Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates ( zrI ToDaramala granthamAlA kA bIsavA~ puSpa ) tattvajJAna pAThamAlA bhAga 1 (zrI vItarAga - vijJAna vidyApITha parIkSA borDa dvArA nirdhArita ) sampAdaka : DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema. e., pIeca. DI. saMyuktamaMtrI, paMDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura prakAzaka : maMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e - 4, bApUnagara, jayapura 302015 (rAja. .) Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates Thanks & Our Request This shastra has been donated to mark the 15th svargvaas anniversary (28 September 2004) of, Laxmiben Premchand Shah, by her daughter, Jyoti Ramnik Gudka, Leicester, UK who has paid for it to be "electronised" and made available on the Internet. Our request to you: 1) We have taken great care to ensure this electronic version of TattvaGnaan Pathmala - Part 1 is a faithful copy of the paper version. However if you find any errors please inform us on rajesh@ AtmaDharma.com so that we can make this beautiful work even more accurate. 2) Keep checking the version number of the on-line shastra so that if corrections have been made you can replace your copy with the corrected one. Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates Version Number 001 Date Version History Changes First electronic version. Error corrections made: Errors in Original Physical Version 7 Oct 2004 Page No. 7, Line 4:34 Page No. 9, Line 1: T Page No. 9, Line 25: T Page No. 9, Line 1: Teft Page No. ,20 Line 9: Page No. 29 Line 23: Ha Page No., 30Line 6: HT Page No. 30, Line 28: Page No. 31, Line 1: Page No. 32, Line 3: Page No. 32, Line 8: H Page No. 35, Line 9: GIT Page No. 39, Line 8: Page No. 39, Line 10: 3 Page No. 66, Line 2: T Electronic Version Corrections unake zailI phira zailI sAmanA sarvotkRSTa samAna hotA naimittika vAstavika mAna GIGGI samyaktva upabhoga svastha Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates sarvAdhikAra surakSita * hindI prathamAvRtti : 5,500 (1972 I.) dvitIyavRtti : 4,000 (akTUbara , 1977 ) tRtIyAvRtti : 5,200 (1 janavarI 1983) caturthAvRtti : 3,200 (2 akTUbara 1989) gujarAtI : prathamAvRtti 2,100 (1977 I.) mudraka : agravAla prinTarsa, dillI Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates viSaya-sUcI krama oh & | OM | nAma pATha lekhaka zrI sImandhara pUjana | DaoN. hukamacanda bhArilla, jayapura sAta tattva sambandhI bhUleM | paM. ratanacanda bhArilla, vidizA lakSaNa aura lakSaNAbhAsa DaoN. hukamacanda bhArilla, jayapura paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka zrI nemIcandajI pATanI, AgarA kI gyAraha pratimAyeM sukha kyA hai ? | DaoN. hukamacanda bhArilla, jayapura paMca bhAva paM. khImacanda jeThAlAla seTha, sonagar3ha cAra abhAva DaoN. hukamacanda bhArilla , jayapura pAMca pANDava DaoN. hukamacanda bhArilla , jayapura bhAvanA battIsI zrI yugalakizorajI , 'yugala', koTA | 7 | | | 61 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 1 zrI sImaMdhara pUjana sthApanA bhagavAna / bhava - samudra sImita kiyo, sImaMdhara kara sImita' nijajJAna ko, pragaTyo pUraNa jJAna // pragaTyo pUraNa jJAna vIrya - darzana sukhadhArI, samayasAra avikAra vimala caitanya - vihArI / aMtarbala se kiyA prabala ripu-moha parAbhava, are bhavAntaka! karo abhaya hara lo merA bhv|| OM hrIM zrI sImaMdharajina ! atra avatara avatara saMvauSaT / atra tiSTha tiSTha ThaH ThaH / atra mama sannihito bhava bhava vaSaT / jala prabhuvara tuma jala-se zItala ho, jala-se nirmala avikArI ho, mithyAmala dhone ko jinavara, tumahI to mala - parihArI ho / tuma samyagjJAnajalodadhi ho, jaladhara amRta barasAte ho, bhavijana- mana-mIna - prANadAyaka, bhavijana- mana- jalaja khilAte ho / he jJAnapayonidhi sImaMdhara ! yaha jJAna-pratIka samarpita hai, ho zAnta jJeyaniSThA merI, jala se caraNAmbuja carcita hai / / OM hrIM zrI sImaMdharajinendrAya janmajarAmRtyuvinAzanAya jalam nirvapAmIti svaahaa| caMdana caMdana-sama candravadana jinavara, tuma candra- kiraNa se sukhakara ho, bhava-tApa nikaMdana he prabhuvara! sacamuca tuma hI bhava - duHkha - hara ho / jala rahA hamArA anta stala, prabhu icchAoM kI jvAlA se, yaha zAnta na hogA he jinavara, re! viSayoM kI madhuzAlA se / cira aMtardAha miTAne ko, tumahI malayAgiri caMdana ho, caMdana se caracUM caraNAMbuja, bhavatapahara ! zata zata vaMdana ho / / OM hrIM zrI sImaMdharajinendrAya saMsAratApavinAzanAya caMdanam nirvapAmIti svaahaa| 1 jJAna ko para se haTA kara apane meM hI lagAnA / 3 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates akSata prabhu ! akSatapura ke vAsI ho, maiM bhI terA vizvAsI kSata-vikSata meM vizvAsa nahIM, tere pada kA pratyAzI akSata kA akSata - saMbala le, liyA tumane, akSata-vijJAna diyA jaga ko, akSata-brahmANDa kiyA tumane / akSata abhilASI, akSata ataeva caraNa lAyA, akSata - sAmrAjya maiM kevala nirvANa - zilA OM hrIM zrI sImaMdharajinendrAya akSayapadaprAptaye prakSatam nirvapAmIti svAhA / ke saMgama-sA, dhavalAkSata mere mana bhAyA / / puSpa tuma surabhita jJAna - sumana ho prabhu, nahiM rAga-dveSa durgaMdha kahIM, sarvAMga sukomala cinmaya tana, jaga se kucha bhI sambandha nahIM / nija aMtarvAsa suvAsita ho, zunyAntara para kI mAyA se, caitanya-vipina ke citaraMjana, ho dUra jagata kI chAyA se / sumanoM se mana ko rAha milI, prabhu kalpabeli se yaha lAyA, inako pA cahaka uThA mana - khaga, bhara coMca caraNa meM le AyA / / OM hrIM zrI sImaMdharajinendrAya kAmabANavidhvaMsanAya puSpam nirvapAmIti svAhA / naivedya Ananda rasAmRta ke draha ho, nIrasa jar3atA kA dAna nahIM, tuma mukta kSudhA ke vedana se, SaTsa kA nAma-nizAna nahIM / vidha- vidha vyaMjana ke vigraha se, prabhu bhUkha na zAMta huI merI, AnaMda sudhArasa nirbhara tuma, prataeva zaraNa lI prabhu terI / cira- tRpti - pradAyI vyaMjana se, ho dUra kSudhA ke aMjana ye, kSutpIr3A kaise raha legI ? jaba pAye nAtha niraMjana se / / OM hrIM zrI sImandharajinendrAya kSudhArogavinAzanAya naivedyam nirvapAmIti svaahaa| dIpa cinmaya-vijJAna-bhavana adhipati, tuma lokAloka prakAzaka ho, kaivalya-kiraNa se jyotita prabhu ! tuma mahAmohatama nAzaka ho / tuma ho prakAza ke puMja nAtha ! prAvaraNoM kI parachAMha nahIM, pratibimvita pUrI jJeyAvali, para cinmayatA ko grAMca nahIM / / 1 pUrNa zuddha svabhAva paryAya / 4 Please inform us of any errors on rajesh@Atma Dharma.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates le AyA dIpaka caraNoM meM, re ! aMtara Alokita kara do. prabhu tere mere antara' ko, avilaMba nirantara se bhara do // OM hrIM zrI sImandharajinendrAya mohAMdhakAravinAzanAya dIpam nirvapAmIti svaahaa| dhUpa dhU-dhU jalatI duHkha kI jvAlA, prabhu trasta nikhila jagatItala hai, beceta par3e saba dehI haiM, calatA phira rAga prabhaMjana hai / yaha dhUma ghUmarI - khA-khAkara, ur3a rahA gagana kI galiyoM meM, ajJAnatamAvRta cetana jyo, caurAsI kI raMga-raliyoM meM / saMdeza dhUpa kA tAttvika prabhu, tuma huye UrdhvagAmI jaga se, pragaTe dazAMgaLe prabhuvara tuma ko, aMtaH dazAMga kI saurabha se // OM hrIM zrI sImandharajinendrAya praSTakarmadahanAya dhUpam nirvapAmIti svaahaa| phala zubha - azubha vRtti ekAMta duHkha, atyaMta malina saMyogI hai, ajJAna vidhAtA hai isakA, nizcita caitanya virodhI hai / kAMToM sI paidA ho jAtI, caitanya - sadana ke AMgana meM, caMcala chAyA kI mAyA sI, ghaTatI kSaNa meM bar3hatI kSaNa meM / terI phala-pUjA kA phala prabhu ! ho zAMta zubhAzubha jvAlAyeM, madhukalpaphaloM sI jIvana meM prabhu ! zAMti latAyeM chA jAyeM / / OM hrIM zrI sImandharajinendrAya mokSaphalaprAptayeM phalam nirvapAmIti svAhA / argha nirmala -jala-sA prabhu nija svarUpa, pahicAna usI meM lIna hue, bhava-tApa utarane lagA tabhI caMdana-sI uThI hilora hiye / abhirAma - bhavana prabhu akSata kA, saba zakti-prasUna lage khilane, kSuta-tRSA aThAraha doSa kSINa. kaivalya pradIpa lagA jalane / miTa calI capalatA yogoM kI, karmoM ke IMdhana dhvasta hue, phala huA prabho ! aisA madhurima, tuma dhavala niraMjana svasta hue / / OM hrIM zrI sImandharajinendrAya anarghapadaprAptaye ardham nirvapAmIti svAhA / 1. pharka 2. uttama kSamAdi daza dharma / 5 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jayamAlA vaidehI ho deha meM, ataH videhI nAtha / sImaMdhara nija sIma meM, zAzvata karo nivaas|| zrI jina pUrva videha meM, vidyamAna arhNt| vItarAga sarvajJa zrI, sImaMdhara bhagavaMta / / he jJAnasvabhAvI sImaMdhara, tuma ho asIma AnandarUpa / apanI sImA meM sImita ho, phira bhI ho tuma trailokya bhUpa / / mohAndhakAra ke nAza hetu, tuma hI ho dinakara ati pracaMDa / ho svayaM akhaMDita karma zatru ko, kiyA Apane khaMDa-khaMDa / / gRhavAsa rAga kI Aga tyAga, dhArA tumane munipada mahAna / Atma-svabhAva sAdhana dvArA, pAyA tumane paripUrNa jJAna / / tuma darzanajJAna-divAkara ho, vIraja maMDita AnandakaMda / tuma hue svayaM meM svayaM pUrNa, tuma hI ho sacce pUrNa canda / / pUrava videha meM he jinavara, ho Apa Aja bhI vidyamAna / ho rahA divya upadeza, bhavya pAra he nitya adhyAtma-jJAna / / zrI kuMdakuMda prAcAryadeva ko, milA Apase divya jJAna / AtmAnubhUti se kara pramANa, pAyA unane Ananda mahAna / / pAyA thA unane samayasAra, apanAyA unane samayasAra / samajhAyA unane samayasAra, hogaye svayaM ve samayasAra / / de gaye hameM ve samayasAra, gA rahe Aja hama samayasAra / hai samayasAra basa eka sAra, hai samayasAra bina saba asAra / / maiM hU~ svabhAva se samayasAra, paraNati ho jAve samayasAra / hai yahI cAha, hai yahI rAha , jIvana ho jAve samayasAra / / OM hrIM zrI sImandharajinendrAya anarghapadaprAptaye jayamAlArgham nirvapAmIti svaahaa| samayasAra hai sAra, aura sAra kucha hai nahIM / mahimA aparampAra, samayasAramaya ApakI / / puSpAMjali kSipet prazna1. jala, caMdana aura phala kA chanda arthasahita likhie| 400 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 2. sAta tattva sambandhI bhUleM AcAryakalpa paMDita ToDaramalajI (vyaktitva evaM kartRtva) AcAryakalpa paMDita ToDaramalajI ke pitA zrI jogIdAsajI khaNDelavAla di. jaina godikA gotraja the aura mA~ thI rNbhaabaaii| ve vivAhita the| unake do putra the -harizcandra aura gumaaniiraam| gumAnIrAma mahAn pratibhAzAlI aura unake samAna hI krAntikArI the| yadyati paMDitajI kA adhikAMza jIvana jayapura meM hI bItA kintu unheM apanI AjIvikA ke liye kucha samaya siMghANA avazya rahanA par3A thaa| ve vahA~ dillI ke eka sAhukAra ke yahA~ kArya karate the| paramparAgata mAnyatAnusAra unakI Ayu yadyapi 27 varSa mAnI jAtI hai kintu unakI sAhityasAdhanA, jJAna va navInatama prApta ullekhoM va pramANoM ke AdhAra para yaha nizcita ho cukA hai ki ve 47 varSa taka jIvita rhe| unakI mRtyu tithi vi. saM. 1823-24 lagabhaga nizcita hai, ataH unakA janma vi. saM. 177677 meM honA caahiye| unakI sAmAnya zikSA jayapura kI eka AdhyAtmika ( terApaMtha) zailI meM huI parantu agAdha vidvattA kevala apane kaThina zrama evaM pratibhA ke bala para hI unhoMne prApta kI, use bAMTA bhI dila kholkr| ve pratibhAsampanna, meghAvI aura adhyayanazIla the| prAkRta, saMskRta aura hindI ke atirikta, unheM kannaDa bhASA kA bhI jJAna thaa| Apake bAre meM vi. saMvat 1821 meM vra. rAyamala indradhvaja vidhAna mahotsava patrikA meM likhate haiM - "aise mahaMta buddhi ke dhAraka puruSa isa kAla virSe honA durlabha hai, tAteM vAsuM mile sarva saMdeha dUra hoya haiN| Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates Apa svayaM mokSamArga prakAzaka meM apane adhyayana ke bAre meM likhate haiM, "TIkA sahita samayasAra, paMcAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra, gommaTasAra, labdhisAra, trilokasAra, tattvArthasUtra ityAdi zAstra; aru kSapaNAsAra, puruSArthasiddhayupAya, aSTapAhur3a, grAtmAnuzAsana Adi zAstra; aru zrAvaka muni ke AcAra ke nirUpaka aneka zAstra; aru suSThu kathA sahita purANAdi zAstra ityAdI aneka zAstra haiM; tini viSai hamAre buddhi anusAra abhyAsa vartte hai / " unhoMne apane jIvana me choTI bar3I bAraha racanAe~ likhI jinakA parimANa karIba eka lAkha zloka pramANa haiM, pAMca hajAra pRSTha ke karIba / inameM kucha to lokapriya graMthoM kI vizAla prAmaNika TIkAe~ haiM aura kucha haiM svataMtra racanAe~ / gadya aura padya donoM rUpoM meM pAI jAtI haiN| ve kAlakramAnusAra nimnalikhita haiM :(1) rahasyapUrNa ciTThI (vi. saM. 1811 ) (2) gommaTasAra jIvakANDa bhASA TIkA (3) gommaTasAra karmakANDa bhASA TIkA (4) arthasaMdRSTi adhikAra (5) labdhisAra bhASA TIkA (6) kSapaNAsAra bhASA TIkA (7) (8) (9) (10) mokSamArga-prakAzaka (apUrNa) ( 11 ) AtmAnuzAsana bhASA TIkA ( 12 ) puruSArthasiddhayupAya bhASA TIkA (apUrNa) ise paM. daulatarAma kAsalIvAla ne vi. saM. 1827 meM pUrNa kiyaa| * gommaTasAra pUjA trilokasAra bhASA TIkA samozaraNa racanA varNana * samyagjJAna caMdrikA (vi. saM. 1818 ) gommaTasAra jIvakANDa va karmakANDa bhASA TIkA, labdhisAra va kSapaNAsAra bhASA TIkA evaM arthasaMdRSTi adhikAra kA 'samyagjJAna caMdrikA' bhI kahate haiN| 8 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates unakI gadya zailI parimArjita , prauDha evaM sahaja bodhagamya haiN| unakI zailI kA sundaratama rUpa unake maulika graMtha 'mokSamArga prakAzaka' meM dekhane ko milatA hai| unakI bhASA mUlarUpa meM braja hote hue bhI usameM khar3I bolI kA khar3Apana bhI hai aura sAtha hI sthAnIya raMgata bhii| unakI bhASA unake bhAvoM ko vahana karane meM pUrNa samartha va parimArjita hai| Apake saMbaMdha meM vizeSa jAnakArI ke liye 'paMDita ToDaramala : vyaktitva aura kartRtva' nAmaka graMtha dekhanA caahiye| prastuta aMza 'mokSamArga prakAzaka' ke saptama adhikAra ke AdhAra para likhA gayA hai| nizcaya-vyavahAra kI vizeSa jAnakArI ke liye mokSamArga prakAzaka' ke saptama adhikAra kA adhyayana karanA caahiye| sAta tattva sambandhI bhUleM __jaba taka jIvAdi sAta tattvoM kA viparItAbhiniveza rahita sahI bhAvabhAsana na ho, taba taka samyagdarzana kI prApti nahIM ho sakatI hai| jaina zAstroM kA adhyayana kara lene para bhI mithyAdRSTi jIva ko tattva kA sahI bhAvabhAsana nahIM hotaa| jIva aura ajIva tattva sambandhI bhUla 1. jaina zAstroM meM varNita jIva ke trasa-sthAvarAdi tathA guNasthAna, mArgaNA Adi bhedoM tathA ajIva ke pudgalAdi bhedoM va varNAdi paryAyoM ko to jAnatA hai, para adhyAtma zAstroM meM varNita bhedavijJAna aura vItarAga dazA hone ke kAraNabhUta kathana ko nahIM phicaantaa| 2. yadi prasaMgavaza unheM jAna bhI le to zAstrAnusAra jAna letA hai, parantu apane ko Apa rUpa jAnakara para kA aMza apane meM na milAnA aura apanA aMza para meM na milAnA - aisA saccA zraddhAna nahIM krtaa| 3. anya mithyAdRSTiyoM ke samAna yaha bhI AtmAzrita jJAnAdi tathA zarIrAzrita upadeza, upavAsAdi kriyAoM meM apanatva' mAnatA hai| 4. zAstrAnusAra AtmA kI carcA karatA phira bhI yaha anubhava nahIM karatA ki maiM prAtmA hU~ aura zarIrAdi mujhase bhinna hai, jaise aura hI kI bAteM kara rahA ho - aise hI zarIrAdi aura AtmA ko bhinna batAtA hai| 1 ulTI mAnyatA yA ulTA abhiprAya 2 antaraMga jJAna 3 apanApana Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates 5. jIva aura pudgala ke paraspara nimitta se aneka kriyAyeM hotI haiM, unheM donoM kI sammilita kriyA mAnatA hai| yaha nahIM jAnatA ki yaha jIva kI kriyA hai, pudgala isakA nimitta hai; yaha pudgala kI kriyA hai, jIva isakA nimitta hai-aisA bhinna-bhinna bhAva bhAsita nahIM hotaa| Asrava tattva sambandhI bhUla 1. hiMsAdi rUpa pApAstravoM ko to heya mAnatA hai, para ahiMsAdi rUpa puNyAstravoM ko upAdeya mAnatA hai; kintu donoM baMdha ke kAraNa hone se heya hI haiN| 2. jahA~ vItarAga hokara jJAtA dRSTA rUpa rahe, vahA~ nirbaMdha hai, vahI upAdeya hai| jaba taka aisI dazA na ho, taba taka prazastarAga rUpa pravartana kare; parantu zraddhA to aisI rakhe ki yaha bhI baMdha kA kAraNa hai, heya hai| zraddhA meM ise mokSamArga mAne to mithyAdRSTi hI hai| 3. mithyAtvAdi prAstravoM ke antaraMga svarUpa ko to pahicAnatA nahIM hai; unake bAhya rUpa ko hI prAstrava mAnatA hai| jaise:(ka) gRhIta mithyAtva ko hI mithyAtva jAnatA hai; parantu anAdi pragRhIta mithyAtva hai, use nahIM phicaantaa| ___ bAhya jIvahiMsA aura indriya-mana ke viSayoM meM pravRtti ko avirati jAnatA hai, para hiMsA meM pramAda pariNati mUla hai tathA viSaya sevana meM abhilASA mUla hai, use nahIM jaantaa| (ga) bAhya krodhAdi ko hI kaSAya mAnatA hai| abhiprAya meM jo rAga-dveSa rahate haiM, unheM nahIM phicaantaa| bAhya ceSTA ko hI yoga mAnatA hai| antaraMga zaktibhUta yoga ko nahIM jaantaa| 4. jo antaraMga abhiprAya meM mithyAtvAdirUpa rAgAdibhAva haiM, vastutaH ve hI prAstrava bhAva haiN| inakI pahicAna na hone se prAstrava tattva kA bhI sahI zraddhAna nahIM hai| 1. tyAgane yogya 2. grahaNa karane yogya 3. baMdha kA prabhAva , 4. zubha rAga, 5. icchA (gha) 10 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates baMdha tattva sambandhI bhUla pApabaMdha ke kAraNa azubha bhAvoM ko to bUrA jAnatA hai, para puNyabaMdha ke kAraNa zubha bhAvoM ko bhalA mAnatA hai / puNya-pApa kA bheda to praghAti karmoM meM hai, ghAtiyA to pAparUpa hI haiM tathA zubha bhAvoM ke kAla meM bhI ghAti karma to baMdhate hI rahate hai, ataH zubha bhAva baMdha ke hI kAraNa hone se bhale kaise ho sakate haiM ? saMvara tattva sambandhI bhUla 1. ahiMsAdirUpa zubhAstravoM ko saMvara jAnatA hai, para eka hI kAraNa se puNyabaMdha aura saMvara donoM kaise ho sakate haiM ? isakA use patA nahIM / 2. zAstra meM kahe saMvara ke kAraNa gupti, samiti, dharma, anuprekSA, pariSahajaya aura cAritra ko bhI yathArtha nahIM jAnatA / jaise : (ka) pApa ciMtavana na kare, mauna dhAraNa kare, gamanAdi na kare, use gupti mAnatA hai; para bhakti prAdirUpa prazastarAga se nAnA vikalpa' hote haiM, unakI tarapha lakSya nahIM / vItarAgabhAva hone para mana-vacana-kAya kI ceSTA na ho vahI saccI gupti hai| (kha) isI prakAra yatnAcAra pravRtti ko samiti mAnatA hai, para use yaha patA nahIM ki hiMsA ke pariNAmoM se pApa hotA hai aura rakSA ke pariNAmoM se saMvara kahoge to puNyabaMdha kisase hogA ? muniyoM ke kiMcit rAga hone para gamanAdi kriyA hotI hai, vahA~ una kriyAoM meM pratyAsakti ke abhAva meM pramAdarUpa pravRtti nahIM hotI / tathA anya jIvoM ko duHkhI karake apanA gamanAdi prayojana nahIM sAdhate, ataH svayameva dayA palatI hai yahI saccI samiti hai| (ga) baMdhAdika ke bhaya se, svarga-mokSa ke lobha se krodhAdi na kre| krodhAdi kA abhiprAya miTA nahIM, para apane ko kSamAdi dharma kA dhAraka mAnatA hai / tattvajJAna ke abhyAsa se jaba koI padArtha iSTa aura aniSTarUpa bhAsita nahIM hote, taba svayameva hI krodhAdi utpanna nahI hote taba saccA dharmaM hotA hai / 1 rAgadveSa-yukta vicAra - -- 11 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates (gha) anityAdi bhAvanA ke cintavana se zarIrAdika ko burA jAna udAsa hone ko anuprekSA kahatA hai para usakI udAsInatA dveSarUpa hotI hai| vastu kA sahI rUpa pahicAna kara bhalA jAna rAga nahIM karanA, burA jAna dveSa nahIM karanA - yaha saccI udAsInatA hai| (ca) kSudhAdika hone para usake nAza kA upAya nahIM karane ko pariSahajaya jAnatA hai; antara meM klezarUpa pariNAma rahate hai, una para dhyAna nahIM detaa| iSTa-aniSTa meM sukhI-duHkhI nahIM honA va jJAtA-dRSTA rahanA yahI - saccA pariSahajaya hai| (cha) hiMsAdi ke tyAga ko cAritra mAnatA hai tathA mahAvratAdi zubha yoga ko upAdeya mAnatA hai, para tattvArthasUtra meM prAstravAdhikAra meM aNuvrata mahAvrata ko prAstravarUpa kahA hai| ve upAdeya kaise ho sakate haiM ? tathA baMdha kA kAraNa hone se mahAvratAdi ko cAritrapanA sambhava nahIM hai| sakala kaSAya rahita udAsIna bhAva , usI kA nAma cAritra hai| munirAja manda kaSAyarUpa mahAvratAdi kA pAlana to karate haiM para unheM mokSamArga nahIM maante| nirjarA tattva sambandhI bhUla 1. vItarAga bhAvarUpa tapa ko to jAnatA nahIM hai, bAhyakriyA meM hI lIna rahe, use hI tapa mAnakara usase nirjarA mAnatA hai| 2. use yaha patA nahIM ki jitanA zuddha bhAva hai, vaha to nirjarA kA kAraNa hai aura jitanA zubha bhAva hai vaha baMdha kA kAraNa hai| nizcaya dharma to vItarAga bhAva hai, vahI nirjarA kA kAraNa hai| mokSa tattva sambandhI bhUla 1. mokSa aura svarga ke sukha ko eka jAti kA mAnatA hai; jabaki svargasukha indriyajanya hai aura mokSasukha atiindriy| 2. svarga aura mokSa ke kAraNa ko bhI eka mAnatA hai, jabaki svarga kA kAraNa zubha bhAva hai aura mokSa kA kAraNa zuddha bhaav| 12 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates isa prakAra jaina zAstroM ke par3ha lene ke bAda bhI sAtoM tattvoM kA viparIta zraddhAna banA rahatA hai / prazna - 1. jaina zAstroM ke adhyayana kara lene para bhI kyA koI jIva mithyAdRSTi raha sakatA hai? yadi hA~, to kisa prakAra ? spaSTa kIjie / 2. yaha AtmA jIva aura ajIva ke sambandha meM kyA bhUla karatA hai ? 3. puNya ko mukti kA kAraNa mAnane meM kyA Apati hai ? isa mAnyatA se kauna-kauna se tattva sambandhI bhUleM hoMgI ? 4. svarga aura mokSa meM kAraNa aura svarUpa kI apekSA bheda btaaiye| 5. saMkSipta TippaNiyA~ likhe - gupti, samiti, dharma, anuprekSA, cAritra, mithyAtva, avirati, kssaay| 6. paM. ToDaramalajI ke vyaktitva evaM kartRtva para saMkSipta prakAza DAlie / 13 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 3 lakSaNa aura lakSaNAbhAsa abhinava dharmabhUSaNa yati vyaktitva evaM kartRtva (1358-1418 I.) dharmabhUSaNa nAma ke kaI jaina sAhityakAra hue haiN| una sabase pRthak batalAne ke lie inake nAma ke Age abhinava zabda aura anta meM yati zabda jur3A milatA hai| ye kundakundAmnAyI the aura inake guru kA nAma varddhamAna thaa| inakA astitva 1258 se 1418 I. taka mAnA jAtA haiN| inake prabhAva aura vyaktitva sucaka jo ullekha milate haiM unase patA calatA hai ki ye apane samaya ke bar3e hI prabhAvazAlI vyaktitva vAle mahApuruSa the| rAjAdhirAja paramezvara kI upAdhi se vibhUSita prathama devarAya inake caraNoM meM mastaka jhukAyA karate the| jainadharma kI prabhAvanA karanA to inake jIvana kA vrata thA hI, kintu grantharacanA kArya meM bhI inhoMne apanI anokhI sUjhabUjha, tArkika zakti aura vidvattA kA pUrA-pUrA upayoga kiyA hai| Aja hameM inakI ekamAtra amara racanA 'nyAyadIpikA' prApta hai, jisakA jaina nyAya meM apanA eka viziSTa sthAna hai| 'nyAyadIpikA' saMkSipta, kintu atyanta suvizada evaM mahattvapUrNa kRti hai| isameM saMkSepa meM pramANa aura naya kA tarkasaMgata varNana hai| yadyapi nyAyagranthoM kI bhASA adhikAMzataH durUha aura gaMbhIra hotI hai, kintu isa grantha kI bhASA sarala evaM subodha saMskRta hai| 1. nyAyadIpikA prastAvanA : vIra sevA maMdira, sarasAvA, pRSTha 92-93 2. vahI, pRSTha 99-100 3. miDiyAvala jainijhama, pRSTha 299 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates lakSaNa aura lakSaNAbhAsa pravacanakAra - kisI bhI vastu ko jAnane ke lie usakA lakSaNa (paribhASA) jAnanA bahuta Avazyaka hai, kyoMki binA lakSaNa jAne use pahicAnanA tathA satyAsatya kA nirNaya karanA sambhava nahIM hai| vastusvarUpa ke sahI nirNaya binA usakA vivecana asambhava hai; yadi kiyA jAyagA to jo kucha bhI kahA jAyagA, vaha galata hogaa| ataH pratyeka vastu ko gaharAI se jAnane ke pahile usakA lakSaNa jAnanA bahuta jarUrI hai| jijJAsu - lakSaNa jAnanA Avazyaka hai - yaha to ThIka hai, para lakSaNa kahate kise haiM ? pahale yaha to btaaiye| pravacanakAra - tumhArA prazna ThIka hai| kisI bhI vastu kA lakSaNa jAnane se pahile lakSaNa kI paribhASA jAnanA bhI Avazyaka hai, kyoMki yadi hama lakSaNa kI paribhASA hI na jAneMge to phira vivakSita vastu kA jo lakSaNa banAyA gayA hai, vaha sahI hI hai - isakA nizcaya kaise kiyA jA skegaa| __ aneka milI huI vastuo (padArthoM ) meM se kisI eka vastu (padArtha) ko pRthak karane vAle hetu ko lakSaNa kahate hai| jaisA ki akalaMkadeva ne rAjavArtika meM kahA hai : " paraspara milI huI vastuoM meM se koI eka vastu jisake dvArA alaga kI jAtI hai, use lakSaNa kahate haiN| "2 jijJAsu - aura lakSya ? pravacanakAra - jisakA lakSaNa kiyA jAya, use lakSya kahate haiN| jaise-jIva kA lakSaNa cetanA hai, isameM 'jIva' lakSya huA aura 'cetanA' lkssnn| lakSaNa se jise pahacAnA jAtA hai, vahI to lakSya hai| lakSaNa do prakAra ke hote haiM-yAtmabhUta lakSaNa aura anAtmabhUta lkssnn| 1 "vytikiirnnvstuvyaavRttiheturlkssnnm|" -nyAyadIpikA : vIra sevA maMdira, sarasAvA , pRSTha 5 2 "parasparavyatikare sati yenA'nyatvaM lakSyate tllkssnnm|" -nyAyadIpikA : vIra sevA mandira, sarasAvA, pRSTha 6 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jo lakSaNa vastu ke svarUpa meM milA huA ho, use AtmabhUta lakSaNa kahate haiN| jaise - agni kI ussnntaa| uSNatA agni kA svarUpa hotI huI jalAdi padArthoM se use pRthak karatI hai, ataH uSNatA agni kA AtmabhUta lakSaNa hai| jo lakSaNa vastu se milA huA na ho, usase pRthak ho, use anAtmabhUta lakSaNa kahate haiN| jaise - daNDa vAle puruSa (daMDI) kA dnndd| yadyapi daNDa puruSa se bhinna hai, phira bhI vaha anya puruSa se use pRthak karatA hai, ataH vaha anAtmabhUta lakSaNa huaa| rAjavArtika meM bhI ina bhedoM kA spaSTIkaraNa isI prakAra kiyA hai - 'agni kI uSNatA AtmabhUta lakSaNa hai aura devadatta kA daNDa anAtmabhUta lakSaNa hai|" AtmabhUta lakSaNa vastu kA svarUpa hone se vAstavika lakSaNa hai; trikAla vastu kI pahicAna usase hI kI jA sakatA hai| anAtmabhUta lakSaNa saMyoga kI apekSA se banAyA jAtA hai, ataH vaha saMyogavartI vastu kI saMyogarahita anya vastuoM se bhinna pahicAna karAne kA mAtra tatkAlIna bAhya prayojana siddha karatA hai| trikAlI asaMyogI vastu kA ( vastusvarUpa) nirNaya karane ke lie Atma bhUta (nizcaya) lakSaNa hI kAryakArI hai| asaMyogI Atmatattva kA jJAna usase hI ho sakatA hai| kisI bhI vastu kA lakSaNa banAte samaya bahuta sAvadhAnI rakhane kI AvazyakatA hai, kyokiM vahI lakSaNa Age calakara parIkSA kA AdhAra banatA hai| yadi lakSaNa sadoSa ho to vaha parIkSA kI kasauTI ko sahana nahIM kara sakegA aura galata siddha ho jaavegaa| zaMkAkAra - to lakSaNa sadoSa bhI hote haiM ? pravacanakAra - lakSaNa to nirdoSa lakSaNa ko hI kahate haiN| jo lakSaNa sadoSa hoM, unheM lakSaNAbhAsa kahA jAtA hai| lakSaNAbhAsoM meM tIna prakAra ke doSa pAye jAte haiM - (1) avyApti (2) ativyApti aura (3) asambhava doss| 1 "tatrAtmabhUtamagnerauSNyamanAtmabhUtaM devadattasya dnnddH|" - nyAyadIpikA : vIra sevA maMdira, sarasAvA , pRSTha 6 16 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates lakSaNa ke ekadeza meM lakSaNa ke rahane ko avyApti doSa kahate haiN| jaise - gAya kA lakSaNa sAMvalApana yA pazu kA lakSaNa sIMga khnaa| sAMvalApana sabhI gAyoM meM nahIM pAyA jAtA hai, isI pramANa sIMga bhI sabhI pazuoM ke nahIM pAye jAte haiM; ataH ye donoM lakSaNa avyApti doSa se yukta haiN| zaMkAkAra - yadi gAya kA lakSaNa sIMga mAneM to............? pravacanakAra - to phira vaha lakSaNa prativyApti doSa se yukta ho jAvegA; kyoMki jo lakSaNa lakSya aura alakSya donoM meM rahe, use ativyApti doSa se yukta kahate haiN| jijJAsu - yaha alakSya kyA hai ? pravacanakAra - lakSya ke atirikta dUsare padArthoM ko alakSya kahate haiN| yadyapi saba gAyoM ke sIMga pAye jAte haiM, kintu sIMga gAyoM ke atirikta anya pazuoM ke bhI to pAye haiN| yahA~ 'gAya' lakSya hai aura 'gAya ko chor3akara anya pazu' alakSya hai, tathA diyA gayA lakSaNa 'sIMgoM kA honA' lakSya 'gAyoM' aura alakSya 'gAyoM ke atirikta anya pazuoM' meM bhI pAyA jAtA hai| ataH yaha lakSaNa prativyApti doSa se yukta hai| lakSaNa aisA honA cAhiye jo pure lakSya meM to rahe, kintu alakSya meM na rhe| pure lakSya meM vyApta na hone para avyApti aura lakSya va alakSya meM vyApta hone para ativyApti doSa pAtA hai| jijJAsu - aura asaMbhava ? pravacanakAra - lakSya meM lakSaNa kI asambhavatA kI asaMbhava doSa kahate haiN| jaise - 'manuSya kA lakSaNa siiNg| yahA~ manuSya lakSya hai aura sIMga kA honA lakSaNa kahA jAtA hai, ataH yaha lakSaNa asambhava doSa se yukta hai| 1 "lakSyaikadezavRtyavyAptaM, yathA-go: shaavleytvN|" ___ -nyAyadIpikA : vIra sevA maMdira, sarasAvA , pRSTha 7 2 "lakSyAlakSyavRtyativyAptaM, yathA-tasyaiva pshutvN|" / -nyAyadIpikA : vIra sevA maMdira, sarasAvA , pRSTha 7 3 "bAdhitalakSyavRtyasambhavi, yathA narasya vissaannitvm|" - nyAyadIpikA : vIra sevA maMdira, sarasAvA , pRSTha 7 17 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates maiM samajhatA hU~ aba to lakSaNa aura lakSaNAbhAsoM kA svarUpa tumhArI samajha meM acchI taraha A gayA hogA / zrotA - A gayA! acchI taraha A gayA !! pravacanakAra - A gayA to batAo ' jisameM kevalajJAna ho, use jIva kahate haiM', kyA jIva kA yaha lakSaNa sahI hai ? zrotA - nahIM, kyoMki yahA~ jIva 'lakSya' hai aura kevalajJAna 'lkssnn'| lakSaNa sampUrNa lakSya meM rahanA cAhie, kintu kevalajJAna saba jIvoM meM nahIM pAyA jAtA hai, ata: yaha lakSaNa pravyApti doSa se yukta hai / yadi isa lakSaNa ko sahI mAna le to mati zrutajJAna vAle hama aura Apa saba ajIva ThahareMge / pravacanakAra - to matizrutajJAna ko jIva kA lakSaNa mAna lo| zrotA - nahIM ! kyoMki aisA mAneMge to arahaMta aura siddhoM ko ajIva mAnanA hogA, kyoMki unake matizrutajJAna nahIM hai / ata: isameM bhI avyApti doSa hai| pravacanakAra - tumane ThIka khaa| aba koI dUsarA zrotA uttara degA- jo pramUrtika ho use jIva kahate hai, kyA yaha ThIka hai ? pravacanakAra zrotA - hA~, kyoMki pramUrtika to sabhI jIva haiM, ataH isameM pravyApti doSa nahIM haiN| yaha lakSaNa bhI ThIka nahIM hai / yadyapi isameM avyApti doSa nahIM hai, kintu prativyApti doSa hai; kyoMki jIvoM ke atirikta prakAzadravya, dharmadravya, adharmadravya aura kAladravya bhI to amUrttika haiN| ukta lakSaNa meM 'jIva' hai lakSya aura 'jIva ke atirikta anya dravya yAnI ajIva dravya ' hue alakSya / yadyapi saba jIva pramUrttika haiM, kintu jIva ke atirikta prAkAzAdi dravya bhI to pramUrttika haiM; mUrttika to ekamAtra pudgala dravya hI hai, ataH ukta lakSaNa lakSya ke sAtha alakSya meM bhI vyApta hone se ativyApti doSa se yukta hai / yadi ' jo pramUrtika so jIva' aisA mAnA jAyagA to phira AkAzAdi anya cAra dravyoM ko bhI jIva mAnanA hogaa| - pravacanakAra zaMkAkAra - yadi AtmA kA lakSaNa varNa-gaMdha-rasa - sparzavAna mAnA jAya to ? yaha bAta tumane khUba kahI ! kyA so rahe the ? yaha to asambhava bAta hai| AtmA meM varNAdika kA honA sambhava hI nahIM hai / isameM to asambhava nAma kA doSa AtA hai, aise hI doSa ko to asambhava doSa kahA jAtA hai| - 18 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates zaMkAkAra - ina lakSaNoM meM to apane doSa batA diye, to phira Apa batAiye na ki jIva kA sahI lakSaNa kyA hogA ? pravacanakAra - jIva kA sahI lakSaNa cetanA arthAt upayoga hai| tattvArthasUtra meM kahA hai - 'upayogo lkssnnm'| na isameM avyApti doSa hai kyoMki cetanA ( upayoga) sabhI jIvoM ke pAyA jAtA hai, aura na ativyApti doSa hai, kyoMki upayoga jIva ke atirikta kisI bhI dravya meM nahI pAyA jAtA hai, aura asaMbhava doSa to ho hI nahIM sakatA hai, kyoMki saba jIvoM ke upayoga (cetanA) spaSTa dekhane meM AtA hai| isI prakAra pratyeka lakSaNa para ghaTita kara lenA cAhiye aura navIna lakSaNa banAte samaya ina bAtoM kA pUrA-pUrA dhyAna rakhanA caahie| zrotA - eka-do udAharaNa dekara aura samajhAye na ? pravacanakAra - nahIM, samaya ho gayA hai| maiMne eka udAharaNa aMtaraMga yAnI AtmA kA aura eka udAharaNa bAhya yAnI gAya, pazu Adi kA dekara samajhA diyA hai; aba tuma svayaM anya para ghaTita krnaa| yadi samajha me na Ave to Apasa meM carcA krnaa| phira bhI samajha me na Ave to kala phira maiM vistAra se aneka udAharaNa dekara smjhaauuNgaa| dhyAna rakho samajha meM samajhane se AtA hai, samajhAne se nahI; ataH svayaM samajhane ke lie prayatnazIla va cintanazIla bananA caahie| prazna - 1. lakSaNa kise kahate haiM ? 2. lakSaNAbhAsoM meM kitane prakAra ke doSa hote haiM ? nAma sahita likhie ? 3. nimnalikhita meM paraspara aMtara batAiye : (ka) prAtmabhUta lakSaNa aura anAtmabhUta lkssnn| (kha) avyApti doSa aura ativyApti doss| 4. nimnalikhita kathanoM kI parikSA kIjie : (ka) jo amUrttika ho use jIva kahate haiN| (kha) gAya ko pazu kahate haiN| (ga) pazu ko gAya kahate haiN| (gha) jo khaTTA ho use nIbu kahate haiN| (ca) jisameM sparza, rasa, gaMdha, varNa ho use pudgala kahate haiN| 5. abhinava dharmabhUSaNa yati ke vyaktitva para prakAza aura kartRtva para prakAza DAlie? Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 4 paMcama guNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ kavivara paM. banArasIdAsa ( vyaktitva evaM kartRtva) adhyAtma aura kAvya donoM kSetroM meM sarvocca pratiSThA prApta paNDita banArasIdAsa satrahavIM zatAbdI ke rasasiddha kavi aura AtmAnubhavI vidvAn the| ApakA janma zrImAla vaMza meM jaunapura nivAsI lAlA kharagasena ke yahA~ saM. 1643 meM mAgha sudI ekAdazI, ravivAra ko huA thaa| usa samaya inakA nAma vikramajIta rakhA gayA thA, parantu banArasa kI yAtrA ke samaya pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI ke nAma para inakA nAma banArasIdAsa rakhA gyaa| banArasIdAsa ke koI bhAI na thA, para bahineM do thiiN| Apane apane jIvana meM bahuta hI utAra-car3hAva dekhe the| Arthika viSamatA kA sAmanA bhI Apako bahuta bAra karanA par3A thA tathA ApakA pArivArika jIvana bhI koI acchA nahIM rhaa| ApakI tIna zAdiyA~ huI, 9 santAneM huI - 7 putra evaM do putriyA~; para eka bhI jIvita nahIM rhiiN| unhoMne 'ardhakathAnaka' meM svayaM likhA hai : kahI pacAvana barasa lauM, banArasi kI bAta / tIni bivAhIM bhArajA, sutA doI suta saat|| nau bAlaka hue mue, rahe nAri-nara doI / jyoM taruvara patajhAra hai, rahe dUMTha se hoI / / 1. arddha kathAnaka : hindI grantha-ratnAkara kAryAlaya, bambaI, pRSTha 11 2. vahI, pRSTha 32 3. vahI, pRSTha 71 20 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates esI viSama sthiti meM bhI ApakA dhairya bhaMga nahIM huA, kyoMki ve prAtmAnubhavI puruSa the| ___ kavivara paMDita banArasIdAsa usa AdhyAtmika krAnti ke janmadAtA the, jo terahapaMtha ke nAma se jAnI jAtI hai aura jisane jinamArga para chAye bhaTTArakavAda ko ukhAr3a phekA thA tathA jo Age calakara AcAryakalpa paMDita ToDaramala kA saMsparza pAkara sAre uttara bhArata meM phaila gaI thii| kAvyapratibhA to Apako janma se hI prApta thii| 14 varSa kI umra meM Apa ucca koTi kI kavitA karane lage the, para prArambhika jIvana meM zrRMgArika kavitAoM meM magna rhe| inakI sarvaprathama kRti 'nava rasa' 14 varSa kI umra meM taiyAra ho gaI thI, jisameM adhikAMza zrRMgAra rasa hI kA varNana thaa| yaha zrRMgAra rasa kI eka utkRSTa kRti thI, jise viveka jAgRta hone para kavi ne gomatI nadI meM bahA diyaa| isake pazcAt ApakA jIvana adhyAtmamaya ho gayA aura usake bAda kI racita cAra racanAyeM prApta hai - nATaka samayasAra, banArasI vilAsa, nAmamAlA aura arddhkthaank| 'ardhakathAnaka' hindI bhASA kA prathama Atma-caritra hai jo ki apane meM eka praur3hatama kRti hai| isameM kavi kA 55 varSa kA jIvana pAine ke rUpa meM citrita hai| vividhatAoM se yukta Apake jIvana se paricita hone ke lie ise avazya par3hanA caahie| ___ 'banArasI vilAsa' kavi kI aneka racanAoM kA saMgraha-grantha hai aura 'nAmamAlA' koSa-kAvya hai| 'nATaka samayasAra' amRtacaMdrAcArya ke kalazoM kA eka taraha se padyAnuvAda hai, kintu kavi kI maulika sUjhabUjha ke kAraNa isake adhyayana meM svataMtra kRtisA Ananda pAtA hai| yaha graMtharAja adhyAtmarasa se sarAbora hai| yaha pATha isI nATaka samayasAra ke caturdaza guNasthAnAdhikAra ke AdhAra para likhA gayA hai| vizeSa adhyayana ke lie mUlagrantha kA adhyayana karanA caahie| kavi apanI prAtmA-sAdhanA aura kAvya- sAdhanA donoM meM hI bejor3a haiN| 21 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates paMcama guNasthAnavartI zrAvaka aura usakI gyAraha pratimAe~ prAcArya umAsvAmI kA vAkya haiM - 'samyagdarzanajJAna cAritrANi mokSamArga:'- samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritra ina tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai| samyagdarzana prApta jIva kI zraddhA (pratIti to samyak ho gaI, tadanusAra jJAna bhI samyaka ho gayA tathA svarUpa meM prAMzika sthiratA pragaTa ho jAne se mokSamArga kA AraMbha bhI ho gayA hai, kintu mAtra utanI hI svarUpasthiratA cAritra saMjJA prApta nahIM karatI, isa kAraNa usa jIva ko caturtha guNasthAnavI avratI zrAvaka kahA gayA hai| uparokta caturtha guNasthAnavartI zrAvaka vizeSa puruSArthapUrvaka svarUpasthiratA (lInatA) bar3hAkara paMcama guNasthAna prApta karatA hai| vaha svarUpasthiratA hI dezacAritra hai aura vahI paMcama guNasthAnavartI zrAvaka hai| isa prakAra jo svarUpasthiratA (vItarAgatA) kI vRddhi hotI hai aura rAgAMza ghaTate haiM, use nizcaya pratimA (nizcaya dezacAritra) kahate haiN| usa yathocita svarUpasthiratArUpa nizcaya pratimA ke sAtha jo kaSAya maMdatArUpa bhAva rahate haiM, vaha vyavahAra pratimA arthAt vyavahAra dezacAritra hai| usake sAtha hI tadanukUla bAhya pravRtti hotI hai, vaha yathArtha meM to vyavahAra pratimA bhI nahIM hai; lekina uparokta kaSAya maMdatA ke sAtha tadanukUla hI bAhya pravRtti hotI hai, ataH usako bhI vyavahAra se pratimA kahA jAtA hai| nija trikAla jJAyaka svabhAva ke anubhava evaM lInatA binA akelI kaSAyoM kI maMdatA va tadanukUla bAhya kriyA pratimA nahIM hai; ataH jisako paMcama guNasthAna nahIM ho, usako yathArtha pratimA nahIM ho sktii| samyagdarzanapUrvaka AtmA ke jJAyaka svarUpa meM paMcama guNasthAna yogya sthiratA hI yathArtha dezacAritra hai aura vahI nizcaya se pratimA haiM, vaha AtmAnubhava ke binA saMbhava nahI haiN| __ avirata samyagdRSTi (caturtha guNasthAnavartI) zrAvaka kA svarUpa paM. banArasIdAsa ne isa prakAra likhA hai: satya pratIti avasthA jAkI, dina-dina rIti gahai samatA kii| china-china karai satya ko sAkau, samakita nAma kahAvai taakau|| 1 nATaka samayasAra : banArasIdAsa , caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda 27 22 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jisakI pratIti (zraddhA) meM AtmA kA sahI svarUpa A gayA ho, jisako satya svarUpa kI prasiddhi kSaNa-kSaNa bar3ha rahI ho va dina pratidina samatAbhAva vRddhiMgata ho rahA ho, vaha avirata samyagddaSTi hai| uparokta anubhUti kI nitya vRddhiMgata apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke abhAvarUpa avasthA hI paMcama guNasthAna hai| caturtha guNasthAnavartI zrAvaka ko apane AtmA ke prAnanda kA sAkSAt nirvikalpa anubhava to ho gayA hai, lekina lIna hone kA puruSArtha manda hone se vaha anubhava jaldI-jaldI nahIM AtA evaM bahuta thor3e kAla hI ThaharatA hai tathA isa avasthA meM avrata ke bhAva hI rahate haiM, vrata pariNAma nahIM ho paate| kintu paMcama guNasthAnavartI zrAvaka ko apratyAkhyAnarUpI pracAritrabhAva kA yAnI kaSAyoM kA svarUpa - ramaNatA ke tIvra puruSArtha dvArA prabhAva kara dene se anubhava bhI jaldI-jaldI Ane lagatA hai evaM sthiratA kA kAla bhI bar3ha jAtA hai tathA pariNati meM vItarAgatA bhI bar3ha jAtI hai| yahI kAraNa hai ki usa sAdhaka jIva kI saMsAra, deha evaM bhogoM ke prati sahaja hI Asakti kama hone lagatI hai aura unake prati sahaja udAsInatA A jAtI hai| use usa bhUmikA ke ayogya azubha bhAvoM ko chor3ane kI pratijJA lene kA bhAva hotA hai aura sAtha hI sAtha sahaja hI ( binA haTha ke ) bAhya AcaraNa meM bhI tadanukUla parivartana ho jAte haiM / kahA bhI hai: saMyama aMza jagyo jahA~, bhoga aruci pariNAma / udaya pratijJA kau bhayau, pratimA tAkau nAma / / uparokta sAdhaka kI antaraMga zuddhi va bAhya dazA kisa-kisa pratimA meM kitanI-kitanI bar3hatI jAtI hai, usI ko AcAryoM ne gyAraha darjoM (pratimAoM ) meM vibhAjita karake samajhAyA hai, evaM antaraMga zuddha dazA ko jJAnadhArA va sAtha rahane vAle zubhAzubha bhAvoM ko karmadhArA kahA hai| sAdhaka jIva apane svarUpasthiratA kI vRddhi kA puruSArtha karatA hai| usake anusAra usako vItarAgatA kI vRddhi hotI jAtI hai, sAtha hI kucha rAgAMza bhI bidyamAna rahate haiM, tadanukUla bAhya kriyAyeM hotI haiM; unheM vyavahAra cAritra kahA jAtA hai| 1 nATaka samayasAra : banArasIdAsa caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda 58 23 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates isa prakAra ke caraNAnuyoga ke kathana se sAdhaka jIva apanI bhUmikA ko samajhakara apane andara uThane vAle rAga yAnI vikalpoM ko pahicAnakara svarUpasthiratA ko mApa letA hai / pramuka bhUmikA ( pratimA ) meM jina vikalpoM (rAga bhAvoM) kA sadbhAva saMbhava hai; usaprakAra ke rAga ke sadbhAva ko dekhakara vicalita ( prAzaMkita ) nahIM hotA, varan unakA prabhAva karane ke lie svarUpasthiratA bar3hAne kA puruSArtha karatA rahatA haiM; sAtha hI caraNAnuyoga meM vihita usa bhUmikA meM doSa utpanna karane vAlA rAgAMza aMtara meM uThatA hai, use bhI jAna letA hai ki aMtaraMga sthiratA meM zithilatA A jAne se isa prakAra kA rAga utpanna huA hai / yaha zithilatAjanya vikalpa hI una vratoM ke praticAra haiN| vaha svarUpasthiratA bar3hAkara unheM dUra karane kA yatna karatA hai| kisI mithyAdRSTi jIva ko svarUpa kI yathArtha zraddhA, jJAna va ramaNatA nahIM ho aura mAtra kaSAya kI maMdatA evaM tadanukUla bAhara kI kriyAyeM ( haThapUrvaka ) hoM yaha to saMbhava hai; para yaha saMbhava nahIM ki sAdhaka jIva ko svarUpAnanda kI anubhUti usa-usa pratimA ke anukUla ho gaI ho aura usako usa-usa pratimA meM niSiddha vikalpa aMdara meM uThate raheM tathA niSiddha bAhya kriyAyeM hotI rheN| nizcaya-vyavahAra kI yahI sandhi haiN| aba pratyeka pratimA kA saMkSepa meM varNana apekSita hai :1. darzana pratimA ATha mUlaguNa saMgrahai, kuvyasana kriyA na koi / darzana guNa nirmala karai, darzana pratimA soi / / antarmukha zuddhapariNatipUrvaka kaSAyamaMdatA se praSTa mUlaguNa dhAraNa evaM sapta vyasana tyAgarUpa bhAvoM kA sahaja ( haTha binA ) honA hI darzana pratimA hai| madya, mAMsa, madhu aura pAMca udumbara' phala khAne kA rAga utpanna nahIM honA arthAt ina vastunoM kA tyAga karanA praSTa mUlaguNa dhAraNa hai| juA khelanA, mAMsa khAnA, madirApAna, vezyAgamana, zikAra karanA, corI karanA va parastrI ramaNatA sAta vyasana haiM / inakA tyAga hI sapta vyasana tyAga hai / niraticAra 1 nATaka samayasAra : banArasIdAsa, catardaza guNasthAnAdhikAra, chaMda 59 2 baDaphala, pIpalaphala, Umara, pAkaraphala, kaThUmara ( gUlara ) / 24 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com --
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates samyagdarzana kA honA hI darzanagaNa kI nirmalatA hai| samyaktvapUrvaka bhUmikA yogya zuddha pariNati nizcaya darzana-pratimA hai tathA usake sAtha sahaja (haTha binA) hone vAlA kaSAya-maMdatArUpa bhAva va bAhyAcAra vyavahAra darzana pratimA hai| prAcArya samantabhadra ke anusAra darzana pratimA meM pAMca aNuvrata bhI pA jAte haiN| ukta prakaraNa ko paMDita jayacaMdajI chAbar3A ne isa prakAra spaSTa kiyA haiM: "koI grantha meM aise kahyA hai jo pAMca aNuvrata pAlai ara madya, mAMsa, madhu inakA tyAga karai - aise ATha mUlaguNa haiM so yAmeM virodha nAhIM hai, vivakSA bheda hai| pAMca udumbara phala ara tIna makAra kA tyAga kahane se jina vastuni meM sAkSAt trasa dIkheM te sarva hI vastu bhakSaNa nahIM karai, devAdika nimitta tathA auSadhAdika nimitta ityAdi kAraNateM dIkhatA trasa jIvani kA ghAta na karai - aisA Azaya hai so yAmeM to ahiMsANuvrata AyA para sAta vyasana ke tyAga meM jhuTha kA, ara corI kA, ara parastrI kA grahaNa naahiiN| yAmeM prati lobha kA tyAgateM parigraha kA ghaTAvanA AyA- aiseM pAMca aNuvrata AveM haiN| inake aticAra Talai nAhIM tAteM aNuvratI nAma na paave| aiseM darzana pratimA kA dhAraka bhI aNuvratI hai, tAteM dezavirata sAgAra saMyamAcaraNa cAritra meM yAkU bhI ginyA hai|" 2. vrata pratimA pA~ca aNuvrata Adarai, tIna guNavrata pAla / zikSAvrata cAroM dharai, yaha pratimA cAla / / pahalI pratimA meM prApta vItarAgatA evaM zuddhi ko dUsarI pratimAdhArI zrAvaka bar3hatA rahatA hai tathA usako nimna koTi ke rAgabhAva nahIM hote, isalie unake tyAga kI pratimA karatA hai| isa pratimA ke yogya zuddha pariNati nizcaya pratimA hai va bAraha dezavrata ke kaSAyamaMdatArUpa bhAva vyavahAra pratimA hai| 1 ratnakaraNDa zrAvakAcAra : prA. samantabhadra, zloka 66 2 aSTapAhur3a TIkA : paM. jayacaMdajI, cAritrApAhuDa, gAthA 23 3 nATaka samayasAra : banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda 60 4 bAraha vratoM kA vistRta vivecana vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 3 ke pATha 6 meM kiyA jA cukA hai| 25 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates 3. sAmAyika pratimA dravya bhAva vidhi saMjugata, hiye pratijJA Teka / taji mamatA samatA gahai, antarmuhUrata eka / / jo ari mitra samAna vicArai, prArata raudra kudhyAna nivArai / saMyama sahita bhAvanA bhAvai, so sAmAyikavaMta kahAvai / / jo dUsarI pratimA kI apekSA grAtmA meM vizeSa lInatA bar3ha jAne ke kAraNa divasa meM 3 bAra eka antarmuhUrta taka pratijJApUrvaka sarva sAvadyayoga kA tyAga karake zAstravihita dravya va bhAva sahita apane jJAyakasvabhAva ke AzrayapUrvaka mamatA ko tyAgakara samatA dhAraNa kare arthAt samatA kA abhyAsa kare, zatru aura mitra donoM ko samAna vicAre, Arta va raudra dhyAna kA abhAva kare, tathA apane pariNAmoM ko AtmA meM saMyamana karane kA abhyAsa kare, vaha tIsarI sAmAyika pratimAdhArI zrAvaka hai| isa pratimAdhArI zrAvaka ko AtmAnaMda meM lInatA ( zuddha pariNati ) bar3ha jAne ke kAraNa dUsarI pratimA kI apekSA bAhya meM Asakti bhAva kama ho jAte haiN| mAtra antarmuhUrta ekAnta meM baiThakara pATha par3ha lene Adi se sAmAyika nahIM ho jAtI hai varan Upara likhe anusAra jJAyakasvabhAva kI ruci evaM lInatApUrvaka sAmyabhAva kA abhyAsa karanA hI saccI sAmAyika hai / 4. proSadhopavAsa pratimA prathamahiM sAmAyika dazA, cAra paharalauM hoya / athavA ATha pahara rahe, proSadha pratimA soya / / 2 jaba sAmAyika kI dazA kama se kama 4 prahara taka arthAt 12 ghaMTe taka tathA vizeSa meM 8 prahara arthAt 24 ghaMTe taka rahe, usako proSadha pratimA kahate haiN| proSadha pratimAdhArI zrAvaka jJAyakasvabhAva meM zraddhA - jJAnapUrvaka lInatA pUrvApekSA bar3ha jAne se kama se kama mAsa meM 4 bAra hara aSThamI va caturdazI ko AhAra Adi sarva sAvadyayoga kA tyAga karatA hai / use saMsAra, zarIra aura bhogoM se Asakti ghaTa jAtI hai, ataH AhAra Adi kA tyAga karake upavAsa kI pratijJA letA hai; vaha proSadha pratimAdhArI zrAvaka hai / 1 nATaka samayasAra : banArasIdAsa caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda 61-62 2 vahI, chaMda 63 26 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates mAsa meM 4 bAra upavAsa kara lene mAtra se hI cauthI pratimAdhArI zrAvaka nahIM ho jAtA tathA kevala bhojana nahIM karane kA nAma upavAsa nahIM hai| kyoMki : kaSAyaviSayAhAratyAgo yatra vidhIyate / upavAsaH sa vijJeyaH zeSaM laMghanakaM viduH / / jahA~ kaSAya, viSaya, AhAra tInoM kA tyAga ho vaha upavAsa hai, zeSa saba laMghana hai| 5. sacittatyAga pratimA jo sacitta bhojana tajai, pIvai prAsuka nIra / so sacitta tyAgI puruSa, paMca pratijJA gIra / / 2 pAMcavIM pratimA vAle sAdhaka kI AtmalInatA cauthI pratimA se bhI adhika hotI haiM, ataH AsaktibhAva bhI kama ho jAtA hai| zarIra kI sthiti ke lie bhojana ko lene kA bhAva AtA hai, lekina sacita bhojana-pAna karane kA vikalpa nahIM uThatA; ataH yaha sacitta bhojana tyAga kara detA hai aura prAsuka pAnI kAma meM letA hai| pA~cavI pratimAdhAraka zrAvaka kI jo prAMtarika zuddhi hai, vaha nizcaya pratimA hai aura maMda kaSAyarUpa zubha bhAva tathA sacitta bhojana-pAna kA tyAga vyavahAra pratimA haiN| jisameM ugane kI yogyatA ho - aise anna evaM harI vanaspati ko sacitta kahate haiN| 3 6. divAmaithunatyAga pratimA jo dina brahmacarya vrata pAlai, tithi Aye nizidivasa sNbhaalai| gahi nava vAr3a karai vrata rakSA, so SaT pratimA zrAvaka prkhyaa|| 1 mokSamArga prakAzaka : paNDita ToDaramala , pRSTha 231 2 nATaka samayasAra : banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra; chaMda 64 3 ratnakaraNDaka zrAvakAcAra : prAcArya samantabhadra, zloka 141 4 nava vAr3a :- 1. strIyoM ke samAgama meM na rahanA, 2. rAgabharI dRSTi se na dekhanA, 3. parokSa meM (chupakara) saMbhASaNa, patrAcAra Adi na karanA, 4. pUrva meM bhoge bhogoM kA smaraNa nahIM karanA, 5. kAmotpAdaka gariSTha bhojana nahIM karanA, 6. kAmotpAdaka zrRMgAra nahIM karanA, 7. strIyoM ke Asana, palaMga Adi para nahIM sonA, na baiThanA, 8. kAmotpAdaka kathA, gIta Adi nahIM sunanA, 9. bhUkha se adhika bhojana nahIM krnaa| nATaka samayasAra : banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda 65 27 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates isa pratimA ke yogya yathocita zuddhi, vaha nizcaya pratimA hai tathA tyAgarUpa zubha bhAva, vaha vyavahAra pratimA hai| sAdhaka jIva ne dUsarI pratimA meM svastrI saMtoSavrata to liyA thA, lekina aba svarUpasthiratA usakI apekSA bar3ha jAne se Asakti bhI ghaTa gaI hai, ataH chaThavIM pratimAdhArI zrAvaka nava vAr3a sahita hamezA divasa ke samaya evaM aSTamI, caturdazI Adi tithi parva ke dina rAta meM bhI brahmacarya vrata ko pAlatA hai aura aise azubha bhAva nahI uThane dene kI pratijJA karatA hai| prAcArya samantabhadra ne chaThavIM pratimA ko rAtribhukti tyAga pratimA bhI kahA hai| vaise to rAtri bhojana kA sAdhAraNa zrAvaka ko hI tyAga hotA hai; lekina isa pratimA meM kRta, kArita, anumodanApUrvaka sabhI prakAra ke AhAroM kA tyAga ho jAtA hai| 7. brahmacarya pratimA jo nava vAr3i sahita vidhi sAthai, nizadina brahmacarya aaraadhai| so saptama pratimAdhara jJAtA, zIla ziromaNi jagata vikhyaataa||2 sAtavI pratimAdhArI zrAvaka kI svarUpAnaMda meM vizeSa lInatA (zuddha pariNati) bar3ha jAne se Asakti bhAva aura bhI ghaTa jAtA hai, ata: hamezA ke lie dina va rAta meM arthAt pUrNa rUpa se nava vAr3a sahita brahmacarya vrata pAlatA hai aura uparokta prakAra se bhAva nahIM hone dene kI pratijJA letA hai, aMtaH usakI pravRtti bhI tadanukUla hI hotI hai| aise zrAvaka ko zIla-ziromaNi kahA jAtA hai| 8. prArambhatyAga pratimA jo viveka vidhi prAdarai, karai na paapaarmbh| so aSTama pratimA dhanI, kugati vijaya rnnthmbh|| pAThavIM pratimAdhArI zrAvaka kI yathocita zuddhi nizcaya pratimA hai| saMsAra, deha, bhogoM ke prati udAsInatA va rAga alpa ho jAne ke kAraNa uThane vAle vikalpa bhI maryAdita ho jAte haiM va bAhyAraMbha kA tyAga vyavahAra pratimA hai| pAThavI pratimAdhArI zrAvaka svarUpasthiratArUpa dharmAcaraNa meM vizeSa sAvadhAnI 1 ratnakaraNDa zrAvakAcAra : AcArya samantabhadra , zloka 142 2 nATaka samayasAra : banArasIdAsa , caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda 66 3 vahI, chaMda 68 28 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates rakhatA huaA asi, masi, kRSi, vANijya Adi pApAraMbha karane ke vikalpoM kA tyAga kara dene se sabhI prakAra ke vyApAra kA tyAga kara detA hai| 9. parigrahatyAga pratimA jo dazadhA parigraha ko tyAgI, sukha saMtoSa sahita vairaagii| samarasa saMcita kiMcita grAhI, so zrAvaka nA pratimA vaahii||' navamI pratimAdhArI zrAvaka kI zuddhi aura bhI bar3ha jAtI hai, vaha nizcaya parigrahatyAga pratimA hai| usake sAtha kaSAya maMda ho jAne se prati Avazyaka sImita vastue~ rakhakara bAkI sabhI (dasa) prakAra ke parigrahatyAga karane kA zubha bhAva va bAhya parigrahatyAga, vyavahAra parigrahatyAga pratimA hai| isa pratimAdhArI kA jIvana vairAgyamaya, saMtoSI evaM sAmyabhAvadhArI ho jAtA hai| 10. anumatityAga pratimA para kauM pApArambha ko, jo na dei updesh| so dazamI pratimA, sahita zrAvaka vigata klesh|| isa dazamI pratimAdhArI zrAvaka kI zuddhi pahale se bhI bar3ha gaI hai, vaha zuddha pariNati nizcaya pratimA hai| usakI sahaja (binA haTha ke) udAsInatA arthAt rAga kI maMdatA itanI bar3ha gaI hotI hai ki apane kuTumbIjanoM evaM hitaiSiyoM ko bhI kisI prakAra ke prArambha ( vyApAra, zAdI, vivAha Adi) ke sambandha meM salAha, mazavirA, anumati Adi nahIM detA hai, yaha vyavahAra pratimA hai| isa zrAvaka ko uttama zrAvaka kahA gayA hai| 11. uddiSTatyAga pratimA jo suchaMda varate taja DerA, maTha maMDapa meM karai vseraa| ucita AhAra udaMDa vihArI, so ekAdaza prtimaadhaarii|| gyArahavIM pratimA zrAvaka kA sarvotkRSTa aMtima darjA hai| ye zrAvaka do prakAra ke hote haiM - kSullaka tathA ailk| isa pratimA kI utkRSTa dazA ailaka hotI hai| isake Age munidazA ho jAtI hai| 1 nATaka samayasAraH banArasIdAsa, caturdaza guNasthAnAdhikAra, chaMda 69 2 vahI, chaMda 70 3 vahI, chaMda 71 29 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates isa pratimA vAle zrAvaka kI pariNati meM vItarAgatA bahuta bar3ha gaI hotI hai va nirvikalpa dazA bhI jaldI-jaldI AtI hai aura adhika kAla ThaharatI hai| unakI yaha aMtaraMga zuddha pariNati nizcaya uddiSTatyAga pratimA hai tathA isake sAtha hone vAle kaSAya maMdatArUpa barhimukha zubha bhAva va tadnusAra bAhya kriyA vyavahAra uddiSTatyAga pratimA hai| aisI dazA meM pahuMcane vAle zrAvaka kI saMsAra, deha Adi se udAsInatA bar3ha jAtI hai| isa pratimA ke dhAraka zrAvaka muni ke samAna navakoTipUrvaka uddiSTa AhAra' ke tyAgI va ghara kuTumba Adi se alaga hokara svacchaMda vihArI hote haiN| ailaka dazA meM mAtra laMgoTI evaM picchi-kamaNDalu ke atirikta samasta bAhya parigraha kA tyAga ho jAtA hai| kSullaka dazA meM anAsakti bhAva ailaka ke barAbara nahIM ho pAte, ataH unakI AhAra-vihAra kI kriyAyeM ailaka ke samAna hone para bhI laMgoTI ke alAvA pror3hane ke lie khaNDa-vastra (cAdara) tathA picchi ke sthAna para vastra rakhane kA evaM kezaloMca ke bajAya hajAmata banAne kA tathA pAtra meM bhojana karane kA rAga raha jAtA hai| isa pratimA ke dhAraka zrAvaka niyama se gRhavirata hI hote hai| jisa prakAra muni ko antarmuhUrta ke aMdara aMdara nirvikalpa Ananda kA anubhava tathA niraMtara vItarAgatA vartatI rahatI hai, vaha bhAvaliMga hai aura usake sAtha hone vAlA 28 mulaguNa Adi kA zubha vikalpa dravyaliMga hai aura tadanukUla kriyA ko bhI dravyaliMga kahA jAtA haiM, usI prakAra paMcama guNasthAnavartI zrAvaka , kI jisameM kabhI-kabhI svarUpAnaMda kA nirvikalpa anubhava ho jAtA hai - aisI niraMtara vartatI huI yathocita vItarAgatA, vaha bhAva pratimA arthAt nizcaya pratimA hai evaM tad-tad pratimA ke anukUla zAstra vihita kaSAya maMdatArUpa bhAva dravya pratimA arthAt vyavahAra pratimA hai| tadanukUla bAhara kI kriyAoM kA vyavahAra pratimA ke sAtha nimitta1 muni, ailaka va kSullaka ke nimitta banAI gaI vastueM uddiSTa kI zreNI meM AtI haiN| vaise uddiSTa kA zAbdika artha uddezya hotA hai| 2 sAtavI pratimA se dazavI pratimAdhArI zrAvaka gRhavirata va gRhanirata donoM prakAra ke hote haiN| 30 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates naimittika sambandha hone se una kriyAoM ko bhI vyavahAra pratimA kahA jAtA hai| jisa jIva ko akelI dravya pratimA ho aura usako vaha saccI pratimArUpa cAritra dazA mAnatA ho to usakI viparIta mAnyatA ke kAraNa mithyAtva kA baMdha hogA, mithyAtva ke baMdha ke sAtha kaSAya kI maMdatA ke anusAra puNyabaMdha jarUra hogA, usase svargAdika kI prApti bhI hogI; kintu vaha saMsAra kA aMta nahIM lA sktaa| paMcama guNasthAna meM 11 pratimAe~ grahaNa karane kA upadeza hai so prAraMbha se uttarottara aMgIkAra karanI caahie| nIce kI pratimAnoM kI dazA jo grahaNa kI thI; vaha Age kI pratimAoM meM chaTatI nahIM hai, vRddhi ko hI prApta hotI hai| pahale se chaThavIM pratimA taka dhAraNa karane vAle jaghanya vratI zrAvaka, sAtavIM se nauvIM pratimA taka dhAraNa karane vAle madhyama vratI zrAvaka evaM dazavIM va gyArahavIM pratimAdhArI utkRSTa vratI zrAvaka kahalAte haiN| prazna - 1. nimnalikhita kI paribhASA likhie : pratimA, vrata pratimA, darzana pratimA, uddiSTatyAga pratimA, anumatityAga prtimaa| 2. nimnalikhita me paraspara antara spaSTa kIjie : (ka) nizcaya pratimA aura vyavahAra pratimA (kha) brahmacaryANuvrata aura brahmacarya pratimA (ga) kSullaka aura ailaka (gha) parigrahatyAga vrata aura parigrahatyAga pratimA 3. kavivara paMDita banArasIdAsa ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza ddaalie| 31 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 51 sukha kyA hai ? yaha to sarvamAnya tathya hai ki sabhI jIva sukha cAhate haiM aura duHkha se Darate haiN| para prazna to yaha hai ki vAstavika sukha hai kyA ? vastutaH sukha kahate kise haiM ? sukha kA vAstavika svarUpa samajhe binA mAtra sukha cAhane kA koI artha nhiiN| prAyaH sAmAnya jana bhoga-sAmagrI ko sukha-sAmagrI mAnate hai aura usakI prApti ko sukha kI prApti samajhate hai, ataH unakA prayatna bhI usI pora rahatA hai| unakI dRSTi meM sukha kaise prApta kiyA jAya kA artha hotA hai 'bhoga-sAmagrI kaise prApta kI jAve ?' unake hRdaya meM 'sukha kyA hai ?' isa taraha kA prazna hI nahIM uThatA, kyoMki unakA aMtarmana yaha mAna baiThA hai ki bhogamaya jIvana hI sukhamaya jIvana hai| ataH jaba-jaba sukha-samRddhi kI carcA AtI hai to yahI kahA jAtA hai ki prema se raho, mehanata karo, adhika anna upajAmro , praudyogika aura vaijJAnika unnati karo - isase deza meM samRddhi AvegI aura sabhI sukhI ho jaaveNge| Adarzamaya bAteM kahI jAtI haiM ki eka dina vaha hogA jaba pratyeka mAnava ke pAsa khAne ke lie pauSTika bhojana, pahinane ko RtuoM ke anukUla uttama vastra aura rahane ko vaijJAnika suvidhAoM se yukta Adhunika baMgalA hogA; taba sabhI sukhI ho jaaveNge| hama isa para bahasa nahIM karanA cAhate haiM ki yaha saba kucha hogA yA nahIM, para hamArA prazna to yaha hai ki yaha saba kucha ho jAne para bhI kyA jIvana sukhI ho jAvegA ? yadi hA~, to jinake pAsa yaha saba kucha hai, ve to Aja bhI sukhI hoMge? yA jo deza isa samRddhi kI sImA chu rahe haiM, vahA~ to sabhI sukhI aura zAMta hoMge? para dekhA yaha jA rahA hai ki sabhI pAkula-vyAkula aura azAMta hai, bhayAkula aura cintAtura haiM, ataH 'sukha kyA hai ?' isa viSaya para gambhIratA se socA jAnA caahie| vAstavika sukha kyA hai aura vaha kahA~ hai ?' isakA nirNaya kiye binA isa dizA meM saccA puruSArtha nahIM kiyA jA sakatA aura na hI saccA sukha prApta kiyA jA sakatA hai| 32 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates kucha manISI isase Age bar3hate hai aura kahate haiM - "bhAI, vastu (bhogasAmagrI) meM sukha nahIM hai, sukha-duHkha to kalpanA meM hai| ve apanI bAta siddha karane ko udAharaNa bhI dete haiM ki eka AdamI kA makAna do maMjila kA hai, para usake dAhinI ora pA~ca maMjilA makAna hai tathA bAyIM ora eka jhoMpar3I hai| jaba vaha dAyIM ora dekhatA hai to apane ko duHkhI anubhava karatA haiM aura jaba vaha bAyIM ora dekhatA hai to sukhI; ataH sukha-duHkha bhoga-sAmagrI meM na hokara kalpanA meM hai| ve manISI salAha dete haiM ki yadi sukhI honA hai to apane se kama bhoga-sAmagrI vAloM kI ora dekho, sukhI ho jaanoge| yadi tumhArI dRSTi apane se adhika vaibhava vAloM kI ora rahI to sadA duHkha kA anubhava kroNge|" sukha to kalpanA meM hai, sukha pAnA ho to jhoMpar3I kI tarapha dekho, apane se dIna-hInoM kI taraha dekho, yaha kahanA asaMgata hai; kyoMki dukhiyoM ko dekhakara to laukika sajjana bhI dayArdra ho jAte haiN| dakhiyoM ko dekhakara aisI kalpanA karake apane ko sukhI mAnanA ki maiM inase acchA hU~, unake dukha ke prati akarUNa bhAva to hai hI, sAtha hI mAna kaSAya kI puSTi meM saMtuSTi kI sthiti bhI hai| ise sukha kabhI nahI kahA jA sktaa| sukha kyA jhoMpaDI meM bharA hai, jo usakI ora dekhane se A jAvegA ? jahA~ sukha hai jaba taka usakI ora dRSTi nahIM jAvegI, taba taka saccA sukha prApta nahIM hogaa| sukhI hone kA yaha upAya bhI sahI nahI hai, kyoMki yahA~ 'sukha kyA hai?' ise samajhane kA yatna nahIM kiyA gayA hai, varan bhoga janita sukha ko hI sukha mAnakara socA gayA hai| 'sukha kahA~ hai ?' kA uttara 'kalpanA meM haiM' diyA gayA hai| 'sukha kalpanA meM hai' kA artha yadi yaha liyA jAya ki sukha kAlpanika hai, vAstavika nahIM - to kyA yaha mAnA jAya ki sukha kI vAstavika sattA hai hI nahIM, para yaha bAta saMbhavataH Apako bhI svIkRta nahIM hogii| ataH spaSTa hai ki bhoga-prApti vAlA sukha, jise indriya-sukha kahate haiM-kAlpanika hai; tathA vAstavika sukha isase bhinna hai| vaha saccA sukha kyA haiM ? mUla prazna to yaha hai| kucha loga kahate hai ki tuma yaha karo, vaha karo, tumhArI manokAmanA pUrI hogI, tumhe icchita vastu kI prApta hogI aura tuma sukhI ho jaanoge| aisA kahane vAle icchAoM kI pUrti ko hI sukha aura icchAoM kI pUrti na hone ko hI duHkha mAnate haiN| 33 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates eka to icchAoM kI pUrti saMbhava hI nahI hai| kAraNa ki ananta jIvoM meM pratyeka kI icchAe~ ananta haiM aura bhoga sAmagrI hai sImita; tathA eka icchA kI pUrti hote hI tatkAla dUsarI naI icchA utpanna ho jAtI haiN| isa prakAra kabhI samApta na hone vAlA icchAoM kA prapAtavat pravAhakrama calatA hI rahatA hai| ataH yaha to nizcita hai ki nitya badalatI huI navIna icchAoM kI pUrti kakhI saMbhava nahIM hai| ataH tumhArI manokAmanA pUrNa hogI, aura tuma sukhI ho jAvoge; aisI kalpanAe~ mAtra mRga-marIcikA hI siddha hotI haiN| na to kabhI sampUrNa icchAe~ pUrNa hone vAlI haiM aura na hI yaha jIva icchAoM kI pUrti se sukhI hone vAlA hai| vastuta: to icchAoM kI pUrti meM sukha hai hI nahI, yaha to sira kA bojha kandhe para rakhakara sukha mAnane jaisA hai| yadi koI kahe jitanI icchAe~ pUrNa hoMgI, utanA to sukha hogA hI, pUrA na sahI-yaha bAta bhI ThIka nahIM hai; kAraNa ki saccA sukha to icchAoM ke abhAva meM hai, icchAoM ki pUrti meM nahIM; kyoMki hama icchAnoM kI kamI (AMzika prabhAva) meM AkulatA kI kamI pratyakSa anubhava karate haiN| ataH yaha sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki icchAoM ke pUrNa prabhAva meM pUrNa sukha hogA hii| yadi yaha kahA jAya ki icchA pUrNa hone para samApta ho jAtI hai, ataH use sukha kahanA cAhie-yaha kahanA bhI galata hai; kyoMki icchAoM ke prabhAva kA artha icchAoM kI pUrti honA nahIM, varan icchAoM kA utpanna hI nahIM honA hai| bhoga-sAmagrI se prApta hone vAlA sukha vAstavika sukha hai hI nahIM, vaha to duHkha kA hI tAratamyarUpa bheda hai| prAkulatAmaya hone se vaha duHkha hI hai| sukha kA svabhAva to nirAkulatA hai aura indriyasukha meM nirAkulatA pAI nahIM jAtI hai| jo indriyoM dvArA bhogane meM AtA hai vaha viSaya sukha hai| vaha vastutaH duHkha kA hI eka bheda hai| usakA to mAtra nAma hI sukha hai| atIndriya Ananda indriyAtIta hone se use indriyoM dvArA nahIM bhogA jA sktaa| jaise AtmA atIndriya hone se indriyoM dvArA prApta nahIM kiyA jA sakatA, usI prakAra atIndriya sukha AtmAmaya hone se indriyoM dvArA prApta nahIM kiyA jA sktaa| __jo vastu jahA~ hotI hai, use vahA~ hI pAyA jA sakatA hai| jo vastu jahA~ ho hI nahIM, jisakI sattA kI jahA~ saMbhAvanA hI na ho, use vahA~ kaise pAyA 34 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jA sakatA hai? jaise 'jJAna' prAtmA kA eka guNa hai, ataH jJAna kI prApti cetanAtmA meM hI saMbhava hai, jar3a meM nahIM; usI prakAra 'sukha' bhI AtmA kA eka guNa hai, jar3a kA nhiiN| ataH sukha kI prApti AtmA meM hI hogI, zarIrAdi jar3a padArthoM me nhiiN| jisa prakAra yaha AtmA svayaM ko na jAna kara ajJAna ( mithyA jJAna) rUpa pariNamita ho rahA hai; -usI prakAra yaha jIva svayaMsukha kI prAzA se para-padArthoM kI ora hI prayatnazIla hai va yahI isake duHkha kA mUla kAraNa hai| isakI sukha kI khoja kI dizA hI galata hai| dizA galata hai, ataH dazA bhI galata ( dukhaH rUpa) hogI hii| saccA sukha pAne ke lie hameM paronmukhI dRSTi chor3akara svayaM ko (AtmA ko) dekhanA hogA, svayaM ko jAnanA hogA, kyoMki apanA sukha apanI AtmA meM hai| AtmA anaMta AnaMda kA kaMda hai, Anandamaya hai; ataH sukha cAhane vAloM ko AtmonmukhI honA caahie| paronmukhI dRSTi vAle ko saccA sukha kabhI prApta nahIM ho sktaa| saccA sukha to AtmA dvArA anubhava kI vastu hai; kahane kI nahIM, dikhAne kI bhI nhiiN| samasta para-padArthoM se dRSTi haTAkara antarmukha hokara apane jJAnAnanda svabhAvI AtmA meM tanmaya hone para hI vaha prApta kiyA jA sakatA hai| cUMki AtmA sukhamaya hai, ataH AtmAnubhUti hI sukhAnubhUti hai| jisa prakAra binA anubhUti ke AtmA prApta nahIM kiyA jA sakatA, usI prakAra binA AtmAnubhUti ke saccA sukha bhI prApta nahIM kiyA jA sktaa| gaharAI se vicAra karane para yaha pratIta hotA hai ki prAtmA ko sukha kahIM se prApta nahIM karanA hai kyoMki vaha sukha se hI banA hai, sukhamaya hI hai, sukha hI hai| jo svayaM sukhasvarUpa ho, use sukha kyA pAnA ? sukha pAne kI nahIM, bhogane kI vastu hai, anubhava karane kI cIja hai| sukha ke lie tar3apanA kyA ? sukha meM tar3apana nahIM hai, tar3apana me sukha kA prabhAva hai, tar3apana svayaM duHkha hai; tar3apana kA prabhAva hI sukha hai| isI prakAra sukha ko kyA cAhanA ? cAha svayaM dukharUpa hai; cAha kA prabhAva hI sukha hai| sukha kyA haiM ?,' 'sukha kahA~ hai ?', vaha kaise prApta hogA?' ina saba praznoM kA eka hI uttara hai, eka hI samAdhAna hai; aura vaha hai praatmaanubhuuti| usa AtmAnubhUti ko prApta karane kA prArambhika upAya tattvavicAra hai| para dhyAna rahe vaha prAtmAnubhUti apanI prArambhika bhUmikA-tattvavicAra kA bhI abhAva karake utpanna hotI hai| 'meM kauna hU~ ? ' 'AtmA kyA hai ?' aura 'prAtmAnubhUti kaise prApta hotI hai ? ' ye pRthak viSaya haiM; ataH ina para pRthka se vivecana apekSita hai| 35 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 6 paMca bhAva AcArya gRddhapiccha umAsvAmI ( vyaktitva evaM kartRtva) tattvArthasUtrakariM, gRddhpicchoplkssitm| vande gnniindrsNjaatmumaasvaamiimuniishvrm|| ___ kama se kama likhakara adhika se adhika prasiddhi pAne vAle prAcArya gRddhapiccha umAsvAmI ke tattvArthasUtra se jaina samAja jitanA adhika paricita hai, unake jIvanaparicaya ke sambandha meM utanA hI aparicita hai| ye kundakundAcArya ke paTTa ziSya the tathA vikrama kI prathama zatAbdI ke antima kAla meM tathA dvitIya zatAbdI ke pUrvArddha meM bhArata-bhUmi ko pavitra kara rahe the| AcArya gRddhapiccha umAsvAmI una gauravazAlI AcAryoM meM haiM, jinheM samagra AcArya paramparA meM pUrNa prAmANikatA aura sanmAna prApta hai| jo mahattva vaidikoM meM gItA kA, IsAiyoM meM bAibila kA aura musalamAnoM meM kurAna kA mAnA jAtA hai, vahI mahattva jaina paramparA meM gRddhapiccha umAsvAmI ke tattvArthasUtra ko prApta hai| isakA dUsarA nAma mokSazAstra bhI hai| yaha saMskRta bhASA kA sarvaprathama jaina grantha hai| isa mahAna grantha para digambara va zvetAMbara donoM paramparAgoM meM saMskRta va hindI bhASAoM meM anekAneka TIkAyeM va bhASya likhe gaye haiN| digambara paramparA meM saMskRta bhASA meM pUjyapAda AcArya devanandi kI sarvArthasiddhi, akalaMkadeva kA tattvArtha rAjavArtika aura vidyAnandi kA tattvArtha zlokavArtika sarvAdhika prasiddha racanAe~ haiN| AcArya samantabhadra ne isI grantharAja para gaMdhahasti mahAbhASya nAmaka mahAgrantha likhA thA, jo ki aprApta hai, para tatsambandhI ullekha prApta haiN| zrutasAgara sUri kI bhI eka TIkA saMskRta bhASA meM prApta hai| 36 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates hindI bhASA ke prAcIna vidvAnoM meM paM. sadAsukhadAsajI kAsalIvAla kI arthaprakAzikA TIkA prasiddha hai|aadhunik vidvAnoM meM paM. phUlacaMdajI siddhAntAcArya, paM. kailAzacaMdajI siddhAntAcArya, paM. pannAlAlajI sAhityAcArya Adi aneka vidvAnoM dvArA likhI gaI TIkAe~ upalabdha haiN| zrI rAmajIbhAI mANekacaMda dozI, sonagar3ha dvArA likhita 810 pRSThoM kI eka vizAla TIkA bhI hai| yaha graMtharAja jaina samAja dvArA saMcAlita sabhI parIkSA borDoM ke pAThyakramoM meM nirdhArita hai aura sAre bhAratavarSa ke jaina vidyAlayoM meM par3hAyA jAtA hai| prastuta pATha tattvArthasUtra ke dvitIya adhyAya ke AdhAra para likhA gayA hai| 37 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates paMca bhAva pravacanakAra - yaha 'tattvArthasUtra' aparanAma 'mokSazAstra' nAmaka mahAzAstra hai| isakA dUsarA adhyAya calatA hai| yahA~ jIva ke asAdhAraNa bhAvoM kA prakaraNa cala rahA hai| AtmA kA hita cAhane vAloM ko prAtma-bhAvoM kI pahicAna ThIka taraha se karanA cAhiye, kyoMki AtmA ko pahicAne binA anAtmA ko bhI nahIM pahicAnA jA sakatA hai aura jo AtmA-anAtmA donoM ko bhI nahIM jAnatA, usakA hita kaise saMbhava hai ? jIva ke asAdhAraNa bhAva kitane va kauna-kauna haiM ? - isa prazna kA samAdhAna karate hue prAcArya umAsvAmI likhate haiM :'aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayika-pAriNAmikau c|" aupazamika, kSAyika, mizra (kSAyopazamika), audayika aura pAriNAmika - ye jIva ke pA~ca asAdhAraNa bhAva va nijatattva haiN| jIva ke sivAya kisI anya dravya meM nahIM pAye jAte haiN| __ina bhAvoM kA vizeSa vizleSaNa prAcArya amRtacaMdra ne 'paMcAstikAya saMgraha' kI 56 vIM gAthA kI TIkA meM isa prakAra kiyA haiM :___ "karmoM kA phaladAnasAmarthyarUpa se udbhava so 'udaya' hai, anubhava so 'upazama' hai, udbhava tathA anubhava so 'kSayopazama' hai, atyanta vizleSa (viyoga) so 'kSaya' hai| dravya kA AtmalAbha (astitva) jisakA hetu hai vaha 'pariNAma' hai| " vahA~ udaya se yukta vaha 'audayika' hai, upazama se yukta vaha 'aupazamika' hai, kSayopazama se yukta vaha 'kSAyopazamika' hai, kSaya se yukta vaha 'kSAyika' hai, pariNAma se yukta vaha 'pAriNAmika' hai|" karmopAdhi kI cAra prakAra kI dazA jinakA nimitta hai- aise cAra ( udaya, upazama , kSayopazama aura kSaya) bhAva haiN| jisameM karmopAdhirUpa nimitta bilakula nahIM hai, mAtra dravyasvabhAva hI jisakA kAraNa hai-aisA eka pAriNAmika bhAva hai| 1 tattvArthasUtra, adhyAya 2, sUtra 1 38 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jijJAsu samajhAiye na ? pravacanakAra - suno! maiM inheM pRthak-pRthak samajhAtA huuN| samajhane kA yatna karo, avazya samajha meM AyegA / abhI pUrI taraha samajha meM AyA nahIM, kRpayA vistAra se 1. aupazamika bhAva (AtmA kI mukhyatA se ) AtmA ke svasanmukha puruSArtharUpa zuddha pariNAma se jIva ke zraddhA tathA cAritra sambandhI bhAvamala daba jAne rUpa upazAmaka bhAva hotA hai, usako aupazamika bhAva kahate haiM aura usI samaya darzanamohanIya tathA cAritramohanIya karma kA bhI svayaM phaladAnasamartharUpa se anudbhava hotA hai, usako karma kA upazama kahate haiM / ( karma kI mukhyatA se) darzanamohanIya aura cAritramohanIya karma kA phaladAnasamartharUpa se anubhava honA, vaha karma kA upazama hai aura aise upazama se yukta jIva kA bhAva, vaha aupazamika bhAva hai| 2. kSAyika bhAva AtmA ke svasanmukha puruSArtha se kisI guNa kI avasthA meM azuddhatA kA sarvathA kSaya honA arthAt pUrNa zuddha avasthA kA pragaTa honA, so kSAyika bhAva hai| usa hI samaya svayaM karmAvaraNa kA sarvathA nAza honA so karma kA kSaya hai| 3. kSAyopazamika bhAva ( AtmA kI mukhyatA se ) dharmI jIva ko svasanmukha puruSArtha se zraddhA aura cAritra kI prAMzika zuddha avasthA hotI hai, usako jIva ke zraddhA aura cAritra kI apekSA se kSAyopazamika bhAva kahane meM AtA hai aura usI samaya darzanamohanIya tathA cAritramohanIya karmoM kA svayaM phaladAnasamartharUpa se udbhava tathA anudbhava hotA hai, usako usa karma kA kSayopazama kahate haiN| ( karma kI mukhyatA se) darzanamohanIya aura cArimohanIya karmoM kA phaladAnasamartharUpa se udbhava tathA anudbhava hotA hai, usako usa karma kA kSayopazama kahate haiM, aura usase yukta jIva kI zraddhA aura cAritra sambandhI avasthA hotI hai, usako jIva ke zraddhA aura cAritra kA kSAyopazamika bhAva kahane meM AtA hai| paMcAstikAya saMgraha, gAthA 56 1 39 Please inform us of any errors on rajesh@Atma Dharma.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates prAtmA ke jJAna, darzana aura vIrya Adi ke prAMzika vikAsa tathA AMzika avikAsa ko jJAna, darzana, vIrya Adi kA kSAyopazamika bhAva samajha lenA caahie| ye sabhI chadmastha jIvoM ke hote haiN| 4. audayika bhAva ___ karmoM ke udayakAla meM AtmA meM vibhAvarUpa pariNamana kA honA audayika bhAva hai| 5. pAriNAmika bhAva sahaja svabhAva, utpAda-vyayanirapekSa, dhruva, ekarUpa rahanevAlA bhAva pAriNAmika bhAva hai| ina bhAvoM ke kramazaH do, nau, aThAraha, ikkIsa aura tIna hote haiN| aupazamika bhAva ke aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra ye 2 bheda haiN| kSAyika bhAva ke kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika dAna, kSAyika lAbha , kSAyika bhoga, kSAyika upabhoga, kSAyika vIrya, kSAyika samyaktva aura kSAyika cAritra - isa prakAra 9 bheda haiN| mizra (kSAyopazamika) bhAva ke matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna ye cAra jJAna; kumati, kuzruta, kuavadhi ye tIna ajJAna; cakSudarzana, pracakSudarzana, avadhidarzana ye tIna darzana; kSAyopazamika dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya ye pA~ca labdhiyA~; kSAyopazamika samyaktva, kSAyopazamika cAritra aura saMyamAsaMyama - isa prakAra kula 18 bheda hote hai| __ audayika bhAva ke 21 bheda haiM - naraka, tiryaJca, manuSya , deva - ye cAra gati; krodha, mAna, mAyA, lobha - ye cAra kaSAya; strIveda, puMveda, napuMsaka veda ye tIna veda; kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma, zukla ye chaha lezyAye; mithyAdarzana, ajJAna, asaMyama tathA prasiddhatva bhaav| 1 dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam - tattvArthasUtra , a. 2, sUtra 2 samyaktvacAritre - tattvArthasatra. a. 2. satra 3 3 jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANica - tattvArthasUtra, a. 2, sUtra 4 4 jJAnAjJAnadarzanalabdhayazcatustritripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca / tattvArthasUtra, a. 2, sUtra 5 gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhalezyAzcatuzcatustryekaikaikaikaSaT bhedAH- tattvArthasUtra, a. 2, sUtra 6 40 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pAriNAmika bhAva ke 3 bheda hote haiM- jIvatya, bhavyatva aura bhavyatva / isa prakAra kula milA kara jIva ke asAdhAraNa bhAvoM ke 53 bheda hote haiN| jijJAsu - inake jAnane se kyA lAbha hai va inase kyA siddha hotA haiM ? pravacanakAra 1. pAriNAmika bhAva se yaha siddha hotA hai ki jIva anAdiananta, eka, zuddha, caitanyasvabhAvI hai| 2. audayika bhAva kA svarUpa jAnane se yaha patA calatA hai ki jIva anAdi-ananta, zuddha, caitanyasvabhAvI hone para bhI usakI avasthA meM vikAra hai, jar3a karma ke sAtha usakA anAdikAlIna sambandha hai; tathA jaba taka yaha jIva apane jJAtAsvabhAva ko svayaM chor3akara jar3a karma kI ora jhukAva karatA hai, taba taka vikAra utpanna hotA rahatA haiM; karma ke kAraNa vikAra nahIM hotA hai / - 3. kSAyopazamika bhAva se yaha patA calatA hai ki jIva anAdi kAla se vikAra karatA huA bhI jar3a nahIM ho jaataa| usake jJAna, darzana vIrya kA AMzika vikAsa sadA banA rahatA hai evaM saccI samajha ke bAda vaha jaise-jaise satya puruSArtha ko bar3hAtA hai, vaise-vaise moha aMzata dUra hotA jAtA hai| 4. AtmA kA svarUpa yathArthatayA samajhakara jaba jIva apane pAriNAmika bhAva kA Azraya letA hai, taba pradayika bhAva kA dUra honA prArambha hotA hai aura sarva prathama zraddhA guNa kA pradayika bhAva dUra hotA hai yaha aupazamika bhAva batalAtA hai 1 5. apratihata puruSArtha se pAriNAmika bhAva kA acchI taraha Azraya bar3hAne para vikAra kA nAza hotA hai aisA kSAyikabhAva siddha karatA hai / jijJAsu - kyA ye pA~coM bhAva sabhI jIvoM ke sadA pAye jAte haiM ? pravacanakAra eka pAriNAmika bhAva hI aisA hai, jo saba jIvoM ke sadAkAla pAyA jAtA hai| praudayika bhAva samasta saMsArI jIvoM ke to pAyA jAtA hai kintu mukta jIvoM ke nhiiN| isI prakAra kSAyopazamika bhAva bhI mukta tattvArthasUtra, pra. 2, sUtra 7 1 - jIvabhavyAbhavyatvAni ca - 41 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jIvoM ke to hotA hI nahIM, kintu saMsArI jIvoM meM bhI terahaveM, caudahaveM guNasthAna vAloM ke nahIM hotaa| jijJAsu - kSAyika bhAva to mukta jIvoM ke pAyA jAtA hai ? pravacanakAra - hA~! mukta jIvoM ke to kSAyika bhAva pAyA jAtA hai, kintu samasta saMsArI jIvoM ke nhiiN| abhavyoM aura mithyAdRSTiyoM ke to kSAyika bhAva hone kA prazna hI nhiiN| samyaktvI aura cAritravaMtoM ke bhI kSAyika samyaktva va kSAyika cAritravAna jIvoM tathA arahantoM meM hI pAyA jAtA hai| aupazamika bhAva sirpha aupazamika samyaktva va aupazamika cAritravaMtoM ke hI hotA hai| isa taraha hama dekhate haiM ki : 1. sabase kama saMkhyA aupazamika bhAva vAloM kI hai, kyoMki isameM praupazamika samyaktva tathA praupazamika cAritravaMta jIvoM kA hI samAveza huA hai| 2. aupazamika bhAva vAloM se adhika saMkhyA kSAyopazamika bhAva vAle jIvoM kI hai, kyoMki isameM kSAyika samakitI, kSAyika cAritravaMta jIvoM tathA arahaMta aura siddhoM kA samAveza hotA hai| 3. kSAyika bhAva vAloM se adhika saMkhyA kSAyopazamika bhAva vAle jIvoM kI hai, kyoMki isameM eka se lekara bArahaveM guNasthAna vAle jIvoM kA samAveza hotA hai| 4. kSAyopazamika bhAva vAloM se bhI adhika saMkhyA audayika bhAva vAloM kI hai, kyoMki isameM eka se lekara caurahaveM guNasthAnavI jIvoM kA samAveza hotA 5. sabase adhika saMkhyA pAriNAmika bhAva vAle jIvoM kI hai, kyoMki isameM nigoda se lekara siddha taka ke sarva jIvoM kA samAveza hotA hai| isI krama ko lakSa meM rakha kara sUtra meM aupazamikAdika bhAvoM kA krama rakhA gayA hai| 42 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates niSkarSa rUpa se hama kaha sakate haiM ki : 1. pAriNAmika bhAva ke binA koI jIva nahIM hai| 2. audayika bhAva ke binA koI saMsArI nahIM hai / 3. kSAyopazamika bhAva ke binA koI chadmastha nahIM hai| 4. kSAyika bhAva ke binA kSAyika samakitI, kSAyika cAritravaMta aura arahaMta tathA siddha nahIM haiM / 5. aupazamika bhAva ke binA koI dharma kI zarUAta vAle nahIM haiN| jijJAsu - kaunasA bhAva kitane kAla taka ThaharatA hai ? pravacanakAra suno! maiM pratyeka kA kAla batAtA hU~ - -- 1. prapazamika bhAva sAdisAMta hotA haiM, kyoMki isakA kAla hI antarmuhUrta mAtra hai| 2. kSAyika bhAva sAdigrananta hai aura saMsAra meM rahane kI apekSA se utkRSTa kAla 33 sAgara se kucha adhika kAla kahA hai| 3. kSAyopazamika bhAva anAdisAMta jJAna, darzana, vIrya kI apekSA se / sAdisAMtaH- dharma kI pragaTa paryAya apekSA se utkRSTa 66 sAgara se kucha adhika kaal| 1 -- 4. audayika bhAva anAdisAMta bhavya jIvoM kI apekSA se / anAdiananta abhavya jIvoM tathA dUrAndUrabhavya jIvoM kI apekSA se / 5. pAriNAmika bhAva anaadiannt| -- -- - pAriNAmika bhAva ko chor3akara sabhI bhAva paryAyarUpa hone se sAdisAMta hI hote haiM, kintu paryAyoM ke pravAharUpa krama kI ekarUpatA ko lakSya meM rakhakara yahA~ kSAyikabhAva ko sAdigrananta kahA hai| yadyapi pradayikabhAva pravAharUpa se anAdi kA hotA hai aura dharmI jIva ko usakA aMta bhI A jAtA hai usa apekSA se anAdisAMta kahA hai phira bhI usakA pravAha kisI jIva ko ekarUpa nahIM rahatA hai usI kAraNa pradayika bhAva ko sAdisAMta bhI khaa| abhavya jaise bhavyoM ko dUrAndUrabhavya kahate haiM / 43 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jijJAsu - yaha to samajha meM A gyaa| aba kRpA karake yaha batAiye ki ina bhAvoM meM se grahaNa karane yogya va tyAga karane yogya kauna-kauna se bhAva haiM ? kyoMki kahA hai - " bina jAne tai doSa-guNana ko, kaise tajie ghie|" pravacanakAra - yaha tumane bahuta acchA pUchA kyoMki heya, jJeya, upAdeya ko jAne binA koI jAnakArI pUrI nahIM hotI hai| 1. audayika heya, aupazamika bhAva tathA sAdhaka tathA dazA kA kSAyopazamika bhAva aura kSAyika bhAva pragaTa karane kI apekSA upAdeya pAriNAmika bhAva Azraya karane kI apekSA parama upAdeya hai| 2. praudayika bhAva vikAra hai, sAdhaka ke lie heya hai, pAzraya karane yogya nahIM hai| aupazamika bhAva sAdhaka kA kSAyopazamika bhAva sAdisAMta hai va eka samaya kI paryAya haiM; tathA kSAyikabhAva sAdiananta hai, paryAyarUpa haiM; ataH ye bhI Azraya karane yogya nahIM haiN| pAriNAmika bhAva jo ki anAdiananta hai, vaha eka hI prAzraya karane yogya hai| sArAMza yaha hai ki jinako dharma karanA ho, sukhI honA ho, unheM audayikAdi cAroM bhAva para se dRSTi uThAkara mAtra parama pAriNAmika bhAvarUpa trikAlI bhUtArtha jJAyakasvabhAva kA hI Azraya lenA cAhie; kyoMki usake pAzraya se hI dharma kI utpatti , sthiti, vRddhi aura pUrNatA hotI hai| prazna - 1. jIva ke asAdhAraNa bhAva kitane haiM va kauna-kauna se ? nAma sahita likhie ? 2. sabase adhika saMkhyA kaunase bhAva vAle jIvoM kI hai aura kyoM ? 3. kSAyopazamika bhAva kitane prakAra ke hai ? nAma sahita likhiye ? 4. kyA abhavyoM ke aupazamika bhAva ho sakate haiM ? 5. siddhoM ke kitane bhAva hai aura kauna-kauna se ? 6. pAMcoM bhAvoM meM heya, jJeya aura upAdeya btaaiye| 7. AcArya umAsvAmI ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza DAlie ? 44 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 7 cAra abhAva AcArya samantabhadra ( vyaktitva evaM kartRtva ) zrI mUlasaMghavyomendurbhArate bhAvitIrthakRta / deze samantabhadrAkhyo, munirjIyAtpadarddhika: / / kavivara hastimala lokeSaNA se dUra rahane vAle svAmI samantabhadra kA jIvana-caritra eka taraha se ajJAta hI hai| jainAcAryoM kI yaha vizeSatA rahI hai ki mahAn se mahAn kAryoM ko karane ke bAda bhI unhoMne apane laukika jIvana ke bAre meM kahIM kucha bhI nahIM likhA hai| jo kucha thor3A bahuta prApta hai, vaha paryApta nahIM hai| Apa kadamba rAjavaMza ke kSatriya rAjakumAra the| Apake bAlyakAla kA nAma zAnti varmA thaa| ApakA janma dakSiNa bhArata meM kAverI nadI ke taTa para sthita uragapura nAmaka nagara meM huA thaa| ApakA astitva vikrama saMvat 138 taka thaa| Apake pArivArika jIvana ke sambandha ke kucha bhI jJAta nahIM hai| Apane alpavaya meM hI muni dIkSA dhAraNa kara lI thI / digambara jaina sAdhu hokara Apane ghora tapazcaraNa kiyA aura pragAdha jJAna prApta kiyA / Apa jaina siddhAnta ke to agAdha marmajJa the hI; sAtha hI tarka, nyAya, vyAkaraNa, chanda, alaMkAra, kAvya aura koSa bhI paMDita the / ApameM bejor3a vAda zakti thii| Apane kaI bAra ghUma-ghUmakara kuvAdIyoM kA garva khaNDita kiyA thaa| Apa svayaM likhate haiM : 66 " vAdArthI vicarAmyahaM narapate, zArdUlavikrIDitam / he rAjan! maiM vAda ke lie siMha kI taraha vicaraNa kara rahA huuN| Apake paravartI AcAryoM ne bhI ApakA smaraNa bar3e hI sanmAna ke sAtha kiyA hai| AcArya jinasena ne AdipurANa meM Apake vacanoM ko kuvAdIrUpI parvatoM ko 45 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates chinna-bhinna karane ke lie vajra ke samAna batAyA hai tathA Apako kavi, vAdI, gamaka aura vAgmiyoM kA cUr3AmaNi kahA hai: namaH samantabhadrAya, mahate kavivedhase / yadvaco vajrapAtena, nirbhinnAH kumatAdrayaH / / kavInAM gamakAnAM ca, vAdInAM vAgminAmapi / yaza: sAmantabhadrIyaM, mUrdhni cUr3AmaNIyate // gadya ciMtAmaNikAra vAdIbhasiMha sUri likhate hai :sarasvatIsvairavihArabhUmayaH, samantabhadrapramukhA munIzvarAH / jayanti vAgvajranipAtapATi pratIparAddhAntamahIdhrakoTayaH / / candraprabhacaritrakAra vIranaMdi prAcArya ' samantabhadrAdibhavA ca bhAratI' se kaMTha vibhUSita narottamoM kI prazaMsA karate haiM to prAcArya zubhacandra ' jJAnArNava' meM inake vacanoM ko ajJAnAMdhakAra ke nAza hetu sUrya ke samAna svIkAra karate hue inakI tulanA meM auroM ko khadyotavat batAte haiM : samantabhadrAdikavIndrabhAsvatAM, sphuraMti yatrAmalasUktirazmayaH / vrajanti khadyotavadeva hAsyatAM, na tatra kiM jJAnalavoddhatA janAH / / Apa AdyastutikAra ke rUpa meM prasiddha haiN| Apane stotra sAhitya ko praur3hatA pradAna kI hai| ApakI stutiyoM meM bar3e-bar3e gaMbhIra nyAya bhare hue haiN| Apake dvArA likhA gayA 'AptamImAMsA' grantha eka stotra hI hai, jise 'devAgama stotra' bhI kahate haiN| vaha itanA gaMbhIra evaM anekAtmaka tattva se bharA huA hai ki usakI kaI TIkAe~ likhI gaI, jo ki nyAya zAstra ke apUrva grantha haiN| akalaMka kI 'aSTazatI' aura vidyAnandi kI 'aSTasahastrI' isI kI TIkAe~ haiM / prastuta 'cAra prabhAva' nAma kA pATha ukta AptamImAMsA kI kArikA kra. 9, 10 va 19 ke AdhAra para hI likhA gayA hai| isake alAvA Apane tattvAnuzAsana, yuktyanuzAsana, svayaMbhUstotra, jinastutizataka, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, prAkRta vyAkaraNa, pramANa padArtha, karmaprAbhRta TIkA aura gaMdhahastimahAbhASya (aprApya ) nAmaka granthoM kI racanA kI hai| 46 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates cAra abhAva bhAvaikAnte padArthAnAmabhAvAnAmapahavAt / sarvAtmakamanAdyantamasvarupamatAvakam / / 9 / / kAryadravyamanAdi syAt prAgabhAvasya nihave / pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'nantAM vrajet / / 10 / / sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame / / anyatra samavAye na vyapadizyeta sarvathA / / 11 / / - prAptamImAMsA : prAcArya samantabhadra AcArya samantabhadra - vastusvarUpa anekAntAtmaka hai| jisa prakAra sva kI apekSA se bhAva ( sadbhAva) padArtha kA svarUpa hai, usI prakAra para kI apekSA se prabhAva bhI padArtha kA dharma hai| jijJAsu - prabhAva kise kahate haiM ? ve kitane prakAra ke hote haiM ? prAcArya samantabhadra - eka padArtha kA dUsare padArtha meM astitva na hone ko abhAva kahate haiN| prabhAva cAra prakAra ke hote haiM - (1) prAgabhAva (2) pradhvaMsAbhAva (3) anyonyAbhAva (4) atyNtaabhaav| jijJAsu - kRpayA saMkSepa meM cAroM prakAra ke prabhAva samajhA dIjie ? AcArya samantabhadra - pUrva paryAya meM vartamAna paryAya kA prabhAva prAgabhAva hai athavA kArya ( paryAya) hone ke pUrva kArya ( paryAya) kA nahIM honA hI prAgabhAva hai| isI prakAra vartamAna paryAya kA AgAmI paryAya meM prabhAva pradhvaMsAbhAva hai| jaise dahI kI pUrva paryAya dUdha thI, usameM dahI kA prabhAva thA, ataH usa prabhAva ko prAgabhAva kaheMge aura chAcha dahIM kI AgAmI paryAya haiM, usameM bhI vartamAna paryAya dahI kA abhAva hai, ata: usa prabhAva ko pradhvaMsAbhAva kheNge| ___ "bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmo, bhAvAntaraM bhaavvdhtste|" - yukatyanuzAsanaH prAcArya samantabhadra, kArikA 59 / " kAryasyAtmalAbhAtprAga'bhavanaM praagbhaavH|" - aSTasahastrI : vidyAnandi, pRSTha 67 / 47 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jijJAsu pUjyavara gurudeva ! Apane dUdha-dahI kA udAharaNa dekara to samajhA diyaa| kRpayA AtmA para ghaTAkara aura samajhA dIjie ? - AcArya samantabhadra aMtarAtmArUpa paryAya kA bahirAtmArUpa pUrva paryAya meM abhAva prAgabhAva evaM paramAtmArUpa AgamI paryAya meM prabhAva pradhvaMsAbhAva kahA jaavegaa| - jijJAsu - aura anyonyAbhAva ? AcArya samantabhadra eka pudgala dravya kI varttamAna paryAya me dUsare pudgala dravya kI varttamAna paryAya kA prabhAva anyonyAbhAva hai / jaise nIbU kI varttamAna khaTAsa, cInI kI varttamAna miThAsa meM nahIM hai| jijJAsu - ise bhI AtmA para ghaTAkara batAiye na ? AcArya samantabhadra yaha AtmA para nahIM ghttegaa| tumane paribhASA dhyAna se nahIM par3hI isalie aisA prazna karate ho / paribhASA meM spaSTa kahA hai ki eka pudgala dravya kI varttamAna paryAya meM dUsare pudgala dravya kI varttamAna paryAya kA abhAva anyonyAbhAva hai, ataH yaha mAtra pudgala dravya meM hI ghaTatA hai tathA pudgala dravyoM kI bhI mAtra varttamAna paryAya meM hI / jijJAsu - pratyantAbhAva kise kahate ? - AcArya samantabhadra eka dravya kA dUsare dravya meM prabhAva use atyantAbhAva kahate haiN| jaise jIva dravya aura pudgala dravya meM paraspara pratyantAbhAva hai / - I dhyAna rahe pratyantAbhAva chahoM dravyoM me se kinhIM do dravyoM meM ghaTatA hai anyonyAbhAva do pudgaloM kI varttamAna paryAyoM meM ghaTita hotA hai, prAgabhAva chahoM dravyoM meM se kisI eka dravya ko varttamAna va pUrva paryAyoM meM evaM pradhvaMsAbhAva chahoM dravyoM meM se kisI eka hI dravya kI varttamAna aura uttara paryAyoM meM ghaTita hotA hai| eka atyantAbhAva dravyasUcaka hai, bAkI tInoM prabhAva paryAyasUcaka haiN| ina cAroM ko saMkSepa meM yoM bhI kaha sakate haiM ki jisakA abhAva hone para niyama se kArya kI utpatti hotI hai, use prAgabhAva kahate haiM / 48 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jisase sadabhAva hone para niyama se vivakSita kArya kA abhAva (nAza) hotA hai, use pradhvaMsAbhAva kahate haiN| anya ( pudgala) ke svabhAva ( vartamAna paryAya ) meM sva (anya pudgala) svabhAva ( vartamAna paryAya) kI vyAvRtti anyonyAbhAva hai tathA kAlatraya kI apekSA se jo abhAva ho, vaha atyantAbhAva hai| jijJAsu - yadi ina cAroM prabhAvoM ko na mAnA jAya to kyA doSa hai ? prAcArya samantabhadra - (1) prAgabhAva na mAnane para samasta kArya (paryAya) anAdi siddha hoNge| (2) pradhvaMsAbhAva ke na mAnane para sarva kArya (paryAyeM) anantakAla taka rheNge| (3) anyonyAbhAva ke na mAnane para saba pudgaloM kI paryAyeM milakara eka ho jAveMgI arthAt saba pudgala sarvAtmaka ho jaaveNge| (4) atyantAbhAva ke na mAnane para saba dravya asvarUpa ho jAveMge arthAt saba apane-apane svarUpa ko chor3a deMge; pratyeka dravya kI vibhinnatA nahIM rahegI, jagata ke saba dravya eka ho jaaveNge| AzA hai, cAra prabhAvoM kA svarUpa tumhArI samajha meM acchI taraha A gayA hogaa| jijJAsu - jI hA~, A gyaa| AcArya samantabhadra - A gayA to batAyo ? zarIra aura jIva meM kaunasA prabhAva hai ? jijJAsu - atyntaabhaav| AcArya samantabhadra - kyoM hai ? jijJAsu - kyoMki eka pudgala dravya hai aura dUsarA jIva dravya hai aura do dravyoM ke bIca hone vAle prabhAva ko hI atyaMtAbhAva kahate haiN| AcArya samantabhadra - pustaka aura ghar3e meM kaunasA prabhAva hai ? 1 "yadabhAve hi niyamataH kAryasyotpattiH sa prAgabhAvaH, yadabhAve ca kAryasya niyatA bipattiH sa pradhvaMsaH. svabhAvAntarAtsvabhAvavyAvRttiranyApohaH kaaltryaapekssaa'bhaavo'tyntaabhaavH|" - aSTasahastrI : vidyAnandi , pRSTha 109 / 49 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jijJAsu - anyonyAbhAva , kyoMki pustaka aura ghar3A donoM pudgala dravya kI vartamAna paryAyeM haiN| AcArya samantabhadra - 'AtmA anAdi kevalajJAna paryAyamaya hai' aisA mAnane vAle kaunasA prabhAva nahIM mAnate ? __ jijJAsu - prAgabhAva, kyoMki kevalajJAna jJAnaguNa kI paryAya hai; ataH kevalajJAna hone se pUrva kI matijJAnAdi paryAyoM meM usakA abhAva hai| AcArya samantabhadra - 'yaha vartamAna rAga mujhe jIvana bhara parezAna karegA' aisA mAnane vAle ne kaunasA prabhAva nahIM mAnA ? __ jijJAsu - pradhvaMsAbhAva, kyoMki vartamAna rAga kA bhaviSya kI cAritraguNa kI paryAyoM meM prabhAva haiM; ataH vartamAna rAga bhaviSya ke sukha-duHkha kA kAraNa nahIM ho sktaa| zaMkAkAra - ina cAra prakAra ke prabhAvoM ko samajhane se kyA-kyA lAbha haiM ? prAcArya samantabhadra - anAdi se mithyAtvAdi mahApApa karane vAlA AtmA puruSArtha kare to vartamAna meM unakA prabhAvakara samyaktvAdi dharma dazA pragaTa kara sakatA hai, kyoMki vartamAna paryAya kA pUrva paryAyoM meM prabhAva hai; ataH prAgabhAga samajhane se 'maiM pApI hU~, maiMne bahuta pApa kiye haiM, maiM kaise tira sakatA hU~ ?' Adi hIna bhAvanA nikala jAtI hai| isI prakAra pradhvaMsAbhAva ke samajhane se yaha jJAna ho jAtA hai ki vartamAna meM kaisI bhI dIna-hIna dazA ho, bhaviSya meM uttama se uttama dazA pragaTa ho sakatI haiM, kyoMki vartamAna paryAya kA AgAmI paryAyoM meM prabhAva hai, ataH vartamAna pAmaratA dekhakara bhaviSya ke prati nirAza na hokara svasanmukha hone kA puruSArtha pragaTa karane kA utsAha jAgRta hotA hai| jijJAsu - anyonyAbhAva aura atyantAbhAva se ? AcArya samantabhadra - eka dravya dUsare dravya kA kartA-hartA nahIM hai, kyoMki unameM Apasa meM atyantAbhAva hai - aisA samajhane se dUsare merA burA kara deMge' aisA ananta bhaya nikala jAtA hai evaM 'dUsare merA bhalA kara deMge' aisI paramukhApekSitA kI vRtti nikala jAtI hai| isI prakAra anyonyAbhAva ke jAnane se bhI svAdhInatA kA bhAva jAgRta hotA hai, kyoMki jaba eka pudgala kI 50 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates paryAya, dUsare pudgala kI paryAya se pUrNa bhinna evaM svatantra hai to phira yaha prAtmA se to judI hai hii| isa taraha cAroM prabhAvoM ke samajhane se svAdhInatA kA bhAva jAgRta hotA hai, para se AzA kI cAha samApta hotI hai, bhaya kA bhAva nikala jAtA haiM, bhUtakAla aura vartamAna kI kamajorI aura vikAra dekhakara utpanna hone vAlI dInatA samApta ho jAtI hai aura svasanmukha hone kA puruSArtha jAgRta hotA hai| AzA hai, tumhArI samajha meM inake jAnane se kyA lAbha hai, yaha A gayA hogA? jijJAsu - A gayA! bahuta acchI taraha A gayA !! AcArya samantabhadra - A gayA to batAo! 'zarIra moTA-tAjA ho to AvAja bhI bulanda hotI hai'- aisA mAnane vAlA kyA galatI karatA hai ? jijJAsu - vaha anyonyAbhAva kA svarUpa nahIM jAnatA; kyoMki zarIra kA moTA-tAjA honA, AhAra vargaNArUpa pudgala kA kArya hai aura AvAja bulanda honA, bhASA vargaNA kA kArya hai| isa prakAra AvAja aura zarIra kI moTAI meM anyonyAbhAva hai| prAcArya samantabhadra - 'jJAnAvaraNI karma ke kSaya ke kAraNa prAtmA meM kevalajJAna hotA hai' aisA mAnane vAle ne kyA bhUla kI ? jijJAsu - usane atyantAbhAva ko nahIM jAnA; kyoMki jJAnAvaraNI karma aura AtmA meM atyantAbhAva hai; phira eka dravya ke kAraNa dUsare dravya meM kArya kaise ho sakatA hai ? zaMkAkAra - zAstra meM aisA kyoM likhA hai ki jJAnAvaraNI karma ke kSaya se kevalajJAna kI prApti hotI hai ? - AcArya samantabhadra - zAstra meM aisA nimitta kA jJAna karAne se lie asadbhUta vyavahAra naya se kahA jAtA hai, kintu vastutaH (nizcaya naya se) vicAra kiyA jAya to eka dravya dUsare dravya ke kArya kA kartA ho hI nahI sktaa| isa taraha hama dekhate haiM ki vastusvarUpa to anekAntAtmaka hai| akelA bhAva hI vastu kA svarUpa nahIM hai| prabhAva bhI vastu kA dharma hai, use mAne binA vastu Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates kI vyavasthA nahIM bnegii| ataH cAroM prabhAvoM kA svarUpa acchI taraha samajhakara moha-rAga-dveSAdi vikAra kA prabhAva karane ke prati sAvadhAna honA caahie| prazna - 1. prabhAva kise kahate ? ve kitane prakAra ke hote haiM ? nAma sahita likhiye ? 2. nimnalikhita meM paraspara antara batAiye : (ka) prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva (kha) anyonyAbhAva aura atyantAbhAva 3. prabhAvoM ke samajhane se kyA lAbha hai ? 4. nimnalikhita kI prabhAvoM ke svarUpa ke saMdarbha meM samIkSA kIjie : (ka) jJAnAvaraNI karma ke kSaya se kevalajJAna kI prApti hotI hai| (kha) karma ke udaya se zarIra meM roga hote haiN| (ga) yaha AdamI cora hai, kyoMki isane pahale skUla meM par3hate samaya merI pustaka curA lI thii| 5. nimnalikhita jor3o meM paraspara kaunasA abhAva hai : (ka) icchA aura bhASA (kha) cazmA aura jJAna (ga) zarIra aura vastra (gha) zarIra aura jIva 6. AcArya samantabhadra ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza DAlie ? 52 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 8 pA~ca pANDava AcArya jinasena ( vyaktitva eMva kartRtva) purANa granthoM meM padmapurANa ke bAda jaina samAja meM sabase adhika par3hA jAne vAlA prAcIna purANa hai - hrivNshpuraann| isameM chiyAsaTha sarga aura bAraha hajAra zloka haiN| isameM bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAna neminAtha kA caritra vizada rUpa se varNita hai| isake atirikta kRSNa-balabhadra, kaurava-pANDava Adi aneka itihAsa prasiddha mahApuruSoM ke caritra bhI bar3I khUbI ke sAtha citrita haiN| isake racayitA haiM - prAcArya jinsen| prAcArya jinasena mahApurANa ke kartA bhagavajjinasenAcArya se bhinna haiN| ye punnATa saMgha ke prAcArya the| punnATa karnATaka kA prAcIna nAma hai| yaha saMgha karnATaka aura kAThiyAvAr3a ke nikaTa 200 varSa taka rahA hai| isa saMgha para gujarAta ke rAjavaMzoM kI vizeSa zraddhA aura bhakti rahI hai| Apake guru kA nAma kIrtiSeNa thA aura varddhamAna nagara ke nannarAja vasati nAma ke maMdira meM rahakara inhoMne vikrama saM. 840 meM yaha grantha samApta kiyA thaa| isa grantha ke alAvA Apake aura koI grantha upalabdha nahIM haiM aura na kahIM anya granthoM meM ullekha hI milate haiN| ApakI akSaya kIrti ke liye yaha eka mahAgrantha hI paryApta hai| ___ harivaMzapurANa ke bhASA TIkAkAra jayapura ke prasiddha vidvAna paM. daulatarAmajI kAsalIvAla haiN| prastuta pATha Apake ukta suprasiddha grantha harivaMzapurANa ke AdhAra se hI likhA gayA haiN| pANDavoM ke sambandha meM vistRta jAnakArI prApta karane ke lie harivaMzapurANa aura pANDavapurANa kA adhyayana karanA caahie| 53 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pAMca pANDava sureza - Aja maiM tujhe nahIM chodduuNgaa| jaba taka paisA nahIM degA, taba taka nahIM chodduuNgaa| rameza - kyoM nahIM chor3egA ? sureza - jaba paise nahIM the to zarta kyoM lagAI ? rameza - maiMne to vaise hI kaha diyA thaa| sureza - maiM kucha nahIM jAnatA , nikAla paise ? rameza - paise haiM hI nahIM to kyA nikAlU~ ? sureza - ( kamIja pakar3akara) phira zarta kyoM lagAI ? adhyApaka - kyoM bhaI rameza-sureza! kyoM lar3a rahe ho? acche lar3ake isa taraha nahIM ldd'te| hameM apane saba kArya zAnti se nipaTAne cAhie, lar3ajhagar3akara nhiiN| rameza - dekhie mAsTara sAhaba! yaha mujhe vyartha hI parezAna kara rahA hai| sureza - mAsTara sAhaba! yaha mere paise kyoM nahIM detA ? adhyApaka - kyoM rameza ! tuma isake paisA kyoM nahI dete ? acche lar3ake kisI se udhAra lekara use isa taraha parezAna nahIM krte| tumheM to binA mAMge usake paise lauTAne cAhie the| yaha maukA hI nahIM AnA cAhie thaa| rameza - gurujI ! maiMne paise isase lie hI kaba haiM ? adhyApaka - lie nahIM to phira yaha mAMgatA kyoM hai ? sureza - isane paise to nahIM liye, para zarta to lagAI thI aura hAra gyaa| aba paise kyoM nahIM detA ? adhyApaka - hA~! tuma juA khelate ho ? acche lar3ake juyA kabhI nahIM khelte| sureza - nahIM sAhaba! hamane to zarta lagAI thii| junA kaba khelA ? adhyApaka - hAra-jIta para dRSTi rakhate hue rupaye-paise yA kisI prakAra ke dhana se khela khelanA yA zarta lagAkara koI kAma karanA yA dAva laganA hI to 54 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates juA hai| yaha bahuta burA vyasana haiN| isake cakkara meM pha~se logoM kA Atmahita to bahuta dUra, laukika jIvana bhI prasta-vyasta ho jAtA hai| mahApratApI pANDavoM ko bhI isake sevana se bahuta kaThinAiyA~ uThAnI paDI thIM / ataH Aja se pratijJA karo ki aba kabhI bhI jumrA nahIM kheleMge, zarta lagAkara koI kArya nahIM kreNge| rameza - ye pANDava kauna the ? adhyApaka bahuta varSo pahile isa bhAratavarSa meM kurujAMgala deza ke hastinApura nagara meM kuruvaMzI rAjA dhRtarAja rAjya karate the| unake tIna rAniyA~ thIM aMbikA, aMbAlikA aura aNbaa| tInoM rAniyoM se kramazaH dhRtarASTra, pANDu aura vidura nAmaka tIna putra hue| rAjA dhRtarAja ke bhAI rukmaNa ke putra kA nAma bhISma thA / - dhRtarASTra ke gAndhArI nAmaka rAnI se duryodhana Adi sau putra utpanna hue, jinheM kaurava nAma se jAnA jAtA hai| pANDu ke kuntI aura mAdrI nAmaka do rAniyA~ thiiN| kuntI se karNa nAmaka putra to pANDu ke gupta (gAMdharva) vivAha se huA, jise badanAmI ke bhaya se alaga kara diyA gayA thA aura vaha anyatra palakara bar3A huaa| tathA yudhiSThara, bhIma arjuna tIna putra bAda meM hue / mAdrI se nakula aura sahadeva do putra hue| pANDu ke yudhiSThara, bhIma, arjuna, nakula aura sahadeva pA~ca putra hI pA~ca pANDava nAma se jAne jAte haiM / sureza - hamane to sunA hai ki kaurava aura pANDavoM ke bIca bahuta bar3A yuddha huA thA ? adhyApaka - kaurava aura pANDavoM meM rAjya ke lie Apasa meM tanAva bar3ha gayA thA; para bhISma, vidura aura guru droNAcArya ne bIca meM par3akara samajhautA karA diyA thaa| AdhA rAjya kauravoM ko aura AdhA rAjya pANDavoM ko dilA diyA, para unakA mAnasika dvandva samApta nahIM huA / rameza - guru droNAcArya kauna the ? adhyApaka tuma guru droNAcArya ke bAre meM bhI nahIM jAnate ho ? bhArgavavaMzI dhanurvidyA meM pravINa AcArya the| inhoMne hI kaurava aura pANDavoM ko dhanurvidyA sikhAI thii| inakA putra azvatthAmA thA, jo inake samAna hI dhanurvidyA meM pravINa thA / - 55 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates sureza - jaba samajhautA ho gayA thA to phira lar3AI kyoM huI ? adhyApaka tuma se kahA thA na ki usakA mana sApha nahIM huA thA / eka bAra jaba pANDava apane mahala meM so rahe the to kauravoM ne unake ghara meM Aga lagavA dii| - rameza - Aga lagavA dI ? yaha to bahuta burA kAma kiyA unhoMne / to kyA pANDava usameM jala mare ? adhyApaka - nahIM bhAI, suno| unhoMne burA kAma to kiyA hI / isa prakAra kI hiMsAtmaka pravRttiyoM se hI to deza aura samAja naSTa hote haiN| pANDava to suraMga mArga se nikala gaye para logoM ne yahI jAnA ki pANDava jala gaye haiN| kauravoM kI isa kANDa se loka meM bahuta nindA huI, para ve prasanna the durjanoM kI pravRtti hI hiMsA meM Ananda mAnane kI hotI hai| rameza - phira pANDava loga kahA~ cale gaye ? thA, adhyApaka - kucha kAla to ve guptavAsa meM rahe aura ghUmate-ghUmate rAjA drupada kI rAjadhAnI mAkandI phuNce| vahA~ rAjA drupada kI putrI kA svayaMvara ho rahA jisameM dhanuSa car3hAne vAle ko draupadI varegI aisI ghoSaNA kI gaI thii| ukta svayaMvara meM duryodhanAdi kaurava bhI Aye hue the, para kisI se bhI vaha devo - punIta dhanuSa nahIM car3hAyA gayA / Akhira meM arjuna ne use krIr3AmAtra meM car3hA diyA aura draupadI ne arjuna ke gale meM varamAlA DAla dii| rameza - hamane to sunA hai ki draupadI ne pA~coM pANDavoM ko varA thA ? adhyApaka - nahIM bhAI ! draupadI to mahAsatI thii| usane to arjuna ke kaNTha meM varamAlA DAlI thii| vaha to yudhiSThara aura bhIma ko jeTha hone se pitA samAna evaM nakula aura sahadeva ko devara hone se putra ke samAna mAnatI thii| sureza - to phira aisA kyoM kahate haiM ? adhyApaka - bhAI! bAta yaha hai ki jaba draupadI arjuna ke gale meM varamAlA DAla rahI thI to varamAlA kA DorA TUTa gayA aura kucha phUla bikhara kara pAsa meM sthita bAkI cAra pANDavoM para bhI gira gaye aura unase jalana rakhane vAle tathA draupadI prApta karane kI AzA se Aye hue logoM ne apavAda phailA diyA ki usane to pA~coM pANDavoM ko varA hai / 56 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pANDava vipra veza meM the| ataH vahA~ upasthita rAjAgaNa va duryodhanAdi kaurava koI bhI unheM pahicAna na pAye, para duryodhana ko yaha acchA na lagA ki unakI upasthitI meM eka sAdhAraNa vipra draupadI ko vara le jaave| ata: usane saba rAjAoM ko bhar3akAyA ki mahApratApI rAjAoM kI upasthiti meM eka sAdhAraNa vipra ko draupadI varaNa kare - yaha saba rAjAoM kA apamAna hai| pariNAmasvarUpa duryodhanAdi sahita upasthita saba rAjAgaNa aura pANDavoM meM bhayaMkara yuddha huaa| dhanurdhArI arjuna ke sAmane jaba koI bhI dhanurdhArI Tika na sakA, taba svayaM guru droNAcArya usase yuddha karane aaye| sAmane gurudeva ko khar3A dekha, arjuna vinaya se namrIbhUta ho gayA aura guru ko namaskAra kara bANa dvArA apanA paricaya patra gurudeva ke pAsa bhejaa| ___ guru droNa ko jaba yaha patA calA ki arjuna Adi pANDava abhI jIvita haiM to unheM bahuta prasannatA huI aura unhoMne sabase yaha samAcAra khaa| eka bAra phira guru droNa evaM bhISmapitAmaha ne kaurava aura pANDavoM meM mela-melApa karA diyaa| isa prakAra punaH kaurava aura pANDavoM kA milApa huA tathA ve dubArA prAdhAAdhA rAjya lekara hastinApura meM rahane lge| sureza - gurudeva! Apane to pANDavoM ke juA khelane kI bAta kahI thI vaha to isa kahAnI meM kahIM AI hI nhiiN| adhyApaka - hA~ suno, eka dina duryodhana aura yudhiSThara zarta lagAkara 'pAsoM kA khela' khela rahe the| unhoMne pAsoM ke khela hI meM 12 varSa ke liye rAjya ko bhI dAva para lagA diyaa| duryodhana kapaTa se dAva jIta gayA aura yudhiSTharAdi pANDavoM ko 12 varSa ke liye rAjya chor3akara ajJAtavAsa meM rahanA pdd'aa| isaliye to kahA hai - 'zarta lagAkara koI kAma karanA yAnI juyA khelanA saba anarthoM kI jar3a hai|' AtmA kA hita cAhane vAle puruSa ko isase sadA hI dUra rahanA caahiye| mahAbaladhArI evaM usI bhava se mokSa jAne vAle yudhiSTharAdi ko bhI isake sevana ke phalasvarUpa bahuta vipattiyoM kA sAmanA karanA pdd'aa| 57 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates rameza - to phira ve bAraha varSa taka kahA~ rahe ? adhyApaka - koI eka jagaha thor3e hI rhe| veza badalakara jagaha-jagaha ghUmate rheN| sureza - hamane sunA hai kI bhIma bahuta balavAna thaa| usane mahAbalI kIcaka ko bahuta pITA thaa| adhyApaka - hA~! yaha ghaTanA bhI unake bArahavarSIya ajJAtavAsa ke kAla meM hI ghaTI thii| jaba ve vicarate-vicarate virATanagara pahu~ce to guptaveza meM hI rAjA virATa ke yahA~ vividha padoM para kAma karane lge| yudhiSThara paMDita banakara, bhIma rasoiyA banakara, arjuna nartakI banakara aura nakula tathA sahadeva azvazAlA ke adhikArI bana kara rhe| draupadI bhI mAlina bana kara rahane lgii| rAjA virATa kI rANI kA nAma thA sudarzanA aura usakA bhAI thA kiick| usane jaba draupadI ko sAdhAraNa mAlina samajhA thaa| ataH draupadI ko aneka prakAra ke lobha dikhAkara apanA burA bhAva pragaTa karane lgaa| draupadI ne yaha bAta apane jeTha bhIma se khii| bhIma ne usase kahA ki tuma usase nakalI snehapUrNa bAta banAkara milane kA sthAna aura samaya nizcita kara lenaa| phira meM saba dekha luuNgaa| pApI kIcaka ko apane kie kI sajA milanI hI caahiye| rameza - phira kyA huA ? adhyApaka - phira kyA ? draupadI ne nakalI neha dvArA usase rAtri kA samaya va ekAnta sthAna nizcita kara liyaa| phira bhIma draupadI ke kapar3e pahina kara nizcita sthAna para nizcita samaya ke pUrva kI pahu~ca gye| ___ kAmAsakta kIcaka jaba vahA~ pahu~cA to draupadI ko vahA~ AI jAna bahuta prasanna huA aura usase premAlApa karane lagA, kintu usa pApI ko premAlApa kA uttara jaba bhIma ke kaThora muSThikA-prahAroM se milA to tilamilA gyaa| usane apanI zakti anusAra pratirodha karane kA bahuta yatna kiyA para bhIma ke Age usakI eka na calI aura nirmada dIna-hIna ho gyaa| usako dIna-hina dazA meM dekha dayAlu bhIma ne bhaviSya meM aisA kAma na karane kI cetavanI dekara chor3a diyaa| use apane kiye kI sajA mila gii| sureza - usake bAda pANDavoM kA kyA huA ? 58 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates adhyApaka - usake bAda ve apane mAmA ke yahA~ dvArikA cale gaye / dvArakAdhIza kRSNa ke pitA vasudeva aura bhagavAna neminAtha ke pitA samudravijaya pANDavoM ke mAmA the| unhoMne bahina sahita prAye apane bhAnajoM kA bahuta Adara-satkAra kiyaa| sureza - gurujI ! kauravoM aura pANDavoM kA Apasa meM bar3A bhArI yuddha bhI to huA thA ? adhyApaka hA~! huA thA, para vaha yuddha mAtra kaurava aura pANDavoM kA hI nahIM rahA thaa| usa yuddha meM to sampUrNa bhAratavarSa hI ulajha gayA thA, kyoMki usa yuddha meM pANDavoM ke sAtha nArAyaNa zrIkRSNa evaM kauravoM ke sAtha pratinArAyaNa jarAsandha ho gaye the; ata: usa yuddha meM nArAyaNa aura pratinArAyaNa ke mahAyuddha kA rUpa le liyA thaa| jaba usa yuddha meM nArAyaNa zrIkRSNa kI vijaya huI aura ve trikhaNDI ardhacakravartI rAjA hue to pANDavoM ko svabhAvataH hI hastinApura kA mahAmaNDalezvara pada prApta huA / yudhiSThara gaMbhIra prakRti ke sahaja dharmAnurAgI nyAyavaMta rAjA the, ataH ve dharmarAja yudhiSThara ke nAma se jAne jAte haiN| bhIma meM zArIrika bala atulanIya thA tathA ve mallavidyA meM advitIya the evaM arjuna apanI bANavidyA meM jagata prasiddha dhanurdhara the| ve bahuta kAla taka zAMtipUrvaka rAjya sukha bhogate rhe| rameza - phira ? adhyApaka phira kyA? bahuta kAla bAda dvArikA - dAha kI bhayaMkara ghaTanA ne unake hRdaya ko jhakajhora diyA aura unakA citta saMsAra se udAsa ho gyaa| eka dina ve virakta-hRdaya pANDava bhagavAna neminAtha kI vaMdanA ke lie saparivAra unake samavasaraNa meM gye| vahA~ bhagavAna kI divyavANI ko sunakara unakA vairAgya aura adhika prabala ho gayA / divyadhvani meM A rahA thA ki bhogoM me saccA sukha nahIM hai, saccA sukha AtmA meM hai| AtmA kA hita to AtmA ko samajhakara usase bhinna samasta para - padArthoM se mamatva haTAkara jJAnasvabhAvI AtmA meM ekAgra hone meM hai / laukika lAbha-hAni to puNya-pApa kA khela hai, usameM AtmA kA hita nahIM / yaha AtmA vyartha hI puNya ke udaya meM harSa aura pApa ke udaya meM viSAda mAnatA hai| manuSya - bhava kI sArthakatA to samasta jagata se mamatva haTAkara Atma-kendrita hone meM hai| - 59 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates bhagavAna kI divyavANI sunakara pA~coM pANDavoM ne usI samaya bhagavAna se bhavabhramaNa kA nAza karane vAlI digambarI dIkSA grahaNa kara lI tathA unakI mAtA kuntI evaM draupadI, subhadrA Adi aneka rAniyoM ne ArjikA rAjamatI (rAjula) ke pAsa AryikA ke vrata svIkAra kara liye| sureza - phira? adhyApaka - phira kyA ? pA~coM pANDava munirAja prAtma-sAdhanA meM tatpara ho ghora tapazcaraNa karane lge| eka dina ve zatrujaya giri para dhyAna magna the| usI samaya vahA~ duryodhana kA vaMzaja yavarodhana AyA aura pANDavoM ko dhyAna avasthA me dekhakara usakA krodha prajvalita ho gyaa| vaha socane lagA ye hI ve duSTa pANDava haiM, jinhoMne hamAre pUrvaja duryodhanAdi kauravoM kI durdazA kI thii| abhI ye niHsahAya haiM, hathiyAra-vihIna haiM, isa samaya inase badalA lenA cAhiye aura inheM apane kie kA majA cakhAnA caahiye| yaha socakara usa duSTa ne lohe ke gahane banAkara unheM Aga meM tapAkara lAlasurkha kara liye aura pA~coM pANDavoM ko dhyAnAvasthA meM pahinAkara kahane lagA, duSToM! apane kie kA majA ckho| rameza - haiM! kyA kahA! usa duSTa ne pANDavoM ko jalA DAlA ? adhyApaka - vaha mahAmuni pANDavoM ko kyA jalAtA, vaha svayaM dveSa kI Aga meM jala rahA thaa| usake dvArA pahinAe garama lohe ke AbhUSaNoM se pANDavoM kI kAyA avazya jala rahI thI, kintu ve svayaM to jJAnAnanda-svabhAvI prAtmA meM lIna the aura AtmalInatA kI apUrva zItalatA meM ananta zAnta the tathA dhyAna kI jvAlA se zubhAzubha bhAvoM ko bhasma kara rahe the| sureza - phira kyA huA ? kyA ve jala gaye ? adhyApaka - hA~, unakI pArthiva deha to jala gii| sAtha hI tIna pANDavayudhiSThara, bhIma aura arjuna ne to kSapaka-zreNI kA ArohaNa kara praSTa karmoM ko bhI jalA DAlA aura kevalajJAna pAkara zatrujaya girI se siddhapada prApta kiyA tathA nakula aura sahadeva ne devAyu kA bandha kara sarvArthasiddhi prApta kii| ve bhI vahA~ se Akara eka manuSya-bhava dhAraNa karake mokSa prApta kreNge| __rameza - acchA to! zatrujaya isalie siddhakSetra kahalAtA hai, kyoMki vahA~ se tIna pANDava mokSa gae the| yaha zatrujaya hai khaaN| 60 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates adhyApaka - hA~ bhAI! yaha gujarAta prAnta ke saurASTra vAle bhAga meM bhAvanagara ke pAsa sthita hai| ise pAlItAnA bhI kahate haiN| sureza - sonagar3ha ke pAsa meN| sonagar3ha to maiM gayA thaa| bhAvanagara ke pAsa hI to sonagar3ha hai| adhyApaka - hA~, bhAI! sonagar3ha se kula 18 kilomITara hai zatrujaya giri| vahA~ kI vandanA hameM avazya karanI cAhie tathA pANDavoM ke jIvana se zikSA grahaNa karanA caahie| sureza - hA~! aba maiM samajhA ki Atma-sAdhanA ke binA laukika jIta-hAra kA koI mahattva nahIM hai| AtmA kI saccI jIta to moha-rAga-dveSa ke jItane meM hai| rameza - aura juyA ke vyasana meM par3akara mahAparAkramI pANDavoM ko bhI aneka vipattiyoM meM par3anA par3A, ata: hameM koI bhI kAma zarta lagAkara nahIM karanA caahiye| adhyApaka - bahuta acchaa| Aja tumane saccA aura sArthaka pATha pddh'aa| pratijJA karo ki Aja se koI kArya zarta lagAkara nahIM kreNge| sureza va rameza - ( eka sAtha ): hA~, gurudeva! hama pratijJA karate haiM ki Aja se koI bhI kArya zarta lagAkara nahIM kareMge aura apane sAthiyoM ko bhI zarta lagAkara kAma nahIM karane kI preraNA deNge| prazna - 1. pANDavoM kI kahAnI likhiye ? isase hameM kyA zikSA milatI hai ? 2. kyA draupadI ke pAMca pati the ? yadi nahIM, to phira aisA kyoM kahA jAtA hai ? 61 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pAMca pANDava dhRtarAja rAjA rukmaNa rAjA gaMgA rAnI aMbikA rAnI aMbAlikA rAnI aMbA rAnI bhISma pitAmaha dhRtarASTra pANDu vidura gAMdhArI rAnI kuntI rAnI mAdrI rAnI 100 kaurava nakula sahadeva karNa yudhiSThara bhIma arjuna ( gAndharva vivAha se) 62 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 9 bhAvanA battIsI AcArya amitagati ( vyaktitva aura kartRtva) vikrama kI gyArahavIM zatI ke prasiddha AcArya amitagati ko vAkpatirAja muMja kI rAjasabhA meM sanmAna kI dRSTi se dekhA jAtA thaa| rAjA muMja ujjainI ke rAjA the| ve svayaM bar3e vidvAna va kavi the| AcArya amitagati bahuzruta vidvAna va vividha viSayoM ke gaMthra-nirmAtA the| unake dvArA racita sabhI graMtha saMskRta bhASA meM haiN| unhoMne apanA prasiddha graMtha 'subhASita ratnasaMdoha' vi. saM. 1050 meM tathA 'dharmaparIkSA' vi. saM. 1070 meM samApta kiyA thaa| unake graMtho kI viSayavastu aura bhASA-zailI sarala, subodha va rocaka hai| inakI nimna racanAyeM upalabdha haiM- subhASita ratnasaMdoha, dharmaparIkSA, bhAvanA-dvAtriMzatikA, paMcasaMgraha, upAsakAcAra, ArAdhanA, bhI inakI racanAe~ haiN| 'subhASita ratnasaMdoha' eka subhASita graMtha hai| isameM 32 prakaraNa va 922 chaMda haiN| subhASita nIti sAhitya meM inakA mahattvapUrNa sthAna hai| subhASita premiyoM ko inakA adhyayana avazya karanA caahie| 'dharma parIkSA' saMskRta sAhitya meM apane DhaMga kA eka nirAlA grantha hai| isameM purANoM kI U~TapaTAMga kathAnoM aura mAnyatAoM ko manoraMjaka rUpe meM prastuta karake avizvasanIya ThaharAyA gayA hai| yaha 1945 chaMdoM kA graMtha hai| tattvapremiyoM ko isakA adhyayana avazya karanA caahie| prastuta pATha ApakI bhAvanA-dvAtriMzatikA' kA hindI padyAnuvAda hai jo ki zrI yugalakizorajI 'yugala', koTA ne kiyA hai| 1 jaina sAhitya aura itihAsa : nAthUrAma premI pRSTha 275 63 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates bhAvanA battIsI prema bhAva ho saba jIvoM se, guNI janoM meM harSa prabho / karuNA-srota bahe dukhiyoM para, durjana meM madhyastha vibho / / 1 / / yaha anaMta bala-zIla AtamA, ho zarIra se bhinna prabho / jyoM hotI talavAra myAna se , vaha ananta bala do mujhako / / 2 / / sukha-duHkha vairI bandhu varga meM, kAMca-kanaka meM samatA ho / vana-upavana prAsAda kuTI meM, nahIM kheda nahiM mamatA ho / / 3 / / jisa sundaratama patha para calakara, jIte moha mAna manmatha / / vaha sundara patha hI prabhu! merA, banA rahe anuzIlana patha / / 4 / / ekendriya Adika prANI kI, yadi maiMne hiMsA kI ho / zuddha hRdaya se kahatA hU~ vaha, niSphala ho duSkRtya prabho / / 5 / / mokSamArga pratikUla pravartana, jo kucha kiyA kaSAyoM se / vipatha-gamana saba kAluSa mere, miTa jAveM sadbhAvoM se / / 6 / / catura vaidya vikSata karatA, tyoM prabhu! mai bhI Adi upA~ta / apanI nindA aAlocana se, karatA hU~ pApoM ko zAMta / / 7 / / satya ahiMsAdika vrata meM bhI, maiMne hRdaya malIna kiyA / / vrata viparIta-pravartana karake, zIlAcaraNa vilIna kiyA / / 8 / / kabhI vAsanA kI saritA kA, gahana salila mujha para chAyA / pI pIkara viSayoM kI madirA, mujhameM pAgalapana pAyA / / 9 / / maiMne chalI aura mAyAvI, ho asatya-AcaraNa kiyA / para-nindA gAlI cugalI jo, mu~ha para pAyA vamana kiyA / / 10 / / nirabhimAna ujjavala mAnasa ho, sadA satya kA dhyAna rahe / nirmala-jala kI saritA sadRza, hiya meM nirmala jJAna bahe / / 11 / / 1. mahala, 2. kAmadeva, 3. viruddha , 4. khoTA mArga, 5. naSTa, 6. sadAcAra, 7. lopa, 8. iMdriyoM-viSayoM kI cAha, 9. gaharA 64 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates muni cakrIM zakrI ke hiya meM, jisa anaMta kA dhyAna rahe / 3 gAte veda purANa jise vaha parama deva mama hRdaya rahe / / 12 / / darzana-jJAna svabhAvI jisane, saba vikAra hI vamana kiye / parama dhyAna gocara paramAtama, parama deva mama hRdaya rahe / / 13 / / jo bhava - duHkha kA vidhvaMsaka hai, vizva - vilokI jisakA jnyaan| yogI- -jana ke dhyAna - gamya vaha, base hRdaya meM deva mhaan|| 14 / / mukti-mArga kA digdarzaka hai, janma-maraNa se parama pratIta / niSkalaMka trailokya-darzi vaha, deva rahe mama hRdaya samIpa / / 15 / / nikhila - vizva ke vazIkaraNa ve, rAga rahe nA dveSa rahe / zuddha atIMdriya jJAnasvarUpI, parama deva mama hRdaya rahe / / 16 / / dekha rahA jo nikhila vizva ko, karma-kalaMka - vihIna vicitra / svaccha vinirmala nirvikAra vaha, deva kare mama hRdaya pavitra / / 17 / / karma-kalaMka achUta na jisakA, kabhI chU sake divya prakAza / moha timira ko bheda calA jo, parama zaraNa mujhako vaha prApta / / 18 / / jisakI divya jyoti ke Age phIkA par3atA sUrya prakAza / svayaM jJAnamaya svapara--prakAzI, parama zaraNa mujhako vaha prApta / / 19 / / jisake jJAnarUpa darpaNa meM, spaSTa jhalakate sabhI padArtha / AdigraMta se rahita zAMta ziva, parama zaraNa mujhako vaha prApta / / 20 / / jaise agni jalAtI taru ko, taise naSTa hue svayameva / bhaya-viSAda cintA saba jisake parama zaraNa mujhako vaha deva / / 21 / / tRNa caukI zila zaila - zikhara nahIM, Atma-samAdhi ke Asana / saMstara pU saMgha sammilana, nahIM samAdhi ke sAdhana / / 22 / / iSTa-viyoga-- aniSTa - yoga meM vizva manAtA hai mAtama / heya" sabhI hai vizva - vAsanA, upAdeya" nirmala grAtma / / 23 / / " " 1. cakravartI, 2. indra, 3. sampUrNa vizva ko jAnane vAlA, 4. rahita, 5. deva, 6. zilA, 7. parvata kI coTI, 8. priya padArthoM kA bichur3a jAnA, 9 apriya padArthoM kA saMyoga, 10. zoka, 11. tyAjya, 12. grahaNa karane yogya 65 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates bAhya jagata kucha bhI nahiM merA, aura na bAhya jagata kA maiM / yaha nizcaya kara chor3a bAhya ko , mukti hetu nita svastha rameM / / 24 / / apanI nidhi to apane meM hai, bAhya vastu meM vyartha prayAsa / / jaga kA sukha to mRgatRSNA hai, jhUThe haiM usake puruSArtha / / 25 / / akSaya hai zAzvata hai AtmA, nirmala jJAnasvabhAvI hai| jo kucha bAhara hai saba para hai, karmAdhIna vinAzI hai / / 26 / / tana se jisakA aikya nahIM, ho suta tiya mitroM se kaise / carma dUra hone para tana se, roma-samUha raheM kaise / / 27 / / mahA kaSTa pAtA jo karatA, para padArtha jar3a-deha saMyoga / mokSa-mahala kA patha hai sIdhA, jar3a cetana kA pUrNa viyoga' / / 28 / / jo saMsAra patana ke kAraNa, una vikalpa jAloM ko chor3a / nirvikalpa nirdvadva AtmA, phira phira lIna usI meM ho / / 29 / / svayaM kiye jo karma zubhAzubha , phala nizcaya hI ve dete / kare Apa phala deya anya to, svayaM kiye niSphala hote / / 30 / / apane karma sivAya jIva ko, koI na phala detA kucha bhI / 'para detA hai' yaha vicAra taja, sthira ho chor3a pramAdI buddhi / / 31 / / nirmala satya zivaM suMdara hai, 'amitagati' vaha deva mahAna / / zAzvata nija meM anubhava karate, pAte nirmala pada nirvANa / / 32 / / prazna - 1. uparokta bhAvanA meM koI se do chanda jo Apako rucikara lage hoM, arthasahita likhie ? 2. prAcArya amitagati ke vyaktitva va kartRtva para prakAza DAliye ? 1. satata rahane vAlA, 2. ajIva zarIrAdika, 3. alaga ho jAnA , 4. saMsAra ke pacar3oM se rahita, kArya svayaM kare aura kiye karma (kArya) kA phala dUsare ke prAdhIna ho to saMsAra meM puruSArtha karane kA koI mahattva hI nahIM raha jaataa| 66 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com