Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvajJAna pAThamAlA (bhAga-1) (zrI vItarAga-vijJAna vidyApITha parIkSA borDa, jayapura dvArA nirdhArita) sampAdaka: DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pI-eca.DI. e-4, bApUnagara, jayapura-302015 prakAzaka: maganamala saubhAgamala pATanI phaimilI cairiTebala TrasTa, mumbaI paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura 302015 (rAjasthAna) (1) DShrutes 5.6.04 shruteshik T an Patna Part-
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha1 | zrI sImandhara pUjana hindI: prathama ATha saMskaraNa : 30 hajAra 100 (1969 se adyatana) navama saMskaraNa : 2 hajAra (vIrazAsana jayantI, 22 julAI 2005) yoga : 32 hajAra 100 aMgrejI : do saMskaraNa : 5 hajAra 200 gujarAtI: prathama saMskaraNa : 2 hajAra 100 mahAyoga : 39 hajAra 400 viSaya-sUcI kra. nAma pATha lekhaka pRSTha 1. zrI sImandhara pUjana DaoN. hukamacanda bhArilla, jayapura 03 2. sAta tattva sambandhI bhUleM paM. ratanacanda bhArilla, jayapura 3. lakSaNa aura lakSaNAbhAsa DaoN. hukamacanda bhArilla, jayapura 4. paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ zrI nemIcanda pATanI, AgarA 5. sukha kyA hai? DaoN. hukamacanda bhArilla, jayapura 6. paMca bhAva paM. khImacaMda jeThAlAla seTha, sonagar3ha 35 7. cAra abhAva DaoN. hukamacanda bhArilla, jayapura 8. pA~ca pANDava DaoN. hukamacanda bhArilla, jayapura 51 9. bhAvanA battIsI zrI jugalakizora 'yugala', koTA 60 prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane hetu 3000/- rupaye zrI maganamala saubhAgamala pATanI phaimilI cairiTebala TrasTa, muMbaI dvArA sadhanyavAda prApta hue| sthApanA bhava-samudra sImita kiyo, sImandhara bhagavAna / kara sImita nijajJAna ko, pragaTyo pUraNa jJAna / / prakaTyo pUraNa jJAna-vIrya-darzana sukhadhArI, samayasAra avikAra vimala caitny-vihaarii| aMtarbala se kiyA prabala ripu-moha parAbhava, are bhavAntaka! karo abhaya hara lo merA bhava / / OM hIM zrI sImandharajinendra ! atra avatara avatara saMvauSaT, AhvAnanam / atra tiSTha tiSTha, ThaH ThaH, sthApanam / atra mama sannihito bhava bhava vaSaT, snnidhikrnnm| jala prabhuvara ! tuma jala-se zItala ho, jala-se nirmala avikArI ho| mithyAmala dhone ko jinavara, tuma hI to mala-parihArI ho / / tuma samyagjJAna jalodadhi ho, jaladhara amRta barasAte ho| bhavijana-mana-mIna prANadAyaka, bhavijana mana-jalaja khilAte ho|| he jJAnapayonidhi sImandhara ! yaha jJAna pratIka samarpita hai| ho zAnta jJeyaniSThA merI, jala se caraNAmbuja carcita hai|| OM hIM zrI sImandharajinendrAya janmajarAmRtyuvinAzanAya jalaM nirvapAmIti svaahaa| caMdana caMdana-sama candravadana jinavara, tuma candrakiraNa se sukhakara ho| bhava-tApa nikaMdana he prabhuvara ! sacamuca tuma hI bhava-dukha-hara ho|| jala rahA hamArA antaHstala, prabhu icchAoM kI jvAlA se| yaha zAnta na hogA he jinavara re ! viSayoM kI madhuzAlA se / / cira-aMtardAha miTAne ko, tuma hI malayAgiri candana ho| caMdana se caracU~ caraNAMbuja, bhava-tapa-hara ! zata-zata vandana ho / / OM hrIM zrI sImandharajinendrAya saMsAratApavinAzanAya candanaM nirvapAmIti svAhA / 1. jJAna ko para se haTA kara apane meM hI lagAnA mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura mUlya : pA~ca rupae (2) DShruteshs.6.naishnuiashankshankabinaleevupamPatmalaPart-1
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sImandhara pUjana tatvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 le AyA dIpaka caraNoM meM, re ! antara Alokita kara do| prabhu tere mere antara ko, avilaMba nirantara se bhara do|| OM hIM zrI sImandharajinendrAya mohAMdhakAravinAzanAya dIpaM nirvapAmIti svAhA / dhUpa dhU-dhU jalatI duHkha kI jvAlA, prabhu trasta nikhila jagatItala hai| beceta par3e saba dehI haiM, calatA phira rAga prabhaMjana hai|| yaha dhUma ghUmarI khA-khAkara, ur3a rahA gagana kI galiyoM meN| ajJAna-tamAvRta cetana jyoM, caurAsI kI raMga-raliyoM meN|| sandeza dhUpa kA tAttvika prabhu, tuma hue UrdhvagAmI jaga se| prakaTe dazAMga' prabhuvara ! tuma ko, antaHdazAMga kI saurabha se / / OM hrIM zrI sImandharajinendrAya aSTakarmadahanAya dhUpaM nirvapAmIti svaahaa| akSata prabhu ! akSatapura ke vAsI ho, maiM bhI terA vizvAsI huuN| kSata-vikSata meM vizvAsa nahIM, tere pada kA pratyAzI huuN|| akSata kA akSata-saMbala le, akSata-sAmrAjya liyA tumne| akSata-vijJAna diyA jaga ko, akSata-brahmANDa kiyA tumane / / maiM kevala akSata-abhilASI, akSata ataeva caraNa laayaa| nirvANa-zilA ke saMgama-sA, dhavalAkSata mere mana bhAyA / / OM hrIM zrI sImandharajinendrAya akSayapadaprAptaye akSatAn nirvapAmIti svaahaa| puSpa tuma surabhita jJAna-sumana ho prabhu, nahiM rAga-dveSa durgandha khiiN| sarvAMga sukomala cinmaya tana, jaga se kucha bhI sambandha nahIM / / nija aMtarvAsa suvAsita ho, zUnyAntara para kI mAyA se / caitanya-vipina ke citaraMjana, ho dUra jagata kI chAyA se|| sumanoM se mana ko rAha milI, prabhu kalpabeli se yaha laayaa| inako pA cahaka uThA mana-khaga, bhara coMca caraNa meM le AyA / / OM hrIM zrI sImandharajinendrAya kAmabANavidhvaMsanAya puSpaM nirvapAmIti svaahaa| naivedya AnaMda-rasAmRta ke draha ho, nIrasa jar3atA kA dAna nhiiN| tuma mukta-kSudhA ke vedana se, SaTsa kA nAma-nizAna nahIM / / vidha-vidha vyaMjana ke vigraha se, prabhu bhUkha na zAnta huI merii| AnaMda-sudhArasa-nirjhara tuma, ataeva zaraNa lI prabhu terI / / cira-tRpti-pradAyI vyaMjana se, ho dUra kSudhA ke aMjana ye| kSutpIr3A kaise raha legI? jaba pAye nAtha niraMjana ye|| OM hrIM zrI sImandharajinendrAya kSudhArogavinAzanAya naivedyaM nirvapAmIti svaahaa| zubha-azubha vRtti ekAnta duHkha atyanta malina saMyogI hai| ajJAna vidhAtA hai isakA, nizcita caitanya virodhI hai|| kA~ToM sI paidA ho jAtI, caitanya-sadana ke A~gana meN| caMcala chAyA kI mAyA-sI, ghaTatI kSaNa meM bar3hatI kSaNa meM / / terI phala-pUjA kA phala prabhu ! hoM zAnta zubhAzubha jvaalaayeN| madhukalpa phaloM-sI jIvana meM, prabhu ! zAnti-latAyeM chA jaayeN|| OM hrIM zrI sImandharajinendrAya mokSaphalaprAptaye phalaM nirvapAmIti svaahaa| arghya nirmala jala-sA prabhu nijasvarUpa, pahicAna usI meM lIna he| bhava-tApa utarane lagA tabhI, candana-sI uThI hilora hiye / / abhirAma bhavana prabhu akSata kA, saba zakti prasUna lage khilne| kSut tRSA aThAraha doSa kSINa, kaivalya pradIpa lagA jalane / / miTa calI capalatA yogoM kI, karmoM ke IMdhana dhvasta hue| phala haA prabho ! aisA madhurima, tuma dhavala niraMjana svastha hue|| OM hrIM zrI sImandharajinendrAya anarghyapadaprAptaye ayaM nirvapAmIti svaahaa| 1. pharka, 2. uttama kSamAdi dazadharma dIpa cinmaya-vijJAna-bhavana adhipati, tuma lokAloka-prakAzaka ho| kaivalya kiraNa se jyotita prabhu ! tuma mahAmohatama nAzaka ho / / tuma ho prakAza ke puMja nAtha! AvaraNoM kI parachA~ha nhiiN| pratibiMbita pUrI jJeyAvali, para cinmayatA ko A~ca nahIM / / 1. pUrNa zuddha svabhAva paryAya DShrutes 5.6.04 shruteshik T an Patna Part-
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sImandhara pUjana jayamAlA vaidahI ho deha meM, ataH videhI naath| sImandhara nija sIma meM, zAzvata karo nivAsa / / zrI jina pUrva videha meM, vidyamAna arahanta / vItarAga sarvajJa zrI, sImandhara bhagavanta / / he jJAnasvabhAvI sImandhara ! tuma ho asIma aanndruup| apanI sImA meM sImita ho, phira bhI ho tuma trailokya bhUpa / / mohAndhakAra ke nAza hetu, tuma hI ho dinakara ati prcnndd| ho svayaM akhaMDita karma zatru ko, kiyA Apane khaMDa-khaMDa / / gRhavAsa rAga kI Aga tyAga, dhArA tumane munipada mhaan| AtamasvabhAva sAdhana dvArA, pAyA tumane paripUrNa jJAna / / tuma darzana jJAna divAkara ho, vIraja maMDita Anandakanda / tuma hue svayaM meM svayaM pUrNa, tuma hI ho sacce pUrNacanda / / pUraba videha meM he jinavara ! ho Apa Aja bhI vidyamAna / ho rahA divya upadeza, bhavya pA rahe nitya adhyAtma jJAna / / zrI kundakunda AcAryadeva ko, milA Apase divya jJAna / AtmAnubhUti se kara pramANa, pAyA unane Ananda mahAna / / pAyA thA unane samayasAra, apanAyA unane samayasAra / samajhAyA unane samayasAra, ho gaye svayaM ve samayasAra / / de gaye hameM ve samayasAra, gA rahe Aja hama samayasAra / hai samayasAra basa eka sAra, hai samayasAra bina saba asAra / / maiM hU~ svabhAva se samayasAra, pariNati ho jAye smysaar| hai yahI cAha, hai yahI rAha, jIvana ho jAye samayasAra / / OM hrIM zrI sImaMdharajinendrAya anarghyapadaprAptaye jayamAlA pUrNAya' nirvapAmIti svaahaa| samayasAra hai sAra, aura sAra kucha hai nhiiN| mahimA aparampAra, samayasAramaya aapkii|| (puSpAMjaliM kSipet) prazna - 1. jala, candana aura phala kA chanda arthasahita likhie| pATha 2 | sAta tattva sambandhI bhUleM AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI (vyaktitva evaM kartRtva) AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI ke pitA zrI jogIdAsajI khaNDelavAla digaMbara jaina godIkA gotraja the aura mA~ thI raMbhAbAI / ve vivAhita the| unake do putra the - harizcandra aura gumAnIrAma / gumAnIrAma mahAn pratibhAzAlI aura unake samAna hI krAntikArI the| yadyapi paNDitajI kA adhikAMza jIvana jayapura meM hI bItA; kintu unheM apanI AjIvikA ke lie kucha samaya siMghANA avazya rahanA par3A thaa| ve vahA~ dillI ke eka sAhakAra ke yahA~ kArya karate the| paramparAgata mAnyatAnusAra unakI Ayu yadyapi 27 varSa mAnI jAtI hai| kintu unakI sAhityasAdhanA, jJAna va navInatama prApta ullekhoM va pramANoM ke AdhAra para yaha nizcita ho cukA hai ki ve 47 varSa taka jIvita rhe| unakI mRtyu vi.saM. 182324 lagabhaga nizcita hai, ata: unakA janma vi. saM. 1776-77 meM honA caahie| unakI sAmAnya zikSA jayapura kI eka AdhyAtmika (terApaMtha) sailI meM huI; parantu agAdha vidvattA kevala apane kaThina zrama evaM pratibhA ke bala para hI unhoMne prApta kI, use bA~TA bhI dila kholakara / ve pratibhAsampanna, medhAvI aura adhyayanazIla the| prAkRta, saMskRta aura hindI ke atirikta unheM kannar3a bhASA kA bhI jJAna thaa| Apake bAre meM vi. saMvat 1821 meM bra. rAyamalajI indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA meM likhate haiM - "aise mahanta buddhi ke dhAraka puruSa isa kAla virSe honA durlabha hai, tAtai vAsu mile sarva saMdeha dUra hoya haiN|" ___ Apa svayaM mokSamArga prakAzaka meM apane adhyayana ke bAre meM likhate haiM - "TIkA sahita samayasAra, paMcAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra, gommaTasAra, labdhisAra, trilokasAra, tattvArthasUtra ityAdi zAstra; aru kSapaNAsAra, puruSArthasikyupAya, aSTapAhur3a, AtmAnuzAsana Adi zAstra; aru zrAvaka muni ke AcAra (4) DShrutishs.6.naishnuiashvhaskathaskabinetvupamPatmalaPart-1
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAta tattva sambandhI bhUleM tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 * samyagjJAna candrikA (vi. saM. 1818) nirUpaka aneka zAstra; aru suSThu kathA sahita purANAdi zAstra ityAdi aneka zAstra haiM; tini virSe hamAre buddhi anusAra abhyAsa varte hai|" unhoMne apane jIvana meM choTI-bar3I bAraha racanAe~ likhI, jinakA parimANa karIba eka lAkha zloka pramANa aura pA~ca hajAra pRSTha ke karIba hai| inameM kucha to lokapriya graMthoM kI vizAla prAmANika TIkAe~ haiM aura kucha haiM svatantra rcnaaeN| ve gadya aura padya donoM rUpoM meM pAI jAtI haiN| ve kAlakramAnusAra nimnalikhita haiM - 1) rahasyapUrNa ciTThI (vi.saM. 1811) 2) gommaTasAra jIvakANDa bhASA TIkA 3) gommaTasAra karmakANDa bhASA TIkA 4) arthasaMdRSTi adhikAra 5) labdhisAra bhASA TIkA 6)kSapaNAsAra bhASA TIkA 7) gommaTasAra pUjA 8) trilokasAra bhASA TIkA 9) samavazaraNa racanA varNana 10) mokSamArga prakAzaka (apUrNa) 11) AtmAnuzAsana bhASA TIkA 12) puruSArthasiddhyupAya bhASA TIkA (apUrNa) ise paNDita daulatarAmajI kAsalIvAla ne vi. saM. 1827 meM pUrNa kiyaa| unakI gadya zailI parimArjita, praur3ha evaM sahaja bodhagamya haiN| unakI zailI kA sundaratama rUpa unake maulika graMtha 'mokSamArgaprakAzaka' meM dekhane ko milatA hai| unakI bhASA mUlarUpa meM braja hote hue bhI usameM khar3I bolI kA khar3Apana bhI hai aura sAtha hI sthAnIya raMgata bhii| unakI bhASA unake bhAvoM ko vahana karane meM pUrNa samartha va parimArjita hai| Apake saMbaMdha meM vizeSa jAnakArI ke liye 'paNDita ToDaramala: vyaktitva aura kartRtva' nAmaka graMtha dekhanA caahiye| prastuta aMza 'mokSamArga prakAzaka' ke saptama adhikAra ke AdhAra para likhA gayA hai| nizcaya-vyavahAra kI vizeSa jAnakArI ke liye 'mokSamArga prakAzaka' ke saptama adhikAra kA adhyayana karanA caahiye| * gommaTasAra jIvakANDa va karmakANDa bhASA TIkA, labdhisAra va kSapaNAsAra bhASA TIkA evaM arthasaMdRSTi adhikAra ko 'samyagjJAna candrikA' bhI kahate haiN| sAta tattva sambandhI bhUleM jaba taka jIvAdi sAta tattvoM kA viparItAbhiniveza rahita sahI bhAvabhAsana' na ho. taba taka samyagdarzana kI prApti nahIM ho sakatI hai| jaina zAstroM kA adhyayana kara lene para bhI mithyAdRSTi jIva ko tattva kA sahI bhAvabhAsana nahIM hotaa| jIva aura ajIva tattva sambandhI bhUla 1. jaina zAstroM meM varNita jIva ke trasa-sthAvarAdi tathA guNasthAna, mArgaNAsthAna Adi bhedoM tathA ajIva ke pudgalAdi bhedoM va varNAdi paryAyoM ko to jAnatA hai, para adhyAtma zAstroM meM varNita bhedavijJAna aura vItarAga dazA hone ke kAraNabhUta kathana ko nahIM phicaantaa| 2. yadi prasaMgavaza unheM jAna bhI le to zAstrAnusAra jAna letA hai. paranta apane ko Apa rUpa jAnakara para kA aMza apane meM na milAnA aura apanA aMza para meM na milAnA - aisA saccA zraddhAna nahIM krtaa| 3. anya mithyAdRSTiyoM ke samAna yaha bhI AtmAzrita jJAnAdi tathA zarIrAzrita upadeza, upavAsAdi kriyAoM meM apanatva mAnatA hai| 4. zAstrAnusAra AtmA kI carcA karatA huA bhI yaha anubhava nahIM karatA ki maiM AtmA hU~ aura zarIrAdi mujhase bhinna haiM, jaise aura hI kI bAteM kara rahA ho aise hI zarIrAdi aura AtmA ko bhinna batAtA hai| 5. jIva aura pudgala ke paraspara nimitta se aneka kriyAyeM hotI haiM, unheM donoM kI sammilita kriyA mAnatA hai| yaha nahIM jAnatA ki yaha jIva kI kriyA hai, pudgala isakA nimitta hai; yaha pudgala kI kriyA hai, jIva isakA nimitta hai - aisA bhinna-bhinna bhAva bhAsita nahIM hotaa| Asrava tattva sambandhI bhUla 1. hiMsAdi rUpa pApAsravoM ko to heya mAnatA hai, para ahiMsAdi rUpa puNyAsravoM ko upAdeya' mAnatA hai; kintu donoM baMdha ke kAraNa hone se heya hI haiN| 2. jahA~ vItarAga hokara jJAtA-dRSTArUpa rahe, vahA~ nirbandha hai, vahI upAdeya 1. ulTI mAnyatA yA ulTA abhiprAya, 4. tyAgane yogya, 2. antaraMga jJAna, 3. apanApana, 5.grahaNa karane yogya, 6.baMdha kA abhAva (5) DShrutes 5.6.04 shruteshik T an Patna Part-
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 sAta tatva sambandhI bhUleM tatvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 hai| jaba taka aisI dazA na ho, taba taka prazastarAga rUpa pravartana kare; parantu zraddhA to aisI rakhe ki yaha bhI baMdha kA kAraNa hai; heya hai| zraddhA meM ise mokSamArga mAne to mithyAdRSTi hI hai| 3. mithyAtvAdi AsravoM ke antaraMga svarUpa ko to pahicAnatA nahIM hai; unake bAhya rUpa ko hI Asava mAnatA hai| jaise - (ka) gRhIta mithyAtva ko hI mithyAtva jAnatA hai; paratu anAdi agRhIta mithyAtva hai, use nahIM phicaantaa| (kha) bAhya jIvahiMsA aura indriya-mana ke viSayoM meM pravRtti ko avirati jAnatA hai, para hiMsA meM pramAda pariNati mUla hai tathA viSaya sevana meM abhilASA mUla hai, use nahIM jaantaa| (ga) bAhya krodhAdi ko hI kaSAya mAnatA hai| abhiprAya meM jo rAga-dveSa rahate haiM, unheM nahIM phicaantaa| (gha) bAhya ceSTA ko hI yoga mAnatA hai| antaraMga zaktibhUta yoga ko nahIM jaantaa| 4. jo aMtaraMga abhiprAya meM mithyAtvAdirUpa rAgAdibhAva haiM, vastuta: ve hI AsravabhAva haiN| inakI pahicAna na hone se Asrava tattva kA bhI sahI zraddhAna nahIM hai| bandha tattva sambandhI bhUla 1. pApabaMdha ke kAraNa azubha bhAvoM ko to burA jAnatA hai, para puNyabaMdha ke kAraNa zubha bhAvoM ko bhalA mAnatA hai| puNya-pApa kA bheda to aghAti karmoM meM hai, ghAtiyA to pAparUpa hI hai tathA zubha bhAvoM ke kAla meM bhI ghAti karma to baMdhate hI rahate haiM, ata: zubha bhAva baMdha ke hI kAraNa hone se bhale kaise ho sakate haiM ? saMvara tattva sambandhI bhUla 1. ahiMsAdirUpa zubhAsravoM ko saMvara jAnatA hai, para eka hI kAraNa se puNyabaMdha aura saMvara donoM kaise ho sakate haiM ? usakA use patA nhiiN| 2. zAstra meM kahe saMvara ke kAraNa gupti, samiti, dharma, anuprekSA, pariSahajaya aura cAritra ko bhI yathArtha nahIM jaantaa| jaise - (ka) pApa citavana na kare, mauna dhAraNa kare, gamanAdi na kare, use gupti mAnatA hai; para bhakti AdirUpa prazastarAga se nAnA vikalpa hote haiM, 1. zubha rAga, 2. icchA 3. rAga-dveSayukta vicAra unakI tarapha lakSya nhiiN| vItarAgabhAva hone para mana-vacana-kAya kI ceSTA na ho - vahI saccI gupti hai| (kha) isIprakAra yatnAcAra pravRtti ko samiti mAnatA hai, para use yaha patA nahIM ki hiMsA ke pariNAmoM se pApa hotA hai aura rakSA ke pariNAmoM se saMvara kahoge to puNyabaMdha kisase hogA ? muniyoM ke kiMcit rAga hone para gamanAdi kriyA hotI hai, vahA~ una kriyAoM meM atyAsakti ke abhAva meM pramAdarUpa pravRtti nahIM hotI tathA anya jIvoM ko duHkhI karake apanA gamanAdi prayojana nahIM sAdhate, ata: svayameva dayA palatI hai- yahI saccI samiti hai| (ga) baMdhAdika ke bhaya se, svarga-mokSa ke lobha se krodhAdi na kare / krodhAdi kA abhiprAya miTA nahIM, para apane ko kSamAdi dharma kA dhAraka mAnatA hai| tattvajJAna ke abhyAsa se jaba koI padArtha iSTa aura aniSTarUpa bhAsita nahIM hote, taba svayameva hI krodhAdi utpanna nahIM hote - taba saccA dharma hotA hai| (gha) anityAdi bhAvanA ke cintavana se zarIrAdika ko burA jAna udAsa hone ko anuprekSA kahatA hai para usakI udAsInatA dveSarUpa hotI hai| vastu kA sahI rUpa pahicAna kara bhalA jAna rAga nahIM karanA, barA jAna dveSa nahIM karanA - yahI saccI udAsInatA hai| (ca) kSudhAdika hone para usake nAza kA upAya nahIM karane ko pariSahajaya mAnatA hai; antara meM klezarUpa pariNAma rahate haiM, una para dhyAna nahIM detaa| iSTa-aniSTa meM sukhI-du:khI nahIM honA va jJAtA-dRSTA rahanA yahI saccA pariSahajaya hai| (cha) hiMsAdi ke tyAga ko cAritra mAnatA hai tathA mahAvratAdi zubha yoga ko upAdeya mAnatA hai, para tattvArthasUtra meM AsravAdhikAra meM aNuvratamahAvrata ko AsravarUpa kahA hai, ve upAdeya kaise ho sakate haiM ? tathA baMdha kA kAraNa hone se mahAvratAdi ko cAritrapanA sambhava nahIM hai| sakala kaSAya rahita udAsIna bhAva, usI kA nAma cAritra hai| munirAja manda kaSAyarUpa mahAvratAdi kA pAlana to karate haiM, para unheM mokSamArga nahIM maante| DShruteshs.6.naishnuiashankshankabinaleevupamPatmalaPart-1
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAta tattva sambandhI bhUleM pATha 3 lakSaNa aura lakSaNAbhAsa nirjarA tattva sambandhI bhUla 1. vItarAga bhAvarUpa tapa ko to jAnatA nahIM hai, bAhya kriyA meM hI lIna rahe. use hI tapa mAnakara usase nirjarA mAnatA hai| 2. use yaha patA nahIM ki jitanA zuddha bhAva hai, vaha to nirjarA kA kAraNa hai aura jitanA zubha bhAva hai vaha baMdha kA kAraNa hai| nizcaya dharma to vItarAga bhAva hai, vahI nirjarA kA kAraNa hai| mokSa tattva sambandhI bhUla 1. mokSa aura svarga ke sukha ko eka jAti kA mAnatA hai; jabaki svargasukha indriyajanya hai aura mokSasukha atiindriy| 2.svarga aura mokSa ke kAraNa ko bhI eka mAnatA hai, jabaki svarga kA kAraNa zubha bhAva hai aura mokSa kA kAraNa zuddha bhAva / isa prakAra jaina zAstroM ke par3ha lene ke bAda bhI sAtoM tattvoM kA viparIta zraddhAna banA rahatA hai| prazna - 1. jaina zAstroM ke adhyayana kara lene para bhI kyA koI jIva mithyAdRSTi raha sakatA hai? yadi hA~, to kisa prakAra? spaSTa kiijie| 2. yaha AtmA jIva aura ajIva ke sambandha meM kyA bhUla karatA hai? 3. puNya ko mukti kA kAraNa mAnane meM kyA Apatti hai ? isa mAnyatA se kauna kauna se tattvasambandhI bhUleM hoMgI? 4. svarga aura mokSa meM kAraNa aura svarUpa kI apekSA bheda btaaiye| 5. saMkSipta TippaNiyA~ likhie - gupti, samiti, dharma, anuprekSA, cAritra, mithyAtva, avirati, kaSAya / 6. paNDita ToDaramalajI ke vyaktitva evaM kartRtva para saMkSipta prakAza ddaalie| abhinava dharmabhUSaNa yati vyaktitva evaM kartRtva (1358-1418 I.) dharmabhUSaNa nAma ke kaI jaina sAhityakAra hue haiN| una sabase pRthak batalAne ke lie inake nAma ke Age abhinava zabda aura anta meM yati zabda jur3A milatA hai| ye kundakundAmnAyI the aura inake guru kA nAma varddhamAna thaa| inakA astitva 1358 se 1418 I. taka mAnA jAtA hai| inake prabhAva aura vyaktitva sUcaka jo ullekha milate haiM, unase patA calatA hai ki ye apane samaya ke bar3e hI prabhAvazAlI vyaktitva vAle mahApuruSa the| rAjAdhirAja paramezvara kI upAdhi se vibhUSita prathama devarAya inake caraNoM meM mastaka jhukAyA karate the| jainadharma kI prabhAvanA karanA to inake jIvana kA vrata thA hI, kintu grantharacanA kArya meM bhI inhoMne apanI anokhI sUjhabUjha, tArkika zakti aura vidvattA kA pUrA-pUrA upayoga kiyA hai| Aja hameM inakI ekamAtra amara racanA 'nyAyadIpikA' prApta hai, jisakA jaina nyAya meM apanA eka viziSTa sthAna hai| 'nyAyadIpikA' saMkSipta kintu atyanta suvizada evaM mahattvapUrNa kRti hai| isameM saMkSepa meM pramANa aura naya kA tarkasaMgata varNana hai| yadyapi nyAyagranthoM kI bhASA adhikAMzataH durUha aura gaMbhIra hotI hai; kintu isa grantha kI bhASA sarala evaM subodha saMskRta hai| prastuta pATha isake AdhAra para hI likhA gayA hai| 1. nyAyadIpikA prastAvanA : vIra sevA maMdira sarasAvA, pRSTha : 92-93 2. vahI, pRSTha : 99-100 3. miDiyAvala jainijma, pRSTha : 299 DShrutes 5.6.04 shruteshik T an Patna Part-
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNa aura lakSaNAbhAsa tatvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 lakSaNa aura lakSaNAbhAsa pravacanakAra - kisI bhI vastu ko jAnane ke lie usakA lakSaNa (paribhASA) jAnanA bahuta Avazyaka hai, kyoMki binA lakSaNa jAne use pahicAnanA tathA satyAsatya kA nirNaya karanA sambhava nahIM hai| vastusvarUpa ke sahI nirNaya binA usakA vivecana asambhava hai; yadi kiyA jAyagA to jo kucha bhI kahA jAyagA, vaha galata hogaa| ataH pratyeka vastu ko gaharAI se jAnane ke pahile usakA lakSaNa jAnanA bahuta jarUrI hai| jijJAsu - lakSaNa jAnanA Avazyaka hai - yaha to ThIka hai, para lakSaNa kahate kise haiM ? pahale yaha to btaaiye| pravacanakAra - tumhArA prazna ThIka hai| kisI bhI vastu kA lakSaNa jAnane se pahile lakSaNa kI paribhASA jAnanA bhI Avazyaka hai, kyoMki yadi hama lakSaNa kI paribhASA hI na jAneMge to phira vivakSita vastu kA jo lakSaNa banAyA gayA hai, vaha sahI hI hai - isakA nizcaya kaise kiyA jA skegaa| aneka milI huI vastuoM (padArthoM) meM se kisI eka vastu (padArtha) ko pRthak karane vAle hetu ko lakSaNa kahate haiN|' jaisA ki akalaMkadeva ne rAjavArtika meM kahA hai - "paraspara milI huI vastuoM meM se koI eka vastu jisake dvArA alaga kI jAtI hai, use lakSaNa kahate haiN|" jijJAsu - aura lakSya ? pravacanakAra - jisakA lakSaNa kiyA jAya, use lakSya kahate haiN| jaise - jIva kA lakSaNa cetanA hai, isameM 'jIva' lakSya huA aura 'cetanA' lkssnn| lakSaNa se jise pahicAnA jAtA hai, vahI to lakSya hai| lakSaNa do prakAra ke hote haiM - AtmabhUta lakSaNa aura anAtmabhUta lkssnn| jo lakSaNa vastu ke svarUpa meM milA huA ho, use AtmabhUta lakSaNa kahate haiN| jaise - agni kI uSNatA / uSNatA agni kA svarUpa hotI huI jalAdi 1. "vytikiirnnvstuvyaavRttiheturlkssnnm|" - nyAyadIpikA : vIra sevA maMdira sarasAvA, pRSTha : 5 2. "parasparavyatikare sati yenA'nyatvaM lakSyate tllkssnnm|" - nyAyadIpikA : vIra sevA maMdira sarasAvA, pRSTha : 6 padArthoM se use pRthak karatI hai, ata: uSNatA agni kA AtmabhUta lakSaNa hai| jo lakSaNa vastu se milA huA na ho, usase pRthak ho, use anAtmabhUta lakSaNa kahate haiN| jaise - daMDavAle puruSa (daMDI) kA dNdd| yadyapi daMDa puruSa se bhinna hai, phira bhI vaha anya puruSoM se use pRthak karatA hai, ata: vaha anAtmabhUta lakSaNa huaa| rAjavArtika meM bhI ina bhedoM kA spaSTIkaraNa isI prakAra kiyA hai - 'agni kI uSNatA AtmabhUta lakSaNa hai aura devadatta kA daNDa anAtmabhUta lakSaNa hai|" AtmabhUta lakSaNa vastu kA svarUpa hone se vAstavika lakSaNa hai; trikAla vastu kI pahicAna usase hI kI jA sakatI hai| anAtmabhUta lakSaNa saMyoga kI apekSA se banAyA jAtA hai, ata: vaha saMyogavartI vastu kI saMyogarahita anya vastuoM se bhinna pahicAna karAne kA mAtra tatkAlIna bAhya prayojana siddha karatA hai| trikAlI asaMyogI vastu kA (vastusvarUpa) nirNaya karane ke lie AtmabhUta (nizcaya) lakSaNa hI kAryakArI hai| asaMyogI Atmatattva kA jJAna usase hI ho sakatA hai| kisI bhI vastu kA lakSaNa banAte samaya bahuta sAvadhAnI rakhane kI AvazyakatA hai, kyoMki vahI lakSaNa Age calakara parIkSA kA AdhAra banatA hai| yadi lakSaNa sadoSa ho to vaha parIkSA kI kasauTI ko sahana nahIM kara sakegA aura galata siddha ho jaavegaa| zaMkAkAra - to lakSaNa sadoSa bhI hote haiM ? pravacanakAra - lakSaNa to nirdoSa lakSaNa ko hI kahate haiN| jo lakSaNa sadoSa hoM, unheM lakSaNAbhAsa kahA jAtA hai| lakSaNAbhAsoM meM tIna prakAra ke doSa pAye jAte haiM - 1) avyApti, 2) ativyApti aura 3) asambhava doSa / lakSya ke ekadeza meM lakSaNa ke rahane ko avyApti doSa kahate haiN| jaise - gAya kA lakSaNa sAMvalApana yA pazu kA lakSaNa sIMga kahanA / sAMvalApana sabhI gAyoM meM nahIM pAyA jAtA hai, isI prakAra sIMga bhI sabhI pazuoM ke nahIM pAye jAte haiM; 1. "tatrAtmabhUtamagnerauSNyamanAtmabhUtaM devadattasya dnnddH|" - nyAyadIpikA : vIra sevA maMdira sarasAvA, pRSTha : 6 2. "lakSyaikadezavRttyavyApta, yathA - go: shaavleytvN|" - nyAyadIpikA : vIra sevA maMdira sarasAvA, pRSTha : 7 (8) DShrutishs.6.naishnuiashvhaskathaskabinetvupamPatmalaPart-1
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNa aura lakSaNAbhAsa tatvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 ata: ye donoM lakSaNa avyApti doSa se yukta haiN| zaMkAkAra - yadi gAya kA lakSaNa sIMga mAneM to ......? pravacanakAra - to phira vaha lakSaNa ativyApti doSa se yukta ho jAvegA; kyoMki jo lakSaNa lakSya aura alakSya donoM meM rahe, use ativyApti doSa se yukta kahate haiN| jijJAsu - yaha alakSya kyA hai ? pravacanakAra - lakSya ke atirikta dUsare padArthoM ko alakSya kahate haiN| yadyapi saba gAyoM ke sIMga pAye jAte haiM, kintu sIMga gAyoM ke atirikta anya pazuoM ke bhI to pAye jAte haiN| yahA~ 'gAya' lakSya hai aura 'gAya ko chor3akara anya pazu' alakSya haiM, tathA diyA gayA lakSaNa 'sIMgoM kA honA' lakSya 'gAyoM' aura alakSya gAyoM ke atirikta anya pazuoM meM bhI pAyA jAtA hai| ata: yaha lakSaNa ativyApti doSa se yukta hai| lakSaNa aisA honA cAhiye jo pUre lakSya meM to rahe, kintu alakSya meM na rhe| pUre lakSya meM vyApta na hone para avyApti aura lakSya va alakSya meM vyApta hone para ativyApti doSa AtA hai| jijJAsu- aura asaMbhava ? pravacanakAra - lakSya meM lakSaNa kI asaMbhavatA ko asaMbhava doSa kahate haiN| jaise - 'manuSya kA lakSaNa siiNg|' yahA~ manuSya lakSya hai aura sIMga kA honA lakSaNa kahA jAtA hai, ata: yaha lakSaNa asaMbhava doSa se yukta hai| ___ maiM samajhatA hU~ aba to lakSaNa aura lakSaNAbhAsoM kA svarUpa tumhArI samajha meM acchI taraha A gayA hogaa| zrotA - A gayA ! acchI taraha A gayA !! pravacanakAra - A gayA to batAo 'jisameM kevalajJAna ho, use jIva kahate haiM kyA jIva kA yaha lakSaNa sahI hai? zrotA - nahIM, kyoMki yahA~ jIva 'lakSya' hai aura kevalajJAna 'lakSaNa' / 1. "lakSyAlakSyavRttyativyAptaM yathA tasyaiva pshutvN|" - nyAyadIpikA : vIra sevA maMdira sarasAvA, pRSTha : 7 2. "bAdhitalakSyavRttyasambhavi yathA narasya vissaannitvm|" - nyAyadIpikA : vIra sevA maMdira sarasAvA, pRSTha :7 lakSaNa saMpUrNa lakSya meM rahanA cAhie, kintu kevalajJAna saba jIvoM meM nahIM pAyA jAtA hai, ata: yaha lakSaNa avyApti doSa se yukta hai| yadi isa lakSaNa ko sahI mAna leM to mati-zrutajJAnavAle hama aura Apa saba ajIva tthhreNge| pravacanakAra - to mati-zrutajJAna ko jIva kA lakSaNa mAna lo| zrotA - nahIM ! kyoMki aisA mAneMge to arahaMta aura siddhoM ko ajIva mAnanA hogA; kyoMki unake mati-zrutajJAna nahIM haiN| ata: isameM bhI avyApti doSa hai| pravacanakAra - tumane ThIka khaa| aba koI dUsarA zrotA uttara degA - jo amUrtika ho use jIva kahate haiM, kyA yaha ThIka hai? zrotA - hA~, kyoMki amUrtika to sabhI jIva haiM, ata: isameM avyApti doSa nahIM hai| pravacanakAra - yaha lakSaNa bhI ThIka nahIM hai| yadyapi isameM avyApti doSa nahIM hai, kintu ativyApti doSa hai; kyoMki jIvoM ke atirikta AkAzadravya, dharmadravya, adharmadravya aura kAladravya bhI to amartika haiN| ukta lakSaNa meM 'jIva' hai lakSya aura 'jIva ke atirikta anya dravya yAnI ajIva dravya' hue alakSya / yadyapi saba jIva amUrtika haiM; kintu jIva ke atirikta AkAzAdi dravya bhI to amUrtika haiM, mUrtika to ekamAtra pudgala dravya hI hai, ata: ukta lakSaNa lakSya ke sAtha alakSya meM bhI vyApta hone se ativyApti doSa se yukta hai| yadi 'jo amUrtika so jIva' aisA mAnA jAyagA to phira AkAzAdi anya cAra dravyoM ko bhI jIva mAnanA hogaa| zaMkAkAra - yadi AtmA kA lakSaNa varNa-gaMdha-rasa-sparzavAna mAnA jAya to? pravacanakAra - yaha bAta tumane khUba kahI ! kyA so rahe the ? yaha to asambhava bAta hai| AtmA meM varNAdika kA honA saMbhava hI nahIM hai| isameM to asaMbhava nAma kA doSa AtA hai, aise hI doSa ko to asaMbhava doSa kahA jAtA hai| zaMkAkAra - ina lakSaNoM meM to Apane doSa batA diye, to phira Apa batAiye na ki jIva kA sahI lakSaNa kyA hogA ? pravacanakAra - jIva kA sahI lakSaNa cetanA arthAt upayoga hai| tattvArthasUtra meM kahA hai- 'upayogo lkssnnm|' na isameM avyApti doSa hai, kyoMki cetanA (9) DShrutishs.6.naishnuiashvhaskathaskabinetvupamPatmalaPart-1
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNa aura lakSaNAbhAsa (upayoga) sabhI jIvoM ke pAyA jAtA hai aura na ativyApti doSa hai, kyoMki upayoga jIva ke atirikta kisI bhI dravya meM nahIM pAyA jAtA hai, aura asaMbhava doSa to ho hI nahIM sakatA hai, kyoMki saba jIvoM ke upayoga (cetanA) spaSTa dekhane meM AtA hai 1 18 isIprakAra pratyeka lakSaNa para ghaTita kara lenA cAhiye aura navIna lakSaNa banAte samaya ina bAtoM kA pUrA-pUrA dhyAna rakhanA caahie| zrotA - eka-do udAharaNa dekara aura samajhAiye na ? pravacanakAra - nahIM, samaya ho gayA hai| maiMne eka udAharaNa aMtaraMga yAnI AtmA kA aura eka udAharaNa bAhya yAnI gAya, pazu Adi kA dekara samajhA diyA haiM, aba tuma svayaM anya para ghaTita krnaa| yadi samajha meM na Ave to Apasa meM carcA krnaa| phira bhI samajha meM na Ave to kala phira maiM vistAra se aneka udAharaNa dekara samajhAU~gA / dhyAna rakho samajha meM samajhane se AtA hai, samajhAne se nahIM; ataH svayaM samajhane ke lie prayatnazIla va cintanazIla bananA caahie| prazna 1. lakSaNa kise kahate haiM ? 2. lakSaNAbhAsoM meM kitane prakAra ke doSa hote haiM ? nAma sahita likhie| 3. nimnalikhita meM paraspara aMtara batAiye - --- (ka) AtmabhUta lakSaNa aura anAtmabhUta lakSaNa / (kha) avyApti doSa aura ativyApti doSa / 4. nimnalikhita kathanoM kI parIkSA kIjie - (ka) jo amUrtika ho use jIva kahate haiN| (kha) gAya ko pazu kahate haiN| (ga) pazu ko gAya kahate haiN| (gha) jo khaTTA ho use nIMbU kahate haiN| (ca) jisameM sparza, rasa, gaMdha, varNa ho use pudgala kahate haiN| 5. abhinava dharmabhUSaNa yati ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza DAlie / (10) pATha 4 paMcama guNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ kavivara paNDita banArasIdAsa (vyaktitva evaM kartRtva) adhyAtma aura kAvya donoM kSetroM meM sarvocca pratiSThAprApta paNDita banArasIdAsasa satrahavIM zatAbdI ke rasasiddha kavi aura AtmAnubhavI vidvAn the / ApakA janma zrImAla vaMza meM jaunapura nivAsI lAlA kharagasena ke yahA~ saM. 1643 meM mAgha sudI ekAdazI, ravivAra ko huA thaa| usa samaya inakA nAma vikramajIta rakhA gayA thA; parantu banArasa kI yAtrA ke samaya pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI ke nAma para inakA nAma banArasIdAsa rakhA gyaa| banArasIdAsa ke koI bhAI na thA, para bahineM do thiiN| Apane apane jIvana meM bahuta hI utAra-car3hAva dekhe the| Arthika viSamatA kA sAmanA bhI Apako bahuta bAra karanA par3A thA tathA ApakA pArivArika jIvana bhI koI acchA nahIM rhaa| ApakI tIna zAdiyA~ huI, 9 santAneM huI, 7 putra evaM 2 putriyA~; para eka bhI jIvita nahIM rhiiN| unhoMne 'arddhakathAnaka' meM svayaM likhA hai DjShrutesh5.6.04|shruteshbooks hookhinditvayan Patmala Part-1 kahI pacAvana barasa lauM, bAnArasa kI bAta / tIni bivAha bhArajA, sutA doi suta sAta / / nau bAlaka hue mue, rahe nAri-nara doi / jyoM taruvara patajhAra hai, rahe ThUMTha se hoii|| 1. arddhakathAnaka hindI graMtha ratnAkara kAryAlaya mumbaI, pRSTha 11 2. vahI, pRSTha : 32 3. vahI, pRSTha 71
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama guNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ aisI viSama sthiti meM bhI ApakA dhairya bhaMga nahIM huA, kyoMki ye AtmAnubhavI mahApuruSa the| kavira paNDita banArasIdAsa usa AdhyAtmika krAnti ke janmadAtA the, jo terahapaMtha ke nAma se jAnI jAtI hai aura jisane jinamArga para chAye bhaTTArakavAda ko ukhAr3a pheMkA thA tathA jo Age calakara AcAryakalpa paNDita ToDaramala kA saMsparza pAkara sAre uttara bhArata meM phaila gaI thI | 20 kAvyapratibhA to Apako janma se hI prApta thii| 14 varSa kI umra meM Apa ucca koTi kI kavitA karane lage the, para prArambhika jIvana meM zrRMgArika kavitAoM meM magna rhe| inakI sarvaprathama kRti 'navarasa' 14 varSa kI umra meM taiyAra ho gaI thI, jisameM adhikAMza zrRMgAra rasa hI kA varNana thaa| yaha zrRMgAra rasa kI eka utkRSTa kRti thI, jise viveka jAgRta hone para kavi ne gomati nadI meM bahA diyaa| isake pazcAt ApakA jIvana adhyAtmamaya ho gayA aura usake bAda kI racita cAra racanAyeM prApta haiM nATaka samayasAra, banArasI vilAsa, nAmamAlA aura arddhakathAnaka / 'arddhakathAnaka' hindI bhASA kA prathama Atma- -caritra hai jo ki apane meM eka praur3hatama kRti hai| isameM kavi kA 55 varSa kA jIvana AIne ke rUpa meM citrita hai| vividhatAoM se yukta Apake jIvana se paricita hone ke lie ise avazya par3hanA caahie| 'banArasI vilAsa' kavi kI aneka racanAoM kA saMgraha-graMtha hai aura 'nAmamAlA' koSa-kAvya hai| 'nATaka samayasAra' amRtacaMdrAcArya ke kalazoM kA eka taraha se padyAnuvAda hai, kintu kavi kI maulika sUjhabUjha ke kAraNa isake adhyayana meM svataMtra kRtisA AnaMda AtA hai| yaha graMtharAja adhyAtmarasa se sarAbora hai| yaha pATha isI nATaka samayasAra ke caturdaza guNasthAnAdhikAra ke AdhAra para likhA gayA hai| vizeSa adhyayana ke lie mUla graMtha kA adhyayana karanA caahie| kavi apanI Atma-sAdhanA aura kAvya-sAdhanA donoM meM hI bejor3a haiN| -- (11) tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 paMcama guNasthAnavartI zrAvaka aura usakI gyAraha pratimAe~ AcArya umAsvAmI kA vAkya hai- 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga: / ' samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritra ina tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai| samyagdarzana prApta jIva kI zraddhA (pratIti to samyak ho gaI, tadanusAra jJAna bhI samyak ho gayA tathA svarUpa meM AMzika sthiratA pragaTa ho jAne se mokSamArga kA AraMbha bhI ho gayA hai, kintu mAtra utanI hI svarUpasthiratA cAritra saMjJA prApta nahIM karatI; isa kAraNa usa jIva ko caturtha guNasthAnavartI avratI zrAvaka kahA gayA hai| 21 uparokta caturtha guNasthAnavartI zrAvaka vizeSa puruSArthapUrvaka svarUpasthita (lInatA) bar3hAkara paMcama guNasthAna prApta karatA hai| vaha svarUpasthiratA hI dezacAritra hai aura vahI paMcama guNasthAnavartI zrAvaka hai| isaprakAra jo svarUpasthiratA ( vItarAgatA ) kI vRddhi hotI hai aura rAgAMza ghaTate haiM, use nizcaya pratimA (nizcaya dezacAritra) kahate haiN| use yathocita svarUpasthiratArUpa nizcaya pratimA ke sAtha jo kaSAya maMdatArUpa bhAva rahate haiM, vaha vyavahAra pratimA arthAt vyavahAra dezacAritra hai| usake sAtha hI tadanukUla bAhya pravRtti hotI hai, vaha yathArtha meM to vyavahAra pratimA bhI nahIM hai; lekina uparokta kaSAya maMdatA ke sAtha tadanukUla hI bAhya pravRtti hotI hai, ataH usako bhI vyavahAra se pratimA kahA jAtA hai| nija trikAla jJAyaka svabhAva ke anubhava evaM lInatA binA akelI kaSAyoM kI maMdatA va tadanukUla bAhya kriyA pratimA nahIM hai; ataH jisako paMcama guNasthAna nahIM ho, usako yathArtha pratimA nahIM ho sakatI / samyagdarzanapUrvaka AtmA ke jJAyaka svarUpa meM paMcama guNasthAna yogya sthiratA hI yathArtha dezacAritra hai aura vahI nizcaya se pratimA hai, vaha AtmAnubhava ke binA saMbhava nahIM hai| avirata samyagdRSTi (caturtha guNasthAnavartI) zrAvaka kA svarUpa paNDita banArasIdAsajI ne isaprakAra likhA hai satya pratIti avasthA jAkI, dina-dina rIti gahai samatA kI / china china karai satya kau sAkau, samakita nAma kahAvai tAkau / / " 1. nATaka samayasAra : paNDita banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda : 27 DjShrutesh5.6.04|shruteshbooks hookhinditvayan Patmala Part-1
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 paMcama guNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ jisakI pratIti (zraddhA) meM AtmA kA sahI svarUpa A gayA ho, jisako satya svarUpa kI prasiddhi kSaNa-kSaNa bar3ha rahI ho va dina-pratidina samatAbhAva vRddhiMgata ho rahA ho, vaha avirata samyagdRSTi hai| uparokta anubhUti kI nitya vRddhiMgata apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke abhAvarUpa avasthA hI paMcama guNasthAna hai| caturtha guNasthAnavartI zrAvaka ko apane AtmA ke AnaMda kA sAkSAt nirvikalpa anubhava to ho gayA hai, lekina lIna hone kA puruSArtha maMda hone se vaha anubhava jaldI-jaldI nahIM AtA evaM bahuta thor3e kAla hI ThaharatA hai, tathA isa avasthA meM avrata ke bhAva hI rahate haiM, vrata pariNAma nahIM ho pAte; kintu paMcama guNasthAnavartI zrAvaka ko apratyAkhyAnarUpI acAritrabhAva kA yAnI kaSAyoM kA svarUpa-ramaNatA ke tIvra puruSArtha dvArA abhAva kara dene se anubhava bhI jaldI-jaldI Ane lagatA hai evaM sthiratA kA kAla bhI bar3ha jAtA hai tathA pariNati meM vItarAgatA bhI bar3ha jAtI hai| yahI kAraNa hai ki usa sAdhaka jIva kI saMsAra, deha evaM bhogoM ke prati sahaja hI Asakti kama hone lagatI hai aura unake prati sahaja udAsInatA A jAtI hai| use usa bhUmikA ke yogya azubha bhAvoM ko chor3ane kI pratijJA lene kA bhAva hotA hai aura sAtha hI sAtha sahaja hI (binA haTha ke) bAhya AcaraNa meM bhI tadanukUla parivartana ho jAte haiN| kahA bhI hai - saMyama aMza jagyau jahA~, bhoga aruci pariNAma / udaya pratijJA ko bhayau, pratimA tAkau nAma / / ' uparokta sAdhaka kI aMtaraMga zuddhi va bAhya dazA kisa-kisa pratimA meM kitanI-kitanI bar3hatI jAtI hai, usI ko AcAryoM ne gyAraha darjI (pratimAoM) meM vibhAjita karake samajhAyA hai evaM aMtaraMga zuddha dazA ko jJAnadhArA va sAtha rahane vAle zubhAzubha bhAvoM ko karmadhArA kahA hai| sAdhaka jIvapane svarUpasthiratA kI vRddhi kA puruSArtha karatA hai| usake anusAra usako vItarAgatA kI vRddhi hotI jAtI hai, sAtha hI kucha rAgAMza bhI vidyamAna rahate haiM, tadanukUla bAhya kriyAyeM hotI haiN| unheM vyavahAra cAritra kahA jAtA hai| isaprakAra caraNAnuyoga ke kathana se sAdhaka jIva apanI bhUmikA ko samajhakara apane andara uThanevAle rAga yAnI vikalpoM ko pahicAnakara svarUpasthiratA ko mApa letA hai| amuka bhUmikA (pratimA) meM jina vikalpoM (rAga bhAvoM) kA sadbhAva saMbhava hai; usa prakAra ke rAga ke sadbhAva ko dekhakara vicalita (AzaMkita) nahIM hotA, varan unakA abhAva karane ke lie svarUpasthiratA bar3hAne kA puruSArtha karatA rahatA hai| sAtha hI caraNAnuyoga meM vihita usa bhUmikA meM doSa utpanna karanevAlA rAgAMza aMtara meM uThatA hai, use bhI jAna letA hai ki aMtaraMga sthiratA meM zithilatA A jAne se isaprakAra kA rAga utpanna huA hai| yaha zithilatAjanya vikalpa hI una vratoM ke aticAra haiN| vaha svarUpasthiratA bar3hAkara unheM dUra karane kA yatna karatA hai| kisI mithyAdRSTi jIva ko svarUpa kI yathArtha zraddhA, jJAna va ramaNatA nahIM ho aura mAtra kaSAya kI maMdatA evaM tadanukUla bAhara kI kriyAyeM (haThapUrvaka) hoM, yaha to saMbhava hai; para yaha saMbhava nahIM ki sAdhaka jIva ko svarUpAnaMda kI anubhUti usa-usa pratimA ke anukUla ho gaI ho aura usake usa-usa pratimA meM niSiddha vikalpa aMdara meM uThate raheM tathA niSiddha bAhya kriyAyeM hotI rheN| nizcayavyavahAra kI yahI saMdhi hai| aba pratyeka pratimA kA saMkSepa meM varNana apekSita hai - 1. darzana pratimA ATha mUlaguNa saMgrahai, kuvyasana kriyA na koi| ___darzana guNa nirmala karai, darzana pratimA soi / / aMtarmukha zuddhapariNatipUrvaka kaSAyamaMdatA se aSTa mUlaguNa dhAraNa evaM sapta vyasana tyAgarUpa bhAvoM kA sahaja (haTha binA) honA hI darzana pratimA hai| madya, mAMsa, madhu aura pAMca udumbara phala khAne kA rAga utpanna nahIM honA arthAt ina vastuoM kA tyAga karanA aSTa mUlaguNa kA dhAraNa hai| juA khelanA, mAMsa khAnA, madirApAna, vezyAgamana, zikAra karanA, corI karanA va parastrI ramaNatA - ye sAta 1. nATaka samayasAra : paNDita banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda : 58 1. nATaka samayasAra : paNDita banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda : 59 2. bar3aphala, pIpalaphala, Umaraphala, pAkaraphala, kaThUmaraphala (gUlara) (12) Shuru . rulesh t ri
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 24 paMcama guNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ vyasana haiN| inakA tyAga hI sapta vyasana tyAga hai| niraticAra samyagdarzana kA honA hI darzana guNa kI nirmalatA hai| samyaktvapUrvaka bhUmikA yogya zuddha pariNati nizcaya darzana-pratimA hai tathA usake sAtha sahaja (haTha binA) hone vAlA kaSAyamaMdatArUpa bhAva va bAhyAcAra vyavahAra darzana pratimA hai| AcArya samantabhadra ke anusAra darzana pratimA meM pA~ca aNavrata bhI A jAte haiN| ukta prakaraNa ko paNDita jayacaMdajI chAbar3A ne isaprakAra spaSTa kiyA hai - "koI graMtha meM aise kahyA hai jo pA~ca aNuvrata pAlai ara madya, mAMsa, madhu inakA tyAga karai - aise ATha mUlaguNa haiM so yAmeM virodha nAhIM hai, vivakSA bheda hai| pA~ca udumbara phala ara tIna makAra kA tyAga kahane taiM jina vastuni meM sAkSAt trasa dIkheM te sarva hI vastu bhakSaNa nahIM karai, devAdika nimitta tathA auSadhAdika nimitta ityAdi kAraNateM dIkhatA trasa jIvani kA ghAta na kare - aisA Azaya hai so yAmeM to ahiMsANuvrata AyA ara sAta vyasana ke tyAga meM jhUTha kA, ara corI kA, ara parastrI kA grahaNa naahiiN| yAmeM ati lobha kA tyAgateM parigraha kA ghaTAvanA AyA - aise pA~ca aNuvrata AveM haiN| inake aticAra Tale nAhIM tAteM aNuvratI nAma na paavai| aise darzana pratimA kA dhAraka bhI aNavratI hai, tAte dezavirata sAgAra saMyamAcaraNa cAritra meM yAkU bhI ginyA hai|" 2. vrata pratimA pA~ca aNuvrata Adarai, tIna guNavrata paal| zikSAvrata cAroM dharai, yaha pratimA cAla / / ' pahalI pratimA meM prApta vItarAgatA evaM zuddhi ko dUsarI pratimAdhArI zrAvaka bar3hAtA rahatA hai tathA usako nimna koTi ke rAgabhAva nahIM hote, isIlie unake tyAga kI pratijJA karatA hai| isa pratimA ke yogya zuddha pariNati nizcaya pratimA hai va bAraha dezavrata ke kaSAyamaMdatArUpa bhAva vyavahAra pratimA hai|' 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAra : AcArya samantabhadra, zloka : 66 2. aSTapAhur3a TIkA : paNDita jayacaMdajI, cAritra pAhur3a, gAthA : 23 3. nATaka samayasAra : paNDita banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda : 60 4. bAraha vratoM kA vistRta vivecana vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 3 ke pATha 6 meM kiyA jA cukA hai| 3. sAmAyika pratimA dravya bhAva vidhi saMjugata, hiye pratijJA ttek| taji mamatA samatA gahai, antarmuharata ek|| jo ari mitra samAna vicAra, Arata raudra kudhyAna nivaarai| saMyama sahita bhAvanA bhAvai, so sAmAyikavaMta kahAvai / / ' jo dUsarI pratimA kI apekSA AtmA meM vizeSa lInatA bar3ha jAne ke kAraNa divasa meM 3 bAra eka aMtarmuhUrta taka pratijJApUrvaka sarva sAvadyayoga kA tyAga karake zAstravihita dravya va bhAva sahita apane jJAyakasvabhAva ke AzrayapUrvaka mamatA ko tyAgakara samatA dhAraNa kare arthAt samatA kA abhyAsa kare, zatru aura mitra donoM ko samAna vicAre, Arta va raudra dhyAna kA abhAva kare tathA apane pariNAmoM ko AtmA meM saMyamana karane kA abhyAsa kare; vaha tIsarI sAmAyika pratimAdhArI zrAvaka hai| isa pratimAdhArI zrAvaka ko AtmAnaMda meM lInatA (zuddha pariNati) bar3ha jAne ke kAraNa dUsarI pratimA kI apekSA bAhya meM Asakti bhAva kama ho jAte haiN| ___ mAtra aMtarmuhUrta ekAMta meM baiThakara pATha par3ha lene Adi se sAmAyika nahIM ho jAtI hai varan Upara likhe anusAra jJAyaka svabhAva kI ruci evaM lInatApUrvaka sAmyabhAva kA abhyAsa karanA hI saccI sAmAyika hai| 4. proSadhopavAsa pratimA prathamahiM sAmAyika dazA, cAra paharalau hoy| athavA ATha pahara rahe, proSadha pratimA soy||' jaba sAmAyika kI dazA kama se kama 4 prahara taka arthAt 12 ghaMTe taka tathA vizeSa meM 8 prahara arthAt 24 ghaMTe taka rahe, usako proSadha pratimA kahate haiN| proSadha pratimAdhArI zrAvaka jJAyakasvabhAva meM zraddhA-jJAnapUrvaka lInatA pUrvApekSA bar3ha jAne se kama se kama mAsa meM 4 bAra hara aSTamI va caturdazI ko AhAra Adi sarva sAvadyayoga kA tyAga karatA hai| use saMsAra, zarIra aura bhogoM se Asakti ghaTa jAtI hai, ata: AhAra Adi kA tyAga karake upavAsa karake upavAsa kI pratijJA letA hai; vaha proSadha pratimAdhArI zrAvaka hai| 1. nATaka samayasAra : paNDita banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda : 61-62 2. vahI, chaMda : 63 (13) DShrutishs.6.naishnuiashvhaskathaskabinetvupamPatmalaPart-1
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 27 paMcama guNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ mAsa meM 4 bAra upavAsa kara lene mAtra se hI cauthI pratimAdhArI zrAvaka nahIM ho jAtA tathA kevala bhojana nahIM karane kA nAma upavAsa nahIM hai| kyoMki - kaSAyaviSayAhAratyAgo yatra vidhiiyte| upavAsaH sa vijJeyaH zeSaM laMghanakaM viduH / / jahA~ kaSAya, viSaya, AhAra tInoM kA tyAga ho vaha upavAsa hai, zeSa saba laMghana hai| 5. sacittatyAga pratimA jo sacitta bhojana tajai, pIvai prAsuka niir| so sacitta tyAgI puruSa, paMca pratijJA gIra / / pA~cavIM pratimAvAle sAdhaka AtmalInatA cauthI pratimA se bhI adhika hotI hai, ataH AsaktibhAva bhI kama ho jAtA hai| zarIra kI sthiti ke lie bhojana to lene kA bhAva AtA hai, lekina sacitta bhojanapAna karane kA vikalpa nahIM uThatA; ata: yaha sacitta bhojana tyAga kara detA hai aura prAsuka pAnI kAma meM letA hai| pA~cavIM pratimAdhArI zrAvaka kI jo AMtarika zuddhi hai, vaha nizcaya pratimA hai aura maMda kaSAyarUpa zubha bhAva tathA sacitta bhojana-pAna kA tyAga vyavahAra pratimA hai| jisameM ugane kI yogyatA ho - aise anna evaM harI vanaspati ko sacitta kahate haiN| 6. divAmaithunatyAga pratimA jo dina brahmacarya vrata pAlai, tithi Aye nizidivasa sNbhaale| gahi nava vAr3a karai vrata rakSA, so SaT pratimA zrAvaka akhyA / / ' 1. mokSamArgaprakAzaka : paNDita ToDaramala, pRSTha : 231 2. nATaka samayasAra : paNDita banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda : 64 3. ratnakaraNDa zrAvakAcAra : AcArya samantabhadra, zloka : 141 4. nava vAr3a-1) striyoM ke samAgama meM na rahanA, 2) rAgabharI dRSTi se na dekhanA, 3) parokSa meM (chupAkara) saMbhASaNa, patrAcAra Adi na karanA, 4) pUrva meM bhoge bhogoM kA smaraNa nahIM karanA, 5) kAmotpAdaka gariSTha bhojana nahIM karanA, 6) kAmotmAdaka zrRMgAra nahIM karanA, 7) striyoM ke Asana, palaMga Adi para nahIM sonA, na baiThanA, 8) kAmotpAdaka kathA, gIta Adi nahIM sunanA, 9) bhUkha se adhika bhojana nahIM karanA / 5. nATaka samayasAra : paNDita banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda : 65 isa pratimA ke yogya yathocitta zuddhi, vaha nizcaya pratimA hai tathA tyAgarUpa zubhabhAva vaha vyavahAra pratimA hai| sAdhaka jIva ne dUsarI pratimA meM svastrI saMtoSavrata to liyA thA, lekina aba svarUpasthiratA usakI apekSA bar3ha jAne se Asakti bhI ghaTa gaI hai, ata: chaThavIM pratimAdhArI zrAvaka nava vAr3a sahita hamezA divasa ke samaya evaM aSTamI, caturdazI Adi tithi parva ke dina rAta meM bhI brahmacarya vrata ko pAlatA hai aura aise azubha bhAva nahIM uThane dene ke pratijJA karatA hai| AcArya samantabhadra ne chaThavIM pratimA ko rAtribhuktityAga pratimA bhI kahA hai| vaise to rAtri bhojana kA sAdhAraNa zrAvaka ko hI tyAga hotA hai| lekina isa pratimA meM kRta, kArita va anumodanApUrvaka sabhI prakAra ke AhAroM kA tyAga ho jAtA hai| 7. brahmacarya pratimA jo nava vAr3i sahita vidhi sAthai, nizadina brahmacarya aaraadhe| so saptama pratimAdhara jJAtA, zIla ziromaNi jagata vikhyAtA / / ' sAtavIM pratimAdhArI zrAvaka kI svarUpAnaMda meM vizeSa lInatA (zuddha pariNati) bar3ha jAne se Asakti bhAva aura bhI ghaTa jAtA hai, ata: hamezA ke lie dina-rAta meM arthAt pUrNa rUpa se nava vAr3a sahita brahmacarya vrata pAlatA hai aura uparokta prakAra ke bhAva nahIM hone dene kI pratijJA letA hai, ata: usakI pravRtti bhI tadanukUla hI hotI hai| aise zrAvaka ko zIla ziromaNi kahA jAtA hai| 8. ArambhatyAga pratimA jo viveka vidhi Adarai, karai na paapaarmbh| so aSTama pratimA dhanI, kugati vijaya rnnthmbh|| AThavIM pratimAdhArI zrAvaka kI yathocita zuddhi nizcaya pratimA hai| saMsAra, deha, bhogoM ke prati udAsInatA va rAga alpa ho jAne ke kAraNa uThanevAle vikalpa bhI maryAdita ho jAte haiM va bAhyAraMbha kA tyAga vyavahAra pratimA hai| AThavIM pratimAdhArI zrAvaka svarUpasthiratArUpa dharmAcaraNa meM vizeSa sAvadhAnI rakhatA huA asi, masi, kRSi, vANijya Adi pApAraMbha karane ke vikalpoM kA tyAga kara dene se sabhI prakAra ke vyApAra kA tyAga kara detA hai| 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAra : AcArya samantabhadra, zloka : 142 2. nATaka samayasAra : paNDita banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda : 66 3. vahI, chaMda : 68 (14) D'Shrutes 5.6.14 shruteshikwa na maaari
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama guNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 9. parigrahatyAga pratimA jo dazadhA parigraha ko tyAgI, sukha saMtoSa sahita vairaagii| samarasa saMcita kiMcita grAhI, so zrAvaka nau prtimaavaahii||' navamI pratimAdhArI zrAvaka kI zuddhi aura bhI bar3ha jAtI hai, vaha nizcaya parigrahatyAga pratimA hai| usake sAtha kaSAya maMda ho jAne se ati Avazyaka sImita vastue~ rakhakara bAkI sabhI (dasa) prakAra ke parigrahatyAga karane kA zubha bhAva va bAhya parigrahatyAga, vyavahAra parigrahatyAga pratimA hai| isa pratimAdhArI kA jIvana vairAgyamaya, saMtoSI evaM sAmyabhAvadhArI ho jAtA hai| 10. anumatityAga pratimA para kauM pApArambha ko, jo na dei upadeza / so dazamI pratimA sahita zrAvaka vigata kaleza / / isa dasavIM pratimAdhArI zrAvaka kI zuddhi pahale se bhI bar3ha gaI hai, vaha zuddha pariNati nizcaya pratimA hai| usakI sahaja (binA haTha ke) udAsInatA arthAt rAga kI maMdatA itanI bar3ha gaI hotI hai ki apane kuTumbIjanoM evaM hitaiSiyoM ko bhI kisI prakAra ke Arambha (vyApAra, zAdI, vivAha Adi) ke sambandha meM salAha, mazavirA, anumati Adi nahIM detA hai - yaha vyavahAra pratimA hai| isa zrAvaka ko uttama zrAvaka kahA gayA hai| 11. uddiSTatyAga pratimA jo sachaMda varate taja DerA, maTha maMDapa meM karai bseraa| ucita AhAra udaMDa vihArI, so ekAdaza pratimAdhArI / / ' gyArahavIM pratimA zrAvaka kA sarvotkRSTa aMtima darjA hai| ye zrAvaka do prakAra ke hote haiM - kSullaka tathA ailaka / isa pratimA kI utkRSTa dazA ailaka hotI hai| isake Age munidazA ho jAtI hai| 1. nATaka samayasAra : paNDita banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda : 69 2. vahI, chaMda : 70 3. vahIM, chaMda : 71 isa pratimAvAle zrAvaka kI pariNati meM vItarAgatA bahata bar3ha gaI hotI hai va nirvikalpa dazA bhI jaldI-jaldI AtI hai aura adhika kAla ThaharatI hai| unakI yaha aMtaraMga zuddha pariNati nizcaya uddiSTatyAga pratimA hai tathA isake sAtha hone vAle kaSAya maMdatArUpa bahirmukha zubha bhAva va tadanusAra bAhya kriyA vyavahAra uddiSTatyAga pratimA hai| aisI dazA meM pahu~canevAle zrAvaka kI saMsAra, deha Adi se udAsInatA bar3ha jAtI hai| isa pratimA ke dhAraka zrAvaka muni ke samAna navakoTipUrvaka uddiSTa AhAra ke tyAgI va ghara-kuTumba Adi se alaga hokara svacchanda vihArI hote haiN| ailaka dazA meM mAtra laMgoTI evaM picchi-kamaNDalu ke atirikta bAhya parigraha kA tyAga ho jAtA hai| kSallaka dazA meM anAsakti bhAva ailaka ke barAbara nahIM ho pAte, ata: unakI AhAra-vihAra kI kriyAe~ ailaka ke samAna hone para bhI laMgoTI ke alAvA oDhane ke lie khaNDa-vastra (cAdara) tathA picchi ke sthAna para vastra rakhane kA evaM kezaloMca ke bajAya hajAmata banAne kA tathA pAtra meM bhojana karane kA rAga raha jAtA hai| isa pratimA ke dhAraka zrAvaka niyama se gRhavirata hI hote haiN| jisa prakAra muni ko aMtarmuhUrta ke aMdara-aMdara nirvikalpa AnaMda kA anubhava tathA niraMtara vItarAgatA vartatI rahatI hai, vaha bhAvaliMga hai aura usake sAtha honevAlA 28 mUlaguNa Adi kA zubha vikalpa dravyaliMga hai aura tadanukUla kriyA ko bhI dravyaliMga kahA jAtA hai; usIprakAra paMcama guNasthAnavartI zrAvaka kI jisameM kabhI-kabhI svarUpAnaMda kA nirvikalpa anubhava ho jAtA hai - aisI niraMtara vartatI haI yathocita vItarAgatA, vaha bhAva pratimA arthAta nizcaya pratimA hai evaM tad-tad pratimA ke anukUla zAstra vihita kaSAya maMdatArUpa bhAva dravya 1. muni, ailaka va kSullaka ke nimitta banAI gaI vastue~ uddiSTa kI zreNI meM AtI haiN| vaise uddiSTa kA zAbdika artha uddezya hotA hai| 2. sAtavIM pratimA se dasavIM pratimAdhArI zrAvaka gRhavirata va gRhanirata donoM prakAra ke hote haiN| (15) DShrutes 5.6.04 shruteshik T an Patna Part-
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama guNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ pATha 5 sukha kyA hai? pratimA arthAt vyavahAra pratimA hai| tadanukUla bAhara kI kriyAoM kA vyavahAra pratimA ke sAtha nimitta-naimittika saMbaMdha hone se una kriyAoM ko bhI vyavahAra pratimA kahA jAtA hai| jisa jIva ko akelI dravya pratimA ho aura usako vaha saccI pratimArUpa cAritra dazA mAnatA ho to usako viparIta mAnyatA ke kAraNa mithyAtva kA baMdha hogA, mithyAtva ke baMdha ke sAtha kaSAya kI maMdatA ke anusAra puNyabaMdha jarUra hogA, usase svargAdika kI prApti bhI hogI; kintu vaha saMsAra kA aMta nahIM lA sktaa| paMcama guNasthAna meM 11 pratimAe~ grahaNa karane kA upadeza hai so AraMbha se uttarottara aMgIkAra karanI caahie| nIce kI pratimAoM kI dazA jo grahaNa kI thI; vaha Age kI pratimAoM meM chUTatI nahIM hai, vRddhi ko hI prApta hotI hai| pahale se chaThavIM pratimA taka dhAraNa karane vAle jaghanya vratI zrAvaka, sAtavIM se nauvIM pratimA taka dhAraNa karane vAle madhyama vratI zrAvaka evaM dasavIM va gyArahavIM pratimAdhArI utkRSTa vratI zrAvaka kahalAte haiN| prazna - yaha to sarvamAnya tathya hai ki sabhI jIva sukha cAhate haiM aura duHkha se Darate haiN| para prazna to yaha hai ki vAstavika sukha hai kyA ? vastutaH sukha kahate kise haiM ? sukha kA vAstavika svarUpa samajhe binA mAtra sukha cAhane kA koI artha nhiiN| prAyaH sAmAnya jana bhoga-sAmagrI ko sukha-sAmagrI mAnate haiM aura usakI prApti ko sukha kI prApti samajhate haiM, ata: unakA prayatna bhI usI ora rahatA hai| unakI dRSTi meM sukha kaise prApta kiyA jAya kA artha hotA hai 'bhoga-sAmagrI kaise prApta kI jAve ?' unake hRdaya meM 'sukha kyA hai?' isa taraha kA prazna hI nahIM uThatA. kyoMki unakA aMtarmana yaha mAne baiThA hai ki bhogamaya jIvana hI sukhamaya jIvana hai| ata: jaba-jaba sukha-samRddhi kI carcA AtI hai to yahI kahA jAtA hai ki prema se raho, mehanata karo, adhika anna upajAo, audyogika aura vaijJAnika unnati karo - isase deza meM samRddhi AvegI aura sabhI sukhI ho jaaveNge| Adarzamaya bAteM kahI jAtI haiM ki eka dina vaha hogA jaba pratyeka mAnava ke pAsa khAne ke lie pauSTika bhojana, pahinane ko RtuoM ke anukUla uttama vastra aura rahane ko vaijJAnika suvidhAoM se yukta Adhunika baMgalA hogA; taba sabhI sukhI ho jaaveNge| hama isa para bahasa nahIM karanA cAhate haiM ki yaha saba kucha hogA yA nahIM, para hamArA prazna to yaha hai ki yaha saba kucha ho jAne para bhI kyA jIvana sukhI ho jAvegA? yadi hA~, to jinake pAsa yaha saba kucha hai, ve to Aja bhI sukhI hoMge? yA jo deza isa samRddhi kI sImA chU rahe haiM, vahA~ to sabhI sukhI aura zAMta hoMge? para dekhA yaha jA rahA hai ki sabhI Akula-vyAkula aura azAMta haiM, bhayAkula aura ciMtAtura haiM; ataH 'sukha kyA hai?' isa viSaya para gaMbhIratA se socA jAnA caahie| 'vAstavika sukha kyA hai aura vaha kahA~ hai?' isakA nirNaya kiye binA isa dizA meM saccA puruSArtha nahIM kiyA jA sakatA aura na hI saccA sukha prApta kiyA jA sakatA hai| 1. nimnalikhita kI paribhASA likhie - pratimA, vrata pratimA, darzana pratimA, uddiSTatyAga pratimA va anumatityAga prtimaa| 2. nimnalikhita meM paraspara antara spaSTa kIjie - (ka) nizcaya pratimA aura vyavahAra pratimA (kha) brahmacaryANuvrata aura brahmacarya pratimA (ga) kSullaka aura ailaka (gha) parigrahatyAga vrata aura parigrahatyAga pratimA (16) DShrutes 5.6.04 shruteshik T an Patna Part-
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 sukha kyA hai? __kucha manISI isase Age bar3hate haiM aura kahate haiM - "bhAI ! vastu (bhoga sAmagrI) meM sukha nahIM hai, sukha-duHkha to kalpanA meM hai| ve apanI bAta siddha karane ko udAharaNa bhI dete haiM ki eka AdamI kA makAna do maMjila kA hai, para usake dAhinI ora pA~ca maMjilA makAna hai tathA bAyIM ora eka jhoMpar3I hai| jaba vaha dAyIM ora dekhatA hai to apane ko du:khI anubhava karatA hai aura jaba bAyIM ora dekhatA hai to sukhI; ata: sukha-du:kha bhoga-sAmagrI meM na hokara kalpanA meM hai| ve manISI salAha dete haiM ki yadi sukhI honA hai to apane se kama bhoga-sAmagrI vAloM kI ora dekho, sukhI ho jaaoge| yadi tumhArI dRSTi apane se adhika vaibhavavAloM kI ora rahI to sadA du:kha kA anubhava kroge|" sukha to kalpanA meM hai, sukha pAnA ho to jhoMpar3I kI tarapha dekho, apane se dIna-hInoM kI tarapha dekho, yaha kahanA asaMgata hai; kyoMki dukhiyoM ko dekhakara to laukika sajjana bhI dayArdra ho jAte haiN| dukhiyoM ko dekhakara aisI kalpanA karake apane ko sukhI mAnanA ki maiM inase acchA hU~, unake du:kha ke prati akaruNa bhAva to hai hI, sAtha hI mAna kaSAya kI puSTi meM saMtuSTi kI sthiti bhI hai| ise sukha kabhI nahIM kahA jA sktaa| sukha kyA jhopar3I meM bharA hai, jo usakI ora dekhane se A jAvegA? jahA~ sukha hai, jaba taka usakI ora dRSTi nahIM jAvegI, taba taka saccA sukha prApta nahIM hogaa| sukhI hone kA yaha upAya bhI sahI nahIM hai, kyoMki yahA~ 'sukha kyA hai ?' ise samajhane kA yatna nahIM kiyA gayA hai, varan bhogajanita sukha ko hI sukha mAnakara socA gayA hai| 'sukha kahA~ hai ?' kA uttara 'kalpanA meM haiM' diyA gayA hai| 'sukha kalpanA meM hai' kA artha yadi yaha liyA jAya ki sukha kAlpanika hai, vAstavika nahIM, to kyA yaha mAnA jAya ki sukha kI vAstavika sattA hai hI nahIM, para yaha bAta saMbhavataH Apako svIkRta nahIM hogii| ataH spaSTa hai ki bhoga-prAptivAlA sukha, jise indriya-sukha kahate haiM, kAlpanika hai; tathA vAstavika sukha isase bhinna hai| vaha saccA sukha kyA hai ? mUla prazna to yaha hai| kucha loga kahate haiM ki tuma yaha karo, vaha karo, tumhArI manokAmanA pUrI hogI, tumheM icchita vastu kI prApti hogI aura tuma sukhI ho jaaoge| aisA kahanevAle icchAoM kI pUrti ko hI sukha aura icchAoM kI pUrti na hone ko hI duHkha mAnate haiN| eka to icchAoM kI pUrti saMbhava hI nahIM hai, kAraNa kI anaMta jIvoM meM pratyeka kI icchAe~ anaMta haiM aura bhoga sAmagrI hai sImita tathA eka icchA kI pUrti hote hI tatkAla dUsarI naI-naI icchA utpanna ho jAtI hai| isaprakAra kabhI samApta na honevAlA icchAoM kA prapAtavat pravAhakrama calatA hI rahatA hai| ata: yaha to nizcita hai ki nitya badalatI huI navIna icchAoM kI pUrti kabhI saMbhava nahIM hai| ata: tumhArI manokAmanA pUrNa hogI, icchAeM pUrNa hogI aura tuma sukhI ho jAoge; aisI kalpanAe~ mAtra mRga-marIcikA hI siddha hotI haiN| na to kabhI saMpUrNa icchAe~ pUrNa honevAlI haiM aura na hI jIva icchAoM kI pUrti se sukhI honevAlA hai| vastuta: to icchAoM kI pUrti meM sukha hai hI nahIM, yaha to sira kA bojha kaMdhe para rakhakara sukha mAnane jaisA hai| yadi koI kahe jitanI icchAeM pUrNa hoMgI, utanA to sukha hogA hI, pUrA na sahI- yaha bAta bhI ThIka nahIM hai; kAraNa ki saccA sukha to icchAoM ke abhAva meM hai, icchAoM kI pUrti meM nahIM; kyoMki hama icchAoM kI kamI (AMzika abhAva) meM AkulatA kI kamI pratyakSa anubhava karate haiN| ata: yaha sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki icchAoM ke pUrNa abhAva meM pUrNa sukha hogA hI, yadi yaha kahA jAya ki icchA pUrNa hone para samApta ho jAtI hai, ata: use sukha kahanA cAhie - yaha kahanA bhI galata hai; kyoMki icchAoM ke abhAva kA artha icchAoM kI pUrti honA nahIM, varan icchAoM kA utpanna hI nahIM honA hai| bhoga-sAmagrI se prApta honevAlA sukha vAstavika sukha hai hI nahIM, vaha to duHkha kA hI tAratamyarUpa bheda hai| AkulatAmaya hone se vaha duHkha hI hai| sukha kA svabhAva to nirAkulatA hai aura indriyasukha meM nirAkulatA pAI nahIM jAtI hai| jo iMdriyoM dvArA bhogane meM AtA hai vaha viSaya sukha hai| vaha vastutaH duHkha kA hI eka bheda hai| usakA to mAtra nAma hI sukha hai| atIMdriya AnaMda iMdriyAtIta hone se use iMdriyoM dvArA nahIM bhogA jA sktaa| jaise AtmA atIMdriya hone se iMdriyoM dvArA prApta nahIM kiyA jA sakatA, usIprakAra atIMdriya sukha AtmAmaya hone se iMdriyoM ke dvArA prApta nahIM kiyA jA sktaa| jo vastu jahA~ hotI hai, use vahA~ hI pAyA jA sakatA hai| jo vastu jahA~ ho hI nahIM, jisakI sattA kI jahA~ saMbhAvanA hI na ho, use vahA~ kaise pAyA jA sakatA hai? jaise 'jJAna' AtmA kA eka guNa hai, ata: jJAna kI prApti cetanAtmA meM hI saMbhava hai, jar3a meM nahIM; usIprakAra 'sukha' bhI AtmA kA eka guNa hai, jar3a kA nhiiN| ata: sukha kI prApti AtmA meM hI hogI, zarIrAdi jar3a padArthoM meM nhiiN| jisaprakAra yaha DShresh5.611 Shruthi h aa r
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 pATha6 paMca bhAva sukha kyA hai? AtmA svayaM ko na jAnakara ajJAna (mithyAjJAna) rUpa pariNamita ho rahA hai; usIprakAra yaha jIva svayaM sukha kI AzA se para-padArthoM kI ora hI prayatnazIla hai va yahI isake duHkha kA mUla kAraNa hai| isakI sukha kI khoja kI dizA hI galata hai| dizA galata hai, ata: dazA bhI galata (duHkharUpa) hI hogii| saccA sukha pAne ke lie hameM paronmukhI dRSTi chor3akara svayaM ko (AtmA ko) dekhanA hogA, svayaM ko jAnanA hogA, kyoMki apanA sukha apanI AtmA meM hai| AtmA anaMta AnaMda kA kaMda hai, AnaMdamaya hai; ataH sukha cAhanevAloM ko AtmonmukhI honA caahie| paronmukhI dRSTivAle ko saccA sukha kabhI prApta nahIM ho sktaa| ___saccA sukha to AtmA dvArA anubhava kI vastu hai; kahane kI nahIM, dikhAne kI bhI nhiiN| samasta para-padArthoM se dRSTi haTAkara aMtarmukha hokara apane jJAnAnaMda svabhAvI AtmA meM tanmaya hone para hI vaha prApta kiyA jA sakatA hai| cUMki AtmA sukhamaya hai, ataH AtmAnubhUti hI sukhAnubhUti hai| jisaprakAra binA anubhUti ke AtmA prApta nahIM kiyA jA sakatA, usIprakAra binA AtmAnubhUti ke saccA sukha bhI prApta nahIM kiyA jA sktaa| gaharAI se vicAra karane para yaha pratIta hotA hai ki AtmA ko sukha kahIM se prApta nahIM karanA hai; kyoMki vaha sukha se hI banA hai, sukhamaya hI hai, sukha hI hai| jo svayaM sukhasvarUpa ho, use sukha kyA pAnA ? sukha pAne kI nahIM, bhogane kI vastu hai, anubhava karane kI cIja hai| sukha ke lie tar3apanA kyA ? sukha meM tar3apana nahIM, tar3apana meM sukha kA abhAva hai, tar3apana svayaM duHkha hai; tar3apana kA abhAva hI sukha hai| isIprakAra sukha ko kyA cAhanA ? cAha svayaM duHkharUpa hai; cAha kA abhAva hI sukha hai| __'sukha kyA hai ?', 'sukha kahA~ hai ?', 'vaha kaise prApta hogA ?' - ina saba praznoM kA eka hI uttara hai, eka hI samAdhAna hai aura vaha hai aatmaanubhuuti| usa AtmAnubhUti ko prApta karane kA prArambhika upAya tattvavicAra hai| para dhyAna rahe vaha AtmAnubhUti apanI prArambhika bhUmikA-tattvavicAra kA bhI abhAva karake utpanna hotI hai| maiM kauna hU~ ?' 'AtmA kyA hai ?' aura 'AtmAnubhUti kaise prApta hotI hai?' ye pRthak viSaya haiM; ata: ina para pRthak se vivecana apekSita hai| AcArya gRddhapiccha umAsvAmI (vyaktitva evaM kartRtva) tattvArthasUtrakartAraM gRddhapicchopalakSitam / vande gaNIndrasaMjAtamumAsvAmImunIzvaram / / kama se kama likhakara adhika se adhika prasiddhi pAnevAle AcArya gRddhapiccha umAsvAmI ke tattvArthasUtra se jainasamAja jitanA adhika paricita hai, unake jIvana-paricaya ke saMbaMdha meM utanA hI aparicita hai| ye kundakundAcArya ke paTTa ziSya the tathA vikrama kI prathama zatAbdI ke antima kAla meM tathA dvitIya zatAbdI ke pUrvArdha meM bhArata-bhUmi ko pavitra kara rahe the| AcArya gaddhapiccha umAsvAmI una gauravazAlI AcAryoM meM haiM, jinheM samagra AcArya paramparA meM pUrNa prAmANikatA aura sammAna prApta hai| jo mahattva vaidikoM meM gItA kA, IsAiyoM meM bAibila kA aura musalamAnoM meM kurAna kA mAnA jAtA hai, vahI mahattva jaina paramparA meM gaddhapiccha umAsvAmI ke tattvArthasUtra ko prApta hai| isakA dUsarA nAma mokSazAstra bhI hai| yaha saMskRta bhASA kA sarvaprathama jaina grantha hai| isa mahAna grantha para digambara va zvetAmbara donoM paramparAoM meM saMskRta va hindI Adi aneka bhASAoM meM TIkAe~ va bhASya likhe gaye haiN| digambara paramparA meM saMskRta bhASA meM pUjyapAda AcArya devanandi kI sarvArthasiddhi, akalaMkadeva kA tattvArtha rAjavArtika aura vidyAnandi kA tattvArtha zlokavArtika (18) Shres. rulesh t a Part 1
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 paMca bhAva sarvAdhika prasiddha racanAe~ haiN| AcArya samantabhadra ne isI graMtharAja para gaMdhahasti mahAbhASya nAmaka mahAgraMtha likhA thA, jo ki aprApta hai, para tatsaMbaMdhI ullekha prApta haiN| zrutasAgara sUri kI bhI eka TIkA saMskRta bhASA meM prApta hai| hiMdI bhASA ke prAcIna vidvAnoM meM paNDita sadAsukhadAsajI kAsalIvAla kI arthaprakAzikA TIkA prasiddha hai| Adhunika vidvAnoM meM paNDita phUlacandajI siddhAntAcArya, paNDita kailAzacandajI siddhAntAcArya, paNDita pannAlAlajI sAhityAcArya Adi aneka vidvAnoM dvArA likhI gaI TIkAe~ upalabdha haiN| zrI rAmajIbhAI mANekacanda dozI, sonagar3ha dvArA likhita 810 pRSThoM kI eka vizAla TIkA bhI hai| yaha grantharAja jaina samAja dvArA saMcAlita sabhI parIkSA borDoM ke pAThyakramoM meM nirdhArita hai aura sAre bhAratavarSa ke jaina vidyAlayoM meM par3hAyA jAtA hai| prastuta pATha tattvArthasUtra ke dvitIya adhyAya ke AdhAra para likhA gayA hai| (19) tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 37 paMca bhAva pravacanakAra yaha 'tattvArthasUtra' aparanAma 'mokSazAstra' nAmaka mahAzAstra hai| isakA dUsarA adhyAya calatA hai| yahA~ jIva ke asAdhAraNa bhAvoM kA prakaraNa cala rahA hai| AtmA kA hita cAhanevAloM ko Atma-bhAvoM kI pahicAna ThIka taraha se karanA cAhiye, kyoMki AtmA ko pahicAne binA anAtmA ko bhI nahIM pahicAnA jA sakatA hai aura jo AtmA anAtmA donoM ko nahIM jAnatA, usakA hita kaise saMbhava hai ? - jIva ke asAdhAraNa bhAva kitane va kauna-kauna haiM ? isa prazna kA samAdhAna karate hue AcArya umAsvAmI likhate haiM'aupazamikakSAyikA bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca / " aupazamika, kSAyika, mizra ( kSAyopazamika), audayika aura pAriNAmika * ye jIva ke pA~ca asAdhAraNa bhAva va nijatattva haiN| jIva ke sivAya kisI anya dravya meM nahIM pAye jAte haiN| ina bhAvoM kA vizeSa vizleSaNa AcArya amRtacaMdra ne 'paMcAstikAya saMgraha ' kI 56 vIM gAthA kI TIkA meM isaprakAra kiyA hai - "karmoM kA phaladAnasAmarthyarUpa se udbhava so 'udaya' hai, anudbhava so 'upazama' hai, udbhava tathA anudbhava so 'kSayopazama' hai, atyanta vizleSa (viyoga ) so 'kSaya' hai / dravya kA AtmalAbha (astitva) jisakA hetu hai vaha 'pariNAma' hai / vahA~ udaya se yukta vaha 'audayika' hai, upazama se yukta vaha 'aupazamika' hai, kSayopazama se yukta vaha 'kSAyopazamika' hai, kSaya se 'kSAyika' hai, pariNAma se yukta vaha 'pAriNAmika hai|" yukta vaha karmopAdhi kI cAra prakAra kI dazA jinakA nimitta hai aise cAra (udaya, upazama, kSayopazama aura kSaya) bhAva haiN| jisameM karmopAdhirUpa nimitta bilakula nahIM hai, mAtra dravyasvabhAva hI jisakA kAraNa hai aisA eka pAriNAmika bhAva hai| jijJAsu - abhI pUrI taraha se samajha meM nahIM AyA, kRpayA vistAra se samajhAiye na ? 1. tattvArthasUtra, adhyAya 2, sUtra : 1 DjShrutesh5.6.04|shruteshbooks hookhinditvayan Patmala Part-1
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMca bhAva tatvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 39 pravacanakAra - suno ! maiM inheM pRthak-pRthak samajhAtA huuN| samajhane kA yatna karo, avazya samajha meM aayegaa| 1. aupazamika bhAva (AtmA kI mukhyatA se) AtmA ke svasanmukha puruSArtharUpa zuddha pariNAma se jIva ke zraddhA tathA cAritra sambandhI bhAvamala daba jAne rUpa upazAmaka bhAva hotA hai, usako aupazamika bhAva kahate haiM aura usI samaya darzanamohanIya tathA cAritramohanIya karma kA bhI svayaM phaladAna-samartharUpa se anubhava hotA hai, usako karma kA upazama kahate haiN| (karma kI mukhyatA se) darzanamohanIya aura cAritramohanIya karma phaladAnasamartharUpa se anubhava honA, vaha karma kA upazama hai aura aise upazama se yukta jIva kA bhAva, vaha aupazamika bhAva hai| 2. kSAyika bhAva AtmA ke svasanmukha puruSArtha se kisI guNa kI avasthA meM azuddhatA kA sarvathA kSaya honA arthAt pUrNa zuddha avasthA kA pragaTa honA, so kSAyika bhAva hai| usa hI samaya svayaM karmAvaraNa kA sarvathA nAza honA so karma kA kSaya hai| 3. kSAyopazamika bhAva (AtmA kI mukhyatA se) dharmI jIva ko svasanmukha puruSArtha se zraddhA aura cAritra kI AMzika zuddha avasthA hotI hai, usako jIva ke zraddhA aura cAritra kI apekSA se kSAyopazamika bhAva kahane meM AtA hai aura usI samaya darzanamohanIya tathA cAritramohanIya karmoM kA svayaM phaladAnasamartharUpa se udbhava aura anubhava hotA hai, usako usa karma kA kSayopazama kahate haiN| (karma kI mukhyatA se) darzanamohanIya aura cAritramohanIya karmoM kA phaladAnasamartharUpa se udbhava tathA anubhava hotA hai, usako usa karma kA kSayopazama kahate haiM aura usase yukta jIva kI zraddhA aura cAritra sambandhI avasthA hotI hai, usako jIva kI zraddhA aura cAritra sambandhI avasthA hotI hai, usako jIva ke zraddhA aura cAritra kA kSAyopazamika bhAva kahane meM AtA hai|' 1. paMcAstikAya saMgraha, gAthA : 56 AtmA ke jJAna, darzana aura vIrya Adi ke AMzika vikAsa tathA AMzika avikAsa ko jJAna, darzana, vIrya Adi kA kSAyozamika bhAva samajha lenA caahie| ye sabhI chadmastha jIvoM ke hote haiN| 4. audayika bhAva ____ karmoM ke udayakAla meM AtmA meM vibhAvarUpa pariNamana kA honA audayika bhAva hai| 5. pAriNAmika bhAva sahaja svabhAva, utpAda-vyaya nirapekSa, dhruva, ekarUpa rahanevAlA bhAva pAriNAmika bhAva hai| ina bhAvoM ke kramaza: do, nau, aThAraha, ikkIsa aura tIna bheda hote haiN|' aupazamika bhAva ke aupazamikasamyaktva va aupazamika cAritra ye do bheda haiN| kSAyika bhAva ke kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika dAna, kSAyika lAbha, kSAyika bhoga, kSAyika upabhoga, kSAyika vIrya, kSAyika samyaktva aura kSAyika cAritra - isaprakAra 9 bheda haiN|' mizra (kSAyopazamika) bhAva ke matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna ye cAra jJAna; kumati, kuzruta, kuavadhi ye tIna ajJAna; cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana ye tIna darzana; kSAyopazamika dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya ye pA~ca labdhiyA~; kSAyopazamika samyaktva, kSAyopazamika cAritra aura saMyamAsaMyama - isaprakAra kula 18 bheda hote haiN| audayika bhAva ke 21 bheda haiM - naraka, tiryaMca, manuSya, deva ye cAra gati krodha, mAna, mAyA, lobha - ye cAra kaSAya; strIveda, puMveda, napuMsakaveda ye tIna veda; kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma, zukla ye chaha lezyAe~; mithyAdarzana, ajJAna, asaMyama tathA asiddhatva bhaav| 1. dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam : tattvArthasUtra, adhyAya : 2, sUtra : 2 2. samyaktvacAritre : tattvArthasUtra, adhyAya : 2, sUtra : 3 3. jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca : tattvArthasUtra, adhyAya : 2, sUtra : 4 4. jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripazcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca : tattvArthasUtra, adhyAya:2, sUtra: 5 5. gatikaSAyalimithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhalezyAzcatuzcatustyekaikaikaiSaT bhedAH : tattvArthasUtra, adhyAya : 2, sUtra : 6 (20) DShrutishs.6.naishnuiashvhaskathaskabinetvupamPatmalaPart-1
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 paMca bhAva tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 pAriNAmika bhAva ke 3 bheda hote haiM - jIvatva, bhavyatva aura abhvytv|' isaprakAra kula milAkara jIva ke asAdhAraNa bhAvoM ke 53 bheda hote haiN| jijJAsu - inake jAnane se kyA lAbha hai va inase kyA siddha hotA hai ? pravacanakAra - 1. pAriNAmika bhAva se yaha siddha hotA hai ki jIva anAdiananta, eka, zuddha, caitanyasvabhAvI hai| 2. audayika bhAva kA svarUpa jAnane se yaha patA calatA hai ki jIva anAdi-ananta, zuddha, caitanyasvabhAvI hone para bhI usakI avasthA meM vikAra hai, jar3a karma ke sAtha usakA anAdikAlIna sambandha hai tathA jaba taka yaha jIva apane jJAtAsvabhAva ko svayaM chor3akara jar3a karma kI ora jhukAva karatA hai, taba taka vikAra utpanna hotA rahatA hai; karma ke kAraNa vikAra nahIM hotA hai| 3. kSAyopazamika bhAva se yaha patA calatA hai ki jIva anAdi kAla se vikAra karatA huA bhI jar3a nahIM ho jaataa| usake jJAna, darzana, vIrya kA AMzika vikAsa sadA banA rahatA hai evaM saccI samajha ke bAda vaha jaise-jaise satya puruSArtha ko bar3hAtA hai| vaise-vaise moha aMzata: dUra hotA jAtA hai| 4. AtmA kA svarUpa yathArthatayA samajhakara jaba jIva apane pAriNAmika bhAva kA Azraya letA hai, taba audayika bhAva kA dUra honA prArambha hotA hai aura sarvaprathama zraddhA guNa kA audayika bhAva dUra hotA hai - yaha aupazamika bhAva batalAtA hai| 5. apratihata puruSArtha se pAriNAmika bhAva kA acchI taraha Azraya bar3hAne para vikAra kA nAza hotA hai - aisA kSAyikabhAva siddha karatA hai| jijJAsu - kyA ye pA~coM bhAva sabhI jIvoM ke sadA pAye jAte haiM ? pravacanakAra - eka pAriNAmika bhAva hI aisA hai, jo saba jIvoM ke sadAkAla pAyA jAtA hai| audayika bhAva samasta saMsArI jIvoM ke to pAyA jAtA hai; kintu mukta jIvoM ke nhiiN| isIprakAra kSAyopazamika bhAva bhI mukta jIvoM ke to hotA hI nahIM; kintu saMsArI jIvoM meM bhI terahaveM, caudahaveM guNasthAnavAloM ke nahIM hotaa| jijJAsu - kSAyika bhAva to mukta jIvoM ke pAyA jAtA hai ? pravacanakAra - hA~ ! mukta jIvoM ke to kSAyika bhAva pAyA jAtA hai, kintu samasta saMsArI jIvoM ke nhiiN| abhavyoM aura mithyAdRSTiyoM ke to kSAyika bhAva hone kA prazna hI nhiiN| samyaktvI aura cAritravaMtoM meM bhI kSAyika samyaktva va kSAyika cAritravAna jIvoM tathA arahatoM ke hI pAyA jAtA hai| aupazamika bhAva sirpha aupazamika samyaktva va aupazamika cAritravatoM ke hI hotA hai| isa taraha hama dekhate haiM ki - 1. sabase kama saMkhyA aupazamika bhAvavAloM kI hai, kyoMki isameM aupazamika samyaktva tathA aupazamika cAritravaMta jIvoM kA hI samAveza huA hai| 2. aupazamika bhAvavAloM se adhika saMkhyA kSAyika bhAvavAle jIvoM kI hai, kyoMki isameM kSAyika samakitI, kSAyika cAritravaMta jIvoM tathA arahaMta aura siddhoM kA samAveza hotA hai| 3. kSAyika bhAvavAloM se adhika saMkhyA kSAyopazamika bhAvavAle jIvoM kI hai, kyoMki isameM eka se lekara bArahaveM guNasthAnavAle jIvoM kA samAveza hotA hai| 4. kSAyopazamika bhAvavAloM se bhI adhika saMkhyA audayika bhAvavAloM kI hai, kyoMki isameM eka se lekara caudahaveM guNasthAnavI jIvoM kA samAveza hai| 5. sabase adhika saMkhyA pAriNAmika bhAvavAle jIvoM kI hai, kyoMki isameM nigoda se lekara siddha taka ke sarva jIvoM kA samAveza hotA hai| isI krama ko lakSa meM rakhakara sUtra meM aupazamikAdika bhAvoM kA krama rakhA gayA hai| niSkarSa rUpa meM hama kaha sakate haiM ki - 1. pAriNAmika bhAva ke binA koI jIva nahIM hai| 2. audayika bhAva ke binA koI saMsArI jIva nahIM hai| 3. kSAyopazamika bhAva ke binA koI chadmastha nahIM hai| 4. kSAyika bhAva ke binA kSAyika samakitI, kSAyika cAritravaMta aura arahaMta tathA siddha nahIM haiN| 1. jIvabhavyAbhavyatvAni ca : tattvArthasUtra, adhyAya : 2, sUtra : 7 (210 DShrutes 5.6.04 shruteshik T an Patna Part-
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 paMca bhAva tatvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 5. aupazamika bhAva ke binA koI dharma kI zurUAta vAle nahIM haiN| jijJAsu - kaunasA bhAva kitane kAla taka ThaharatA hai ? pravacanakAra - suno ! maiM pratyeka kA kAla batAtA hU~ 1. aupazamika bhAva sAdisAMta hotA hai, kyoMki isakA kAla hI aMtarmuhUrta mAtra hai| 2. kSAyika bhAva sAdianaMta hai aura saMsAra meM rahane kI apekSA se utkRSTa kAla 33 sAgara se kucha adhika kAla kahA hai| 3. kSAyopazamika bhAva anAdisAMta - jJAna, darzana, vIrya kI apekSA se| sAdisAMta - dharma kI pragaTa paryAya apekSA se utkRSTa 66 sAgara se kucha adhika kaal| 4. audayika bhAva anAdisAMta - bhavya jIvoM kI apekssaa| anAdianaMta - abhavya jIvoM tathA dUrAMdUrabhavya jIvoM kI apekSA se| 5. pAriNAmika bhAva- anaadianNt| jijJAsu - yaha to samajha meM A gyaa| aba kRpA karake yaha batAiye ki ina bhAvoM meM se grahaNa karane yogya va tyAga karane yogya kauna-kauna se bhAva haiM ? kyoMki kahA hai - "bine jAne taiM doSa-guNana ko, kaise tajie ghie|" pravacanakAra - yaha tumane bahuta acchA pUchA; kyoMki heya, jJeya, upAdeya ko jAne binA koI jAnakArI pUrI nahIM hotI hai| 1. audayika bhAva heya, aupazamika bhAva sAdhaka tathA dazA kA kSAyopazamika bhAva aura kSAyika bhAva pragaTa karane kI apekSA upAdeya aura pAriNAmika bhAva Azraya karane kI apekSA parama upAdeya hai| 2. audayika bhAva vikAra hai, sAdhaka ke lie heya hai, Azraya karane yogya nahIM hai| aupazamika bhAva sAdhaka kA kSAyopazamika bhAva sAdisAMta hai va eka samaya kI paryAya haiM tathA kSAyikabhAva sAdianaMta hai, paryAyarUpa hai| ataH ye bhI Azraya karane yogya nahIM haiN| pAriNAmika bhAva jo ki anAdianaMta hai, vaha eka hI Azraya karane yogya hai| sArAMza yaha hai ki jinako dharma karanA ho, sukhI honA ho, unheM audayikAdi cAroM bhAvoM para se dRSTi haTAkara mAtra parama pAriNAmika bhAvarUpa trikAlI bhUtArtha jJAyakasvabhAva kA hI Azraya lenA cAhie: kyoMki usake Azraya se hI dharma kI utpatti, sthiti, vRddhi aura pUrNatA hotI hai| prazna - 1. jIva ke asAdhAraNa bhAva kitane haiM va kauna-kaunase ? nAma sahita likhie| 2. sabase adhika saMkhyA kaunase bhAvavAle jIvoM kI hai aura kyoM ? 3. kSAyopazamika bhAva kitane prakAra ke haiM ? nAma sahita likhie| 4. kyA abhavyoM ke aupazamika bhAva ho sakate haiM ? 5. siddhoM ke kitane bhAva haiM aura kauna-kauna se? 6. pA~coM bhAvoM meM heya, jJeya aura upAdeya batAiye / 7. AcArya umAsvAmI ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza ddaalie| 1. pAriNAmika bhAva ko chor3akara sabhI bhAva paryAyarUpa hone sAdi sAMta hI hote haiM, kintu paryAyoM ke pravAharUpa krama kI ekarUpatA ko lakSya meM rakhakara yahA~ kSAyikabhAva ko sAdianaMta kahA hai| yadyapi audayikabhAva pravAharUpa se anAdi kA hotA hai aura dharmI jIva ko usakA aMta bhI A jAtA hai| usa apekSA se anAdisAMta kahA hai, phira bhI usakA pravAha kisI jIva ko ekarUpa nahIM rakhatA hai| usI kAraNa audayika bhAva ko sAdisAMta bhI kahA hai| abhavya jaise bhavyoM ko dUrAndUrabhavya kahate haiN| (22) DIShrutesh5..jshnuteshihonkathonkakirale ThivapanPatmalaPart-1
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 pATha 7 cAra abhAva AcArya samantabhadra (vyaktitva evaM kartRtva) zrI mUlasaMghavyomendurbhArate bhAvitIrthakRta / deze samantabhadrAkhyo, muni yAtpadarddhikaH / / -kavivara hastimala lokeSaNA se dUra rahanevAle svAmI samantabhadra kA jIvana-caritra eka taraha se ajJAta hI hai| jainAcAryoM kI yaha vizeSatA rahI hai ki mahAn se mahAna kAryoM ko karane ke bAda bhI unhoMne apane laukika jIvana ke bAre meM kahIM kucha bhI nahIM likhA hai| jo kucha thor3A bahuta prApta hai, vaha paryApta nahIM hai| Apa kadamba vaMza ke kSatriya rAjakumAra the| Apake bAlyakAla kA nAma zAnti varmA thaa| ApakA janma dakSiNa bhArata meM kAverI nadI ke taTa para sthita uragapura nAmaka nagara meM huA thaa| ApakA astitva vikrama saMvat 138 taka thaa| Apake pArivArika jIvana ke sambandha meM kucha bhI jJAta nahIM hai| Apane alpavaya meM hI muni dIkSA dhAraNa kara lI thii| digaMbara jaina sAdhu hokara Apane ghora tapazcaraNa kiyA aura agAdha jJAna prApta kiyaa| Apa jaina siddhAMta ke to agAdha marmajJa the hI, sAtha hI tarka, nyAya, vyAkaraNa, chaMda, alaMkAra, kAvya aura koSa ke bhI paNDita the| ApameM bejor3a vAda zakti thii| Apane kaI bAra ghUma-ghUmakara kuvAdiyoM kA garva khaNDita kiyA thaa| Apa svayaM likhate haiM - "vAdArthI vicarAmyahaM narapate, shaarduulvikriidditm|" he rAjan ! maiM vAda ke lie siMha kI taraha vicaraNa kara rahA huuN| Apake paravartI AcAryoM ne bhI ApakA smaraNa bar3e sammAna ke sAtha kiyA hai| AcArya jinasena ne AdipurANa meM Apake vacanoM ko kuvAdIrUpI parvatoM ko chinna-bhinna karane ke lie vajra ke samAna batAyA hai tathA Apako kavi, vAdI, gamaka aura vAgmiyoM kA cUr3AmaNi kahA hai - namaH samantabhadrAya, mahate kavivedhase / yadvaco vajrapAtena, nirbhinnA: kumatAdrayaH / / kavInAM gamakAnAM ca, vAdinAM vaagminaampi| yaza: sAmantabhadrIyaM, mUrdhni cUDAmaNIyate / / gadya ciMtAmaNikAra vAdIbhasiMha sUri likhate haiM - sarasvatIsvairavihArabhUmayaH, samantabhadrapramukhA muniishvraaH| jayanti vAgvajanipAtapATi pratIparAddhAntamahIdhrakoTayaH / / candraprabhacaritrakAra vIranaMdi AcArya 'samantabhadrAdibhavA ca bhAratI' se kaMTha vibhUSita narottamoM kI prazaMsA karate haiM to AcArya zubhacandra 'jJAnArNava' meM inake vacanoM ko ajJAnAMdhakAra ke nAza hetu sUrya ke samAna svIkAra karate hue inakI tulanA meM auroM ko khadyotavat batAte haiM - samantabhadrAdi kavIndrabhAsvatAM, sphuraMti ytraamlsuuktirshmyH| vajranti khadyotavadeva hAsyatA, na tatra kiM jJAnalavoddhatA janAH / / Apa Adya stutikAra ke rUpa meM prasiddha haiN| Apane stotra sAhitya ko praur3hatA pradAna kI hai| ApakI stutiyoM meM bar3e-bar3e gaMbhIra nyAya bhare hue haiN| Apake dvArA likhA gayA 'AptamImAMsA' graMtha eka stotra hI hai, jise 'devAgama stotra' bhI kahate haiN| vaha itanA gaMbhIra evaM anekAtmaka tattva se bharA huA hai ki usakI kaI TIkAe~ likhI gaI haiM, jo ki nyAya zAstra ke apUrva graMtha haiN| akalaMka kI 'aSTazatI' aura vidyAnandi kI 'aSTasahastrI' isI kI TIkAe~ haiN| prastuta 'cAra abhAva' nAma kA pATha ukta AptamImAMsA kI kArikA kramAMka 9, 10va 11 ke AdhAra para hI likhA gayA hai| isake alAvA Apane tattvAnuzAsana, yuktyanuzAsana, svayaMbhUstotra, jinastutizataka, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, prAkRta vyAkaraNa, pramANa padArtha, karmaprAbhRta TIkA aura gaMdhahastimahAbhASya (aprApya) nAmaka graMthoM kI racanA kI hai| Shruth. Ishte
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra abhAva tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 cAra abhAva bhAvaikAnte pdaarthaanaambhaavnaaphvaat| sarvAtmakamanAdyantamasvarUpamatAvakam / / 9 / / kAryadravyamanAdi syAt prAgabhAvasya nive| pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'nantAM vrajet / / 10 / / sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame / anyatra samavAye na vyapadizyeta sarvathA / / 11 / / - AptamImAMsA : AcArya samantabhadra AcArya samantabhadra - vastusvarUpa anekAntAtmaka hai| jisaprakAra sva kI apekSA se bhAva (sadbhAva) padArtha kA svarUpa hai, usIprakAra para kI apekSA se abhAva bhI padArtha kA dharma hai| jijJAsu - abhAva kise kahate haiM? ve kitane prakAra ke hote haiM ? AcArya samantabhadra - eka padArtha kA dUsare padArtha meM astitva na hone ko abhAva kahate haiN| abhAva cAra prakAra ke hote haiM - 1) prAgabhAva, 2)pradhvaMsAbhAva, 3) anyonyAbhAva, 4) atyntaabhaav| jijJAsu - kRpayA saMkSepa meM cAroM prakAra ke abhAva samajhA diijie| AcArya samantabhadra - pUrva paryAya meM vartamAna paryAya kA abhAva prAgabhAva hai athavA kArya (paryAya) hone ke pUrva kArya (paryAya) kA nahIM honA hI prAgabhAva hai| isIprakAra vartamAna paryAya kA AgAmI paryAya meM abhAva pradhvaMsAbhAva hai| jaise dahI kI pUrva paryAya dUdha thI, usameM dahI kA abhAva thA; ata: usa abhAva ko prAgabhAva kaheMge aura chAcha dahI kI AgAmI paryAya hai, usameM bhI vartamAna paryAya dahI kA abhAva hai, ata: usa abhAva ko pradhvaMsAbhAva kheNge| jijJAsu - pUjya gurudeva ! Apane dUdha-dahI kA udAharaNa dekara to samajhA diyaa| kRpayA AtmA para ghaTAkara aura samajhA diijie| AcArya samantabhadra - antarAtmArUpa paryAya kA bahirAtmArUpa pUrva paryAya meM abhAva prAgabhAva evaM paramAtmArUpa AgAmI paryAya meM abhAvapradhvaMsAbhAvakahA jaavegaa| 1. "bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmo, bhAvAntaraM bhaavvdrhtste|" - yuktyanuzAsana : AcArya samantabhadra, kArikA : 59 "kAryasyAtmalAbhAtyAga'bhavanaM praagbhaavH|" - aSTasahasrI : vidyAnandi, pRSTha : 67 . jijJAsu - aura anyonyAbhAva ? AcArya samantabhadra - eka pudgala dravya kI vartamAna paryAya meM dUsare pudgala dravya kI vartamAna paryAya kA abhAva anyonyAbhAva hai| jaise nIMbU kI vartamAna khaTAsa, cInI kI vartamAna miThAsa meM nahIM hai| jijJAsu - ise bhI AtmA para ghaTAkara batAiye na! AcArya samantabhadra - yaha AtmA para nahIM ghttegaa| tumane paribhASA dhyAna se nahIM par3hI isalie aisA prazna karate ho| paribhASA meM spaSTa kahA hai ki eka pudgala dravya kI vartamAna paryAya meM dUsare pudgala dravya kI vartamAna paryAya kA abhAva anyonyAbhAva hai, ata: yaha mAtra pudgala dravya meM hI ghaTatA hai tathA pudgala dravyoM kI bhI mAtra vartamAna paryAya meM hii| jijJAsu - atyantAbhAva kise kahate haiM ? AcArya samantabhadra - eka dravya kA dUsare dravya meM abhAva use atyantAbhAva kahate haiN| jaise jIva dravya aura pudgala dravya meM paraspara atyantAbhAva hai| dhyAna rahe atyantAbhAva chahoM dravyoM meM se kinhIM do dravyoM meM ghaTatA hai| anyonyAbhAva do pudgaloM kI vartamAna paryAyoM meM ghaTita hotA hai, prAgabhAva chahoM dravyoM meM se kisI eka dravya kI vartamAna va pUrva paryAyoM meM evaM pradhvaMsAbhAva chahoM dravyoM meM kisI eka hI dravya kI vartamAna aura uttara paryAyoM meM ghaTita hotA hai| eka atyantAbhAva dravyasUcaka hai, bAkI tInoM abhAva paryAyasUcaka haiN| ina cAroM ko saMkSepa meM yoM bhI kaha sakate haiM ki jisakA abhAva hone para niyama se kArya kI utpatti hotI hai, use prAgabhAva kahate haiN| jisase sadbhAva hone para niyama se vivakSita kArya kA abhAva (nAza) hotA hai, use pradhvaMsAbhAva kahate haiN| anya (pudgala) ke svabhAva (vartamAna paryAya) meM sva (anya pudgala) svabhAva (vartamAna paryAya) kI vyAvRtti anyonyAbhAva hai tathA kAlatraya kI apekSA jo abhAva ho, vaha atyantAbhAva hai|' jijJAsu - yadi ina cAroM abhAvoM ko na mAnA jAya to kyA doSa hai ? 1. "yabhAve hi niyamata: kAryasyotpattiH sa prAgabhAvaH, yadbhAve ca kAryasya niyatA vipatti sa pradhvaMsaH, svabhAvAntarAtsvabhAvavyAvRttiranyApohaH kaaltryaapekssaabhaavotyntaabhaavH|" - aSTasahasrI : vidyAnandi, pRSTha : 109 (24)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 cAra abhAva tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 AcArya samantabhadra - 1) prAgabhAva na mAnane para samasta kArya (paryAyeM) anAdi siddha hoNge| 2) pradhvaMsAbhAva ke na mAnane para sarva kArya (paryAyeM) anantakAla taka rheNge| 3) anyonyAbhAva ke na mAnane para saba pudgaloM kI paryAyeM milakara eka ho jAveMgI arthAt saba pudgala sarvAtmaka ho jaaveNge| 4) atyantAbhAva ke na mAnane para saba dravya asvarUpa ho jAveMge arthAt saba apane-apane svarUpa ko chor3a deMge; pratyeka dravya kI vibhinnatA nahIM rahegI, jagata ke saba dravya eka ho jaayeNge| ___AzA hai, cAra abhAvoM kA svarUpa tumhArI samajha meM acchI taraha A gayA hogaa| jijJAsu - jI hA~, A gyaa| AcArya samantabhadra - A gayA to batAo ! zarIra aura jIva meM kaunasA abhAva hai? jijJAsu- atyntaabhaav| AcArya samantabhadra - kyoM hai ? jijJAsu - kyoMki eka pudgala dravya hai aura dUsarA jIva dravya hai aura do dravyoM ke bIca honevAle abhAva ko hI atyantAbhAva kahate haiN| AcArya samantabhadra - pustaka aura ghar3e meM kaunasA abhAva hai ? jijJAsu - anyonyAbhAva, kyoMki pustaka aura ghar3A donoM pudgala dravya kI vartamAna paryAyeM haiN| AcArya samantabhadra - 'AtmA anAdi kevalajJAna paryAyamaya hai' - aisA mAnanevAle kaunasA abhAva nahIM mAnate haiM? jijJAsu - prAgabhAva, kyoMki kevalajJAna jJAnaguNa kI paryAya hai; ataH kevalajJAna hone se pUrva kI matijJAnAdi paryAyoM meM usakA abhAva hai| AcArya samantabhadra - 'yaha vartamAna rAga majhe jIvana bhara parezA karegA' - aisA mAnanevAle ne kaunasA abhAva nahIM mAnA ? jijJAsu - pradhvaMsAbhAva, kyoMki vartamAna rAga kA bhaviSya kI cAritraguNa kI paryAyoM meM abhAva hai; ata: vartamAna rAga bhaviSya ke sukha-duHkha kA kAraNa nahIM ho sktaa| zaMkAkAra - ina cAra prakAra ke abhAvoM ko samajhane se kyA lAbha hai? AcArya samantabhadra - anAdi se mithyAtvAdi mahApApa karanevAlA AtmA puruSArtha kare to vartamAna meM unakA abhAva kara samyaktvAdi dharma dazA pragaTa kara sakatA hai, kyoMki vartamAna paryAya kA pUrva paryAyoM meM abhAva hai; ataH prAgabhAva samajhane se 'maiM pApI hU~, maiMne bahuta pApa kiye haiM, maiM kaise tira sakatA hU~ ?' Adi hIna bhAvanA nikala jAtI hai| isIprakAra pradhvaMsAbhAva ke samajhane se yaha jJAna ho jAtA hai ki vartamAna meM kaisI bhI dIna-hIna dazA ho, bhaviSya meM uttama se uttama dazA pragaTa ho sakatI hai, kyoMki vartamAna paryAya kA AgAmI paryAyoM meM abhAva hai, ata: vartamAna pAmaratA ko dekhakara bhaviSya ke prati nirAza na hokara svasanmukha hone kA puruSArtha pragaTa karane kA utsAha jAgRta hotA hai| jijJAsu - anyonyAbhAva aura atyantAbhAva se ? AcArya samantabhadra - eka dravya dUsare dravya kA kartA-hartA nahIM hai; kyoMki unameM Apasa meM atyantAbhAva hai - aisA samajhane se 'dUsarA merA burA kara degA' - aisA ananta bhaya nikala jAtA hai evaM 'dUsare merA bhalA kara deMge' - aisI paramukhApekSitA kI vRtti nikala jAtI hai| isIprakAra anyonyAbhAva ke jAnane se bhI svAdhInatA kA bhAva jAgRta hotA hai, kyoMki jaba eka pudagala kI paryAya, dUsare padagala kI paryAya se pUrNa bhinna evaM svatantra hai to phira yaha AtmA se to judI hai hii| isataraha cAroM abhAvoM ke samajhane se svAdhInatA kA bhAva jAgRta hotA hai, para se AzA kI cAha samApta hotI hai, bhaya kA bhAva nikala jAtA hai, bhUtakAla aura vartamAna kI kamajorI aura vikAra dekhakara utpanna honevAlI dInatA samApta ho jAtI hai aura svasanmukha hone kA puruSArtha jAgRta hotA hai| AzA hai, tumhArI samajha meM inake jAnane se kyA lAbha hai, yaha A gayA hogaa| jijJAsu - A gayA ! bahuta acchI taraha A gayA !! __ AcArya samantabhadra - A gayA to batAo ! 'zarIra moTA-tAjA ho to AvAja bhI bulanda hotI hai' - aisA mAnanevAlA kyA galatI karatA hai ? jijJAsu - vaha anyonyAbhAva kA svarUpa nahIM jAnatA; kyoMki zarIra kA moTA-tAjA honA, AhAra vargaNArUpa pudgala kA kArya hai aura AvAja bulanda honA, bhASA vargaNA kA kArya hai| isaprakAra AvAja aura zarIra kI moTAI meM anyonyAbhAva hai| ___ AcArya samantabhadra - 'jJAnAvaraNa karma ke kSaya ke kAraNa AtmA meM kevalajJAna hotA hai' - aisA mAnanevAle ne kyA bhUla kI ? jijJAsu - usane atyantAbhAva ko nahIM jAnA; kyoMki jJAnAvaraNa karma aura (25) DShrutes 5.6.04 shruteshik T an Patna Part-
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50. AtmA meM atyantAbhAva hai; phira eka dravya ke kAraNa dUsare dravya meM kArya kaise ho sakatA hai ? zaMkAkAra zAstra meM aisA kyoM likhA hai ki jJAnAvaraNa karma ke kSaya se kevalajJAna kI prApti hotI hai ? AcArya samantabhadra - zAstra meM aisA nimitta kA jJAna karAne ke lie adbhUta vyavahAra naya se kahA jAtA hai, kintu vastutaH (nizcaya naya se) vicAra kiyA jAya to eka dravya dUsare dravya ke kArya kA kartA ho hI nahIM sktaa| isa taraha hama dekhate haiM ki vastusvarUpa to anekAntAtmaka hai| akelA bhAva hI vastu kA svarUpa nahIM hai| abhAva bhI vastu kA dharma hai, use mAne binA vastu kI vyavasthA nahIM bnegii| ataH cAroM abhAvoM kA svarUpa acchI taraha samajhakara moharAga-dveSAdi vikAra kA abhAva karane ke prati sAvadhAna honA caahie| prazna 1. abhAva kise kahate haiM? ve kitane prakAra ke hote haiM ? nAma sahita likhie| 2. nimnalikhita meM paraspara antara batAiye - ka) prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva kha) anyonyAbhAva aura atyantAbhAva - 3. abhAvoM ko samajhane se kyA lAbha hai ? 4. nimnalikhita abhAvoM ke svarUpa ke sandarbha meM samIkSA kIjie 5. cAra abhAva ka) jJAnAvaraNa karma ke kSaya se kevalajJAna kI prApti hotI hai| kha) karma ke udaya se zarIra meM roga hote haiN| ga) yaha AdamI cora hai, kyoMki isane pahale skUla meM par3hate samaya merI pustaka curA lI thii| nimnalikhita jor3o meM paraspara kaunasA abhAva hai - ka) icchA aura bhASA kha) cazmA aura jJAna ga) zarIra aura vastra gha) zarIra aura jIva 6. AcArya samantabhadra ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza DAlie / (26) pATha 8 pA~ca pANDava AcArya jinasena (vyaktitva evaM kartRtva) purANa granthoM meM padmapurANa ke bAda jaina samAja meM sabase adhika par3hA jAnevAlA prAcIna purANa hai- harivaMzapurANa / isameM chiyAsaTha sarga aura bAraha hajAra zloka haiN| isameM bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAna neminAtha kA caritra vizada rUpa se varNita hai| isake atirikta kRSNa-balabhadra, kaurava pANDava Adi aneka itihAsaprasiddha mahApuruSoM ke caritra bhI bar3I khUbI ke sAtha citrita haiN| 1 isake raciyatA haiM AcArya jinasena AcArya jinasena mahApurANa ke karttA bhagavajjinasenAcArya se bhinna haiN| ye punnATa saMgha ke AcArya the| punnATa karnATaka kA prAcIna nAma hai| yaha saMgha karnATaka aura kAThiyAvAr3a ke nikaTa 200 varSa taka rahA hai| isa saMgha para gujarAta ke rAjavaMzoM kI vizeSa zraddhA aura bhakti rahI hai| Apake guru kA nAma kIrtiSeNa thA aura varddhamAna nagara ke nannarAja vasati nAma ke maMdira meM rahakara inhoMne vikrama saMvat 840 meM yaha grantha samApta kiyA thaa| isa grantha ke alAvA ApakA aura koI grantha upalabdha nahIM haiM aura na kahIM anya granthoM meM ullekha hI milatA haiN| ApakI akSaya kIrti ke liye yaha eka mahAgrantha hI paryApta hai| DjShrutesh5.6.04|shruteshbooks hookhinditvayan Patmala Part-1 - harivaMzapurANa ke bhASA TIkAkAra jayapura ke prasiddha vidvAna paNDita daulatarAmajI kAsalIvAla haiN| prastuta pATha Apake ukta suprasiddha grantha harivaMzapurANa ke AdhAra se hI likhA gayA hai| pANDavoM ke sambandha meM vistRta jAnakArI prApta karane ke lie harivaMzapurANa aura pANDavapurANa kA adhyayana karanA cAhie /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~ca pANDava tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 pA~ca pANDava sureza - Aja maiM tujhe nahIM chodduuNgaa| jaba taka paisA nahIM degA, taba taka nahIM chodduuNgaa| rameza - kyoM nahIM chor3egA? sureza - jaba paise nahIM the to zarta kyoM lagAI ? rameza - maiMne to vaise hI kaha diyA thaa| sureza - maiM kucha nahIM jAnatA, nikAla paise ? rameza - paise haiM hI nahIM to kyA nikAlU~? sureza - (kamIja pakar3akara) phira zarta kyoM lagAI ? adhyApaka - kyoM bhaI rameza-sureza ! kyoM lar3a rahe ho ? acche lar3ake isataraha nahIM ldd'te| hameM apane saba kArya zAnti se nipaTAne cAhie, lar3ajhagar3akara nhiiN| rameza - dekhie mAsTara sAhaba! yaha majhe vyartha hI parezAna kara rahA hai| sureza - mAsTara sAhaba ! yaha mere paise kyoM nahIM detA? adhyApaka - kyoM rameza ! tuma isake paise kyoM nahIM dete ? acche lar3ake kisI se udhAra lekara use isataraha parezAna nahIM krte| tumheM to binA mAMge usake paise lauTAne cAhie the| yaha maukA hI nahIM AnA cAhie thaa| rameza - gurujI ! maiMne paise isase lie hI kaba haiM? adhyApaka - lie nahIM to phira yaha mAMgatA kyoM hai ? sureza - isane paise nahIM liye, para zarta to lagAI thI aura hAra gyaa| aba paise kyoM nahIM detA? adhyApaka - hA~ ! tuma juA~ khelate ho ? acche lar3ake juA~ kabhI nahIM khelte| sureza - nahIM sAhaba ! hamane to zarta lagAI thii| juA~ kaba khelA ? adhyApaka - hAra-jIta para dRSTi rakhate hue rupaye-paise yA kisI prakAra ke dhana se khela khelanA yA zarta lagAkara koI kAma karanA yA dAva lagAnA hI to juA~ hai| yaha bahuta burA vyasana hai| isake cakkara meM phaMse logoM kA Atmahita to bahuta dUra, laukika jIvana bhI asta-vyasta ho jAtA hai| mahApratApI pANDavoM ko bhI isake sevana se bahuta kaThinAIyA~ uThAnI par3I thiiN| ata: Aja se pratijJA karo ki aba kabhI bhI juA~ nahIM kheleMge, zarta lagAkAra koI kArya nahIM kreNge| sureza - ye pANDava kauna the? adhyApaka - bahuta varSoM pahile isa bhAratavarSa meM kurujAMgala deza ke hastinApura nagara meM kurUvaMzI rAjA dhRtarAja rAjya karate the| unake tIna rAniyA~ thIM - aMbikA, aMbAlikA aura aNbaa| tInoM rAniyoM se kramazaH dhRtarASTra, pANDu aura vidura nAmaka tIna putra hue| rAtA dhRtarAja ke bhAI rukmaNa ke putra kA nAma bhISma thaa| dhRtarASTra ke gAndhArI nAmaka rAnI se duryodhana Adi sau putra utpanna hae, jinheM kaurava nAma se jAnA jAtA hai| pANDu ke kuntI aura mAdrI nAmaka do rAniyA~ thiiN| kuntI se karNa nAmaka putra to pANDu ke gupta (gAMdharva) vivAha se huA, jise badanAmI ke bhaya se alaga kara diyA gayA thA aura vaha anyatra palakara bar3A huA tathA yudhiSThira, bhIma aura arjuna tIna putra bAda meM hue| mAdrI se nakula aura sahadeva do putra hue| pANDu ke yudhiSThira, bhIma, arjuna, nakula aura sahadeva - ye pA~ca putra hI pA~ca pANDava nAma se jAne jAte haiN| sureza - hamane to sunA hai ki kaurava aura pANDavoM ke bIca bahuta bar3A yuddha huA thaa| adhyApaka - kaurava aura pANDavoM meM rAjya ke lie Apasa meM tanAva bar3ha gayA thA; para bhISma, vidura aura guru droNAcArya ne bIca meM par3akara samajhautA karA diyA thaa| AdhA rAjya kauravoM ko aura AdhA rAjya pANDavoM ko dilA diyA, para unakA mAnasika dvandva samApta nahIM huaa| rameza - guru droNAcArya kauna the? adhyApaka - tuma guru droNAcArya ke bAre meM bhI nahIM jAnate ho ? ye bhArgavavaMzI, dhanurvidyA meM pravINa AcArya the| inhoMne hI kaurava aura pANDavoM ko dhanurvidyA sikhAI thii| inakA putra azvatthAmA thA, jo inake samAna hI dhanurvidyA meM pravINa thaa| sureza - jaba samajhautA ho gayA thA to phira lar3AI kyoM huI? adhyApaka - tumase kahA thA na ki unakA mana sApha nahIM huA thaa| eka bAra jaba pANDava apane mahala meM so rahe the to kauravoM ne unake ghara meM Aga lagavA dii| rameza - Aga lagavA dI? yaha to bahuta burA kAma kiyA unhoMne / to kyA pANDava usameM jala mare ? DShrutishs.6.naishnuiashvhaskathaskabinetvupamPatmalaPart-1
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~ca pANDava tattvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 ___ adhyApaka - nahIM bhAI, suno ! unhoMne burA kAma to kiyA hii| isaprakAra kI hiMsAtmaka pravRttiyoM se hI deza aura samAja naSTa hote haiN| pANDava to suraMga mArga se nikala gaye para logoM ne yahI jAnA ki pANDava jala gaye haiN| kauravoM kI isa kANDa se loka meM bahuta nindA huI, para ve prasanna the| durjanoM kI pravRtti hI hiMsA meM Ananda mAnane kI hotI hai| rameza - phira pANDava loga kahA~ cale gaye? adhyApaka - kucha kAla to ve guptavAsa meM rahe aura ghUmate-ghUmate rAjA drupada kI rAjadhAnI mAkandI phuNce| vahA~ rAjA drupada kI putrI kA svayaMvara ho rahA thA, jisameM dhanuSa car3hAne vAle ko draupadI varegI - aisI ghoSaNA kI gaI thii| ukta svayaMvara meM duryodhanAdi kaurava bhI Aye hue the, para kisI se bhI vaha devopunIta dhanuSa nahIM car3hAyA gyaa| Akhira meM arjuna ne use kriDAmAtra meM car3hA diyA aura draupadI ne arjuna ke gale meM varamAlA DAla dii| rameza - hamane to sunA hai ki draupadI ne pA~coM pANDavoM ko varA thA? adhyApaka - nahIM bhAI ! draupadI to mahAsatI thii| usane to arjuna ke kaNTha meM varamAlA DAlI thii| vaha to yudhiSThira aura bhIma ko jeTha hone se pitA ke samAna evaM nakula va sahadeva ko devara hone se putra ke samAna mAnatI thii| sureza - to phira aisA kyoM kahA jAtA hai ? adhyApaka - bhAI ! bAta yaha hai ki jaba draupadI arjuna ke gale meM varamAlA DAla rahI thI to varamAlA kA DorA TUTa gayA aura kucha phUla bikhara kara pAsa meM sthita cAra pANDavoM para bhI gira gaye aura unase jalana rakhanevAle tathA draupadI prApta karane kI AzA se Aye hue logoM ne apavAda phailA diyA ki usane pA~coM pANDavoM ko varA hai| pANDava vipra veza meM the| ata: vahA~ upasthita rAjAgaNa va duryodhanAdi kaurava koI bhI unheM pahicAna nahIM pAye, duryodhanAdi ko yaha acchA na lagA ki unakI upasthiti meM eka sAdhAraNa vipra draupadI ko vara le jaave| ataH usane saba rAjAoM ko bhar3akAyA ki mahApratApI rAjAoM kI upasthiti meM eka sAdhAraNa vipra ko draupadI varaNa kare - yaha saba rAjAoM kA apamAna hai| pariNAmasvarUpa duryodhanAdi sahita upasthita saba rAjAgaNa aura pANDavoM meM bhayaMkara yuddha huaa| dhanurdhArI arjuna ke sAmane jaba koI bhI dhanurdhArI Tika na sakA, taba svayaM guru droNAcArya yuddha karane aaye| sAmane gurudeva ko khar3A dekha arjuna vinaya se namrIbhUta ho gayA aura guru ko namaskAra kara bANa dvArA paricaya patra gurudeva ke pAsa bhejaa| guru droNa ko jaba yaha patA calA ki arjuna Adi pANDava abhI jIvita haiM to unheM bahuta prasannatA huI aura unhoMne sabase yaha samAcAra khaa| eka bAra phira guru droNa evaM bhISma pitAmaha ne kaurava aura pANDavoM meM mela-milApa karA diyaa| isaprakAra punaH kaurava aura pANDavoM kA milApa huA tathA ve dubArA AdhAAdhA rAjya lekara hastinApura meM rahane lge| sureza- gurudeva! Apane to pANDavoM ke juA khelane kI bAta kahI thI, vaha to isa kahAnI meM kahIM AI hI nahIM ? ___ adhyApaka - hA~, suno ! eka dina duryodhana aura yudhiSThira zarta lagAkara 'pAsoM kA khela' khela rahe the| unhoMne pAsoM ke khela hI meM 12 varSa ke rAjya ko bhI dAva para lagA diyaa| duryodhana kapaTa se dAva jIta gayA aura yudhiSThirAdi pANDavoM ko 12 varSa ke liye rAjya chor3akara ajJAtavAsa meM rahanA pdd'aa| isaliye to kahA hai - 'zarta lagAkara koI kAma karanA yAnI juA~ khelanA saba anarthoM kI jar3a hai|' AtmA kA hita cAhanevAle puruSa ko isase sadA dUra hI rahanA caahiye| dekho ! mahAbaladhArI evaM usI bhava se mokSa jAnevAle yudhiSThirAdi ko bhI isake sevana ke phalasvarUpa bahuta vipattiyoM kA sAmanA karanA pdd'aa| rameza - to phira ve bAraha varSa taka kahA~ rahe ? adhyApaka - koI eka jagaha thor3e hI rhe| veza badalakara jagaha-jagaha ghUmate rheN| sureza - hamane sunA hai ki bhIma bahuta balavAna thaa| usane mahAbalI kIcaka ko bahuta pITA thaa| adhyApaka - hA~ ! yaha ghaTanA bhI unake bArahavarSIya ajJAtavAsa ke kAla meM hI ghaTI thii| jaba ve vicarate-vicarate virATanagara pahuMce to guptaveza meM hI rAjA virATa ke yahA~ vividha padoM para kAma karane lge| yudhiSThira paNDita banakara, bhIma rasoiyA~ banakara, arjuna nartakI banakara aura nakula tathA sahadeva azvazAlA ke adhikArI bana kara rhe| draupadI bhI mAlina banakara rahane lgii| (28) DShruteshs.s. shrutieshibharaiksihenkhine EvamamratmalaPuri-l
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 pA~ca pANDava tatvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 rAjA virATa kI rAnI kA nAma thA sudarzanA aura usakA bhAI thA kiick| usane draupadI ko sAdhAraNa mAlina samajhA thaa| ataH draupadI ko aneka prakAra ke lobha dikhAkara apanA burA bhAva pragaTa karane lgaa| draupadI ne yaha bAta apane jeTha bhIma se khii| bhIma ne usase kahA ki tuma usase nakalI snehapUrNa bAta banAkara milane kA sthAna aura samaya nizcita kara lenaa| phira maiM saba dekha luuNgaa| pApI kIcaka ko apane kie kI sajA milanI hI caahiye| rameza - phira kyA huA? adhyApaka - phira kyA ? draupadI ne nakalI sneha dvArA usase rAtri kA samaya va ekAnta sthAna nizcita kara liyA, phira bhIma draupadI ke kapaDe pahina kara nizcita sthAna para nizcita samaya ke pUrva hI paha~ca gye| kAmAsakta kIcaka jaba vahA~ pahu~cA to draupadI ko vahA~ AI jAna bahuta prasanna huA aura usase premAlApa karane lagA, kintu usa pApI ko premAlApa kA uttara jaba bhIma ke kaThora muSThikA-prahAroM se milA to tilamilA gyaa| usane apanI zakti anusAra pratirodha karane kA bahuta yatna kiyA para bhIma ke Age usakI eka na calI aura nirmada dIna-hIna dazA meM dekha dayAla bhIma ne bhaviSya meM aisA kAma na karane kI cetAvanI dekara chor3a diyaa| use apane kiye kI sajA mila gii| sureza - usake bAda pANDavoM kA kyA huA? adhyApaka - usake bAda ve apane mAmA ke yahA~ dvArikA cale gye| dvArakAdhIza kRSNa ke pitA vasudeva aura bhagavAna neminAtha ke pitA samudravijaya pANDavoM ke mAmA the| unhoMne bahina sahita Aye apane bhAnajoM kA bahuta Adara-satkAra rAjA hue to pANDavoM ko svabhAvata: hI hastinApura kA mahAmaNDalezvara pada prApta huaa| yudhiSThira gaMbhIra prakRti ke sahaja dharmAnurAgI nyAyavaMta rAjA the, ata: ve dharmarAja yudhiSThira ke nAma se jAne jAte the| bhIma meM zArIrika bala atulanIya thA tathA ve mallavidyA meM advitIya the evaM arjuna apanI bANavidyA meM jagata prasiddha dhanurdhara the| ve bahuta kAla taka zAMtipUrvaka rAjya sukha bhogate rhe| rameza-phira? adhyApaka - phira kyA ? bahuta kAla bAda dvArikA-dAha kI bhayaMkara ghaTanA ne unake hRdaya ko jhakajhora diyA aura unakA citta saMsAra se udAsa ho gayA / eka dina ve virakta-hRdaya pANDava bhagavAna neminAtha kI vandanA ke lie saparivAra unake samavazaraNa meM gye| vahA~ bhagavAna kI divyadhvani ko sunakara unakA vairAgya aura adhika prabala ho gyaa| divyadhvani meM A rahA thA ki - bhogoM meM saccA sukha nahIM hai, saccA sukha AtmA meM hai| AtmA kA hita to AtmA ko samajhakara usase bhinna samasta para-padArthoM se mamatva haTAkara jJAna-svabhAvI AtmA meM ekAgra hone meM hai| laukika lAbha-hAni to puNya-pApa kA khela hai, usameM AtmA kA hita nhiiN| yaha AtmA vyartha hI puNya ke udaya meM harSa aura pApa ke udaya meM viSAda mAnatA hai| manuSya-bhava kI sArthakatA to samasta jagata se mamatva haTAkara Atma-kendrita hone meM hai| bhagavAna kI divyavANI sunakara pA~coM pANDavoM ne usI samaya bhagavAna se bhavabhramaNa kA nAza karanevAlI digambarI dIkSA grahaNa kara lI tathA unakI mAtA kuntI evaM draupadI, subhadrA Adi aneka rAniyoM ne AryikA rAjamatI (rAjula) ke pAsa AryikA ke vrata svIkAra kara liye| sureza - phira? adhyApaka - phira kyA ? pA~coM pANDava munirAja Atma-sAdhanA meM tatpara ho ghora tapazcaraNa karane lge| eka dina ve zatrujaya giri para dhyAnamagna the| usIsamaya vahA~ duryodhana kA vaMzaja yavarodhana AyA aura pANDavoM ko dhyAna avasthA meM dekhakara usakA krodha prajvalita ho gyaa| vaha socane lagA ye hI ve duSTa pANDava haiM, jinhoMne hamAre pUrvaja duryodhanAdi kauravoM kI durdazA kI thii| abhI ye niHsahAya haiM, hathiyAra vihIna haiM, isa samaya inase badalA lenA cAhiye aura inheM kiyaa| sureza - gurujI ! kauravoM aura pANDavoM kA Apasa meM bar3A bhArI yuddha bhI to huA thA ? adhyApaka - hA~ ! huA thA, para vaha yuddha mAtra kaurava aura pANDavoM kA hI nahIM thaa| usa yuddha meM to sampUrNa bhAratavarSa hI ulajha gayA thA, kyoMki usa yuddha meM pANDavoM ke sAtha nArAyaNa zrIkRSNa evaM kauravoM ke sAtha pratinArAyaNa jarAsandha ho gaye the; ata: usa yuddha ne nArAyaNa aura pratinArAyaNa ke mahAyuddha kA rUpa le liyA thaa| jaba usa yuddha meM nArAyaNa zrIkRSNa kI vijaya huI aura ve trikhaNDI arddhacakravartI (29) DShrutishs.6.naishnuiashvhaskathaskabinetvupamPatmalaPart-1
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~ca pANDava tatvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 adhyApaka - bahuta acchA ! Aja tumane saccA aura sArthaka pATha pddh'aa| pratijJA karo ki Aja se kAI kArya zarta lagAkara nahIM kreNge| sureza aura rameza (eka sAtha) hA~ gurudeva ! hama pratijJA karate haiM ki Aja se koI bhI kArya zarta lagAkara nahIM kareMge aura apane sAthiyoM ko bhI zarta lagAkara kAma nahIM karane kI preraNA deNge| prazna - 1. pANDavoM kI kahAnI likhiye? isase hameM kyA zikSA milatI hai ? 2. kyA draupadI ke pA~ca pati the? yadi nahIM, to phira aisA kyoM kahA jAtA hai? pA~ca pANDava apane kie kA majA cakhAnA caahiye| yaha socakara usa duSTa ne lohe ke gahane banAkara unheM Aga meM tapAkara lAlasurkha kara diye aura pA~coM pANDavoM ko dhyAnAvasthA meM pahinAkara kahane lagA, duSToM ! apane kie kA majA ckho| rameza - haiM ! kyA kahA ! usa duSTa ne pANDavoM ko jalA DAlA ? adhyApaka - vaha mahAmuni pANDavoM ko kyA jalAtA, vaha svayaM dveSa kI Aga meM jala rahA thaa| usake dvArA pahinAe garama lohe ke AbhUSaNoM se pANDavoM kI kAyA avazya jala rahI thI, kintu ve svayaM to jJAnAnandasvabhAvI AtmA meM lIna the aura AtmalInatA kI apUrva zItalatA meM ananta zAnta the tathA dhyAna kI jvAlA se zubhAzubha bhAvoM ko bhasma kara rahe the| sureza - phira kyA huA? kyA ve jala gaye? adhyApaka - hA~, unakI pArthiva deha to jala gii| sAtha hI tIna pANDava - yudhiSThira, bhIma aura arjuna ne to kSapaka-zreNI kA ArohaNa kara aSTa karmoM ko bhI jalA DAlA aura kevalajJAna pAkara zatrujaya giri se siddhapada prApta kiyA tathA nakula va sahadeva ne devAyu kA bandha kara sarvArthasiddhi prApta kii| ve bhI vahA~ se Akara eka manuSya bhava dhAraNa karake mokSa prApta kreNge| rameza - acchA to ! zatrujaya isIlie siddhakSetra kahalAtA hai, kyoMki vahA~ se tIna pANDava mokSa gaye the| vaha zatrujaya hai kahA~ ? adhyApaka - hA~ bhAI ! yaha gujarAta prAnta ke saurASTravAle bhAga meM bhAvanagara ke pAsa sthita hai| ise pAlItAnA bhI kahate haiN| sureza - sonagar3ha ke pAsa meN| sonagar3ha to maiM gayA thaa| bhAvanagara ke pAsa hI to sonagar3ha hai| adhyApaka - hA~ bhAI ! sonagar3ha se kula 18 kilomITara hai zatrujaya giri / vahA~ kI vandanA hameM avazya karanI cAhie tathA pANDavoM ke jIvana se zikSA grahaNa karanI caahie| sureza - hA~ ! aba maiM samajhA ki Atma-sAdhanA ke binA laukika jIta-hAra kA koI mahattva nahIM hai| AtmA kI saccI jIta to moha-rAga-dveSa ke jItane meM hai| rameza - aura juA~ ke vyasana meM par3akara mahAparAkramI pANDavoM ko bhI aneka vipattiyoM meM par3anA par3A, ata: hameM koI bhI kAma zarta lagAkara nahIM karanA caahiye| dhRtarAja rAjA rukmaNa rAjA aMbikA rAnI aMbAlikA rAnI aMbA rAnI gaMgA rAnI dhRtarASTra pANDu vidura bhISma pitAmaha gAMdhArI rAnI kuntI rAnI mAdrI rAnI 100 kaurava / / karNa yudhiSThira bhIma (gAMdharva vivAha se) / nakula / sahadeva arjuna (30) DShrutishs.6.naishnuiashvhaskathaskabinetvupamPatmalaPart-1
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAna pAThamAlA,bhAga-1 pATha 9 / bhAvanA battIsI AcArya amitagati (vyaktitva evaM kartRtva) vikrama kI gyArahavIM zatI ke prasiddha AcArya amitagati ko vAkpatirAja muMja kI rAjasabhA meM sammAna kI dRSTi se dekhA jAtA thaa| rAjA maMja ujainI ke rAjA the| ve svayaM bar3e vidvAna va kavi the| AcArya amitagati bahuzruta vidvAna va vividha viSayoM ke grantha-nirmAtA the| unake dvArA racita sabhI grantha saMskRta bhASA meM haiN| unhoMne apanA prasiddha grantha 'subhASita ratnasaMdoha' vi. saM. 1050 meM tathA 'dharmaparIkSA' vi. saM. 1070 meM samApta kiyA thaa| unake granthoM kI viSayavastu aura bhASA-zailI sarala, subodha va rocaka hai| ApakI nimna racanAyeM upalabdha haiM - subhASita ratnasaMdoha, dharmaparIkSA, bhaavnaa-dvaatriNshtikaa| paMcasaMgraha, upAsakAcAra, ArAdhanA bhI inakI racanAe~ haiN| 'subhASita ratnasaMdoha' eka subhASita grantha hai| isameM 32 prakaraNa va 922 chanda haiN| subhASita nIti sAhitya meM inakA mahattvapUrNa sthAna hai| subhASita premiyoM ko inakA adhyayana avazya karanA caahie| 'dharmaparIkSA' saMskRta sAhitya meM apane DhaMga kA eka nirAlA grantha hai| isameM purANoM kI U~TapaTAMga kathAoM aura mAnyatAoM ko manoraMjaka rUpa meM prastuta karake avizvasanIya ThaharAyA gayA hai| yaha 1945 chandoM kA grantha hai| tattvapremiyoM ko isakA adhyayana avazya karanA caahie| prastuta pATha ApakI bhAvanA-dvAtriMzatikA' kA hindI padyAnuvAda hai, jo ki zrI jugalakizorajI 'yugala', koTA ne kiyA hai| bhAvanA battIsI prema bhAva ho saba jIvoM se, guNIjanoM meM harSa prbho| karuNA-srota baheM dukhiyoM para, durjana meM madhyastha vibho // 1 // yaha ananta bala-zIla AtamA, ho zarIra se bhinna prbho| jyoM hotI talavAra myAna se, vaha ananta bala do mujhako / / 2 / / sukha-dukha, vairI-bandhu varga meM, kA~ca-kanaka meM samatA ho| vana-upavana, prAsAda'-kuTI meM, nahIM kheda nahiM mamatA ho / / 3 / / jisa sundaratama patha para calakara, jIte moha mAna mnmth| vaha suMdara-patha hI prabhu merA, banA rahe anuzIlana patha / / 4 / / ekendriya Adika prANI kI, yadi maiMne hiMsA kI ho| zuddha hRdaya se kahatA hU~ vaha, niSphala ho duSkRtya prabho / / 5 / / mokSamArga pratikUla pravartana, jo kucha kiyA kaSAyoM se| vipatha -gamana saba kAluSa mere, miTa jAyeM sadbhAvoM se / / 6 / / catura vaidya viSa vikSata karatA, tyoM prabhu! maiM bhI Adi upA~ta / apanI niMdA Alocana se, karatA hU~ pApoM ko zAnta / / 7 / / satya ahiMsAdika vrata meM bhI, maiMne hRdaya malIna kiyaa| vrata-viparIta pravartana karake, zIlAcaraNa vilIna kiyA / / 8 / / kabhI vAsanA kI saritA kA, gahana -salila mujha para chaayaa| pI-pIkara viSayoM kI madirA, mujhameM pAgalapana aayaa||9|| maiMne chalI aura mAyAvI, ho asatya AcaraNa kiyaa| para-nindA gAlI cugalI jo, mu~ha para AyA vamana kiyaa||10|| nirabhimAna ujjvala mAnasa ho, sadA satya kA dhyAna rhe| nirmala jala kI saritA sadRza, hiya meM nirmala jJAna bahe / / 11 / / 1. mahala, 2. kAmadeva, 3. viruddha, 4. khoTA mArga, 5. naSTa, 6. sadAcAra, 7. lopa, 8. indriyoM-viSayoM kI cAha 1. jaina sAhitya aura itihAsa : nAthUrAma premI, pRSTha : 275 (31) 1. gaharA Shuru . rulesh t ri
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanA battIsI tatvajJAna pAThamAlA, bhAga-1 muni cakrI' zakrI ke hiya meM, jisa ananta kA dhyAna rhe| gAte veda purANa jise vaha, parama deva mama hRdaya rahe / / 12 / / darzana-jJAna svabhAvI jisane, saba vikAra hI vamana kiye| parama dhyAna gocara paramAtama, parama deva mama hRdaya rahe / / 13 / / jo bhavaduHkha kA vidhvaMsaka hai, vizva vilokI jisakA jJAna / yogI jana ke dhyAna gamya vaha, base hRdaya meM deva mahAna / / 14 / / mukti-mArga kA digdarzaka hai, janma-maraNa se parama atIta / niSkalaMka trailokya-darzi vaha, deva rahe mama hRdaya samIpa / / 15 / / nikhila-vizva ke vazIkaraNa meM, rAga rahe nA dveSa rhe| zuddha atIndriya jJAnasvarUpI, parama deva mama hRdaya rahe / / 16 / / dekha rahA jo nikhila-vizva ko, karmakalaMka vihIna vicitra / svaccha vinirmala nirvikAra vaha, deva kare mama hRdaya pavitra / / 17 / / karmakalaMka achUta na jisakA, kabhI chU sake divyaprakAza / moha-timira ko bheda calA jo, parama zaraNa mujhako vaha Apta' / / 18 / / jisakI divyajyoti ke Age, phIkA par3atA suuryprkaash| svayaM jJAnamaya sva-para prakAzI, parama zaraNa mujhako vaha Apta / / 19 / / jisake jJAna rUpa darpaNa meM, spaSTa jhalakate sabhI padArtha / Adi anta se rahita zAnta ziva, paramazaraNa mujhako vaha Apta / / 20 / / jaise agni jalAtI taru ko, taise naSTa hue svayameva / bhaya-viSAda-cintA saba jisake, parama zaraNa mujhako vaha deva / / 21 / / tRNa, caukI, zila zaila, zikhara nahIM, AtmasamAdhi keAsana / saMstara, pUjA, saMgha-sammilana, nahIM samAdhi ke sAdhana / / 22 / / iSTa-viyoga', aniSTa-yoga meM, vizva manAtA hai mAtama / heya" sabhI hai vizva vAsanA, upAdeya2 nirmala Atama / / 23 / / 1. cakravartI, 2. indra, 3. saMpUrNa vizva ko jAnanevAlA, 4. rahita, 5. deva, 6. zilA, 7. parvata kI coTI, 8. priya padArthoM kA bichur3a jAnA, 9. apriya padArthoM kA saMyoga, 10. zoka, 11. tyAjya, 12. grahaNa karane yogya bAhya jagata kucha bhI nahIM merA, aura na bAhya jagata kA maiN| yaha nizcaya kara chor3a bAhya ko, mukti hetu nita svastha rameM / / 24 / / apanI nidhi to apane meM hai, bAhya vastu meM vyartha prayAsa / jaga kA sukha to mRga-tRSNA hai, jhUThe haiM usake puruSArtha / / 25 / / akSaya hai zAzvata hai AtmA, nirmala jJAnasvabhAvI hai| jo kucha bAhara hai, saba para hai, karmAdhIna vinAzI hai / / 26 / / tana se jisakA aikya nahIM, ho suta-tiya-mitroM se kaise| carma dUra hone para tana se, roma samUha raheM kaise / / 27 / / mahA kaSTa pAtA jo karatA, para padArtha jar3a deha sNyog| mokSa-mahala kA patha hai sIdhA, jar3a cetana kA pUrNa viyoga / / 28 / / jo saMsAra patana ke kAraNa, una vikalpa-jAloM ko chodd'| nirvikalpa, nirdvandva AtamA, phira-phira lIna usI meM ho / / 29 / / svayaM kiye jo karma zubhAzubha, phala nizcaya hI ve dete| kareM Apa phala deya anya' to, svayaM kiye niSphala hote / / 30 / / apane karma sivAya jIva ko, koI na phala detA kucha bhii| para detA hai yaha vicAra taja, sthira ho chor3a pramAdI buddhi / / 31 / / nirmala, satya, zivaM, sundara hai, amitagati' vaha deva mahAna / zAzvata nija meM anubhava karate, pAte nirmala pada nirvANa / / 32 / / 1. satata rahanevAlA, 2. ajIva zarIrAdika, 3. alaga ho jAnA, 4. saMsAra ke pacar3o se rahita, 5. kArya svayaM kare aura apane kiye karma (kArya) kA phala dUsare ke AdhIna ho to saMsAra meM puruSArtha karane kA koI mahattva nahIM raha jaataa| prazna - 1. uparokta bhAvanA meM se koI do chanda jo Apako rucikara lage hoM, arthasahita likhie| 2. AcArya amitagati ke vyaktitva va kartRtva para prakAza ddaalie| DShrutishs.6.naishnuiashtankathaskabindeavagamPatmalaPart-1