAtmeSAntAM cintyamAnAbhiH // 29 // pramArakuMThavArthIndudevapAlanRpAtmaje / zrImajjagadeveti syAmnAvatImavatyam // 30 // nakacchapura zrImanemicainyAyesiyana vikramAcyA trayodaza kArtike // 31 // anuSTuvUchandasAmasyAH namAH / sahasravo'dyabhirvavijJeyastubhAnanaH // 32 // catramatipratIta---- zAntiH samaH saMgacchatAM dhArmikaH zreyaH zrIH parivardhana naparAdhuryodharitrIpatiH // saddyAra'samRdbhirantu katrayo nAmApyayasyAstu mA prAya vA kriyaM etra vijayavarddanam // 33 // rUAAva vArasAnAnA dhanamRtayadighamaMDIkA samAtA // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (113) bhAvArtha-mujha AzAdharane yaha anagAradharmAmRtakI muniyoMko pyArI laganevAlI aura yatidharmakA prakAza karanevAlI svopanaTIkA vanAI / yadi isameM kahIMpara kucha zabda arthameM bhUla huI ho to use munijana paMDitajana saMzodhana karake par3heM; kyoMki maiM chadmasya huuN| nalakacchapurameM ( nAlachemeM ) pApAnAmake eka sajjana . jainI haiM, jo ki khaMDelavAlavaMzake haiM, nagarake ague haiM, jinapUjA kRpAdAnAdi karanemeM tatpara haiM, vinayavAn haiM, pApase parAGmukha haiM aura zrImAn haiN| unake do putra haiM eka bahudeva aura dUsare padmasiMha / vahudevake tIna putra haiM-haradeva, udaya aura staMbhadeva (d)| ___ dharmAmRta granthake sAgArabhAgakI TIkA mahIcandra nAmake sAdhune vAlabuddhi janoMke samajhAneke liye banavAI aura usI dharmAmRtake anagAramAgakI TIkA vanAneke liye haradevane prArthanA kI aura dhanacandrane Agraha kiyA / ataeva ina donoMkI prArthanA aura Agrahase paNDita AzAdharane yaha TIkA jisakA ki nAma bhanyakumudacandrikA hai kuzAgrabuddhivAloMke liye vanAI / yaha mokSAbhilASI jIvoMke dvArA paThana-pAThanameM AtI huI kalpAnta kAlataka tthhre| paramAra vaMzIya mahArAja devapAlake putra jaitugideva jisa samaya avantI (ujjainameM ) rAjya karate the, usa samaya yaha TIkA nala{ kacchapurake neminAtha bhagavAnke caityAlayameM vi0 saMvat 1300 ke kArtika mAsameM pUrNa huii| isameM lagabhaga bAraha hajAra zloka "( anuSTap ) haiN| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (114) paM0 AzAdharake viSayameM jitanA paricaya mila sakA, vaha hamane pATakoMke Age nivedana kara diyA / isase adhika paricaya pAneke liye AzAdharake dUsare granyoMkI khoja karanA cAhiye / mAlavAmeM prayatna kiyA jAve, to hamako AzA hotI hai ki, unake bahutase granya mila jAvaMge / isa viSayameM hamane nAlchAke eka sajjanako likhA thA, jo ki jainahitaipIke grAhaka haiM / parantu unhoMne hamako kucha uttara bhI nahIM diyA! . isa lekhake likhanemeM hamako suprasiddha itihAsajJa paM0 gaurIzaMkara hIrAcandra ojhAse bahuta kucha sahAyatA milI hai, isa liye hama unakA hRdayase AbhAra mAnate haiN| Ca Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (115) shriiamitgtisuuri| kavikula-kamala-divAkara mahArAjAdhirAja bhojake samayameM saMskRta 'vidyAkI jaisI unnati huI thI, usake pIche Ajataka vaisI unnati nahIM huI / saMskRtasAhityake nAmI 2 kavi aura granthakAra usI samayameM hue haiM / bhojadevake cAcA mahArAjAdhirAja muMja bhI kavi aura vidvAnoMkI kadara karanevAle the / yadyapi bhojake samAna isa viSayameM unakI vizeSa khyAti nahIM hai to bhI ve sarasvatIke Alambana samajhe jAte the / saMskRtakI murajhAI huI latAko unhoMne caitanya kiyA thA aura phira mahArAja bhojane usakA bhalIbhAMti rakSaNa poSaNa kiyA thaa| mahArAja muMjakI mRtyuke pazcAt kahA gayA thA, - - lakSmIryAsyati govinde vIrazrI:ravezmAni / * gate mujhe yazaHpuJje nirAlamvA sarasvatI / arthAt " yazapuMja mahArAja muMjakI mRtyuke pazcAt lakSmI to govindake calI jAyagI aura vIralakSmI vIroMke mahaloMmeM calI jAvegI; paraMtu becArI sarasvatIkA koI nahIM hai / vaha nirAzritA ho jAvegI !" isa uktike par3hanese muMjakI guNagrAhakatAke viSayoM koI sandeha nahIM rahatA hai| . 1. muMjake vAkpatirAja aura amoghavarSa ye do nAma bhI prasiddha haiN| praznottararalamAlikAke kartA tathA bhagavajjinasenake ziSya mahArAjA amocavarSa inase bhinna haiM / ve raSTrakUTa vaMzake rAjA the| unakA rAjyakAla zaka saMvat .737 se 800 taka mAnA jAtA hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) jisa prakAra mahArAja vikramAdityako sabhAmeM kAlidAsa, amarasiMha Adi nava ratna the, sunate haiM, usI prakAra muMjakI samAneM mI aneka kaviratna the / tilakamaMjarIke kartA dhanapAla, dazarUpakake karttA ghanika, piMgalasUtravRttike praNetA halAyudha, navasAhasAGkacarita kartA padmagupta kavi aura hamAre isa lekhake nAyaka mahAtmA amitagati inhIM mahArAjake rAjyakAlameM hue haiM / puNyAtmA rAjAke rAjyameM hI aise vidvAn avatAra lete haiM / mahArAja muMjakA eka dAnapatra vikrama saMvat 1036 kA prApta huA hai, jisapara unake hAthakI sahI hai aura jise unake pradhAna maMtrI rudrAdityane likhA thA / aura vikrama saMvat 1078 meM tailaMga dezake rAjA tailipadevake dvArA unakI mRtyu huI thI / tathA unakI mRtyuke pazcAt bhojamahArAjakA rAjyAbhiSeka huA thA / yathAH vikramAdvAsarAdaSTamunivyomendu ( 1078 ) saMmite / varSe mukhapade bhojabhUpaH paTTe nivezitaH / muMjakA rAjyAbhiSeka kA huA thA, isakA ThIka 2 patA nahIM lagatA hai parantu saMvat 1036 ke kucha varSa pahalese 1078 taka ve mAlavadezake rAjA rahe haiM, isameM kucha sandeha nahIM haiM / mahAtmA 1. zrImatuMgAcAryane pravandhacintAmaNimeM muMjako vistRta kyA likhI hai / samayAnusAra use prakAza karanekA vicAra hai / uca vyAA pUrva bhAga vinodI .. bAlakRta bhaktAmaracaritrane bhI likhA hai / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (117) amitagati bhI ukta samayameM vartamAna the| vartamAnameM unake jo tIna grantha milate haiM, unameMse dharmaparIkSA vikrama saMvat 1070 meM racI gaI thI aura dUsarA subhASitaratnasaMdoha 1050 meM banAyA gayA thA / yathAH samArUDhe pUtatridazavasatiM vikramanRpe sahasre varSANAM prabhavati hi paJcAzadadhike / . samAptaM paJcamyAmavati dhariNI muJjanRpatau site pakSe pauSe vudhahitamidaM zAstramanagham / / (subhApita ) saMvatsarANAM vigate sahasre sasaptato vikramapArthivasya / . idaM nipidhyAnyamataM samAptaM jinendradhAmitayuktizAstram // - (dharmaparIkSA) saMvat 1050 aura 1070 ke pahale aura pIchekA hamako yadyapi kucha vRttAnta mAlUma nahIM hai aura na vartamAnameM usake jAnanekA koI sAdhana hai, parantu anumAnase yaha kahanemeM kucha hAni nahIM hai ki, vikramasaMvat. 1025 ke kucha pahale zrIamitagatisUrikA janma huA hogA / kyoMki subhASitaratnasaMdoha jisa samaya unhoMne banAyA hai, usa samaya unakI gaNanA zreSTha AcaraNake dhAraNa karanevAle muniyoMmeM ho cukI thii| unhoMne svayaM bhI subhASitake antameM apane liye zamadamayamamUrtiH candrazubhrorukItiH Adi vizeSaNa 1. paupa sudI 5 vikrama saMvat 1050 meM muMjarAjakI pRthvIpara isa pavitra zAstraMkI racanA samApta kI / 2. vikramarAjAke 1070 saMvatmeM yaha jinadharmakI amita yuktiyoMvAlA aura anya matoMkA niSedha karanevAlA grantha samApta huaa| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 118 ) diye haiM / arthAt usa samaya unakI avasthA khUba praur3ha hogI aura dIkSA liye hue bahuta kama hue hoMge; to cAra chaha varSa z2arUra ho cuke hoMge / isake sivAya yaha bhI anumAna hotA hai ki unhoMne bAlakapanameM hI dIkSA nahIM le lI hogI, kintu kucha kAla gRhasthAzramakA anubhava karake aura phira usase virakti lAbha karake lI hogI / dharmaparIkSAkI racanAmeM unhoMne jisa prakArakI vyavahArakuza - latA dikhalAI hai, aura sAMsArika ghaTanAoMke jaise uttama citra khIMce haiM, unheM dhyAnastha karanese yaha acchI tarahase vizvAsa ho jAtA hai ki, unhoMne pahale saMsArakA bhalI bhAMti anubhava kara liyA hogA / isa tarahase subhASitakI racanAke samaya unakI avasthA bahuta kama hogI, to 25 - 30 varSakI hogI arthAt unakA janma vikramasaMvat 1025 ke lagabhaga huA hogA / mahArAja muMja usa samaya yA to rAjyArUr3ha hoge, athavA yuvarAja hoge / dharmaparIkSA vanA cukaneke pazcAt, AcArya mahArAjane saMsArakA aura kaba taka hitasAdhana kiyA, yaha unake anyagranthoMse athavA unakI zipyaparaM - parAke granthoMse jAnA jA sakatA hai / parantu kheda hai ki, isa samaya hamAre pAsa ukta donoM hI sAdhana nahIM hai / dharmaparIkSA aura subhASitake sivAya zrAvakAcAra nAmakA eka grantha aura bhI prApta hai, parantu usameM samayakA ullekha bilakula nahIM hai / nahIM kaha sakate haiM ki, vaha ukta doM granthoMse pahalekA banA huA hai, athavA pIchekA / . 'zeTha hIrAcaMdajIne ratnakaraMDa zrAvakAcArako bhUmikAmeM usake bananekA samaya vi0 saMvat 1090 likhA hai; parantu vaha anamAnase 1 4 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 119 ) likhA huA jAna par3atA hai / use grantha bananekA samaya nahIM, kintu AcAryake vidyamAna honekAM samaya samajhanA cAhiye / zeThajIkA bhI zAyada usake likhane meM yahI abhiprAya hogA / 1 AcAryavarya amitagati bar3e bhArI vidvAn aura kavi the / unakI 'asAdhAraNa vidvattAkA paricaya pAneke liye unake granthoMkA bhalIbhAMti san2ana karanA cAhiye / unakI racanA sarala aura sukhasAdhya honepara bhI bar3I gaMbhIra aura madhura hai / saMskRta bhASApara unakA acchA adhikAra thA / unhoMne apane dharmaparIkSA nAmake granthako jiro vAMcakara loga mugdha ho jAte haiM, kevala do mahIne meM racake tayAra kiyA thA / yathA: amitagatirivedaM svasyamAsadvayena prathitavizadakIrtiH kAvyamuddhUtadoSam / dharmaparIkSAmeM kula zloka 1945 haiM / itane bar3e uttama granthako do mahIne meM raca DAlanA, sacamuca hI vilakSaNa pAMDityakA kAma hai / saMskRta - sAhitya meM dharmaparIkSA apane DhaMgakA eka vilakSaNa hI grantha hai / dUsare dharmokA eka manoraMjaka kathAmeM hAsya vinodake sAtha khaMDana karanevAlA aura apane dharmakA maMDana karanevAlA zAyada hI koI grantha isa zreNIkA ho / isake par3hanese yaha bhI mAlUma hotA hai ki anyamatake rAmAyaNa mahAbhAratAdi granthoMkA bhI unheM pUrNa paricaya thA / kyoMki ukta granthoMke asaMbaddha lekhoMkI hI isameM parIkSA kI gaI hai| varta mAnake upanyAsa granthoMke par3hanemeM jaisA citta lagatA chor3aneko jI nahIM cAhatA hai, ThIka vahI dazA isa * hai, aura phira granthako hAthameM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (120) lenese hotI hai / antara kevala itanA hai ki, upanyAsoMse thor3e samayake liye manoraMjana mAtra hotA hai, aura isake par3hanese dharmameM dRr3hatA honeke sivAya bahulatA prApta hotI hai / arthAntara-nyAsoMkI aura nItike khaMDazlokoMkI isa granthameM itanI adhikatA hai ki, yadi koI unako alaga cunakara prakAzita kare, to eka uttama pothI bana sakatI hai, jise dharmI vidharmI sava hI vidvAna AdarapUrvaka grahaNa kara sakate haiN| ___ dharmaparIkSA grantha kaisA hai, isake liye hama adhika kucha na likhakara apane pAThakoMse usake eka vAra svAdhyAya karanekA Agraha karate haiM / yadi zrIamitagati mahArAjane kevala dharmaparIkSA hI racI hotI anya grantha na race hote; to yahI eka unake asAdhAraNa pAMDityako pragaTa karaneke liye basa thii| dharmaparIkSAke atirikta amitagatike vanAye hue nimnalikhita anyoMkA aura bhI ullekha milatA hai| 1 subhaassitrtnsNdoh| 5 jambUdvIpaprajJapti / 2 shraavkaacaar| 6 cndrprjnypti| 3 bhAvanAdvAtriMzati / 7 saarddhdvydviipprjnypti| '4 pNcsNgrh| 8 vyaakhyaaprjnypti| 9 yogasAramAbhRta / 1. dharmaparIkSA mUla aura bhASAsahita chapa cukI hai / isakI do tIna bhASATIkAyeM aura bhI haiM, jo abhItaka prakAza nahIM huI haiN| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (121) inameM se dharmaparIkSA aura subhASitaratnasaMdoha ye do grantha to chapakara prakAzita ho cuke haiM aura tIsarA zrAvakAcAra aneka sthAnoM meM mi-latA hai| cauthA paMcasaMgraha aura pAMcavAM yogasAra prAbhUta ye donoM grantha IDarake bhaMDArameM haiN| chaThA bhAvanA dvAtriMzati' zrIyukta brahmacArI zItalaprasAdajIkRta hindI arthasahita sAmAyikapAThake nAmase chapa cukA hai / parantu zeSake 4 grantha abhItaka kahIM prApta nahIM hue haiN| ina granthoMke nAma dekhanese yaha bhI vidita hotA hai ki amitagati mahArAja prathamAnuyoga caraNAnuyogake samAna karaNAnuyoga aura dravyAnuyogake bhI asAdhAraNa paMDita the| amitagatikA dUsarA upalabdha grantha subhASitaratnasaMdoha hai| "isameM sAMsArikaviSayanirAkaraNa, mAyAhaMkAranirAkaraNa, indriyanigrahopadeza, strIguNadoSavicAra, devanirUpaNa Adi battIsa prakaraNa haiM aura pratyeka viSayake vIsa 2 paccIsa 2 subhApitazloka haiM / sarala saMskRtameM pratyeka viSayakA bar3I sundaratAse nirUpaNa kiyA gayA hai| yaha savakA sava grantha kaMTha karane lAyaka hai|grnthke antameM 117 zlokoMmeM zrAvakadharmanirUpaNa nAmakA prakaraNa bahuta hI acchA hai| yadi vaha hindI 1. subhASitaratnasaMdoha nirNayasAgarakI kAvyamAlAmeM chapa cukA hai| isakI saMghI pannAlAlajIkI vanAI huI eka bhASATIkA bhI hai, jo jayapurameM hastalikhita mila sakatI hai, / 2, amitagatizrAvakAcArakI paMDitavarya bhAgacandrakRta bhApATIkA abhaitika chapI nahIM hai| . Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (122) TIkAsahita pRthak prakAzita kiyA jAve, to eka choTAsA zrAvakAcAra bana sakatA hai| aura zrAvakadharmakA saMkSepameM paricaya cAhanevAloMko upayogI ho sakatA hai / yahApara subhASitake daza bIsa cune hue zloka uddhRta karanekI icchA thI, parantu sthAnAbhAvase isa vicArako chor3anA par3A / tIsarA grantha zrAvakAcAra isa samaya hamAre samakSa upasthita nahIM hai, parantu usakA viSaya batalAnekI pAThakoMko avazyakatA nahIM hai / 1352 zlokoMmeM bahuta uttamatAke sAtha zrAvakAcArakA svarUpa vatalAyA gayA hai | pracalita zrAvakAcAroMse yaha bahuta hI bar3A hai / cauthA grantha yogasAramAbhRta hai / isakA dUsarA nAma adhyAtma taraMgiNI bhI hai / isameM 550 ke karIva anuSTup zloka haiN| jIva,ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, cAritra, aura upasaMhAra isa prakAra nau adhyAya haiM aura prAyaH pratyeka adhyAyameM pacAsa 2 zloka haiM / antake do adhyAyoMmeM sau sauke anumAna zloka haiM / viSaya nAmahIse pragaTa hai| yogiyoMko uparyukta viSayoMkA dhyAnAvasthAmeM kisa prakAra cintavana karanA cAhiye, bahuta sarala zabdoMmeM isI - kA upadeza diyA gayA hai| jo prati hamAre dekhane meM AI vaha saMvat - 1552 kI likhI huI hai aura prAyaH zuddha hai / usameM Adike. 10 - 12 zloka nahIM haiM / eka patrakA abhAva hai / granthake antameM grantha likhAnevAloMkI to bar3I lambI caur3I prazAsti likhI hai, parantu viSaya bahuta 1 1. dharmaparIkSAke pichale do paricchedoM meM bhI zrAvakAcAra uttamatAke sAtha kahA hai / usake 200 ke karIva anuSTup zloka' Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (123) granthakartAke viSayameM vizeSa kucha bhI nahIM likhA hai| jo kucha likhA hai, usase kevala nAmakA patA lagatA hai' dRSTvA sarva gagananagarasvamamAyopamAnam niHsaMGgAtmAmitagatiridaM prAbhRtaM yogasAram / brahmaprAptyA paramamakRtaM sveSu cAtmapratiSTham nityAnandaM galitakalilaM sUkSmamatyakSalakSyam // 1 // yogasArAmademakamAnasaH mAbhUtaM paThati yo'bhimAnataH / svasvarUpamupalakSya sovitaH sampayAti bhavadoSavaJcitam // 2 // .. "iti zrIamitagativItarAgaviracitAyAmadhyAtmataraMgiNyAM / " nvmo'dhikaarH| - isakA sArAMza yaha hai ki sampUrNa saMsArako AkAza nagarake samAna svapnakI mAyA samajhakara zrIamitagati nAmaka nirgrantha munine brahmakI prAptike liye yaha nityAnandasvarUpa, pAparahita, sUkSma, atIndriyagocara, yogasAra nAmakA grantha bnaayaa| jo loga ise ekacitta hokara sanmAnapUrvaka par3heMge, ve apane svarUpako pAkara saMsArake pApoMse mukta ho jaayeNge| "' yaha grantha hamako kevala eka ghaMTe taka dekhanekA avasara milA, isaliye hama ise acchI tarahase nahIM dekha. sake to bhI jitane zloka par3he ve bahuta hI. uttama aura hRdayagrAhI mAlUma hue| amitagatike granthoM meM yaha bar3I khUbI hai ki ve kaThina nahIM haiN| sarala bhASAmeM hI unhoMne acche 2 gaMbhIra viSaya kahe haiN| . . . ... ... ... Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124) isa granthameM adhyAtmakI ora vizaSa jhukAva dikhatA hai isase tathA apane nAmake sAtha jo vItarAga vizeSaNa diyA hai, isase anumAna hotA hai ki yaha grantha pahale granthoMke bahuta pIche vanA hogaa| pAMcavAM grantha paMcasaMgraha hai| isakI eka prati IDarake granthasaMgrahAlayameM saMvat 1534 kI likhI huI hai| hamako usakI prazasti mAtra prApta huI hai / vaha isa prakAra hai. zrImAthurANAmanaghadyutInAM saMgho'bhavavRttivibhUpitAnAm * hAromaNInAmiva tApahArI sutraanusaariishshirshmishubhrH||1|| mAdhavasena gaNI gaNanIyaH zuddhatamo'jani tatra janIyaH / bhUyasi satyavIva zazAMkaH zrImati sindhupatAvakalaMkaH // 2 // ziSyastasya mahAtmano'mitagatirmokSArthinAmagraNiretacchAstramazeSakarmasamitiprakhyApanAyAkRta / vIrasyeva jinezvarasya gaNabhRdbha (vyAtmanAM ) vyApakodurvArasmaradantidAruNahariH zrIgautamaH sattamaH // 3 // yadatra siddhAntavirodhi vaddhaM grAhyaM nirAkRtya tdetdaayaiH| gRhanti lokA hayupakAri yatnAtvacaM nirAkRtya phalaM vinmr|| 1. isa zlokameM mAthura saMghako maNiyoMke hArakI upamA dI hai aura use donoM pakSameM ghaTita kI hai / pAparahita prakAzavAle ( nirmala kAntivAle ) vRtoM karake zobhAyamAna (vRttarUpa arthAt golamaNiyoMse zobhAyamAna ) tApako harana karanevAlA, sUtra arthAt siddhAnta vacanAkA anusaraNa karanevAlA (sUtra arthAta sUtameM poyA huA) aura candramAkI. kiraNoMke samAna ujvala mAthurasaMgha maNiyoMke hArakI samAna utpanna huaa| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (125) anIzvarI kevalamarcanIyaM (yAvacciraM ) tiSThati muktizuktA tAvaddharAyAmidamatra zAstraM stuyAcchubhaM karmanirAzakAri // 5 // ___ ityamitagatikRtaH paJcasaMgrahaH samAptaH / isakA sArAMza yaha hai ki jisa samaya mahArAjA sindhupati ( mojake pitA ) pRthvIkA pAlana karate the, usa samaya kIrtizAlI mAthurasaMghameM eka mAdhavasena nAmake AcArya hue jinake gautamagaNagharake samAna vidvAn ziSya amitagatine yaha paMcasaMgraha anya sampUrNa karmasamitiyoMkI prakhyApanAke liye bnaayaa| isameM yadi koI vAta zAstraviruddha ho, to usakA nirAkaraNa karake sAra grahaNa karanA cAhiye, jaise chilake nikAla karake loga upakArI phalako / kAmameM lAte haiN| isa prazastimeM anyake vanAnekA samaya nahIM likhA hai, parantu dAnavIrazeTha mANikacandanIke yahAM jo prazastisaMgraha pustaka hai, usameM isake vananekA samaya saMvat 1073 likhA huA hai, jisase mAlUma hotA hai ki prazastikA ekAdha zloka jisameM saMvatkA ullekha hogA, chUTa gayA hai / yadi yaha saMvat ThIka hai aura ThIka hI honA saMbhava hai to kahanA cAhiye ki paMcasaMgrahakI racanA dharmaparIkSAse 3 varSa pIche huI hai| isa prazastise yaha bhI mAlUma hotA hai ki, granthakartAke guruvarya zrImAdhavasenahari mahArAjAdhirAja mojake pitA tathA muMjake 1. isa zlokake pUrvArddhakA bhAva samajhameM nahIM aayaa| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (126) mAI siMdhupatike samayameM jinheM sindhula sindhala sindhurAja kumAranArAyaNa aura navasAhasAMka bhI kahate haiM, hue the / sindhula bar3e pratApazAlI rAjA the| bhaktAmaracaritrameM inakI vIratAkI bahuta kucha prazaMsA likhI hai| ye paramAravaMzake mukuTamANa the / nleccha rAjAopara inhoMne vijayazrI prApta kI thI / DaoNkTara bunharane ephigrAphiyA iMDikAkI pahalI jildake 221-228 pRSThameM jo prazastilekha prakAzita kiyA hai, usameM likhA haitasyAnujo nirjitahUNarAjaH zrIsindhurAjo vijayArjitazrIH / zrIbhojarAjo'jAna yena ratnaM narocamAkampakRdadvitIyam ||shaa paMcasaMgrahako prazastise yaha bhI mAlUma par3atA hai ki sindhurAjane muMjake pahale kucha samaya taka ujjayanIkA rAjya kiyA hai kyoMki isameM jo " avati sati" par3ha diyA hai, usase siMdhulamahArAjake rAjya karanemeM koI saMdeha nahIM rahatA hai / taba aneka granthoM aura zilAlekhoMmeM 1. aneka logoMkA aisA mata hai ki muMja mojake pitAmaha ye,parantu jainamanyAle yaha bAta siddha ho cukI hai ki muMja bhojake pitRvya aura siMdhurAjake bhAI the| kaI kayAmanyAnaM likhA hai kI tidhulake pitAke santAna nahIM hotI thI,isI liye unhoMne pahale eka muMjake khetameM par3e hue navajAta bAlakako pAlakara usa nAma muMja raktA yA / usake thor3e hI dina pIche unake siMdhulakA janma hunA thA / muMna buddhizAlI thA, aura uttapara rAjAjJA pyAra adhika thA, isaliye unhoMne usIko rAnakArya sauMpa diyA / pachi pitAke mara jAnepara siMdhulake parAkramako dekha muMjako IpAM utpanna huI / isaliye unhoMne use dezase nikAla diyA thA aura dUsarI cAra lauTakara Anepara netra phor3a diye the / aMpAdasthAmeM unake bhojadepane janma liyA thaa| parantu itihAsase isa kayAkI kaI. bAtoMmeM virodha par3atA hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (127), muMjake pazcAt siMdhulakA nAma milatA hai, vaha isa abhiprAyase hai ki muMjane apane jItejI apane choTemAI sindhu rAjake putra bhojako apanA utarAdhikArI niyatakara diyA thA; parantu usake mAre jAneke samaya bhonakI vAlyAvasthAke kAraNa usakA pitA siMdhula rAjyakArya karatA thA / isake pIche bhojako rAjya milA thA / amitagatine saMvat 1050meM subhASitaratnasaMdoha banAte samaya muMjakA rAjyakAla batalAyA hai aura apane guruke samayameM siMdhula mahArAjakA rAjyaM vatalAyA hai| isase yaha nizcaya hotA hai ki, muMjake pahale bhI siMdhula rAjya kara cuke the aura unake pIche bhI unakA rAjA honA siddha hotA hai / isa prazastise kucha kucha AbhAsa isa bAtakA bhI hotA hai ki * subhASitaratnasaMdohake racanAkAlameM amitagatiko AcAryapada mila gayA hogA | kyoMki mAdhavasenakA svargavAsa siMdhumahArAjake samayameM hI ho gayA hogaa| yadi aisA na hotA to paMcasaMgrahakI prazastimeM jo kiM 1073 saMvatke lagabhaga likhI gaI hai amitagatiM mahArAja siMdhu-. lake sAtha muMjakA nAma bhI likhate / zrIvizvabhUSaNakRta bhaktAmaracaritrameM likhA hai ki siMdhula aura muMja donoMko unake pitA rAjyakArya sauMpa gaye the| arthAt unake matase ve donoM hI eka sAtha rAjya karate the| athavA yadi mAdhavasena muMjake rAjyakAlataka rahate, to unake 'samayake antima rAjA muMjakA hI nAma likhA jAtA / abhiprAya yaha . Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (128) hai ki muMjake rAjyakalale prAraMbha hI amitagAva jhAvAyarala mUbita ho gaye the| __ he gnya bhAvanA dvAtriMzani kevala 32 loka haiN| yaha nya bahumhI zAntina denazAna hai| kavitA bahuta hI madhura aura komala hai| anijagatika ina chaha hI granyoka viSayane hameM bar3A bahuta paricaya hai| zeSa granyA ke bhiyoM hama kucha bhI nahIM jAnate haiN| garAnI sAhityArisannI piDhima hamane anilanika eka prAta pranyaka bhI ula par3A thA. jo ki gujarAtane kitI maMDAmeM hai| parantu abhI taka hameM yaha dekhaneka prata nahIM huaa| isa kAma teja hai li, kaminamati ke samAna prastake mI bichAn ye / yAstilakaranyU anya racanA cilabat 116 (zaka saMta 881)meM huI hai aura usake pani nahAnAvidhIsomadavarine nInikAtyAta. pAvaniprakaraNa, yuttidantAmAna Adi bahunale anyoMkI racanA ke hai, nila mAna paharA hai ki ve ani gAnika samasAmayika athavA kucha hI samaya pahale vidvAna the| Aja kala yaha bAta alaMca mI mAna hotI hai ki eka ghara viddhAnoM eka dUsarele paricaya na hogA kyA dUsarene pahale lo na munI hogii| parantu kheda hai ki apane kisI bhI granthameM amingatine manadevenarika ullekha nahIM kiyA hai| itanA hI kyoM amitagatimeM kucha sanya pole jJAnArNavaM (yogazAna) ke kala zrIzubhacandrAcArya Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (129.) :, aura kucha hI samaya pahale bhagavanjinasena tathA guNabhadramuri jaise vidvAn ho gaye haiM, parantu kisIne bhI eka dUsarekA ullekha nahIM kiyA hai| ___ pAThakoMko mAlUma hogA ki, zubhacandrAcArya dhArAdhIza bhojake samayameM hue haiM, jo ki vi0 saM0 1078 meM rAjyake adhikArI hue the tathA bhagavadguNabhadrasUrine uttarapurANa vi0 saMvat 995 meM pUrNa kiyA thaa| pUrvake vidvAnoMke granthoMmeM parasparakA ullekha na rahanekA kAraNa eka to yaha pratIta hotA hai ki dezabhedake kAraNa unakA sAkSAt prAyaH bahuta kama hotA thA, dUsare unakI kIrtike kAraNabhUta granyAkA pracAra dUra dezoMmeM tatkAla na ho sakanese ve apanI jIvitAvasthAmeM prasiddha bhI * nahIM ho pAte the| isake sivAya anyoMkI prazastiyoMmeM ve apanA aura apanI thor3IsI guruparamparAkA paricaya mAtra denA vasa samajhate the| Ajakalake pustaka banAnevAloMke samAna ADambara vanAnA unheM nahIM AtA thaa| kIrtikI unheM AkAMkSA bhI nahIM thI. / hamAre yahAM ese saikar3oM bar3e 2 anya haiM, jinake kartAoMkA kucha bhI patA nahIM hai| zrIamitagatimunikA gRhasthAvasthAkA kyA nAma thA, ve kisa kulameM tathA kisa nagarameM utpanna hue the, ina vAtoMkA kucha bhI patA nahIM lagatA hai, paraMtu unake granthoMse unake munikulakA bhalI bhAMti paricaya mila jAtA hai, yaha eka saMtoSakI bAta hai / apane kaI . 1. vahuta logoMkA khayAla hai ki muMjakI rAjadhAnI dhArA nagarI thI, parantu yaha kevala bhrama hai| muMjakI rAjadhAnI unameM thI aura bhojakI dhaagmeN| 2. uttarapurANa vananeke kucha hI varSa pahale bhagavajinasena vidyamAna the / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (130) granthoM meM unhoMne apanI guruparamparAkA ullekha kiyA hai / jisameMse yahAM hama dharmaparIkSAkI prazastike kucha zloka uddhRta karate haiM, siddhAntapAthonidhipAragAmI . zrIvIraseno'jani surivaryaH / zrImAthurANAM yaminA variSThaH kapAyavidhvaMsavidhau paTiSThaH // 1 // dhvastAzepadhvAntattirmanasvI tsmaatsridevseno'jnissttH| lokodyotI pUrvazailAdivAkaH ziSTAbhISTaH stheyso'paastdopH||2|| bhAsitAkhilapadArthasamUho nimlo'mtigtirgnnnaathH| vAsaro-dinamaNeriva tasmA jjAyatesma kamalAkaravodhI // 3 // nemiSeNagaNanAyakastataH pAvanaM vRSamadhiSTito vibhuH| pArvatIpatirivAstamanmatho yogagopanaparo gaNArcitaH // 4 // kopanivArI zamadamadhArI mAdhavasenaH praNatarasenaH / so'bhavadasmAdalitamadosmA yo yatisAraH prshmitsaarH|| dharmaparIkSAmakRta vareNyAM dharmaparIkSAmakhilazaraNyAma ziSTavariSTho'mitagatinAmA tasya paTiSTho'naghagatidhAmA / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (131) isakA sArAMza yaha hai ki mAthurasaMghake muniyoMmeM zrIvIrasena nAmake eka zreSTha AcArya hue aura unake ziSyoMmeM kramase devasena, 'amitagati (prathama ) nemiSeNa, aura mAdhavasena nAmake muni hue| amitagati inhIM mAdhavasenake ziSya the| / - amitagatine apane jina pUrva guruoMkA ullekha kiyA hai, unameM se jahAMtaka hama jAnate haiM, kisIkA bhI koI grantha abhItaka prasiddhameM nahIM hai aura na kahIMkI riporTa meM unakA koI patA lagatA hai| jisa mAthurasaMghameM amitagatikA avatAra huA thA, abhItaka hama usase bahuta kama paricita haiN| hamAre mUlasaMghake jo nadi, siMha, sena aura devaM ye cAra bheda haiM, unameM mAthurasaMgha nahIM hai| tava kyA yaha inase pRthak koI pAMcavAM saMgha hai, athavA inhIMmeMse kisI ekakA nAmAntara hai? yaha eka prazna upasthita hotA hai| mAthurasaMgha aura kASThAsaMgha / mAthurasaMgha kASThAsaMghakA hI antarbheda hai| kASThAsaMghakI paTTAvalImeM jo ki, zrIsurendrakIrti AcAryakI banAI huI hai, likhA hai ki. kASThAsaMgho bhuvi khyAto jAnanti nUsurAsurAH / tatra gacchAzca catvAro rAjante vizrutAH kSitau // 1 // 1. mUla saMghameM jo aneka bheda haiM, unameM zAstraviSayaka tathA cAra viSayaka kisI prakArakA matabheda nahIM haiM ! kevala saMghavyavasthAke liye inakI sthApanA huI thii| 2. kahIM 2 devasaMgha nahIM kahakara vRpamasaMgha kahA hai| jAna par3atA hai, yaha deva, saMghakA hI nAmAntara hogaa| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 132 ) zrInanditaTasaMjJazca mAthuro vAgaDAbhidhaH / lADavAgaDa ityete vikhyAtAH kSitimaNDale // 2 // arthAt kASThAsaMgharme nanditaTa, mathura, vAgaDa, lADavAgaDa ye cAra gaccha haiN| mAthuragacchako mAthurasaMgha likhanekI bhI paripATI hai / jaise mUlasaMghako bhI saMgha kahate haiM aura usake naMdi deva Adi cAra bhedoM ko bhI saMgha kahate haiM, usI prakArase yaha bhI hai / - amitagati kASThAsaMghI hI the, isakA bhI eka pramANa milA hai / zrIbhUSaNasUrikRta prativodhacintAmaNi granthake prAraMbha meM jo AcArya paramparAkA varNana hai, usameM likhA hai:bhAnubhUvalaye kamro kASThAsaghAmvare raviH / amitAdigatiH zuddhaH zabdavyAkaraNArNavaH // isa zlokake antima caraNase aisA jAna par3atA hai ki zAyada amitagatine koI vyAkaraNakA grantha bhI banAyA hogA athavA unakI vyAkaraNavidyAmeM bahuta khyAti hogI / kASThAsaMghakI utpatti | kASThAsaMghako hamAre yahAM jainAbhAsa mAnA hai, isabAtakA tathA usakI 1. dillI meM jo bhaTTArakakI gaddI thI aura paM0 zivacaMdrajI jisa gaddIke ziSya the, sunate haiM vaha mAthura gacchakI thI / 2. lADavAgaDa gacchakI gaddI sunate haiM kAraMjA ( amarAvatI ) meM hai / 3. uktaM ca indranandikRta nItisAre-- 'gopucchakaH zvetavAsA drAviDo yApanIyakaH / niHpicchikazceti paJcaite jainAbhAsAH prakIrtitAH / arthAt gopucchaka. ( kASThAsaMgha ) zvetAmbara, drAviDIya, yApanIya aura niHpicchika ye pAMca jainAbhAsa kahe gaye haiN| 1 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (133) utpattikA vRttAnta bhI hamako zrIdevasenasUrike darzanasAraM granyase . mAlUma huA hai / vaha isa prakAra hai: siri vIraseNasisso jiNaseNo sayalasatyaviNNANI / siri paumaNadi pacchA causaMghasamuddharaNadhIro // 31 // tasya ya sisso guNavaM guNabhaddo divvnnaannpripunnnno| pakkhovavAsamaMDI mahAtavo bhAvaliMgo ya // 32 // teNa puNo viya muccaM NeUNa muNissa viNayaseNassa / siddhaMtaM ghosittA sayaM gayaM saggaloyassa // 33 // AsI kumAraseNo NadiyaDe viNayaseNa dikkhyo| saNNAsabhaMjaNeNa ya agahiyapuNadikkhao jAo // 34 // * parivajjaUNa picchaM camaraM geUNa mohakalideNa / ummaggaM saMkaliyaM vAgaDavisaesu savvesu // 35 // itthINaM puNadikkhA khullayaloyassa vIracariyattaM / kakkasakesamgahaNaM chaTuM ca guNaTThadaM NAma / / 36 // AyamasatthapurANaM pAyacchittaM ca aNNahA kiMpi / viraittA micchataM pavaDiyaM mUDhaloyesu // 37 // so savaNasaMghavajjho kumAraseNo hu samayamicchatto / cattovasamo ruddo kaIsaMgha parUvedi // 38 // 1.zrIdevasenasUrine darzanasAra anya vikramasaMvat 909 meM dhArA nagarIke garvanAtha caityAlayameM banAyA thA, aisA usakI prazastise vidita hotA hai / arthAt kASThAsaMghakI utpattike kevala 150.varSa pIche isa granthakI racanA huI thii| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (134) sattasae tevaNNe vikkamarAyassa maraNapattasasa / naMdiyaDe varagAme kaTThosaMgho muNeyanvo // 39 // nadiyaDe varagAme kumAraseNo ya satyaviNANI / kaTTho dasaNabhaTTo jAdo sallehaNAkAle // 40 // .. arthAt-zrIvIrasenake zipya bhagavajinasena jo ki sampUrNa tattvoMke jJAtA the, zrIpadmanaMdike pazcAt cAroM saMbake svAmI AcArya hue / phira inake guNabhadra nAmake ziSya hue, jo divyajJAnaparipUrNa pakSopavAsa karanevAle the / inhoMne zrIvinayasena munikI mRtyu honepara siddhAMta zAstroMkA upadeza kiyA aura pIche ve bhI svarga logako sidhAre arthAt zrIvinayasenake pazcAt guNabhadra AcArya hue| vinayasenakA eka kumArasena nAmakA zipya huaa| usane eka vAra sanyAsa bhaMga karake phira dIkSA nahIM lI aura mayUrapicchI chor3akara gopucchakI picchI grahaNa kara lI / tathA sampUrNa vAgar3a dezameM unmArgakI pravRtti kii| usane striyoMko munidIkSA denekI, kSullaka logoMko vIracaryA karanekI, arthAt muniyoMke samAna AtApanayogAdi dhAraNa karanekI aura kaThorakezoMkI picchI (gopuccha ) 1.zrIvIrasenake pazcAt paTake AcArya zrIpadmanandi hue hoMge aura unaka pazcAt vIrasenake ziSya jinasena hue hoNge| 2. vinayasenamuni jinasenake satIrtha ( eka guruke ziSya ) the, aisA pAvIbhyudaya kAvyakI prazastise jAna par3atA hai / yathA,' 'zrIvIrasenamunipAdapayojabhUgaH zrImAnabhUdvinayasanamunirgarIyAn / tacoditena jinasenamunIzvaraNa kAvyaM vyadhAyi paraveSTitameghadUtam // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (135) rakhanekI vidhikA nirUpaNa kiyaa| isake sivAya usane chaDhe guNasthAnakA kucha aura hI svarUpa nirUpaNa kiyaa| isI prakAra Agama zAstra purANoM aura prAyazcittakA kucha anyathA hI nirUpaNa kara mUDha logomeM eka mithyAtvakI pravRtti kara dI / isa taraha usa zramaNasaMghase (digambarasaMghase ) bAhara kiye hue, samayamithyAdRSTI, upazamako chor3a denevAle raudra kumArasenane kASThAsaMghakI jar3a jamAI / yaha kASThAsaMgha vikrama rAjAkI mRtyuke 753 varSa pazcAt nandItaTa nagarameM utpanna huaa| __ jayapuranivAsI paMDita javAharalAlajI sAhityazAstrIke patrase vidita huA ki, vulAkIcandrakRta vacanakozameM-jo ki saMvat 1737 meM vanA hai-kASThAsaMghakI utpattike viSayameM eka dUsare hI prakArakI kathA likhI hai| vaha isa prakAra hai ki, " umAsvAmIke paTTapara jo zrIlohAcAryajI virAjamAna hue, unake zarIrameM eka vAra asAdhyaroga ho gyaa| usase mukta honekI AzA na samajhakara anya AcAryoMne unheM anta:sanyAsa dhAraNa karAke cAroM prakArake AhArakA tyAga karA diyaa| parantu daivAt, unakA roga dhIre 2 zamana hone lagA, aura antameM ve 1. darzanasArakI jo hamAre pAsa prati hai, usakI TippaNImeM likhA hai, ki rAtribhojanatyAgako chaThA guNavrata mAnA; parantu yaha ThIka nahIM hai / dharmaparIkSAmeM pAMca aNuvrata ora tIna guNavrata mUlasaMghake samAna hImAne haiM chaha guNavata nahIM mAne haiN| kisI 2 pratimeM guNadvadaM likhA hai, jisakA artha guNasthAna hotA hai| zAyada kASThAsaMghameM kSullako aura dIkSita striyoMko chaThA guNasthAna mAnA ho| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvathA nIroga hogaye / usa samaya unhoMne kSudhAtura hokara annapAna grahaNa karanekI AjJA mAMgI, parantu dUsare AcAryoMne unheM aisA karanekI AjJA nahIM dI-samAdhimaraNa karanekI hI vidhi batalAI / lohAcArya kSudhAvedanAko sahana nahIM kara sake, isaliye ve AcAryoMkI AjJA pAlana karanemeM samartha na hue / unhoMne annapAna grahaNa kara liyaa| isa aparAdhameM ve saMghase bAhara kara diye gaye aura unake paTTapara anya kisI AcAryakI sthApanA ho gii| lohAcAryanI saMghase nikalakara agarohA nagara Aye jahAMpara agaravAloMkI bahuta bar3I vastI thii| yadyapi ve saba anyamatAvalamvI the, parantu una dinoM lohAcAryakA bahuta bar3A prabhAva thA isaliye unakA Agamana sunakara agaravAloMne bhojanake liye prArthanA kI / parantu lohAcAryane kahA ki hama mithyAdRSTiyoMke ghara AhAra nahIM kara sakate haiN| yadi tuma loga jainadharma grahaNa karanA svIkAra karo, to hama bhojana kara sakate haiN| unakI vidvattA aura tapasyAkA agaravAloMpara itanA prabhAva par3A 'ki ve loga jainadharmako grahaNa karanA asvIkAra na kara sake / koI 700 agravAloMne jainadharma svIkAra kara liyA, aura lohAcAryajIko khaba utsavake sAtha nagarameM le jA kara bhojana karAyA / pIche vahAM nainamandira vanavAyA gayA aura tatkAla pASANakI pratimA na mila sakaneke kAraNa usameM kASThakI pratimA sthApita karAI gii| yaha vAta java mUlasaMghake AcAryoMne sunI, taba unhoMne 'mithyAtiyoMko jaina banAneke upalakSameM to lohAcAryakI bahutaM prazaMsA kI parantu kASThakI Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (137) pratimAke.liye niSedha kiyaa| kintu lohAcAryane yaha bhI nahIM maanaa| isake sivAya gAyakI pUMchakI picchI lenekI bhI unhoMne paddhati calA dI aura ina sabakA prAyazcit leneko bhI ve svIkRta na hue| unhoMne eka svataMtrarUpase apane saMghakI sthApanA kI, jo ki pIchese kASThAsaMghake nAmase prakhyAta huA / parantu isa kathAmeM no lohAcAyake dvArA isa saMghakI sthApanA batalAI gaI hai, usapara vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA hai| yaha bhI khaMDelavAloMko jaina banAnekI kayAke samAna aitihAsika tattvase zUnya hai / kyoMki umAsvAmI vikramakI 'pahalI zatAbdImeM hue haiM, jisa samaya ki digambara sampradAyameM eka mI matabheda nahIM huA thaa| usa samaya kASThAsaMghakA nAma bhI nahIM thA / vikramakI sAtavIM zatAbdike pahaleke kisI bhI anyameM kASThA'saMghakA nAma nahIM milatA hai| isake sivAya zrIdevasenasarine kAThAsaMghake kevala 150 varSe pIche jo kASThAsaMghakI utpatti. likhI hai, usapara jitanA vizvAsa kiyA jA sakatA hai, utanA vacanakozake kathanapara nahIM ho sakatA hai| devasenasarikA varNana vizeSa vizvasta honekA eka kAraNa yaha bhI hai ki unhoMne kumArasenakA samaya aura usakI guruparamparA bilakula ThIka 2 vatalAI hai / anya granthoMke dvArA bhI jinasenAdikA samaya unake kathanase varAvara milatA hai / vacanakozake karttAne kASThAsaMghake utpAdaka batalAye to lohAcAryako haiM; parantu unakA samaya vahI vikrama saMvat 793 likhA hai jo ki lohAcAryake samayase kisI bhI prakAra nahIM mila sakatA hai / isase bhI vacanakozakI kathA kisI kiMvadantIke AdhArase likhI huI jAna par3atI Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (138) hai| hA, usameM jo sanyAsamaraNa na karanetrI tathA gopuccha grahaNa karanekI bAta hai vaha avazya darzanamArake kayano mitI hai, aura usakA vaha aMza hai nI sarvAnumata ! mAyurasaMghakI utptti| yadyapi mAyurasaMva kASTAvakA eka mer3a hai, tayAri usameM kucha vizeSatA bhI hai aura zAyada isI kAraNa vaha mAyugaccha na kahalaH kara mAthurasaMtra kahA jAtA hai| eka prakArase yaha eka svataMtra saMtra haiN| nisAna isanI utsati viSaya ninalikhita gAyA milatI hai tacI dusaetIda mahurAe mAhurANa guruNAho / ' NAmeNa rAmaseNI NippicchiyaM vaNiyaM veNa // 41 / / mAn kASThAsaMvakI utpattike ve sau varSa pachi nathurA nagarI mAthurasaMvakA pravartaka rAmasena nAmakA pradhAna muni humA / usane binA picchIka munizA svalpa varNana kiyA / arthAt usake manake anusAra muni vinA picchika mI raha sakatA hai| / isase yaha mI mAnma hotA hai ki pAMtra jainAmAmAne jo eka niHpicchika jainAmAna banAyA hai, vaha aura mAyusaMva eka hI hai| mAyurasaMvanA hI dUsarA nAna ni:picchika hai|| mtvirodh| liyoMkI dIkSA zulka logoMko vIracaryA, prAyazcitta Adi viSayAmeM kaSTAvakA jo matamena hai, usase hama mantrI mAMti paricita nahIM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (139) haiN| isa liye hameM kASThAsaMghako jainAbhAsa kahanA kucha aTapaTA mAlUma par3atA hai aura darzanasAra jaise prAmANika granthakA pramANa pAkara bhI hamAre hRdayameM abhI bahutase sandeha vidyamAna haiN| vidvAnoMse prArthanA hai ki ve isa viSayakA spaSTIkaraNa karake samAjakA upakAra kreN| abhItaka hamAre yahAM aneka purANa grantha kASThAsaMghake hI pracalita ho rahe haiM, aura samAjakA bahuta bar3A bhAga inhIM granthoMkI kathAoMpara zraddhAnakaranevAlA hai| isake sivAya amitagatizrAvakAcArAdi anyAnya grantha bhI kASThAsaMgha aura mAthurasaMghake pracalita haiM, jinheM loga saba prakArase pramANa mAnate haiN| koI nahIM kahatA hai ki ye saba grantha jainAmAsoMke banAye hue haiM / isase yaha jAna par3atA hai ki kASThAsaMgha aura * mUlasaMghameM pahale pahala lagabhaga vikramakI dazavIM zatAbdImeM jo virodha thA, vaha Age vRddhiMgata nahIM huA-dhIre 2 ghaTatA gayA aura isa samaya to usakA prAyaH nAmazeSa hI ho cukA hai| isa samaya teraha aura vIsapaMthameM jitanA virodha dikhalAI detA hai, hamArI samajhameM kASThAsaMgha aura mUlasaMghameM utanA bhI virodha nahIM rahA hai aura yadi donoM saMghake anuyAyiyoMne buddhimattAse kAma liyA to Age sadAke liye isa virodhakA abhAva ho jaavegaa| __ isa samaya kASThAsaMghake anugAmiyoMko pRthak chAMTanA bhI kaThina ho gayA hai| agravAla narasiMhapurA mevAr3A Adi thor3IsI jAtiyAM isa saMghakI anugAminI haiM, aura unake bhaTTArakoMkI gaddI dillI, malakher3a, kAraMjA, Adi sthAnoMmeM hai| parantu zrAvakoMmeM akSatake pahale Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (140) puSpapUjA tathA bhaTTArakoMmeM mayUrapicchike sthAnameM gopuccha rakhaneke sivAya aura koI bheda nahIM jAna par3atA hai| donoM saMghake zrAvaka eka, dUsareke mandiroMmeM Ate jAte haiM, aura eka hI AcAra vicArase rahate haiM / kSullakoMkI vIracaryA, striyoMkI dIkSA, prAyazcittAdi vivAdaviSayaka bAtoMkA Aja kala kAma hI nahIM par3atA hai / isaliye zepa vAtoMmeM kASThAsaMgha aura mUlasaMghakA ekamata ho milakara rahanA kucha AzcaryakA viSaya nahIM hai| ___ kucha bhI ho, arthAt mAthurasaMgha jainAbhAsa bhale hI ho parantu zrIma- mitagatimunike agAdha pAMDitya aura utkRSTa kavitvake viSayameM kuchabhI sandeha nahIM hai / isa viSayameM unakI prazaMsA karanemeM koI bhI kuMThita nahIM hogA aura unake pavitra granthoMke paThana pAThanakA koI.. bhI virodhI nahIM hogA / saMsArameM unakI kIrti yAvaccandradivAkarau sthira rahegI / alamativistareNa / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (141) " shriivaadiraajsuuri| . jainiyoMmeM aise bahuta kama loga hoMge jinhoMne suprasiddha ekImAvastotrake kartA vAdirAjasUrikA nAma na sunA ho / parantu aise loga zAyada do cAra hI kaThinAIse mileMge jinheM yaha mAlUma ho ki vAdirAja kauna the, kaba hue haiM aura unakI kauna kaunasI racanAose. jainasamAja upakRta huA hai / hama apane pAThakoMko isa lekhake dvArA Aja isI mahAnubhAvakA thoDAsA paricaya denA cAhate haiN| , vAdirAjasUri nandisaMghake acArya the| unakI zAkhA yA anvayakA nAma aruGgala thA / parantu yaha nandisaMgha vaha nandisaMgha nahIM haiM jisakI gaNanA cAra saMghoMmeM kI jAtI hai, kintu mila yA drAvir3a saMghakA eka gaccha vA bheda hai / pAThakoMko mAlUma hogA ki isa drAviDasaMghake sthApaka pUjyapAdasvAmIke ziSya vajranandI haiM / isakI gaNanA pAMca jainAbhAsoMmeM kI jAtI hai| 'dravir3a dezameM honeke kAraNa isakA nAma drAvir3a saMgha par3A hai. / ve saMbhavataH dAkSiNAtya the / SaTUtarkaSaNmukha, syAdvAdavidyApati, jagadekamallavAdI Adi unakI upAdhiyAM thIM / ve siMhapura nivAsI vidyavidyezvara zrIpAladeva-- 1-zrImamilasaMdhe'sminnandisaMghe'styaruGgAlaH / anvayo bhAti yo'zeSazAstravArAzipAragaH // ( Vide Ins. No 39, nagar Faluly Mr. Rice) 2-SaTtarkaSaNmukharu syAdvAdavidyApatigaLaM jagadekamallavAdIgaLu enisida zrIvAdirAjadevarum / . (Vide No. 36 Idid.) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (142) ke praziSya, matisAgaramunike ziSya aura suprasiddha rUpasiddhi anyake kartA dayAMpAlamunike sabrahmacArI yA satIrtha the| zaka saMvat 948 ke lagabhaga unake astitvakA patA lagatA hai jaba ki unhoMne pArzvanAthacaritakI racanA kI thI / pArzvanAyatraritakI nimnalikhita prazantise ina saba bAtoMkA patA lagatA hai:zrIjanasArasvatapuNyatInityAvagAhAmalabuddhisatvaiH / prasiddhabhAgI munipuGgavendraH zrInandisaMgho'sti nivaahitaaNhH||1|| tasminnabhUdadbhutasaMyamazrIvavidyavidyAdharagItikIrtiH / sUriH svayaM siMhapuraikamukhyaH zrIpAladevo nayavartIzAlI // 2 // tasyAbhavadravyamahotpalAnAM tamopaho nitymhodyshriiH| nipeghadumAgenayaprabhAvaH zipyocamaH zrImatisAgarAkhyaH // 3 // tatpAdapadmabhramaraNe bhUnnA niHzreyasazrIratilolupena / zrIvAdirAjena kathA nivaddhA jainI svabuddheyamanirdayApi // 4 // zAkAde nagavAdhirandhragaNane saMvatsare krodhane mAse kArtikanAnni buddhimahite zuddha tRtIyA dine / siMhe pAti jayAdike vasumatI jainI kayeyaM mayA nippatti gamitA satI bhavatu vaH kalyANa nippattaye / / 5 3-hinaipita yasa gAmudAttavAcA nibaddhA hitahAsiddhiH / banyo dayApAla nuniH na vAcA niddhaH satAM mUrvani kA prabhAva / yaha miDivyAkaraNa mainarako oriyaMTala lAyannerIne naujUda hai| 4-yala zrImanizAnaro gulasau kaJcayazavantaH zrImAnyatana yAdirAja galanamavArI vibhoH / ekajIva kRtI natra hi dayApAlanatI yanmanasvAstAmanyAparigrahahayA le vihe vigrahaH // 4 // (navidezamAstiH) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (143). * * lakSmIvAse vasati kaTake kagAtIrabhUmau ___kAmAvAptipramadasulabhe siMhacakrezvarasya / * niSpanno'yaM navarasasudhAsyandasindhumavandho jIyAduccairjinapatibhavaprakramakAntapuNyaH // 6 // pichale do padyoMse yaha bhI mAlUma hotA hai ki pArzvanAthacaritakI racanA jayasiMha. mahArAnake rAjya kAlameM unakI rAjadhAnImeM huI thii| yaha sundara rAjadhAnI kaTTagA nAmaka nadIke kinAre thii| ___ itihAsakA paryavekSaNa karanese jAnA jAtA hai ki, ye jayasiMha mahArAja caulukyavaMzameM hue haiN| pRthivIvallabha, mahArAjAdhirAjA . paramezvara, cAlukyacakrezvara, paramabhaTTAraka aura nagadekamalla Adi ina kI upAdhiyAM thIM / inake vaMzameM jayasiMha nAmake eka aura rAjA 'ho gaye haiM, isaliye inheM dvitIya jayasiMha kahate haiM / inake rAjya samayake 30 se adhika zilAlekha aura tAmrapatra milate haiM, parantu unase isa bAtakA patA nahIM lagatA ki inakA rAjyabhiSeka kaba huA thaa| ukta lekhoMmeM sabase pahalA lekha zaka saMvat 938 kA aura sabase pichalA zaka saMvat 964 kA hai, jisase itanA to nirvivAda siddha hotA hai ki unhoMne kamase kama zaka saMvat 938 se 964 taka rAjya kiyA hai / isake bAda unakA putra somezvara ( Ahavamalla ) unake rAjyakA svAmI huA thaa| 1. yaha kaTTagAnadI kahAM hai aura jayasiMhakI rAjadhAnI kahAM thI. yaha mAlUma . . nahIM / jayasiMhake putra somezvara prathamane to apanI rAjadhAnI kalyANanagara ' (nijAmarAjyake antargata kalyANI ) meM sthApita kI thii| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 144 ) yaha rAjA bar3A vIra aura pratApI thA / usake eka lekhameM no ki zaka saMvat 945 pauSa kRSNa 2 kA hai ki rAjAoM ke rAjA jayasiMhane jo candra aura rAjendracola ( parakesarIvarmA ) samAna thA-- mAlyAvArloke sammilita sainyakA cera tathA colvAloko sajA dI / Age jo malTipeNaprazastikA kucha aMza uddhRta kiyA gayA hai, usake tIsare padyameM jo jayasiMhakI rAjadhAnIko 'vAnvadhUjanmabhUmau ' vizeSaNa diyA hai aura dUsare padyaneM vAdirAjako 'siMhasamarcapIThavibhavaH ' vizeSaNa diyA hai usase mAlUma hotA hai ki jayasiMha mahArAjakI rAjadhAnImeM vidyAkI bahuta carcA thI-bar3e bar3e vAdI kavi tathA naiyAyika paNDitoMkA vahAM nivAsa thA aura jayasiMha mahArAja vAdirAjasUrika bhakta the unakI sevA karate the / yadyapi isa prakArakA koI pramANa nahIM milA hai ki jayasiMhanareza jainI ye yA jainadharmameM zraddhA rakhate the; parantu yaha bAta dRr3hatApUrvaka kahI jA sakatI hai ki jainadharmapara aura jainadharmake anuyAyiyoMpara unakI kRpA hogI / yahI kAraNa hai ki vAdirAjasUripara unakI bhakti thI / usakA ekIbhAvakI hamAre yahAM eka kathA prasiddha hai aura saMskRtaTIkA tathA aura vAdirAjasUriko eka bAra bhI kaI granthoMmeM ullekha milatA hai ki kuSTaroga ho gayA thA / mahArAja jaya likhA huA haiM-likhA bhanerUpa kamalake liye hAyIke liye siMhake parAjaya kiyA aura 1. kaI vidvAnoMko isa viSayane sandeha haiM ki jayasiMhane bhojako harAyA thA / 2. dekho, kAvyanAlA suptagucchaka, pRSTha 12 ko TippaNI / 3. dekho, vRndAvanavilAsa pRSTa 31 kA 34 va padma Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (145) siMhake daravArameM jaba isa bAtakA z2ikara chir3A taba vahAM baiThe hue kisI zrAvakane-jo ki vAdirAjakA bhakta thA-pUchanepara gurunindAke bhayase yaha kaha diyA ki nahIM mere guru vAdirAja kor3hI nahIM haiM / isapara bar3I jidda huI / Akhira yaha ThaharA ki mahArAja kala svayaM calakara vAdirAjako dekheNge| zrAvaka mahAzaya usa samaya kahate to kaha gaye para pIche vaDI cintAmeM par3e / aura koI upAya na dekha guruke pAsa jAkara unhoMne apanI bhUla nivedana kI aura kahA aba lajjA rakhanA Apake hAtha hai / kahate haiM ki usI samaya vAdirAjasarine ekIbhAvastotrakI racanA kI aura usake prabhAvase unakA kuSTharoga dUra ho gayA / ekIbhAvakA cauthA zloka yaha hai, prAgeveha tridivabhavanAdeNyatA bhavyapuNyAtpRthvIcakraM kanakamayatAM deva ninye tvayedam / dhyAnadvAraM mama rucikara svAntagehaM praviSTa statkiM citraM jina vapuridaM yatsuvarNIkaropi // 4 // arthAt he bhagavan , svarga lokase mAtAke garbha meM Aneke chaha mahIne pahalehIse jaba Apane pRthvIko suvarNamayI kara dI, taba dhyAnake dvArase mere sundara antargRhameM praveza kara cukanepara yadi Apa mere isa zarIrako suvarNamaya kara deM to kyA Azcarya hai ? - vAdirAjamArakI isa prArthanAse anumAna kiyA jAtA hai ki ava zya hI unake zarIrameM kucha vikAra ho gayA thA aura ve usako dUra ': 1 ekIbhAvake tIsare pAMcaveM aura sAtaveM zlokakA bhI isIse milatA julatA bhAva hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (146) karanA cAhate the aura vaha vikAra jaisA ki ukta kathAmeM kahA gayA hai-kuSTharoga thaa| __dUsare dina mahArAjane jAkara dekhA to vAdirAjasUrikA divya zarIra thA-unake zarIrameM kisI vyAdhikA koI cinha nahIM dikhalAI detA thaa| yaha dekhakara unhoMne usa puruSakI ora kopabharI dRSTi se dekhA nisane ki daravArameM isa bAtakA nikara kiyA thA / munirAja rAjAkI dRSTikA abhiprAya samajhakara vole-rAjan, isa puruSapara kopa karanekI AvazyakatA nahIM hai / vAstavameM usane saca kahA thA maiM sacamuca hI kor3hI thA aura usakA cinha abhI taka merI isa kani. ' STikA ( aMgulI ) meM maujUda hai / dharmake prabhAvase merAM kuSTa Aja hI dUra huA hai| ityAdi / yaha sunakara mahArAjako bar3A Azcarya huaa| munirAjapara unakI bar3I bhakti ho gaI / mallipeNaprazastika .. 'siMhasamarthyapIThavibhavaH ' vizeSaNa isI vAtako puSTa karatA hai / aise prabhAvazAlI mahAtmAkI jayasiMhanareza avazya hI bhakti karate hoNge| vAdirAjasUri kaise diggaja vidvAn the, isa vAtakA anumAna pAThaka nIce likhe hue padyoMse kareMge / ye padya zravaNavelagulake 'malliSeNaprazasti / nAmaka zilAlekhameM khude hue haiM: trailokyadIpikA vANI dvAbhyAmevodagAdiha / jinarAjata ekasmAdekasmAdvAdirAjataH // 1 // AruddhAmbaraminduvimvaracitautsukyaM sadA yadyaza chatraM vAkcamarIja-rAjirucayo'bhyarNa ca yatkarNayoH / 1. yaha prazasti zaka saMvat 1050 kI likhI huI hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (147) sevyaH siMhasamaya'pIThavibhavaH sarvapravAdiprajAdettauJcarjayakArasAramahimA zrIvAdirAjo vidAm // 2 // yadIya guNagocaro'yaM vacanavilAsaprasaraH kavInAm:zrImacaulukyacakrezvarajayakaTake vAgvadhUjanmabhUmau niSkANDaM DiNDimA paryaTati paTuraTo vAdirAjasya jissnnoH| jAyadvAdado jahihi gamakatA garvabhUmA jahAri vyAhAreyo jahAri sphuTamRdumadhurazravyakAvyAvalepaH // 3 // pAtAle vyAlarAjo vasati suviditaM yasya jihvAsahasraM nirgantA svargato'sau na bhavati dhiSaNovAbhradyasya ziSyaH / jIvetAM tAvadeto nilayavalavazAvAdinaH kevanAnye garva nirmucya sarva jayinaminasabhe vAdirAjaM namanti // 4 // vAgdevIsuciraprayogasudRDhamemANamapyAdarAdAdatte mama pAvato'yamadhunA zrIvAdirAjo muniH| bhoH bhoH pazyata pazyataiSa yaminAM kiM dharma ityuccakairabrahmaNyaparAH purAtanamunevAgvRttayaH pAntu vaH // 5 // bhAvArtha-trailokyadIpikA (trailokyako prakAzita karanevAlI) vANI yA to jinarAjake mukhase nirgata huI yA vaadiraajsuurise| vAdirAjakI mahattvasAmagrI rAjAoMke samAna thii| candramAke samAna ujjvala yazakA chatra thA, vANIrUpI cavara unake kAnoMke samIpadarate the, saba unakI sevA karate the, unakA siMhAsana jayasiMhanarezase vA puruSasiMhoMse arcita thA aura sArI pravAdI prajA uccasvarase. unakA jayajayakAra karatI thI / unake guNoMkI prazaMsA kaviyoM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 148 ) ne isa prakAra kI hai-- caulukyacakravartI jayasiMhakI jo ki sarasvatIrUpI strIkI janmabhUmi thI -- vijetA kI isa prakAra DugaDugI piTatI thI ki he vADhiyo, vAdakA ghamaMDa chor3a do, he kAvyamarmajJo, tuma apanI gamakatAkA garva tyAga do, he vAcAlo, vAcAlatA chor3a do aura he kaviyo komala madhura aura sphuTa kAvya racanAkA abhimAna tyAga do / jisakI haz2Ara jihvAyeM haiM vaha nAgarAja pAtAlameM rahatA hai aura indrakA guru jo bRhaspati hai vaha svargalokameM calA gayA hai / ye donoM vAr3hI uktasthAnoMmeM jIte raheM / inheM chor3akara yahAM koI vAdI nahIM rahA hai / batalAiye, yahAM aura kauna hai ? jo the ve to satra valakSINa ho jAnese garva chor3akara rAjasasabhAmeM isa vijayI vAdirAjako namaskAra karate haiM | ityAdi / rAjadhAnI meMvAdirAjasUri yaha ekIbhAvastotrake antameM kisI kavikA banAyA huA jo zloka hai, use to pAThakoMne sunA hI hogAvAdirAjamanu zAbdikaloko vAdirAjamanutArkikasiMhaH / vAdirAjamanu kAvyakRtaste vAdirAjamanu bhavyasahAyaH // " arthAt jitane vaiyAkaraNa haiM, jitane naiyAyika haiM, jitane kavihaiM aura jitane bhavyasahAyaka haiM ve saba vAdirAjasUrise pIche haiM / bhAva. yaha ki vAdirAjake samAna koI vaiyAkaraNa naiyAyika aura kavi nahIM hai ! Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ K ( 149 ) eka prazaMsAtmaka zloka aura bhI sunie :'sadasi yadakalaMGkaH kIrtane dharmakIrtirvacasi surapurodhA nyAyavAde'kSapAdaH / iti samayaguruNAmekataH saMgatAnI pratinidhiriva devo rAjate vAdirAjaH // ( Vide Ins. No. 39, Nagar Falug by Mr. Rice ) arthAt vAdirAjasUri sabhA meM bolaneke liye akalaGka bhaTTake samAna haiM, kIrtimeM dharmakIrti (nyAyavindu ke karttA prasiddha bauddha naiyAyika ) ke samAna haiM, vacanoMmeM vRhaspati ( cArvAka ) ke samAna haiM aura nyAyavAdameM akSapAda arthAt gautamake samAna hai / isa taraha ve ( zrIvAdirAjadeva ) ina judA judA dharmaguruoMke ekIbhUta pratinIdhike samAna zobhita hote haiM / zrIvAdirAjasUrikI prazaMsAmeM Uparake zlokoM meM jo kucha kahA gayA hai usase adhika aura kyA kahA jA sakatA hai ? vaha samaya sacamuca hI dhanya thA jaba jainasAhitya aura jainadharmakA mastaka unnata karanevAle aise 2 mahAtmA janma lete the / vAdirAja svAmIke banAye hue kevala cAra granthoMkA patA lagatA hai- 1 ekIbhAvastotra, 2 yazodharacarita, 3 pArzvanAthacarita, aura 4 kAkutsthacarita / inameM se ekIbhAvastotra kevala 29 zlokoMkI choTIsI stuti hai usakA sarvatra bahulatAse pracAra hai / isa stotrakI kavitA bar3I hI komala sarasa madhura aura hRdayadrAvaka hai / dUsarA yazodharacarita choTAsA catuHsargAtmaka kAvya hai / isameM kevala 296 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (150) praya haiM aura unameM yazodhara mahArAnakI kSita kayA kahI gaI haiN| isa kanyale danaurake zrIyuta TI. esa. kumpUvAnI kAnIne mI . hAla hI isarAra prakAzita kiyA hai / baDizanarikI racanAle yaha bar3I sUnI hai ki yaha sarala honera nI ke bura aura manohAriNI hai / hamArI icchA thI ki unake pranyoMke kucha paca yaha uddhRta kArane pAThako unakI sUcI dikSatra, parantu nyAnAmAvale hana aisA na kara ske| baja / tara anya pAcana yacarita hai| racanya ke hamane darzananAna kiye haiN| para use par3ha nahIM sake / hamAre mi. paM0 udayanajI kAvalke pAsa yaha hai| unhoMne hamase usake kamevI bahuta hI prabhAvI hai| caiyA granya kAkulyatrarita hai| . yazevaracaritameM isa pranyA ullekha to milA haiparantu taka kAranerara meM na kahIM patA nahIM lgaa| zrIpAkhanAya-kAkulyacaritaM yena kIvitam / / tena zrIzAdirAjana incA yAzodharI kyA pAna 1 ina cAra nyAne sivA ligaprazastikA jo trailokyanIpina vAnI' kAdi loga hai usale malma hotA hai ki vAdirAja rinA koI trailokyanItikA nAnanya bhI hai| naragnei kAryanayanarata aura zulyavari rakata kI jA yAgjine yaha kozvarita btaayaa| anya nana rAmaka hai, bala - isa granyA bahu kara unhoMna carita ho| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vAdirAjasUri kevala kavi hI nahIM the| ve nyAyAdi zAstroMke bhI asAdharaNa vidvAn the| taba avazya hI unake banAye hue nyAya vyAkaraNAdi viSayaka grantha bhI hoMge / parantu kAlake kuTilacakrameM par3akara Aja unakA darzana durlabha ho gayA hai / eka sUcIpatrameM vAdirAjake rukmaNiyazovijaya, vAdamaMjarI, dharmaratnAkara, aura akalaMkASTakaTIkA ina tIna granthoMke nAma aura bhI milate haiM, parantu vAdirAjanAmake aura bhI kaI vidvAn ho gaye haiM, isaliye nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki ve inhIM vAdirAjake haiM athavA kisI anyake / __ vAdirAnasIrakA pArzvanAthacarita zaka saMvat 948 meM banA hai, yaha pUrvameM kahA jAcukA hai; parantu zeSa grantha katra vane-prazastiyoMke. abhAvase isa bAtakA patA nahIM lagatA / yazodharacaritake viSayameM itanA kahA jA sakatA hai ki vaha jayasiMha mahArAjake hI rAjyakAlameM banA hai| kyoMki usake tIsare sargake antyazlokameM aura cauthe sargake. upAntya zlokameM kavine caturAIse jayasiMhakA nAma yonita kara diyA hai"vyAtanvaJjayasiMhatAM raNamukhe dIrgha dadhau dhAriNIm / / 855 " raNamukhajayasiMho rAjyalakSmI vabhAra / / 73" zrIvAdirAjasUrikA nivAsasthAna kahAM thA, unhoMne kaba dIkSA lI thI aura kaba taka isa dharAdhAmako apanI puNyamUrtise suzobhita kiyA thA yaha jAnanekA koI sAdhana prApta nahIM honese kheda hai ki isa. viSayameM hama kucha nahIM likha sake / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 152 ) - zrIvAdirAjasUrike samakAlIna kaI bar3e 2 vidvAna ho gaye haiM / zrIvijayabhaTTArakakI - jinakA ki dUsarA nAma paNDitapArijAta thA, - svayaM vAdirAjasUrine eka padyameM stuti kI hai / vaha padya yaha hai . - yadvidyAtapasoH prazastamubhayaM zrIhemasene munau prAgAsItsucirAbhiyogavalato nItaM parAmunnatim / prAyaH zrIvijaye tadetadakhilaM tatpIThikAyAM sthite 'saMkrAntaM kathamanyathAnaticirAdvidyedRgIdRktapaH // ye vijayabhaTTAraka hemasena munike par3hapara baiThe the / inakI prazaMsAkA eka zloka mallipeNaprazasti meM bhI milatA hai / isa ilokase yaha bhI mAlUma hotA hai ki usa samayake koI gaMgavaMzI nareza unake bhakta the: gaGgAvanIzvara ziromaNivandhasandhyArAgollasaccaraNacArunakhendulakSmIH / zrIzabdapUrvavijayAntavinUtanAmA dhImAnamAnuSaguNo'statamaH pramAMzuH // 1 bahuta karake ye gaMgavaMzInareza cAmuMDarAya mahArAja hoMge / kyoMki cAmuMDarAyakA samaya zakakI dazavIM zatAbdI hI hai / unakA janma zaka saMvat 900 meM huA thA / yadyapi ve mahArAja rAjamallake maMtrI yA senApati the to bhI rAjA kahalAte the / ve jainadharmake parama bhakta the, yaha to prasiddha hI hai| d Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (153) gadyacintAmANi aura kSatracUDAmaNi kAvyake kartA vAdabhisiMhake vidyAguru puSpasena bhI vAdirAjake samakAlIna the| __mahAkavi mallipeNa ( ubhayabhASAkavicakravartI ) jinhoMne ki zaka saMvat 169 meM mahApurANakI racanA ko hai lagabhaga isIsamayake anyakartA haiN| ___ dayApAla muni jo ki vAdirAjake matIrtha the bar3e bhArI vidvAn the.| mallipeNaprazastimeM unakI prazaMsAke kaI paca haiM / sthAnAbhAvase hama unheM uddhRta nahIM kara sake / nemicandrasiddhAnta cakravartI aura kanar3Ike ranna abhinavapampa nayasena Adi prasiddha kavi bhI lagabhaga isI samaya hue haiM / zakakI isa dazavIM zatAbdIne jainiyoMmeM vIsoM vidvadratna utpanna kiye the| noTa-isa lekhake likhanemeM hameM yazodharacaritakI bhUmikAse aura solaMkiyoMke itihAsase vahuta sahAyatA milI hai| ataeva hama donoM granthoMke lekhakoMkA hRdayase upakAra mAnate haiN| 1. zrIyukta TI. esa. kuppUsvAmI zAstrIne yazodharacaritakI bhUmikA likhA hai ki vAdImasiMhakA vAstavika nAma ajitasena muni thA / vAdIbhasiMha unakA eka vizepaNa yA padavI thI / yathA malipeNaprazastI sakalabhuvanapAlAnamramUrdhAvavaddhasphuritamukuTacUDAlIDhapAdAravindaH / matadakhilavAdIbhendrakumbhaprabhedI gaNabhRdajitaseno bhAti vAdIbhasiMhaH / . 2. puSpasenamuni vAdirAjake samakAlIna honese vAdAbhasiMhakA samaya bhI eka prakArase nizcita ho jAtA hai jo ki pahale anumAnoMse siddha kiyA jAtA thaa| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (154) mahAkavi mllissenn| mallioga nAnake pahale vahatase AcArya ho gaye haiM, aura una-- mase bahumase aise haiM jinhoMne aneka pranyoMkI racanA bhI kI hai| hama jina mallipeNake viSayameM likhanA cAhate haiM, unase kucha hI varSoM pIche eka mAddhaga nAmake dUsare AcArya ho gaye haiM, jo pahale mallireNI hI zregoke vidvAna the| isa yoDase antarake kAraNa abhItaka bahuta loga donoMcne eka hI samajhate the / parantu aba yaha bhrama dUra ho gayA hai / pahile malTipeNa ubhayabhApAkavicakravattIkai pahale suzomita ye aura dUsare malayArin padase yukta the / ubhayamASAvicakravartI malliogane mahApurANako prazastimeM apanA paricaya isa prakAra diyA hai: tIye zrImulagundanAnninagare zrIjanaghAlaye / sthitvA zrIkavicakravatiyatipaH zrImallipaNAlayaH / saMkSepAtnayamAnuyogakayanavyAkhyAnvitaM nRNvatAM bhanyAnAM duritApahaM rvivaanishessvidyaambudhiH|| varSetriMzatAhIne sahanne zakabhUbhujaH / sarvajitsare jyeSThe sazukta paJcamIdine / 1. svAdamaMjarIle ni nAna mI nAdira hI hai, parantu ve vAnbara sanpradAyane hue haiM / 2. isa padakA artha umasane nahI sAtA aura bhI do eka vidvAn isa padane monita rahe haiM, jaise ki malamAri shriiraajshekhrsuuri| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 155) anAditatsamAptaM tu purANaM duritApaham / jIyAdAcandratArArka vidagdhajanacetasi // zrIjinasena ritanujena kudRSTimataprabhedinA gAruDamaMtravAdasakalAgamalakSaNatarkavedinA // tena mahApurANamuditaM bhuvanatrayavartikIrtinA / prAkRtasaMskRtobhayakavitvadhRtA kavicakravartinA // ina zlokoM se mAlUma hotA hai ki mahAkavi malliSeNa saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoMke mahAkavi the-kaviyoMke cakravartI the, vyAkaraNa, nyAya, Agama, gAruDa maMtravAda Adi saba viSayoMke jJAtA the; bar3e 2 mithyAdRSTiyA~ko unhoMne parAjita kiyA thA aura saba ora unakI kIrti phaila rahI thI / zaka saMvat 969 kI jyeSTha sudI 1 ko unhoMne mUlaguMda nAmaka tIrthake jinamandirameM athavA vasatikAmeM mahApurANako samApta kiyA thA / yaha mUlaguMda nAmakA grAma aba bhI hai aura dhAravAr3a jileke gadaga tAlUkAmeM usakI gaNanA kI jAtI hai / pahale zAyada yaha sthAna vahuta prasiddha rahA hogA, parantu aba nahIM hai / unhoMne Apako zrIjinasenasrikA putra batalAyA hai / isase jAna par3atA hai ki gRhasthajIvanameM jo inake pitA hoMge, pIchese unhoMne dIkSA le lI hogI aura munijIvanameM unakA nAma jinasena rakkhA gayA hogA / jinasena nAmake - bhI kaI AcArya ho gaye haiM, isase yaha patA lagAnA kaThina hai ki, - inake pitA kauna the / AdipurANa ke karttA bhagavajjinasenakA samaya zaka saMvat 765 takakA nizcaya ho cukA hai, aura hari . Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 156 ) vaMzapurANake karttA jinasenane harivaMzapurANa zaka saMvat 709 meM. samApta kiyA hai. so ukta do jinasena to mahiSeNake pitA ho nahIM sakate haiM; kyoMki ina donoMse mahiSeNakA samaya do sau varSa pIche hai, ataH inake pIche honevAle koI tIsare hI jinasena inake pitA hoMge / maliSeNakRta mahApurANa bahuta choTA haiM / kevala do hajAra loka usakI saMkSepataH racanA kI gaI haiM / parantu grantha bahuta sundara haiM aura usameM aneka viSaya aise Aye haiM jo dUsare granthoMna nahIM haiM / isakI eka prati kolhApurake bhaTTAraka lakSmIsenajI ke maTameM prAcIna kAnar3I lipineM tAr3askraeNpara dikhI huI haiM / usapara isa bAtakA ullekha nahIM hai ki vaha kara likhI gaI haiM / zravagavegu brahmamUrizAstrIke bhaMDAra meM bhI zAyada usakI eka prati hai / : ' ubhayabhASAkavicakravartI ne isameM sandeha nahIM ki aneka granthoMkI racanA kI hogI, parantu abhItaka unake sirpha tIna hI granthoMkA patA lagA hai, eka mahApurANa jisakA Upara ullekha ho cukA hai, dUsarA nAgakumArakAvya aura tIsarA sajjanacittavallabha / ye tInoM grantha saMskRtameM haiM / prAkRtameM abhItaka ApakA koI bhI grantha prApta nahIM huA hai, parantu hogA avazya / kyoMki Apane apaneko saMskRtake samAna prAkRtakA bhI kavi kahA hai| pravacanasAraTIkA, paMcAstikAya-TIkA, jvAlinIkala, padmAvatIkalpa, vajrapaMjaravidhAna, brahmavidyA aura AdipurANa ye grantha bhI malliSeNAcArya ke nAmase prasiddha haiM; parantu yaha -nahIM kahA jA sakatA hai ki unameM se ubhayabhASAkavicakravartI ke race - hue kaunase haiM, aura dUsaroMke kaunase ? Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (157) - nAgakumArakAvya eka. choTAsA paMcasargAtmaka kAvya hai aura 507 zlokoMmeM pUrNa ho gayA hai / yadyapi isa granyameM kaune apanI prazasti nahIM dI hai aura prAraMbhameM eka jagaha apane mallipeNa nAmake sivAya kucha bhI nahIM likhA hai, to bhI pratyeka sargake antama ityubhayabhApAkavicakravartizrImallipeNamariviracitAyAM zrInAgakumArapaJcamIkathAyAM ityAdi likhA huA hai, jisase jAna par3atA hai ki mahApurANake kartA mallipeNane hI isakI racanA kI hai / isa kAvyake. prAraMbhameM likhA hai ki.. kavimirjayadevAyegaH padyairvinirmitam / .. yattadevAsti cedatra viSamaM mandamedhasAm / / prasiddhasaMskRtairvAkyavidvajanamanoharam / tanmayA padyavandhena mallipaNena racyate / / . isase mAlUma hotA hai ki, mallipeNake pahile jayadeva Adi kaI kaviyoMke vanAye hue gadya aura padyamaya nAgakumAra the, parantu ve kaThina ye isaliye mallipeNane ise sarala aura prasiddha saMskRtameM banAnA ucita samajhA, / vAstavameM yaha kAvya vahuta sarala hai aura sAdhAraNa saMskRta par3he hue ise sahaja hI samajha sakate haiN| . - sajjanacittavallabha kevala 25 zArdUlavikrIDita zlokoMkA choTAsA kAvya hai| isameM muniyoMko vahuta hI prabhAvazAlI zabdoM meM, upadeza diyA hai ki tuma apane caritrako nirmala rakkhA, grAmake samIpa . 1. vAhavalinAmake kavine isa kAvyako anuvAda kanar3I bhASAmeM zaka saMvat 1507 meM kiyA hai| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (158) mata raho, striyoMse sambandha mata rakkho; parigraha dhanAdikI AkAMkSA / mata karo, bhikSAmeM no lUkhA sUkhA bhojana mile, usase saMtoSapUrvaka peTa bhara lo aura indriyoMpara vijaya prApta karake apane yati nAmako sArthaka karo / isa choTese granthake pATha karanese anumAna hotA hai ki zrImalliSaNAcAryako apane samayake muniyoMko zithilAcArameM pravRtta dekhakara bar3I coTa lagI thii| unake hRdayakI vaha coTa sajjanacittavallabhake kaI zlokoMse spasTa vyakta hotI hai / isameM sandeha nahIM ki ve bar3e dRDhavratI aura virakta muni. hoMge; parantu usa samayake saba hI. muni aise nahIM hoNge| unameM avazya hI zithilAcArakI pravRtti hone lagI hogii| bhaTTArakoMkI utpatti bhale hI vahuta pIche huI ho parantu unakA bIja unase kaI sau varSa pahile hamAre munisamAnameM par3a cukA hogaa| dUsare malliSeNa AcArya jinakI ki 'mldhaarin| padavI thI aura jinakA ullekha isa lekhake prAraMbhameM kiyA gayA hai, zaka saMvat 1050 kI phAlguna kRSNa tRtIyAko zvetasarovarameM (zravaNabelagulameM) samAdhistha hue the aisA mallipeNaprazastise mAlUma par3atA hai jo ki 'inskripzansa eT zravaNabelagolA' nAmaka aMgrejI pustakameM prakAzita ho cukI hai| ve ajitasena nAmaka AcAryake ziSya the aura bar3e bhArI vidvAn yogI aura jitendriya the| 1 yaha bar3I bhArI prazasti zravaNabelagolAke pArzvanAthavastI nAmake mandirameM .. kaI zilAoMpara ukIrI huI ava bhI maujUda hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (159) svaamismntbhdraacaary| sarasvatIsvairavihArabhUmayaH samantabhadrapramukhA munIzvarAH / jayantu vaagvjrnipaatpaatiiptiipraaddhaantmhiidhkottyH|| -shriivaadiimsiNh| __ bhagavAn samantabhadra vikramakI dUsarI zatAbdIke lagabhaga ho gaye haiM / inake samAna syAdvAda nayake pAragAmI AcArya bahuta hI thor3e hue haiN| ... inake samayake viSayameM bahuta matabheda hai / abhI taka koI pramANa aisA nahIM milA hai jisa nizcaya pUrvaka kahA jA sake ki ve -- kaba hue haiM / mahAmahopAdhyAya paM0 satIzacandra vidyAbhUpaNa ema. e. ne inakA samaya IsvI san 600 nizcaya kiyA hai / parantu kina pramANoMse unhoMne yaha sthira kiyA hai, jaba taka yaha mAlUma na ho, taba taka hama jainiyoMkI paTTAvalI Adike anusAra inheM vikramakI dUsarI zatAbdIkA hI mAnate haiN| zrIkundakundAcAryake paTTapara prabhAcandra nAmake eka AcArya ho gaye haiN| unhoMne prAkRta bhASAmeM samantabhadrAcAryakA eka caritraanya likhA hai| vaha anya vartamAnameM aprApya ho gayA hai, parantu usakA sArAMza malliSeNa bhaTTArakake ziSya zrInemidatta brahmacArIke --banAye hue ArAdhanAsAra kathAkopameM milatA hai / pahale hama usakA caritrAtmaka aMza hI yahAMpara pragaTa karate haiM: Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (:160) svAmi samantabhadra maimUra prAntasya kAMcInagarIke rahanevAle the| usa samaya kAMbIdezameM jainadharmakA bahuta acchA pracAra thA / vahAM bar3e 2 vidvAn aura tapasvI RSimuni vihAra kiyA karate the| usa samaya taka vahAM bauddhadharmakA praveza nahIM huA thA / kyoMki aisA ullekha milatA hai ki IsAkI tIsarI zatAbdima bauddhabhikSuka usa dezameM Aye the| parantu anya prAntoMmeM bauddhadharmakA sAsA pracAra ho rahA thaa| usa prAntameM IsAkI tIsarI sadI lekara jabataka bhagavAn akalaMkadevane avatAra lekara jainadharmakI phirase vijaya duMdubhI nahIM vAI, tabataka bauddhadharma varAvara rahA haiM / antu / svAmIne gRhasthadharma dhAraNa karake pIche dIkSA lI ayavA bAlyA. vasyAma hI dIkSA le lI, caritraneM isa bAtakA kucha bhI ullekha nahIM milatA hai| to bhI unake sanpUrNa viSayoMke AzcaryakAraka pAMDityapara vicAra karanase yaha kahA jA sakatA hai ki unheM zikSA bAlyakAlameM hI milI hogI / dIkSA leneke pazcAt svAmIne kAMcIdezane vihAra karake jainadharmakA bar3A bhArI udyota kiyA / parantu usI samaya unheM 'bhasmaka vyAdhi' nAmakA roga ho gayA / jisase ki cAhe jitanA khAyA piyA jAya, saba bhasma ho jAtA hai aura sukhakI vedanA varAvara vanI rahatI hai / isake kAraNa munidharmakA pAlana karanA asaMbhava ho gayA / lAcAra svAnIko usa samaya apane cAritra mArgale cyuta ho jAnA par3A / bhUkha zAMta karaneke liye unhoMne yativepa tyAga diyA aura sAdhAraNa sAdhukA veSa dhAraNa karake maMtrIzase bAhara cala diyaa| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (161) _uttarakI ora jAte jAte mArgameM unheM paudrapura milA / ukta . nagarameM eka bar3I bhArI dAnazAlA thI aura usameM. vuddha bhikSukoMkA icchAnusAra bhojana milatA thA / yaha dekhakara svAmIne vauddha sAdhukA veSa dhAraNa kara liyA aura kucha dinoM vahIM nivAsa kiyA / parantu bharapeTa bhojana na milanese vahAMse cala diyaa| . . phira vihAra karate karate ve darzapura nagarameM pahuMce / parantu vahAMpara vaidika dharmakI prabalatA thI, isaliye bauddhavepa chor3akara svAmIjI bhAgavatadharmIya sAdhu bana gaye / parantu vahAM bhI jo sadAvartase bhojana milatA thA, usase unake rogakI zAnti nahIM huI, isaliye dazapurase vidA lenI pdd'ii| vahAMse calakara svAmIjI vArANasImeM pahuMce / usa samaya vahAM zivakoTi nAmakA rAjA rAjya karatA thA / vaha bar3A bhArI zivabhakta thA / usane zivajIkA eka suvizAla mandira vanavAyA thA aura usakI pUjA vaha zaiva brAhmaNoMse paTUrasa pakvAnnake vipula naivedyase karavAtA thaa| usa naivedyakA ThATavATa dekhakara svAmIjItatkAla hI zaivaRSi vana gaye / mastakapara jaTA bar3hA liye, kamaMDalu rudrAkSakI mAlA Adi upakaraNa le liye aura eka lambA caur3A tripuMDa 1.pro. laeNsana aura paM0 vyaMkaTasvAmIke matase vihAra dezase milA huA jo baMgAlakA kucha bhAga hai, vaha puMdradeza hai ora mahAbhAratameM bhI aisA varNana hai ki aMgadezase vaMgadezameM praveza karaneke pahale bhImane puMdradezIya logoMko jIte / isaliye aMga aura baMgake bIcakA deza arthAt vihAra aura vaMgAlake madhyakA deza hI pudra hai / 2. vartamAna mandasaura (maalvaa)| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (162) lagAkara zivajIke mandira meM jA pahuMce ! svAmIjIko vAravAra veSa badalate dekha yaha zaMkA ho sakatI hai ki unakI zraddhA kaise ThIka rahI hogI? isakA uttara kathAkozameM isa prakAra diyA gayA hai:-- antasphuritasamyaktve bahiyAptakuliGgakaH / zobhito'sau mahAkAntiH kardamAktamaNiyathA // ' arthAt antaraMgake sphurAyamAna samyaktvase aura vAhyake kuliMga veSase svAmI samantabhadra aise zobhita hote the, jaise kIcaDameM lipaTA huA atizaya camakadAra maNi / sArAMza yaha hai ki pravala rogakeM kAraNa unakA cAritra zithila ho gayA thA, parantu samyaktvameM yA zraddhAnameM kucha bhI antara nahIM par3A thA, ve asaMyatasamyagdRSTI the| astu / jisa samaya zivanIko vaha vipula naivedya arpaNa hone lagA, usa samaya svAmIjIne jo ki zaiva sAdhukA veSa dhAraNa kiye hue vahAM khar3e the, kahA-"yadi mahArAjakI AjJA mujhe mila jAve, to maiM yaha naivedya svayaM bholAnAthako bhakSaNa karA sakatA hU~!" kisI caMcala purupane yaha Azcaryayukta vArtA tatkAla hI rAjAse jAkara kaha dii| rAjA bar3e hI . prasanna hue aura svAmIjIke darzana karaneke liye svayaM cale aaye| phira unhoMne AjJA de dI ki yaha saba prasAda inhIM. navAgata RSi mahArAjake hAthase zivajIko arpaNa huA kregaa| aisA hI huaa| svAmIjIne maMndirake kivAr3a banda kiye aura naivedya jisase ki saikar3oM brAhmaNoMkA peTa bharatA thA, Apa akele gilNkRt| kara gye| phira kyA thA, hamezAke liye yaha niyama ho gayA / loka Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (163) samajhate the ki prasAdako zivajI bhakSaNa kara jAte haiM, parantu yaha svAmIjI hI sArA pA jAte the| isa taraha tIna cAra mahine svAmIjIne apane udaradevakI pUjA kI / parantu pIche bhasmakaroga dhIre 2 zAnta hone lagA aura pratidina thor3A thor3A prasAda zeSa rahane lagA! yaha dekha zivabhaktoMko. zaMkA utpanna huii| aneka bhaktoMkA zivajIke prasAdase pAlana hotA thA, usameM antarAya AgayA; isaliye yaha navIna ziva. bhakta unheM zatru sarIkhA sUjhane lagA / parantu rAjAkI AjJAke mAre vecAroMkA kucha z2ora nahIM calatA thaa| para jaba unhoMne dekhA ki, prasAda thor3A thor3A vacane lagA hai, taba apanA badalA cukAnekA avasara pAkara ve vahuta prasanna hue / tatkAla hI unhoMne yaha bAta rAjAse jAkara kaha dii| java rAjAne navIna zivabhaktase pUchA ki yaha kyA bAta hai ? taba unhoMne uttara diyA ki, "sadAziva itane dina prasAda pAkara tRpta ho gaye haiM, isaliye aba ve thor3A thor3A miSTAnna chor3a dete haiN|" parantu isase rAjAko santopa nahIM huaa| usase yathArtha vAta kyA hai, isakA nirNaya karaneke liye bhaktamaMDalIse kahA / bhakta to pahalehIse tayAra the, isaliye unameMse kisIne mahAdevako jo vilvapatra ( velapatrI ) car3hAye jAte the, unake DherameM ghusakara chupe chape svAmIjIkI lIlA dekha lI / usane tatkAla hI rAjAse jAke kaha diyA ki, " mahArAja ! yaha pAkhaMDI zivajIko eka. kaNikA am uman gAhI lA jAtA hai, ..yaha maiMne apane netroMse dekhA hai " yaha sunakara rAjA kupita huaa| usane mandirameM Akara svAmIjIse pUchA ki "tU itane dina taka hama Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (164) logoMko dhokhA kyoM detA rahA, aura tUne hamAre sadAzivako Ajataka namaskAra kyoM nahIM kiyA ? isapara svAmIne apanI bhasmanyAdhikI sArI kathA kaha sunAI aura namaskAra karaneke viSayameM kahA ki ye sadAziva rAgadveSa yukta haiM aura maiM vItarAgakA upAsaka hUM ! yadi maiM apane aSTakarmavinirmukta vItarAgadevakA smaraNa karake namaskAra karatA to inheM sahana nahIM hotA ! isaliye maiMne namaskAra nahIM kiyA hai| parantu rAjAne kahA "cAhe jo ho aba tujhe namaskAra karanA hI pdd'egaa|" zivakoTikA isa viSayameM atizaya Agraha dekhakara svAmIne kaha diyA, "acchA ApakA Agraha hI hai, to maiM kala savere Apake sadAzivako namaskAra kruuNgaa|" yaha sunakara rAjA svAmisamantabhadrako rAtabhara aMdherI koTharImeM kaida rakhanekI AjJA dekara apane mahalameM calA gayA / rAtako java svAmIjIne zuddhacittase jinezvaradevakA smaraNa kiyA, taba jinazAsanI ambikAdevIne upasthita hokara svAmIkI stuti kI aura kahA " savere ApakI icchAnusAra sava kArya ho jAyagA / Apa svayaMbhUstotrakI racanA karake tIrthaMkaroMkI stuti kIjiye, isase ApakI saba cintA dUra ho jAyagI" aisA kahakara devI adRzya ho gaI aura svAmI zuddhAntaHkaraNase zrIjinendradevakA dhyAna karane lge| saverA hote hI rAjAne usa aMdherI koTharImeMse svAmIko nikalavAyA, jisameM vAyukA leza bhI praveza nahIM ho sakatA thA aura unheM saba prakArase Arogya aura prasanna dekhakara bar3A acaraja mAnA / vAhara 1. prabhAte ca samAgasya rAjJA kautUhalAdbhutam ! samastalokasaMdohasaMyutena mahAdhiyA // kArAgRhaM samudghATya bahirAkArato duvam / ArogyaM taM samAlokya sanmukhaM dRSTacetasaH // - - Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (165) nikalakara svAmIne rAjAse kahA ki, " sadAzivakI mUrtiko acchI tarahase cauvIsa jaMjIroMse bAMdha do, nahIM to isake Tukar3e 2 ho jAveMge!" jaba rAjA zivaliMgako jaMjIroMse acchI tarahase kasavA cukA, tava svAmIne phira kahA ki rAjan, namaskAra karaneke liye tU vyartha hI Agraha kara rahA hai| parantu khaira, java tU namaskAra kiye vinA mujhe chor3atA hI nahIM hai, to sAvadhAna ho jA; merA namaskAra dekha, aisA kahakara svAmisamantabhadra apanI prabhAvazAlinI vANIse bhaktigadgada hokara cauvIsa tIthakaroMkI stuti karane lge| yaha stuti ve usI samaya racate jAte the, aura par3hate jAte the| jisa samaya ve pahale sAta tIrthaMkaroMkI stuti 'karake AThaveM candraprabha tIrthakarakI stutikA candramabhaM candramarIcigauraM candradvitIyaM jagadekakAntam / vandezabhivandhaM mahatAmRSIndra jinaM jitasvAntakaSAyavandham / / yaha zloka par3hakara-- yasyAGgalakSmIpariveSabhinna Ageke zlokakA yaha caraNa par3hane lage; tyoM hI zivaliMgake saba jaMjIra Apa hI Apa TUTa gaye; aura piMDI phaTakara usameMse jinezvarakI caturmukha pratimA pragaTa ho gaI / yaha dekhate hI svAmIne use sASTAMga namaskAra kiyA aura isa ava AviSkArase rAjAdika 1. vAkyaM yAvatpaThedevaM sa yogI nirbharA mahAn / tAvattalliMgakaM zIghra sphuTitaM cetatastarAm // nirgatA zrIjinendrasya pratimA saccaturmukhA / saMjAtassarvatastatra jayakolAhalo mahAn // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (166) sampUrNa darzakoMne jayajayakAra kiyA / isake pazcAt jaba svAmI cauvIsa tIrthaMkaroMkI stuti pUrNa kara cuke, taba rAgAne pUchA ki Apa kauna haiM ? Apane yaha vepa kyoM dhAraNa kiyA aura yahAM AnekA kyA kAraNa hai? taba svAmIne yaha zloka kahakara apanA paricaya diyA-- kAJcyAM nagnATako'haM malamalinatanurlAmbaze paannddupinnddH| puNDreNDe zAkyabhikSu dezapuranagare miSTamojI privaad|| vArANasyAmabhUvaM zazadharadhavalaH pANDurAgastapasvI rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jainaninthavAdI / / * bhAvArtha- maiM kAJcI nagarIkA nagna digambara yati; zarIrameM roga honese puMda nagarImeM buddhabhikSuka banake rahA, phira dazapura nagarameM miSTAnnabhojI parivrAjaka banake rahA, phira isa vArANasI meM Akara zaiva tapasvI banake rahA / he rAjan, maiM jainanirgranthavAdI-syAdvAdI huuN| yahA jisakI zakti vAda karanekI ho, vaha mere sammukha Akara -- vAda kre| ... svAmIkA Atmacaritra sunakara rAjAne jAna liyA ki ye koI mahAn vidvAn AcArya haiM / alaukika stavanake prabhAvase jaba zivamarti khaMDita huI thI aura caMdraprabhakI mUrti pragaTa ho gaI thI, usI, samaya rAjAkI svAmIpara bhakti ho gaI thI aura yaha unakA vRttAnta Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (197) sunakara to vaha unake zaraNameM hI AgayA aura zrAvakakevata lekara jainI ho gyaa| usake sAtha aura bhI aneka logoMne jainadharma dhAraNa kara liyaa| isake pazcAt svAmIne bhasmavyAdhike kAraNa dhAraNa kiyA huA kuliMga vepa. chor3a diyA aura prAyazcittapUrvaka apanI asalI nagnamudrA dhAraNa kara lii| yaha kahanekI avazyakatA hI nahIM hai ki uparyukta ghaTanAke samaya hI unakI bhasmanyAdhi zAnta ho gaI / tadanantara zivakoTi rAjA svAmisamantabhadrakA ziSya bana gyaa| usane vahuta dina svAmIke pAsa adhyayana karake vidyA sampAdana kI aura antameM vaha bhI sArA rAjapATa chor3akara digambara muni ho gayA / muni avasthA meM usane bhagavatIArAdhanA nAmakA prasiddha grantha prAkRta bhASAmeM banAyA, jisameM cAra ArAdhanAoMkA vistArapUrvaka kathana hai / 1. bhagavatI ArAdhanAkI prazastimeM yadyapi usake kAne apanA nAma zivArya pragaTa kiyA hai-zivakoTi nahIM; tathApi isama tandaha nahIM ki vaha zivakoTikA hI nAmAntara hai| kyoMki jinasena khAmIne AdipurANameM bhagavatI ArAdhAnAke katAkA nAma zivakoTi hI likhA hai (dekho parva 1 zloka 1)! parantu zivAryane granthAntameM athavA aura kahIM samantabhadrasvAmIkA ulekha nahIM kiyA hai aura Arya jinAndi gaNi, sarvaguptagaNi, tathA Arya mitranandi ina tIna guruoMkA smaraNa kiyA hai, jinake ki pAta unhoMne sUtra aura arthakA adhyayana kiyA thaa| isase kaI vidvAnoMko sandeha hai ki zivArya ve zivakoTi rAjA nahIM hai jo pahale zava the| yadi ve hI hote aura jaisA ki kyAmeM kahA hai samanta-drasvAmIka ziSya ho gaye hote to ukta AcAyoMke sAtha samantabhadrakA bhI avazya smaraNa krte| isa sandehI nivRtti kamase kama itanI to vikrAntakAMgcIyanATakakI prazastise ho jAtI hai ki samantabhadrake eka zivakoTi nAmake ziSya avazya the| kyoMki ukta granthameM zivakoTi aura zivAyanako unake ziSya batalAyA hai| aba kevala yaha vAta saMzodhanIya hai ki ukta zivakoTi rAjA the yA nahIM aura usa samaya koI isa nAmakA rAjA huA hai yA nhiiN| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (168) svAmisamantabhadrAcAryane phira aneka dezoMmeM vihAra kiyA, aneka ekAnta vAdiyoMko parAsta karake unheM anekAnta pakSakI mahimA dikhalAI, jahAM tahAM jainadharmakI vijayadundubhI vajAI, vidvattApUrNa aneka anyoMkI racanA kI aura antameM kaThina tapasyA karake eka vanameM samAdhi lagAye hue zarIra tyAga kara diyaa| maisUra rAjameM zravaNavelagula nAmakA jainiyoMkA prasiddha tIrthasthAna hai, jise loga jainabadrI bhI kahate haiN| vahAMpara vAhubali yA gomaThasvAmIkI eka advitIya aura suvizAla pratimA hai / jisa parvatapara yaha pratimA hai, use vindhyagiri kahate haiM / vindhyAgirika eka jinamandirameM eka vizAla zilApara " mallipaNaprazasti " nAmakA var3A bhArI lekha khudA huA hai, jisakI nakala 'pro0 rAisa' nAmake eka aMgrejane apanI iskripzana aiT zravaNabelagolA nAmakI pustakameM prakAzita kI hai| ukta lekhameM bhagavAn samantabhadrake viSayameM nimnalikhita paricaya milatA hai, vanyo bhasmakabhasmasAtkRtipaTuH padmAvatIdevatAdattodAttapadaH svamantravacanavyAhUtacandraprabhaH / AcAryaH sa samantabhadragaNabhUyeneha kAle kaloM jainaM vartma samantabhadramabhavadbhadraM smntaanmuhuH|| cUrNikA-yasyaivaM vidyAvAdArambhasaMrambhaviz2ambhitAbhivyaktayaH sUktayaH pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlavasindhuDhakkaviSaye kAJcIpure vaidishe| prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTaM saGkaTam Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (169) cAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam / / avaTutaTamaTati jhaTiti sphuTacaTuvAcATadhUrjaTerjihvA vAdini samantabhadre sthitavati sati kA kathA'nyeSAm / / bhAvArtha-nisane bhasmaka-vyAdhiko bhasma kara dI, padmAvatI devIne se UMcA pada diyA, jisane apane maMtrayuktastotrase candraprama bhaganikI mUrti pragaTa kI aura jisake dvArA kalikAlameM saba orase lyANakA karanevAlA jainamArga vAravAra saba dezomeM vijayazAlI A, vaha munisaMghakA svAmI samantabhadra AcArya vandanIya hai| cU0-nisake vAdake samaya pragaTa hue subhASita zloka isa prakAra haiM:"pahale maiMne pATalIputra nagara (paTanA) meM vAdakI merI banAI, phira lavA, sindhudeza, Dhakka (DhAkA-baMgAla) kAJcIpura aura vaidiza milasake AsapAsakA deza ? )meM merI vanAI / aura aba bar3e bar3e dvAn vIroMse bhare hue isa karahaTAka ( karADa jilA satArA) garako prApta huA hU~ / isa prakAra he rAjan, maiM vAda karaneke heye siMhake samAna itastataH krIDA karatA phiratA huuN|" " he rAjan, jisake Age spaSTa va caturAIse caTapaTa uttara denevAmahAdevakI bhI jihvA zIghra hI aTaka jAtI hai, usa samantabhadra vAke upasthita hote hue terI sabhA aura vidvAnoMkI to kathA hI malliSeNa prazasti eka aitihAsika lekha hai, usameM jo vArtA likhI ; vaha bahuta kucha vizvAsake yogya hai| ArAdhanAsAra kathAkozameM likhe e caritrakI pradhAna 2 bAtoMkA ukta lekhameM ullekha milatA hai, Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (170) isaliye ArAdhanAsArakI kathAko bhI koI nirI kapolakalpita kahanekA sAhasa nahIM kara sakatA hai| ___ bhagavAna samantabhadrake viSayameM ArAdhanAsAra aura mallipaNaprazastimeM no kucha likhA hai, usase adhika paricaya abhItaka kahIM bhI prApta nahIM huA / isaliye hamAre pAThakoMko bhI isIse santoSa karanA pdd'egaa| ___ yadyapi AcArya mahArAjakI jIvanasambandhI vArtA anya kisI anyameM nahIM milatI hai to bhI unakI prasiddha itanI adhika rahI hai ki prAya sabhI bar3e 2 granthakAroMne unakA nAma smaraNa kiyA hai aura bar3I bhArI, bhaktise unakI stuti kI hai| usa stutiko paDhakara aura usake banA nevAle AcAryoMkI yogyatAkA vicAra karake anumAna hotA hai ki zA yada bhagavatsamantabhadrakA siMhAsana hamArI AcAryaparamparAmeM sabase UMca hai / dekhie, thor3ese prazaMsAsUcaka zloka hama yahAMpara uddhRta karate haiM: rAjAdhirAja amoghavarSake paramaguru aura prakhyAta mahApurANake kara zrIjinasenAcAryane apane granthake AdimeM likhA hai namaH samantabhadrAya mahate kvivedhle| yadvacovajrapAtena nirminnA kumtaadryaaH||43|| kavInAM gamakAnAM ca vAdInAM vaagminaampi| / yazaH sAmantabhadrIyaM mUrdhni cUDAmaNIyate // 44 // bhAvArtha-jisake vacanarUpI vajrake AghAtase mithyArUpI parvata cUra cUra ho gaye, usa kavizreSTha samantabhadrako namaskAra ho / kavitA karanevAle kavi, kavikI vRttikA marma zodhanevAle gamaka, vAda karane vijayI hone vAle vAdI aura manoraMjaka vyAkhyAna denevAle vAgmiI Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (171) reta ina sabake mastakoMko samantabhadrasvAmIkA mata mukuTake samAna zobhita karatA hai / tAtparya yaha hai ki samantabhadrasvAmI kAvya, nyAya, Adi meM sava hI viSayoMke agAdha paMDita the| hI suprasiddha gadyacintAmaNi nAmaka gadyakAvyake nirmAtA mahAkavi vaadii| mAsiMhane likhA hai.. sarasvatIsvaravihArabhUmayaH samantabhadrapramukhAmunIzvarAH / jayantu vaagvjnipaatpaattitprtiipraaddhaantmhiidhrkottyH|| arthAt sarasvatI devIke svacchanda vihAra karanekI bhUmirUpa zrIsamantabhadrAdi munirAja jayavanta hAveM ki jinake vacanarUpI vajrapAtase dIrUpa karor3oM parvata bhasma ho gye| ... devAgamavRttike racanevAle zrIvasanandisiddhAntacakravartIne kahA hai:__ lakSmImatparamaM niruktanirataM nirvANasaukhyapradam kujJAnAtapavAraNAya vidhRtaM chatraM yathA bhAsuram / sajjJAnainavayuktimauktikaphalaiH saMzobhamAnaM param / vande taddhatakAladopamamalaM sAmantabhadraM matam / / __ bhAvArtha-zobhAyukta, utkRSTa, niruktanirata, mokSasukha denevAle, || kujJAnarUpI AtApako nivAraNa karaneke liye vidvAnoMke dvArA mI pavAraNa kiye hue, navIna yuktirUpI muktAphaloMse zobhita honevAle, kikilikAlake pApoMko nAza karanevAle aura nirmala, isa prakAra bAda prakAzamAna chatrakI upamAko dhAraNa karanevAle bhagavAna samantabhadrake jAsatako maiM namaskAra karatA huuN| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (172) jJAnArNavake kartA zrIzubhacandrAcAryane apanI laghutA pragaTa karate hue kahA hai,. samantabhadrAdi kavIndrabhAsvatAM sphuranti ytraamlmuktirshmyH| vrajanti khadyotavadeva hAsyatA na tatra kiM jJAnalavoddhatA janAH / / arthAt-jahAM samantabhadrAdi kavIndra sUryokI nirmala sUktirUpa kiraNeM prakAzamAna haiM, vahAM jJAnarUpI lavase uddhata hue puruSa juganU ( paTavIjane ) ke samAna kyA hAsyako prApta nahIM hote haiM avazya hote haiN| candraprabhacaritamahAkAnyake kartA mahAkavi zrIvIranandine kahA hai| guNAnvitA nirmalavRttamauktikA narottamaiH knntthvibhuupnniikRtaa| na hArayaSTi parameva durlabhA samantabhadrAdibhavA ca bhaartii|| bhAvArtha-guNa arthAt sUtase gUMthI huI ( pakSameM guNayukta ujvala gola motiyoMvAlI (nirmala vratarUpI motiyoMvAlI ) au zreSTha puruSoM ke kaMThako zobhita karanevAlI hArakI lar3I parama durla nahIM kintu samantabhadrAdi AcAryoMke mukhase utpanna huI bhAratI-sana svatI hI durlabha hai| jaisA ki Uparake zlokoMmeM kahA hai bhagavatsamantabhadra kAnyA nyAyAdi sabhI vidyAoMmeM pAraMgata hoNge| yahI kAraNa hai ki kAvya: Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (173). ujyAkaraNa, nyAya, siddhAnta Adi saba hI viSayake vidvAnoMne unakI stuti kI hai| ___ svAmI samantabhadrane jitane granyoMkI racanA kI hai, unameM sabase prasiddhaM gandhahastimahAbhASya hai / parantu jainasamAjakA durbhAgya hai ki aba use ukta granthake darzana durlabha ho gaye haiN| dAnavIra zeTha mANikacandajIne kaI varSa pahale prasiddha kiyA thA ki kisI bhaMDArameM kitaisa granthakA patA lage aura koI bhAI hamako darzana karA de, to hama 500) pAritoSika deMge! parantu aphasosa hai ke Ajataka kahIM bhI isakA patA na calA / sunate haiM, sau varSa hale jayapurake kisI bhaTTArakake bhaMDArameM yaha anya maujUda thA, parantu zava kahAM gayA, kahA nahIM jA sakatA / kyA Azcarya hai, jo yaha bhI mAre anyAnya saikar3oM granthoMke samAna dImaka aura cUhoMke udarameM samA gayA ho ! bhagavAna umAsvAmIke banAe hue tatvArthasUtrakI sabase bar3I kA yahI grantha hai / isakI zlokasaMkhyA caurAsI hajAra hai| yaha pranya kitane mahattvakA aura abhUtapUrva hogA, isakA anumAna pAThaka isI vAtase kara leMge ki isake prAraMbhameM jo 140 zlokoMkA maMgalA caraNa hai jise ki devAgamastotra yA AptamImAMsA kahate haiM, usaitara bar3e 2 bhArI kaI TIkAgrantha bana cuke haiN| # isakI pahalI TIkA aSTazatI nAmakI hai, jo 800 zlokoMmeM hai aura jisake kartA vAdigajakesarI akalaMkamaTTa haiM / dUsarI TIkA aSTasahastrI hai, jise vidyAnaMdisvAmIne aSTazatIke Upara vanAI hai| eka TIkA zrIvasunandi siddhAntacakravartikI hai, jise devAgamatti kahate haiM / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (174) - - inake sivAya aura bhI kaI choTI bar3I TIkAeM sunI jAtI haiM / aba vidvAn pAThaka soce ki, jisakA maMgalAcaraNa hI itanA gauravayukta hai, vaha sArA grantha kaisA hogA ! saca pUcho, to isa granthake naSTa honase jainadharmakA sarvasva kho gayA hai| __mahAbhASyaka sivAya ratnakaraMDazrAvakAcAra, yuktyanuzAsana, jinazatakAlaMkAra, vijayadhavalaTIkA, tattvAnuzAsana, ye pAMca antha aura bhI samantabhadrasvAmIke banAye hue prasiddha haiM / yadyapi inameMse ratnakaraMDa aura yuktacanuzAsanake sivAya zepa anyoMkA pracAra nahIM hai aura na sarvatra pAye jAte haiM, parantu kaI prAcIna bhaDAroMmeM inakA astitva sunA jAtA hai| nyAya aura siddhAntake sivAya jaba AcArya mahArAnakI yogyatA kAvyAdi viSayoM meM bhI thI, taba kahA jA sktaa| ki unhoMne kAnya vyAkaraNAdi viSayoMke grantha bhI banAye hoNge| koI vyAkaraNa grantha to unakA z2arUra hI hogaa| kyoMki zAkaTAyana vyAkana raNameM unakA mata kaI jagaha diyA gayA hai / kAvyoMmeM kevala ekA jinazatakAlaMkAra hAla hI chapakara prakAzita huA hai| kheda hai ki hama logoMke abhAgyase unake aura kisI bhI kAvya vyAkaraNAdi granthakA patA nahIM calatA hai| * * yaha lekha zrIyuta tAtyAneminAtha pAMgalake marAThI lekhakA saMzodhita aura parivarddhita anuvAda hai| - - Page #187 -------------------------------------------------------------------------- Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " . , MA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- _