Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma. ma. zivakumArazAstri-granthamAlA (dvitIyaM puSpam ) ma0 ma0 mathurAnAthatarkavAgIzapraNItayA tattvacintAmaNirahasyAkhyayA vyAkhyayA saMvalitaH tattvacintAmaNiH askRta-ni ninda-sI vidyAlayA utama meM gopAya sampUrNAnanda saMskRta-vizvavidyAlayaH
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAM. SIVAKUMARASASTRE-GRANTHAMREA INITIA DUNLUME MILION III IIIII ( Vol. 2) General Editor DR. BHAGIRATHA PRASADA TRIPATHI, VAGISA SASTRI' Director, Research Institute, Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyalaya, Varanasi enhet zrutam TATTVACINTAMANI ( With the Commentary MATHURI) by M.M. MATHURANATHA TARKAVAGISA Edited by Pt. BADARINATHA SUKLA Ex.Head of the Nyaya and Vaisesika Department. Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyalaya VARANASI 1976
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Published by Director, Research Institute, Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyala ya Varanasi-221002. (U. P.) Available AtPublication Section Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyala ya Varanasi-221002. ( U. P.) First Edition : 1100 Copies Price Rs. 15 - Printed by Ghanashyama Upadhyaya Manager, Sampurnanand Sanskrit Vishvavidyalaya Press, Varanasi-221002. (U.P.)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma0ma0 zivakumArazAstri-granthamAlA (dvitIyaM puSpam ) pradhAnasampAdakaH DaoN0 bhAgIrathaprasAdatripAThI 'vAgIzaH zAstrI' anusandhAnasaMsthAnanidezakaH sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayaH sakata-TOR pavAvadhA taTa-sasa gANaya ma0 ma0 mathurAnAthatarkavAgIza viracitayA tattvacintAmaNirahasyAkhyayA vyAkhyayA saMvalitaH tattvacintAmaNiH sampAdakaH paNDitabadarInAthazuklaH nyAyavaizeSikavibhAgAdhyakSacaraH sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayaH - 2033 tame vaikramAbde . vArANasyAma 1898 tame zakAbde 1976 tame srestAbde
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakaH nidezakaH anusandhAnasaMsthAnasya sampUrNAnanda-saMskRta-vizvavidyAlaye prAptisthAnamprakAzanavibhAgaH, sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayaH, vArANasI-221002 ( u. pra.) prathamaM saMskaraNam : 1100 pratirUpANi mUlyam-15= 00 rUpyakANi mudrakaH-- ghanazyAma upAdhyAyaH, prabandhakaH sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayIyamudraNAlayasya vArANasI-221002 ( u.pra.)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam caturdazavidyAsu nyAyavidyA'nyatamA darzanapravezadvArabhUtA sarvAsAM vidyAnAM copakAriketi jAnantyeva tattvajJA mniissinnH| upaniSatsu prasiddhA''tmavidyA parata AnvIkSikItyabhidhAnena prathAmagAt / kintu tatrAtmavidyayA saha hetuyauMgapadyena yadA samanveti, tadaiva sA''nvIkSikI jAyata ityAnvIkSikyAmAtmavidyA hetuzceti tattvadvayam / Rte hetubhya AnvIkSikI khalvAtmavidyAmAtratayA'vaziSyate / taduktaM nyAyabhASye vAtsyAyanena--'imAstu catasro vidyAH pRthakprasthAnAH prANabhRtAmanugrahAyopadizyante, yAsAM caturthIyam AnvIkSikI nyAyavidyA / tasyAH pRthakprasthAnAH saMzayAdayaH padArthAH / teSAM pRthagavacanamantareNAdhyAtmavidyAmAtramiyaM syAd yathopaniSadaH' iti / ato nyAyazAstrIyaSoDazapadArthAnAM jJAnena mokSaH samAzrUyate nyaaynikaaye| gotamamuneAyasUtraracanA khIstAbdAt prAga manyate tttvvidbhiH| khIstAbdIyadazamazatAbdIbhavasyodayanasya kAlaM yAvanyAyasUtraM samajani bhASyavArtikaTIkopaTIkAmaNDitam / nyAyavArtikatAtparyaTIkAkAro vAcaspatimizrI mithilAmahImaNDanaH prasiddho bhUmaNDale sarvatantrasvatantropAdhivibhUSitaH / zrImAnudayano'pi tameva vasundharAbhAgamalaJcakre / gotamasUtrapraNayanasamanantarameva bauddhanyAyAbhayApi samudbhAsitAni digantarANi / nyAyabhASyaM pratyAdiSTavato dignAgAcAryasya pratyAkhyAnamuddyotakareNa kRtam / prabhaviSNunA bauddhanaiyAyikena dharmakIrtinA nirAkRto bhAradvAja uddyotkrH| vAcaspatimizreNa bauddhanaiyAyiko dharmakIrtinirasitaH / jJAnazrImitreNa bauddhapaNDitenAsya khaNDanaM kRtam / jJAnazrImitrapratiSThApitabauddhamatanirAkRtAvudayanAcAryeNa samarjitA mahatI pratiSThA / yadyapItaH paramapi bauddhanaiyAyikAnAM paramparAyAM paJcaSA granthakArA dRzyante, tathApi vRkNamUlo bauddhanyAyapAdapo gatAsurevAbhUt sthuunnaaruuptaamaaddhaanH|| - yathA mahAyuddhAnantaraM / sarvatra mahat parivartamaM / naisargikamAvazyakaM ca manyate samaiH, tathaiva sahastrAbdIcyApino'smAd vAgAyodhanataH paraM nyAyanikAye'pi mahIyAn vyatihAraH samApatitaH / zrImadudayanaM yAvat sUtravyAkhyAnapaddhatiM hitvA svAtantryeNa, nyAyaviSayakagrantharacanAparipATI nopakrAntA / tAhaganUnakavicArasamAvezaH sUtrAnusAriNAM vyAkhyAnAnAmantarbabhUva / tataH paraM sUtrAnusArikAkAnamu zitvA niravagrahaM prakaraNato grantharacanA prArabdhA / mahatI saMkrAntivelA'sau / tatra sarvataH prathamaM * sarvajJaH pUrvapracalitaparamarAbhaGgasaubhAgyabhAgabhUd nyAyasArAkhyaM viracayya grantharatnam / nyAyanikAye sUtrAnusArivyAkhyAnaparivarjanapurassaraM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ A ] zAstrAMzapratipAdakaprakaraNagranthAdipraNayanenAvatIrNA kApi bhavyA navyatA / iha SoDazapadArthedhvanyatamasya pramANapadArthasya tathopapAdanaM kriyate yadavaziSTAH paJcadazapadArthAstadantarAvizanti bhavanti ca ttkukssigtaaH| udayanAt parataH bhAsarvajJAcca pUrvato mithilAyAM nyAyazAstramavalambya granthapraNayane yadyapi zUnyataiva parilakSyate, tathApi tatrAdhyayanAdhyApanAdikSetre'nitarasAdhAraNo vyatihAraH samajAyateti bhAsarvajJasya zatAbdadvayAnantaraM vAcaspatyudayanabhUmau dvAdaze khIstAbde navyanyAyadyamaNiravatINoM mahAmahopAdhyAyo gnggshopaadhyaayH| savitA'sau navyanyAyazAstrasya cintAmaNimiva tattvacintAmaNinAmaka granthamarIracat / satvarameva samantato vyAptAzcintAmaNiprakAzadIdhitayaH / tasyAlokena samAlokitAni sarvANyeva zAstrANi / pANinIyavyAkaraNe sUtrAnusAriNIM vyAkhyAM hitvA pUrva prakaraNazaH pazcAcca svAtantryeNa granthAH praNetumupakrAntAH / natyanyAyavad navyavyAkaraNAdhyathanAdhyApanaparamparA samArabdhA / idAnIM navyanyAyAdhyayanamantarA zAstrAntare gatirnAGgIkriyate pnndditprkaannddaiH| vizvasmin kasyacana darzanagranthasya na tAvatyo vistRtAzca vyAkhyA labhyante yaavtyshcintaamnneH| katicit' 'tu mUlagranthAdapi santyatyarthaM duryodhAH / imAH sarvA vyAkhyAkAradvayamatiricya maithilaireva lbdhvrnnvircitaaH| itthaM tattvacintAmaNiH prasUtaH poSitazca mithilAyAm , vardhitastu vaGgadeze, zrInandanayanAnandado devakInandano yathA prasUto mathurAyAm , poSito gokule, krIDitazca vRndAvane / catuHkhaNDAtmakasyAsya granthasya sAmprataM kimapi saMskaraNaM nAsti samupalabdham iti dhiyA vizvavidyAlayenAnena saMkalpitamAsIdasya yojanAbaddhaM prakAzanaM mathurAnAthatarkavAgIzakRtaTIkAvirAjitam ekonaSaSTyuttaraikonaviMze khIstAbde naiyAyikaziromaNeH paNDitapravarasya zrIvadarInAthazuklamahodayasya sampAdakatve / kintu daivadurvipAkAd yojanA sA yathAprastAvaM nAGgIkRtA'bhUt / samprati saptahAyanAnantaraM yAvanmudritabhAgasya maGgalavAdAntasya prakAzanaM vizvavidyAlayena nirNItam / maGgalavAdAntastattvacintAmaNizcatasRbhiSTIkAbhiSTippaNyaikayA ca saMvalitaH zrIsUryanArAyaNazuklamahodayasampAdito vArANaseyarAjakIyasaMskRtamahAvidyAlayenaikonacatvAriMzaduttaraikonaviMze khIstAbde prakAzamAnIto'bhUt / sa ca bahoH kAlAnmudraNAtIto jaatH| etarhi prakAzamAnIyamAnena grantharatnenAnena jijJAsujanA vidvajjanAzva nUnamupakRtAH prINitAzca bhaveyuriti manyate / gaGgAdazaharAparvaNi.. . bhAgIrathaprasAdavipAThI 'vAgIzaH zAstrI, 2033 baikramAbde : * anusandhAnasaMsthAnanidezakaH 7 / 6 / 76 sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlaye
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAtaH aparizIlitapUrvayA zailyA susampAdya sammudraya ca prakAzayitumabhimato'yaM tattvacintAmaNigrantho navyanyAyazAstrasya samagravistArANAmupajIvyabhUto navyanyAyasya paramotkRSTaH prathamo grnthH| asya praNayanaM nyAyavidyAnAmAvirbhAvabhUmau mithilAyAM prAdubhU tena nyAyAmbhojapataGgena mImAMsApArahazvanA vidvajjanajegIyamAnasarvazAstravaiduSyayazorAzinA zrImatA gaGgazopAdhyAvena dvAdazazatatame khiSTAbde'kAri, mahimA cedamIyastenaivayato maNeH paNDitamaNDana kriyA pracaNDapAkhaNDatamastira skriyaa| vipakSapakSe nA vicAramaturI .... na ca svasiddhAntakcodaridratA // ityevaM bruvatA viduSAM samakSaM nissaGkocamudaghoSi, prAkAzi cAsya viziSTA vistRtAzca pratyakSavyAkhyA viracayya zrIpakSadharamizra-zrIvAsudevasArvabhauma-zrIraghunAtha-zrImathurAnAthasahazairmahAnaiyAyikaiH, upAbRhi ca zrIraghunAthanirmitadIdhityAzrayeNaitadIyArthagabhIrA vyAkhyA vidhAya jagadIza-gadAdharaprabhRtibhidhurandharainavAyikaH, asyAnekabhAgeSu kroDapatrANi praNIya golokanAtha-kAlI kara-dharmadatta (baccA ) jhApramukhaiH pariSkArapaddhatarmahApaNDitaizca / ... tadevaM sakaladarzanazAstrasarojasahasrAMzaprAyasya mahato granthasya vakSyamANanyA rItyA punaH prakAzanaM vArANasIsthena saMskRtavizvavidyAlayena samakalpi samupanyAsi ca tatsampAdanamAro mama kazaskandhayoriti tadAdezamanuvartamAnena mayA tatsampAdanayojanA yA suciramanucintya pUrva prAstAvi sA ythaapuurvmtropnysyte| ...tattvacintAmaNigranthaviSaye sarvasammataM tathyamidamasti yadasya zailyA, bhASayA, vicArapraNAlyA ca saMskRtavAGmayasya prAyaH sampUrNazAkhAnAM paravartino granthA bhRzaM prabhAvitAH, ata etasyaitadupajIvinAmanyagranthAnAM cAbhyayane zaithilyamupaMgate etatparavartinAM saMskRtagranthAnAM durbodhatA'parihAryA, tatphalatayA vyAkaraNasya, sAhityasya, vedAntaprabhRtidarzanAnAM caiko mahanIyo mahAn zAnarAziH zikSAjagato nUnameva vicchinnasambandho bhavitA, kintu niratizayaklezasthAnametad yadIdazasyAnekazAstrANAM marmagranthimedanadakSasyAnitarasAdhAraNImupayogitAM dadhato'pi anmasavAraNArma daurlabhyamApatitam / ato'sya grandharatnasyAbhinavaM prakAzanaM paramAvazyakam / bacAnakA rItyA kAmyaM yat 1. mUlabandhasva tattvacisvAmaNeH mathurAnAthanirmitarahasyaTIkayA saha mudraNaM bhavet / yeSu bhAgeSu sA TIkA nopalabhyeta, teSu bhAgeSu pakSadharamizrapraNItAlokasadRzaprabhRtiTIkA.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( kha ) sUpayuktatamAyASTIkAyAH sannivezaH kriyeta, yeSu ca bhAgeSu kApi TIkA na prApyeta teSu bhAgeSu navInA TIkA likhyeta / 2. mUlagranthasya mAthuryAzca viSamalAna pAniyaH spaSTASTippaNyaH praNIyeran / 3. tattvacintAmaNigranthasya yAvatyaH prAcInAH prAmANikyaSTIkAH prApyante, granthAnte tAsAM sarvAsAM kAlakrameNa sannivezaH kriyeta / / 4. tattvacintAmaNeryASTIkA nopalabhyante, kintu yatra tatrAMzata uddhatAzcarcitAzca santi tAsAM yathopalabhyaparicayena sAdhaM granthAnte samullekho vidhIyata / 5. tattvacintAmaNeH pratyakSaTIkAgrantheSu yAH prAmANikyaH, pratiSThitAzca jAgadIzIgAdAdharIsadRzyaSTIkAH santi, tAsAM tadgatanavInavicAropanyAsapUrvaka granthAnte samullekho vidhIyeta / 6. tattvacintAmaNigranthe vibhinnadarzanAnAM ye siddhAntAzcarcitA AlocitAzca teSAM prAmANikaH paricayo granthAnte saGkalitaH kriyeta / 7. tattvacintAmaNau prApyamANAnAmAmANakAnAM sUktInAM nItivAkyAnAM ca granthAnte pRthak saGgrahaH kriyeta / 8. tattvacintAmaNeviSayANAmekasyA vivaraNAtmakasUcyAH praNayamaM kriyeta, yatraisatsambaddhAnAM viSayANAM granthAnAM pranthakArANAM caitihAsikaH paricayoM mavet / ___etadyojanAnusAreNa tattvacintAmaNermudraNasya sampannatAyAM sannidadhatyAmekA vistRtA bhUmikA prastUyeta, yatra nyAyazAstrasya tadIyayoH prAcInanavInanyAyadhArayozcAvikalaM varNanaM bhavet / ___ kAryasyAsyopakramaH katipayavarSapUrvamevAjAyata, paramanekavidhapratyUhapAravazyena kAryamida. mupekSitamabhUt / sAmprataM tatkAryapUrtaye sotsAhaM baddhAdarasya vizvavidyAlayasya vartamAnakulapateH paNDitazrIkaruNApatitripAThimahodayasthAderzana kAryamidaM punarArabdham / kAryasyAsya sampatsyamAnatAyAM vizvAsAdhAnabhAvanayA'dhunA kevalaM maGgalavAdAnto bhAgo'nekatra matpraNItaTippaNIsahito viduSAM prItaye sabahumAna savinayaM ca samupahiyamANo vidyate / azAsyate, vidvajjanAnAM zubhakAmanayA kulapaterutsAhana zAsakasya sahayogena ca grantho'yaM yathAsaGkalpaM vidvajjagati yathAsamayamavazya padamAdadhyAditi / ........... ............: . , kAzyAm . .. badarInAthazuklA .....: akSayatRtIyA - vAyavaizeSikavibhAgAdhyakSaH saM0 2033 sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlaye di0 25-76
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA (mAlavAdaH) viSayaH maGgalAcaraNam, viSayanirdezazca ... maGgalasyAbhimatahetutvaM na sambhavatotyAkSepaH AcArAnumitazrutirmaGgalasyAbhimatahetutve pramANam ... vyabhicAraparihAraH maGgalasyArabdhakarmAGgatvam alaukikaM maGgalaM laukike nAGgamityAkSerasya samAdhAnam ... vighnadhvaMsadvArA maGgalasyAGgatvam ... vighnadhvaMsasya dvAratve bAdhakamAzaya tatsamAdhAnam ... spayAzliSTejyAdhikaraNavirodhaparihAraH .. aGgAnAM pradhAnavidhividheyatvamiti zaGkA tatsamAdhAnam yAgAdivat pradhAnadezakAlAnvayastadaGge maGgale syAdityAzaGkAyAH parihAraH vyabhicArAnmaGgalasya nAGgatvamiti pUrvapakSaH .. maGagala pradhAnam , adRSTadvArA ArabdhakarmasamAptiH phalamiti matasyopanyAsaH maGgalasyA''rabdhanirvAhakatvaM vighnasaMsargAbhAvadvArA iti matasyopanyAsaH tatkhaNDanam maGagalasya vighnadhvaMsaH phalamiti svasiddhAntasyopanyAsa: samAptikAraNam samAptyabhAve kAraNAni maGgalatvasya pariSkaraNam ziSTasya lakSaNam AcArAnumitazrutermaGgalakartavyatAbodhakatvam
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNiH mathurAnAthakRtarahasya (mAthurI) sahitaH pratyakSakhaNDam maGgalavAdaH guNAtIto'pIzastriguNasacivastryakSaramayastrimUrtiyaH sargasthitivilayakarmANi tanute / kRpApArAvAraH paramagatirekatrijagatAM namastasmai kasmaicidamitamahimne purabhide // 1 // mAthurI nyAyAmbudhikRtasetuM hetuM zrIrAmamakhilasampatteH / tAtaM tribhuvanagItaM tarkAlaGkAramAdarAnnatvA // 1 // zrImatA mthuraanaathtrkvaagiishdhiimtaa| vizadIkRtya daryante prtykssmnniphkkikaaH||2|| nirvighnaM prAripsitatattvacintAmaNi'nAmagranthasamAptikAmanayA kRtaM mahAdevanamaskArarUpaM maGgalaM ziSyazikSArthamAdau nibadhnAti 'guNAtIta' iti / 'tasmai namaH' tasmai kasmai ? ityapekSAyAmAha 'guNAtIta' iti / yaH, guNAtIto'pi-samavAyasambandhena guNasAmAnyAbhAvavAnapi, 'IzaH' apratihatecchaH, apratihatatvam-avisaMvAditvam / 'api:' sarvatra virodhAbhAsasUcanAya / nirguNatvasya icchAvirodhAt / guNapadasya sAGkhayamatasiddhasattvarajastamolakSaNaguNaparatayA hi virodhaparIhArasambhavAd virodhAbhAsatvam / sattvAdayazca nyAyanaye sRSTisthitipralayotpAdakA aSTabhedA eveti nAprasiddhiH2 / / 1. virodhaH-asAmAnAdhikaraNyam na tu pratibadhyatvapratibandhakatvAnyatarasambandhena jJAna viziSTajJAnaviSayatvaM, samAnaprakArakayoreva jJAnayoH pratibadhyapratibandhakabhAvena icchAtvAvacchinna-guNatvAvacchinnAbhAvajJAnayostadasambhavAt / anyathA'vizeSavyatiriktasya sattvAdeAyamate'sattvenAprasiddhiH syAditi bhAvaH /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye anvIkSAnayamAkalayya gurubhitviA gurUNAM mataM cintAdivyavilocanena ca tayoH sAraM vilokyAkhilam / yo guNAtIto'pi 'triguNasacivaH' svaniSThajJAnecchAkRtisahakAreNa kAryamAtrahetuH / svaniSThatvapravezAd virodhaH / evaM 'guNAtIto'pi' ityasya sarvatrAnvayaH / 'tryakSaramayaH' trayo jJAnecchAprayatnAH, akSarAH-avinAzinaH yatra, tanmayaH-tadAtmakaH / kecittu 'tryakSaramayaH' trayaH-akArokAramakArAH, akSarAH-varNAH, tanmayaH tadghaTitauGkArapadAbhidheyaH, saGketasambandhena OMkArarUpazabdavAniti yAvat / guNAtItapadena sambandhasAmAnyAvacchinnaguNasAmAnyAbhAvavato vivakSitatvAd virodhaH / samavAyasambandhAvacchinnaguNasAmAnyAbhAvaparatayA sattvAdilakSaNaguNAbhAvaparatayA vA virodhaparihAra ityAhuH / 'trimUrtiH' iti / sanniti zeSaH / brahmaviSNuzivAtmakazarIratrayavAn san , sRSTisthitipralayakarmANi 'tanute' ityarthaH / 'tanute' vistArAnukUlayatnavAn , ato virodhH| etena sargAdireva Izvare pramANa miti sUcitam / 'kRpApArAvAraH' nirupadhiparaduHkhaprahANecchA' 'kRpA', tasyA asaadhaarnnaadhikrnnmityrthH| atrApi icchAyA guNatvAd virodhH| 'trijagatAm', 'paramagatiH' paramahitakartA, kartRtvasya guNatvAd virodhH| 'ekaH' advitIyaH, nityakRtimavRttibhedapratiyogitAnavacchedakaikatvavAniti yAvat / ekatvasya guNatvAd virodhaH / tasmai kimbhUtAya ? ityapekSAyAmAha 'kasmaicid' iti, vishissyaanirvcniiygunngraamaayetyrthH| punaH kimbhUtAya ? 'amitamahimne' mahimA-saundaryakaruNAdayaH / punaH kimbhUtAya ? 'purabhide'--ekadA purbhednkrtre| purabhidityanena ekadA puratrayabhedanasamarthasya sutarAM vighnavAraNakSamatvaM sUcitam // 1 // 1. atra agre ca sarvatra 'virodha' iti pUrvaM 'guNAtItatvena' iti yojyam / 2. 'sambandhasAmAnyena guNo nAsti' ityAkArakapratItisiddha-sambandhatvAvacchinnasaMsargaka pratiyogitAkaguNasAmAnyAbhAvavata ityarthaH / 3. anumAnavidhayeti bhAvaH / 4. nirupadhiparaduHkhapraharaNeccheti ga0 / anyathA svasajAtIyadvitIyarAhityasyAdvitIyazabdArthatve IzvarasajAtIyasya dvitIyasyAbhAvena pratiyogyaprasiddhathA tadabhAvarUpasya tadrAhityasyAprasiddhistasya guNAnAtmakatayA guNAtItatvena tadvirodhasyAnupapattizca syAt / IzvaragataikatvasyApi kRtimajjIvaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatayA, nityasya jAtyAderAzraye gaganAdau vRttimato bhedasya pratiyogitAvacchedakatayA nityAyAM kRtau vartamAnasya bhedasya pratiyogitAvacchedakatayA ca nitya, kRti, maditi zabdAnAmupAdAnam /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH tantre doSagaNena durgamatare siddhAntadIkSAgurugaGgezastanute mitena vacasA zrItattvacintAmaNim // 2 // yato maNeH paNDitamaNDanakriyA pracaNDapAkhaNDatamastiraskriyA / vipakSapakSe na vicAracAturI na ca svasiddhAntavacodaridratA // 3 // prekSAvatpravRttyartha granthAntarApekSayA svIyagranthasyotkarSa darzayan svakIrtyanuvRttaye svanAma manthanAma ca darzayati 'anvIkSA' iti / 'gaGgezaH', 'anvIkSAnayam' nyAyazAstram, 'gurubhiH, Akalayya' jJAtvA, 'gurUNAM' prAbhAkarANAm , mataM ca gurubhitviA , 'cintAdivyavilocanena' ca, cintArUpadivyacakSuSA ca, 'tayoH' nyAyagurumatayoH, 'akhilam' niHzeSam , 'sAram' abhiprAyam , 'vilokya mitena vacasA zrItattvacintAmaNi tanute' itynvyH| anyo'pi 'gaGgazaH' samudraH, 'mitena vacasA' stavAdinA, 'cintAmaNi tanute' ityupamAlaGkAro vynggthH| gurumatasya prAyazo nirasyatayA viziSya tadullekhaH / gaGgezaH kimbhUtaH ? 'doSagaNena' doSasamUhena, 'durgamatare' atyantadurgame, 'tantre' sUtrAdau, 'siddhAntadIkSAguruH // 2 // granthasya cintAmaNinAmakaraNe bIjabhUtaM maNeH sAdRzyaM darzayati 'yato maNe' riti / idazca sarvatra sambadhyate / 'pracaNDeti' pracaNDAH pAkhaNDAH-bauddhAH, ta eva tamAMsi, teSAM tirskriyaa| maNipakSe-pracaNDapAkhaNDIbhUtAni yAni tamAMsi teSAM tiraskriyetyunneyam / 'vipakSeti' vipakSA ye bauddhAdayaH, teSAM yaH pakSa:-siddhAntaH, tatra, 'na vicAracAturo' na vyavasthAnakauzalam / maNipakSe tu 'vipakSapakSe' caurAdipakSe, na vilkssnncrnncaaturii| maNiprabhayA tamonivRtteriti bhAvaH / na ca sveti' svasyanyAyadarzanasya, yAni siddhAntavAMsi teSAM 'na dridrtaa'| maNipakSe svasya -dhanasya, siddhaH antaH-avasAnaM vRttamiti vacaso'daridratA na cetyarthaH, akAraprazleSAt / daridratA-prayogAbhAvaH, anantaM dhanaM bhvtiityrthH| kecittu maNipakSe vipakSetyasyavipakSapakSenasya-vipakSapakSazreSThasya, vicAracAturI-vilakSaNacaraNacAturI, na cetynvyH| 1. cintAdivyavilokaneneti g0| 2. maNisAdRzyamiti kha. / 3. na vyasthApanakauzalamiti kha0 / 4. bhavatItyabhiprAya iti kha0 /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye iha khalu sakalaziSTaikavAkyatayA abhimatakarmArambhasamaye tatsamAptikAmA mngglmaacrnti| tatra yadyapi maGgalasya kAraNatA nAnvayavyatirekagamyA vinApi maGgalaM pramattAnuSThitasamApteH / na ca tatra janmAntarIyatatkalpanam , anyonyAzrayAllokAvagatakAraNenAnyathAsiddhezca / 'svasiddhe'tyasya svasya-sAdhanasya, siddhaH antaH-avasAnam , vRttamiti vacaso daridratetyartha ityAhuH / etanmate naakaarprshlessH||3|| ___ svayaMkRtasya maGgalasya kadAcit kenacit nirarthakatvamAzaGkathetetyato maGgalasya saphalatvaM vyavasthApayituM prathamato mImAMsakasampradAyamatamupadarzayati 'ihe' tyAdinA 'sampradAyavida' ityantena / 'iha' asmin loke, manuSyaloka iti yAvat / 'khalu' avazyam , 'sakalaziSTaikavAkyatayA' maGgalasya samAptihetutbena sakalaziSTasammatatayA / etena bhramamUlakatA nirAkRtA' / 'Arambhasamaye' tatpUrvasamaye / 'tatsamAptikAmAH' abhimatakarmasamAptikAmAH / nanu samAptihetutAyA maGgalavRttitve kiM mAnam ? na tAvat pratyakSam , yasya puruSasya pramattakartRkasamAptisthale aihikamaGgalavirahanizcayo maGgale lokAvagatakAraNena samApti prati anyathAsiddhatvagrahazca vidyamAnastena puruSeNa tadAnIM maGgalavRttitayA tasyAH pratyakSato nizcetumazakyatvAt / ata eva nAnumAnAdyapi, tAdRzapuruSavizeSeNa tadAnIM tasyAnumAnAdinApi grahAsambhavAdityata Aha 'tatra yadyapi' iti / tatra-AcAre, saptamyartho nimittatvaM tacca prayojakatvam , anvayazcAsya kAraNatAyAma: tathA ca tadAcAraprayojakIbhatA samAptikAraNatA yadyapi tAdRzapuruSavizeSeNa tAzakAlavizeSe na maGgalasyAnvayavyatirekagamyati yojnaa| etena maGgalavRttisamAptikAraNatAtvena pakSatve tAzakAraNatAyAM siddhAyAM vivAdAbhAvaH ; asiddhAyAmAzrayAsiddhiH / na ca maGgalavRttikAraNatAtvena pakSatA, na tu samAptyantarbhAvaH, samAptyanvayavyatirekagamyatvAbhAvazca sAdhyaH, kAraNatAtvaJca kAraNapadapravRttinimittatvam , tena kAraNatAtvasya kAryabhedena vibhinnatayA prakRtakAraNatAtvena pakSatve AzrayAsiddhiH, kAraNatAntaratvena pakSatve cArthAntaramiti doSasya nAvakAza iti vAcyam ; tatretyasyAnanvayApatteH; maGgalavRttikAraNatAyAstAdRzAcAraviSayatvAsidveriti dUSaNaM pratyuktam, samAptikAraNatAtvena pakSatvAt / tAdRzapuruSavizeSasya tAdRza1. nApIti kh0| 2. sampradAya ityanteneti ga0 / 3. 'etena' ityasya 'maGgalasya samAptihetutvena sakalaziSTasammatatvakathanena' ityarthaH / 4. 'maGgalasya samAptihetutAyA' iti 'bhramamUlakatA' ityetatpUrva yojyam / 5. sarveSAM ziSTAnAM maGgalasya samAptihetutve bhramo na sambhavatItyAzayaH / mr
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH kAlavizeSe maGgalAnvayavyatiregamyatvazca maGgalAnvayavyatirekasahacArajJAnajanyamaGgalavRttitAprakArakapratyakSanizcayaviSayatvam , tathA ca 'samAptikAraNatA na maGgalAnvayavyatirekasahacArajJAnajanyatatkAlInatatpuruSIyamaGgalavRttitAprakArakapratyakSanizcayaviSaya' iti phalitam / akhaNDAbhAvasya sAdhyatvAnna janyAntabhAgavaiyarthyam / pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyasiddheruddezyatayA ca nAMzataH siddhasAdhanam / samAptikAraNatAtvasAmAnAdhikaraNyena sAdhyasiddheruddezyatve maGgalAvRttisamAptikAraNatAyAmuktasAdhyasya siddhatayA siddhasAdhanaM syAditi bhaavH| nanvananyathAsiddhaniyatapUrvavartitA kAraNatA, tatrAnanyathAsiddhatvajJAne na sahacArajJAnApekSA', na vA niyamAMzajJAne'pi; vyApakatAmahe sahacAragrahasyAhetutvAt / dhUmatvAdighaTitavyAptigraha evAnvayasahacAragrahasya hetutvena vyavasthApitatvAt / ata evAnvayo'nvayasahacAradhIH, vyatirekazca vyabhicArajJAnavyatirekaH, tadubhayajanyatAdRzapratyakSanizcayaviSayo netyartha ityapi nirastam / vyatirekasahacArajJAnavadanvayasahacArajJAnasyApyahetutvAt / / ____ atrAhuH-taditarayAvatkAraNasattve tatsattve'vazyaM kAryam , tadabhAve ca kAryAbhAva ityanvayasahacAravyatirekasahacAraho viziSTakAraNatAsAkSAtkArahetuH, tathaivAnvayavyatirekAt ; na tvaMzabhedavyavasthA / navyAstu-anvayo hetvabhAvavati kAryAnvayajJAnaM vyabhicArajJAnamiti yAvat / tadvyatirekajanyatAdRzanizcayaviSayo netyartha iti procuH / hetumAha 'vinApi'iti / tadAnIM tatpuruSeNa vinApi maGgalaM pramattAnuSThitasamAptyutpattidarzanAdityarthaH / tathA ca tatkAlInatatpuruSIyamaGgalavyatirekavyabhicAragrahaviSayanirUpitakAraNatAtvAditi hetu to vaiyadhikaraNyam / 1. janyAntabhAgarahitasyApi sAdhyatvAnusaraNena yadyapyabhimataM siddhayati tathApi tadaMzarahitasya tasyAbhAvAntaratvena tasya tadaMzaghaTitatAdRzAbhAvAtmakasAdhye praviSTatayA na tadaMzavaiyarthya miti bhAvaH / 2. anyathA jalAdI vahnayAderananyathAsiddhatvaM na gRhyeta, gRhyate ca 'taddharmAvacchinnaM prati niyatapUrvavartitve sati taddharmAvacchinnakAraNatayA'vyavahriyamANaM yadyat tattadbhedakUTavattva' rUpaM taditi bhaavH| 3. anyathA vahnau dhUmasahacAragrahaNe dhUme'pi vahnivyApakatAgrahaH syAditi bhAvaH / 4. vahnathAdisAmAnAdhikaraNyAvacchedakadhUmatvAdirUpavyAptigraha ityarthaH / 5. iti prAhuriti kh0| 6. pakSatAvacchedakena saha heto sAmAnAdhikaraNyam / anyathA pakSatAvacchedakasya samAptikAra NatAyAM 'vinApi maGgalaM pramattAnuSThitasamAptyutpattidarzana'rUpasya hetozca tatpuruSe sattvena tayostatsyAditi bhAvaH /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye nApi maGgalaM saphalam , avigItaziSTAcAraviSayatvAd darzavaditi phalasiddhau' prAripsatasamAptestadAnImapekSitatvena niyamenopasthitatvAt phalAntarasyAtathAbhAvAd vizvajinyAyena phalakalpane gauravAt parizeSAnumAnena ttkaarnntaagrhH| kecittu -maGgalaM na samAptyanvayavyatirekajJAnajanyatatkAlInatatpuruSIyasamAptikAraNatvaprakArakapratyakSanizcayaviSayaH, tatkAlInatatpuruSIyasamAptivyabhicAritvagrahaviSayatvAditi samuditArtha ityAhuH / ___ nanUktaheturasiddhaH, tasya hi puruSasya tadAnI pramattAnuSThitasamAptAhikamaGgalavyabhicAritvagrahe'pi na tatra maGgalasAmAnyavyatirekavyabhicAritvagrahaH, tena puruSega pramatAnuSThitasamAptipUrva janmAntarIyamaGgalAnumAnAdityabhiprAyeNAzaGkate 'na ca tatre'ti / tatra-pramattAnuSThitasamAptipUrvam , 'janmAntarIyatatkalpana' tena puruSeNa tadAnIM janmAntarIyamaGgalAnumAnam , 'iyaM samAptimaGgalapUrvikA, samAptitvAt, ziSTAnuSThitasamAptivadityevaMrUpeNeti bhAvaH / 'anyonyAzrayAditi' siddhe janmAntarIyamaGgale vyabhicArajJAnAbhAve hetutAprahaH, hetu tAgrahe ca samAptitvena janmAntarIyamaGgalAnumAnam , anyathA tvaprayojakam , ityanyonyAzrayAdityarthaH / nanvanukUlatarko na vyAptigrahahetuH, kintu kacid vyabhicArajJAnanivartakatayA tasyopayogaH, tathA ca kAraNatvagrahaM vinApi vyabhicArajJAnasAmagryA asArvadikatvena samAptitve svataHsiddhamaGgalapUrvakatvavyabhicArajJAnAbhAvAdeva janmAntarIyamaGgalAnumAnasambhava ityasvarasAd hetvantaramAha 'lokAvagatakAraNene ti kaNThatAlvAdyabhighAtAdinetyarthaH / anyathAsiddhezca' tasya puruSasya tadAnIM maGgale samAptiM prati anyathAsiddhatvajJAnAcca / tathA ca tatkAlInatatpuruSIyamaGgalaniSThAnyathAsiddhatvajJAnaviSayanirUpitakAraNatAtvAditi hetuH / tasya puruSasya tadAnImanumAnenApi maGgale na samAptikAraNatAgrahasambhava ityAha 'nApI' 'tyAdinA, 'kAraNatAgraha' ityantena / maGgalamiti namaskArAdikamityarthaH / natistutyAdisAdhAraNasya maGgalatvasyaikasyAbhAvAnmaGgalapadasya nAnArthatvAt / 'saphalamiti' abhISTaphalajanakamityarthaH / abhISTatvaJca svakartavyatAprayojakecchAviSayatvam / 'avigiitshissttaacaarvissytvaaditi'| avigIto yaH ziSTAcArastadviSayatvAdityarthaH / AcAraH-pravRttiH na tu kriyA, viSayatvAnanvayAt / ziSTakRte niSphalajala1. saphalatvasiddhAviti kha0, ga0, ca / 2. abhISTaphalatvaJceti kha0 / 3. svaM maGgalaM tatkartavyatAprayojikA icchA samAptIcchA tadviSayatvAtsamApterabhISTaphala tvmityaashyH|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH tADanAdau vyabhicAravAraNAyAvigItetyAcAravizeSaNam , 'avigItatvam vedaniSiddhAviSayakatvaM, pApAjanakatvaM vA / ziSTakRtaM niSphalazca na tathA / __ nityanaimittikaizcaiva kAmyaranyairahitaH / karmabhistu nayet kAlaM na vipraH kSaNiko bhavet / / ityanena, 'vRthA ceSTAM na kurvIta' iti, 'niSphalAni ca karmANi nArabheta vicakSaNaH' . ityAdinA ca tanniSedhAt / tathApi pazvAdikRtaniSphalaceSTAyAM vybhicaarH| 'nityanaimittikai' rityAdiniSedhavidhInAmupakramAnurodhenAdhikArimAtraparatayA tadIyavRthAceSTAyA aniSiddhatvAdataH "ziSTe'ti / ziSTatvaJca bAlapatitAntyajAdyatiriktatve sati vedaprAmANyAbhyupagantRtvam / na ca tathApi bhoge vyabhicAraH tasyApyuhezyatayA kRtiviSayatvAditi vAcyam ; sAdhyatvena pravRttiviSayatAyAH2 phalavyAvRttAyA eva atra pravezAt / etena nAntarIyakasya pravRttiviSayatvAbhyupagame'pi niSphale bhojanAdinAntarIyake na vyabhicAraH, tatra tAdRzaviSayatvAbhAvAt / paramezvarakRterapi tAdRzaviSayatvAbhAvAt tAdRzaviSayatvAbhyupagame'pi pravRttitvAdijAtestatrAbhAvAcca na tAmAdAya niSphale jalatADanAdau vybhicaarstdvsthH| na ca tathApi kIrtanAdinA phalAjanake ziSTakRtayAge vyabhicAra iti vAcyam ; svarUpayogyatvarUpasya phalajanakatvasya vivakSitatvAt tasya ca tatrApi sattvAt / / yadvA AcArazcAtra kRtimAtram , tathA ca bauddhakRte niSphalajalatADanAdau vyabhicAravAraNAya ziSTetyAcAravizeSaNam / ziSTatvam-bhramAjanyatvam , paramezvarakRterapi niruktaviSayatvAttAmAdAya niSphale vyabhicAravAraNAyAvigItetyAcAravizeSaNam / 'avigItatvam' anityatvam / kecitta-avigItAcAraviSayatvAt , ziSTAcAraviSayatvAditi hetudvaye tAtparyam , niSphale caityavandanAdau vyabhicAravAraNAya prathamahetAvavigItatvaM, dvitIyahetau ca ziSTatvamAcAravizeSaNam / avigItatvazca iSTotpattinAntarIyakaduHkhabhinnaduHkhAjanakatvaM, "balavadaniSTAnanubandhitve sati iSTasAdhanatvaM vA / tadgrahazca ziSTekavAkyatayA, jalatADanAdikantu naitAdRzaM niSphalatvAt , karmamAtrasyaiva kaSTatvAcca / na tu vedaniSiddhAviSayakatvaM pApAjanakatvaM vA avigItatvaM, tAvatA vaidikakarmAdhikAriNA kRte niSphaLe vyabhicAravAraNasambhave'pi pazvAdikRtavRthAceSTAyAM vyabhicArasya duritvAt / 1. tatra niSedhAditi kha0 / 2. sAdhyatAkhyAyAH pravRttiviSayatAyA ityarthaH / 3. sAdhyatAkhyaviSayatApravezenetyarthaH / sAdhyatvena pravRttiviSayatvAbhAvAdityarthaH / 5. balavattvaM ca iSTotpattinAntarIyakabhinnatvam /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye 'nityanaimittikairi'tyAdiniSedhavidhInAmadhikArimAtraparatvAt / dvitIyahetau ca ziSTatvaMbhramAjanyatvam / anyat sarve puurvvdityaahuH| kecitta-saphalamityasya pApAjanakatve satISTasAdhanamityarthaH / tathA ca zyenayAgAgamyAgamanAdau vyabhicAravAraNAyAvigItetyAcAravizeSaNam / avigItatvaM-pApAjanakatvaM, niSphale caityavandanAdau vyabhicAravAraNAya 'ziSTeti' / ziSTatvazca iSTasAdhanatAbhramAjanyatvaM, na tu bhramAjanyatvamAtraM, tathA sati agamyAgamanAdyAcArasyApi balavadaniSTAnanubandhitvabhramajanyatayA hetAvavigItapadavaiyApatteH / balavadaniSTAnanubandhitvajJAnasya pravRttyajanakatvanaye bhramAjanyatvamAtrameva tat / na ca 'kaSTaM karma' iti nyAyAt 'vRthA ceSTAM na kurvIta' ityAdismRtezca' caityavandanAdAvapi pApajanakatvAcchiSTapadavaiyarthyamiti vAcyam, tadvilakSaNapApasyaivAtra pravezAt pazvAdikRtavRthAceSTAyA apyuktakrameNa pApAjanakatayA tatraiva vyabhicAravArakatvena pApasAmAnyapraveze'pi sArthakatvasambhavAccetyAhuH / tadasat / samAptiphalakatvavicAre viziSTasAdhyakaraNe'rthAntaratvApatteriti sakSepaH / 'iti phalasiddhau' ityanumAnena, saphalatvasiddhau jAtAyAm , 'parizeSA. numAnena tatkAraNatAgrahaH' tasya puruSasya, tadAnIM maGgale samAptikAraNatAgraha iti yojnaa| parizeSAnumAnazca 'maGgalaM samAptijanakaM, samAptyanyaphalAjanakatve sati saphalatvAd' ityAkArakam / phalatvazca svakartavyatAprayojakecchAviSayatvam , tena maGgalasya svadhvaMsavighnadhvaMsAdijanakatve'pi na satyantavizeSaNAsiddhiH2 / etadanumAne ca pUrvAnumAna vizeSyadala sAdhakatayopayuktamiti bhaavH| nanu 'maGgalaM na samAptijanaka, samAptiviSayakakAmanAvatpuruSAkartRkatvAd, ghaTAdiviSayakakAmanAvatpuruSAkartRko yAgAdiryathA na ghaTAdijanaka' iti sAmAnyatodRSTAnumAnena' maGgale samAptijanakatvAbhAvajJAnAt kathamidaM samAptijanakatvAnumAnamityata Aha 'prAripsiteti' / 'niyamenApekSitatvena' niyamena maGgalakataH kAmanAviSayatvena, 'upasthita 1. zrutezceti kha, ga, ca / 2. svaM maGgalaM, tatkartavyatAprayojikA icchA samAptIcchA, na tu taddhvaMsasya tatsAdhyavighna dhvaMsasya vA icchA, ataH samAptereva phalatvaM na tu tayoH / evaM ca satyantazarIre phalAMzAniveze samAptyanyasmin svadhvaMse vighnadhvaMse ca maGgalasya kAraNatAyA: sambhavatayA vizeSaNAsiddharnAvakAza iti bhaavH| 3. 'maGgalaM samAptiphalakaM, samAptyanyAphalakatve sati saphalatvAd' itynumaane| 4. 'maGgalaM saphalam, avigItaziSTAcAraviSayatvAd' ityanumAnam / 4. uktahetughaTakasaphalatvarUpavizeSyadaletyarthaH / 5. 'yo yadviSayakakAmanAvatpuruSAkartRkaH sa na tajjanaka' ityanumAnenetyarthaH /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH tvAt' anumaatustaadRshpurusssyopsthittvaat| tathA ca samAptijanakatvAbhAvasAdhakoktahetorajJAnAsiddhi riti bhaavH|| nanu tathApi samAptibhinnasya grAmapazuhiraNyAderapi phalatvajJAnasambhavAt satyantavizeSaNajJAnameva nAsti, kuto'numAnamidamityata Aha 'phalAntarasyeti samAptibhinnasya grAmapazuhiraNyAderityarthaH / 'atathAbhAvAt' atathAbhUtatvenopasthitatvAt , maGgalakartustadAnIM kAmanAyA aviSayatvenopasthitatvAditi yAvat / tathA ca hetujJAnasattvAd 'maGgalaM na samAptibhinnagrAmAdiphalaka, prAmAdiviSayakakAmanAvatpuruSAkartRkatvAda, ghaTAdiviSayakakAmanAvatpuruSAkartRko yAgAdiryathA na ghaTAdiphalaka' iti sAmA- . nyatodRSTAnumAnena grAmAdiphalakatvAbhAvajJAnamiti bhaavH| nanvetAdRzAnumAnena samAptibhinnagrAmAdiphalakatvAbhAvajJAnasambhave'pi vizvajinyAyena samAptibhinnasvargaphalakatvajJAne bAdhakAbhAvAt kutaH satyantavizeSaNajJAnaM ? svargakAmanAM vinA samAptikAmanAyA evAnupapannatayA maGgalakattustadAnIM svargakAmanAyA apyAvazyakatvenoktahetunA svargaphalakatvAbhAvajJAnasambhavAdityata Aha 'vizvajiditi / yathA vizvajidyAgasya svargarUpaphalAzravaNe'pi svargaphalakatvajJAnaM tthetyrthH| 'pha.kalpane' samAptibhinnasvargaphalakatvajJAne gauravAditi / 2anantasvargavyaktikalpanArUpagauravajJAnasya pratibandhakatvAdityarthaH / na ca samAptitvApekSayA laghutayA svargavAvAntaravaijAtyasya kAryatAvacchedakasya kalpane'nantasvargavyaktikalpanaM phalamukhatayA na doSAyeti vAcyam , phalamukhagauravasyApi doSatvAditi bhaavH| ___ yadvA svargamAtrasya phalatve niyamataH samAptikAmanayA ziSTAnAM maGgalAnuSThAnAnupapattyA samAptisvargayorubhayoH phalatvakalpane gauravamiti gauravajJAnasya pratibandhakatvAdityarthaH / svargakAmanA ca samAptikAmanopapAdakatayopapanneti bhAvaH / navyAstu 'iti phlsiddhaaviti'| tasya puruSasya tadAnIM jAyamAnAyAmiti shessH| tathA caitadanumAnena tasya puruSasya tadAnIM saphalatvasiddhau jAyamAnAyAM 'pari1. samAptemaGgalakartu : kAmyatvena maGgale kathitahetorajJAnarUpAsiddhiriti bhAvaH / 2. maGgalasya svargaphalakatvasvIkAre svargasya kSaNikasukhavizeSAtmakatayA svargajanane maGgalasya dvArabhUtamadRSTaM yAvadavatiSThate tAvadekasyAH svargavyakteduSkalpyatvenAnantasvargavyaktikalpa nAyAM gauravamityAzayaH / 3. phalottarabhAvino gauravagrahasya pUrva phalaM prati virodhitvAsambhavena phalamukhaM gauravaM na doSa ityAzayaH / maGgalaM yadi svargaphalakaM syAt, tadA'nantaphalakaM syAditi dizA phalavicAravelAyAmeva gauravasyopasthitatayA tadgrahasya phalaM prati virodhitAyA nirbAdhatayA phalamukhaM gauravamapi doSa ityabhiprAyaH /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye vyabhicAreNa kAraNatvasyAbhAvAdupAyasahasreNApi grahItumazakyatvAt / tathApi tathAvidhaziSTAcArAnumitazrutireva maGgalasyAbhimatahetutve mAnam / zeSAnumAnena' samAptyanyaphalajanakatvabAdhajJAnasahakAreNa, 'tatkAraNatAgraha' samAptikAraNatAgrahaH, iti yojanA / 'prAripsite'tyAdigranthastu pUrvavaditi vyAcakraH / / __'vyabhicAreNa' vyabhicArajJAnena, anyathAsiddhatvagraheNa ceti shessH| 'kAraNatvasyAbhAvAt' kAraNatvAbhAvajJAnAt , tathA ca bAdha iti bhaavH| 'upAyasahasraNa' hetusahasraNa, 'grahItumazakyatvAditi / na ca pramattAnuSThitasamAptisthale janmAntarIyamaGgalasaMzayena vyabhicArasaMzayAdanyathAsiddhatvasaMzayAca bAdhasaMzaya eva, na tu bAdhanizcayaH; sa cAnumAnapravRttAvanukUla eva, na tu pratibandhaka iti vAcyam , pramattAnuSThitasamAptisthale janmAntaramaGgalasya sAdhakAbhAvena vyatirekanirNaye vyabhicAranirNayasyaiva sattvAd, anyathAsiddhatvasyApi nirNayasattvAcca / na caivaM siddhAnte vedo'pi kathaM bodhakaH syAt ? bAdhanizcayasattvena yogyatAjJAnavirahAditi vAcyam, mImAMsakanaye'nvayaprayojakarUpa'vattvasyaiva yogyatAtvena bAdhanizcayasattve'pi yogyatAjJAnasambhavAd bAdhanizcayasya zAbdabodhApratibandhakatvAditi bhAvaH / ___ kecittu 'grahItumazakyatvAd' ityasya apraamaannyjnyaanaanaasknditnishcysyaashkytvaadityrthH| vyabhicArAnyathAsiddhatvayoH saMzayasattvAdutpannAyAmapyanumitAvaprAmANyasaMzayAditi bhAvaH / na caivaM siddhAnte vedasyApi tAdRzanizcayajanakatvAsambhavaH, vyabhicArAdisaMzayasattvena tatrApyaprAmANyasaMzayasambhavAditi vAcyaM , vedajanyatvajJAnAdeva tatra nAprAmANyasaMzaya ityabhiprAyAdityAhuH, tadasat ; tathA sati vedAnumAne aprAmANyasaMzayasya durvAratvAditi dhyeym| . yadyapi tatpuruSasya tadAnIM pratyakSAdito maGgale samAptikAraNatvagrahAsambhave'pi puruSAntarasya kAlAntare tasyaiva puruSasya ca samAptikAraNatvapratyakSAnumAnasambhavAt pratyakSAnumAnamapi tatra pramANaM sambhavati, anyathA daNDAdAvapi pratyakSAdito ghaTAdikAraNatvAsiddhiprasaGgAt , kasyacit puruSasya kadAcit tatrApi vyabhicArAdijJAnasattvAt , tathApi prauDhivAdena tAdRzapuruSasyApi tasmin kAle samApti1. ekapadArthe'parapadArthAnvayasya yogyatAtve tajjJAnaM prati tadabhAvAtmakaM bAdhaM gRhNato jJAnasya pratibandhakatvaM yuktam, paraM tAdRzAnvayaprayojakarUpasya yogyatAtve tAdRzAnvayAbhAvAtmakabAdhajJAnasya grAhyAbhAvAnavagAhitayA na tAzarUpAtmakayogyatAjJAne pratibandhakatvasambhava iti tAtparyam /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH kAraNatvagrahamupapAdayati 'tathApI ti / 'tathAvidhaziSTAcArAnumite'ti avigiitshissttaacaaraanumitetyrthH| 'mAnamiti' tasya puruSasya tadAnIM pramAjanakamityarthaH / na cAnumitaveda AnupUrvI vizeSAnizcayena nArthapratyaye kSama iti vAcyaM, vinApyAnupUrvIjJAnaM tadarthabodhakatvena jJAtAdeva zabdAttadarthabodhAditi bhAvaH / zratyanumAnazca 'namaskArAdikaM vedabodhitasamAptisAdhanatAkaM, samAptyuddezyakAvigItaziSTAcAraviSayatvAd iti / sAdhye viziSya samApteH pravezAdavigItaziSTAcAraviSayatve sAmAnyato hetUkRte darzAdAveva vyabhicAra iti hetau samAptyuddezyaketyAcAravizeSaNam / uddezyatvazca vissytaavishessH| tathA ca 'yo yaduddezyakAvigItaziSTAcAraviSayaH, sa vedabodhitatatsAdhanatAkaH, yathA darzaH' iti sAmAnyato vyaaptiH| ziSTakRte niSphale caityavandanAdau vyabhicAravAraNAyA vigIte'ti / avigItatvaM vedaniSiddhAviSayakatvam / ziSTakRtaniSphalaJca 'vRthA ceSTAM na kurvIta' ityAdivedaniSiddhameva / pazvAdikRte niSphale vyabhicAravAraNAya 'ziSTeti' / ziSTatvazca bAlakapatitAntyajAdyatiriktatve sati vedaprAmANyAbhyupagamaviziSTatvam , abhyupagamo nishcyH| . ___ na ca tathApi vedaprAmANyAbhyupaganturbhojanAdau vyabhicAra iti vAcyam , alaukikatve satItyanenApi vizeSaNIyatvAt / alaukikatvaJca lokAvagateSTasAdhanatAzrayAnyatvam / vedatadupajIvipramANAtiriktapramANaM lokaH, darzAderiSTasAdhanatvasya vedena tadupajIvinA 'yAgaH svargasAdhanaM, svargasAdhanatvena vedabodhitatvAd' ityanumAnenaiva vA bodhanAnna dRSTAntAsiddhayAdiH / tAvatpadArthopasthitisahakRtamanojanyaviziSTajJAnamAdAya yathA na dRSTAntAsiddhayAdistathA vedalakSaNa eva sphuTIbhaviSyati / . na ca tathApi bhrAntyA svargaphalAnyaphalamuddizya yathoktaziSTakRtayAgAdau vyabhicAraH, tasya tatsAdhanatvena vedAbodhitatvAditi vAcyaM, caityavandanAdivat tasyApi vRthAceSTAtvena vedaniSiddhatvAt / svakartavyatAprayojakecchAviSayasvarUpAyogyakarmaNa eva vRthAceSTAtvAt / vastutastu pazvAditaditarasAdhAraNakRte caityavandanAdiniSphalasAmAnye svaHphalAnyaphalamuddizya kRte yAgAdau ca vyabhicAravAraNAya 'ziSTe'ti / ziSTatvam-bhramAjanyatvam / bhojanAdau laukikakarmaNi vyabhicAravAraNAyA vigiiteti'| avigItatvaM-laukikAviSayakatvaM, tacca niruktameva / na ca tathApi utpannatattvajJAnikRte caityavandanAdau vyabhicAraH, tasyApi bhramAjanyatvAditi 1. nArthapratyAyana iti ga0 / 2. tadarthajJApakatveneti ga0 / 3. vedaprAmANyAbhyupagantRtvamiti ga0 / 4. lokAvagateSTasAdhanatAzrayAviSayakatvarUpamityarthaH /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 tattvacintAmaNau sarahasye vAcyaM, caityavandanAdestattvajJAnikartRkatve mAnAbhAvAt; tatsattve pravRttyanyathAnupapattyA bhramasyApyAvazyakatvAcca / taduddezyakatvenApyAcAro vizeSaNIyaH, tena darzAdau vedabodhitasamAptisAdhanatvAbhAve'pi na vyabhicAra iti tattvam / upAdhyAyAstu bhojanAdau vyabhicAravAraNAyAlaukikatve satIti pUraNIyam / alaukikatvaJca lokAvagatabalavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatAzrayAnyatvam , avigItapadasArthakyAya balavadaniSTAnanubandhitvamakhaNDabheda ghaTakam / ittthazcAgamyAgamanAdau vyabhicAravAraNAyA vigIte'ti / avigItatvaM-balavadaniSTAnanubandhitvam / atra niSphalajanyAniSTavyAvRttAniSTasya praviSTatayA caityavandanAdau bhrAntyA svaHphalAnyaphalamuddizya kRte yAgAdau ca vyabhicAravAraNAya 'ziSTe'ti / balavadaniSTasAmAnyapraveze'pi pazvAdikRtavRthAceSTAyAM vyabhicAravAraNAya 'ziSTe'ti / ziSTatvam-iSTasAdhanatvabhramAjanyatvaM, na tu bhramAjanyatvamAtram ; agamyAgamanAcArasyApi balavadaniSTAnanubandhitvabhramajanyatayA'vigItapadavaiyarthyApatteH / balavadaniSTAnanubandhitvajJAnasya pravRttyahetutvanaye tu bhramAjanyatvameva ziSTatvamityAhuH / ___anye tu 'namaskArAdirvedabodhitabalavadaniSTAnanubandhitvaviziSTasamAptisAdhanatAkaH, samAptyuddezyakAvigItaziSTAcAraviSayatvAd' ityanumAnam / vyAptizca pUrvavat / hetAvavigItatvavizeSaNasArthakyAya sAdhye blvdityaadi| tathA sati hetAvavigItavizeSaNAnupAdAne iSTAniSTobhayajanake zyenAdau vybhicaaraaptteH| avigItatvazca pApAjanakatvam / rAtrizrAddhAdivAraNAya 'ziSTe'ti / ziSTatvam-iSTasAdhanatvAMze'bhrAntatvaM, 1. atiriktbhedghttkmityrthH| tathA ca hetAvavigItatvavizeSaNaphalAdagamyAgamanAdivAraNA dbhinnasya phalasyAbhAvenAlaukikatvagarbha tasya niSprayojanatve'pi iSTasAdhanattAzrayAnyatvAtiriktoktaviziSTeSTasAdhanatAzrayAnyatvaghaTakatayA na vaiyarthya, tathAvidhabhedatvayoH parasparavyadhikaraNatvAt; svasamAnAdhikaraNatve sati, svAvacchinnIyasAdhyavyApyatAvacchedakatve sati, svAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedakatve ca sati svAvacchinnAviSayakapratItiviSayatAnavacchedakatvasambandhena svavRttivarmAvicchinnAviSayakapratItiviSayatAvacchedaka svAvacchinnaghaTakatAvacchedakadharmavattvasyaiva svAvacchinnAMze pAribhASikavaiyarthyapadArthatvAt / 2. ziSTapadasya bhramAjanyatvamAtrArthakatve tatpadenaiva agamyAgamanAdivAraNasambhavAditi bhAvaH / 3. yadi pravRttau balavadaniSTAnanubandhitvajJAnaM na hetuH kintu iSTasAdhanatvajJAnameva, tarhi agamyAgamanAderiSTasAdhanatayA bhramAjanye tatra vyabhicAravAraNAyAvigItapadasArthakyaM sambhavatIti bhaavH| 4. yo yaduddezyakAvigItaziSTAcAraviSayaH sa vedabodhitabalavadaniSTAnanubandhitvaviziSTa tatsAdhanatAka iti sAmAnyavyAptiriti bhAvaH / 5. sAdhye balavaditIti ga0 /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH 13 na ca vyabhicAraH / niSparipanthizrutyA maGgalaM samAptisAdhanamiti pramApite tatrApi tayaiva liGgena janmAntarIyatadanumAnAt / na tu abhrAntatvamAtram , avigItapadavaiyApatteH; zyenAderapi balavadaniSTAnanubandhitvabhrameNAcaraNAt / tathA ceSTasAdhanatvAMze bhramAjanyeti phlitaarthH| balavadaniSTAnanubandhitvajJAnasya hetutve ca bhramAjanyatvamAtraM vaktavyam / laukikabhojanAdau vyabhicAravAraNAyAlaukikatve satItyanenApi vizeSaNIyam / 'tattvazceSTasAdhanatvena lokAvagatAnyatvaM, lokazca vedatadupajIvipramANAtiriktapramANameva / yadi ca zrAddhatvenAmAvAsyAzrAddhatvena vA rAtrizrAddhamapi pitRptisvarUpayogyatayA vedabodhitamiti sAdhyasattvAd , anyathA tu caityavandanAdivaniSphalatvena pApajanakatayA hetvasattvAdeva na tatra vyabhicAra iti vibhAvyate, tadA tu lokAvagateSTasAdhanatAzrayAnyatva'malaukikatvam / tathA ca pazvAdikRtavRthAceSTAyAM vyabhicAravAraNAyaiva 'ziSTe'ti / taJca niruktmevetyaahuH| tadubhayamapi 'svIkRtavedapramANabhAvaH ziSTaH' ityagrimamUlaviruddhatvAdazraddheyam / 'na ca vyabhicAraH' iti pramattAnuSThitasamAptau vyabhicAra ityarthaH / tathA ca viSayabAdhena vedajasya jJAnasya bhramatayA kuto vedasya tatra pramANatvamiti bhAvaH / 'niSparipanthIti' shaabdbodhvighttkaasmvhitetyrthH| bAdhasaMzayatannizcayayoH zAbdabodhApratibandhakatvAdanvayaprayojakarUpavattvasyaiva yogyatAtvena bAdhanizcayasattve'pi yogyatAjJAnasambhavAcceti bhaavH| 'pramApite' jJApite, 'tatrApi' nAstikasamAptAvapi, 'tayaiva' samAptyaiva, 'pramattAnuSThitasamAptimaGgalajanyA, samAptitvAt , ziSTAnuSThitasamAptivad' ityanumAnAkAraH / tathA ca tatrApi maGgalasya pramANasiddhatvAd na vybhicaarH| . yadyapi svajanyavinadhvaMsotpattyavacchedakatvasambandhena phalIbhUtasamAptikartRzarIraniSThatayA maGgalasya, svotpattyavacchedakatvasambandhena tAdRzazarIraniSThatayA maGgalajanyavinnadhvaMsasya vA samAptihetutvaM vakSyamANayukta; tathA ca janmAntarIyamaGgalasattve'pi vyabhicAro durvAraH, nAstikazarIre janmAntarIyamaGgalajanyavighnadhvaMsotpattyabhAvAt / tathApi svajanyavighnadhvaMsavattvasambandhena maGgalasya, vizeSaNatAvizeSasambandhena tajjanyavighnadhvaMsasya cAtmaniSThatayaiva samAptihetutvamityekadezimatamAzrityaitat samAdhAnam / yathoktahetutvapakSe ca vyabhicAro'gre nirsniiyH| 1. alaukikatvaM cetyarthaH / 2. aparasamAptivadityanumAnaprakAra iti ga0 / 3. maGgale samAptisAdhanatvasya pramANasiddhatvAditi ga0 /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye taccedamArabdhakarmAGga karmArthitayA ziSTaistatpUrva kriyamANatvAt phalAntarAbhAve sati phalavakarmAripsamAnena niyamatastatpUrva kriyamANatvAcca darza prayAjAdivat / ___ yadyapi maGgalasyArabdhakarmabhinnasyaitAvatA prabandhena vastugatyA''rabdhakarmajanyA yA samAptistajanakatvaM siddhaM', tathApyArabdhakarmAGgatvatvarUpeNArabdhakarmAGgatvaM na siddham'; ataH prasaGgAttadapi sAdhayati 'taccedami'ti / 'ArabdhakarmAGgam' Arabdhakarmabhinnatve sati Arabdhakarmajanyaphalajanakam / na caivaM tadbhinnatve sati tajjanyaphalajanakatvasya tadaGgatvarUpatve ArabdhakarmaNo'pi maGgalAGgatvApattiH, darzasya prayAjAdyaGgatvApattizceti vAcyaM, sahakAritvarUpasyAGgatvasya tatreSTatvAt / mukhyaphalAjanakatve sati mukhyaphalajanakavyApArajanakatvarUpaM laukikAGgavyAvRttapAribhASikAGgatvameva hi na darzAdau, kintu prayAjAdAveva, prayAjAderaGgApUrvadvArA paramApUrvamAnaM pratyeva janakatvena svarga pratyajanakatvAt / paramApUrva sAdhanatAjJAnAt svargaprayojakatAjJAnAd vA tatra prvRtteH| aGgapradhAnavyavasthAnyathAnupapattyA tathaiva kalpanAt / taduktaM'yAge rAgAdaGga vaidhI' iti / 'rAgAt' mukhyaphalecchAtaH pravRttiriti shessH| 'vaidhI'ti / vidhiH-apUrva, tadicchA, pravartiketi zeSaH / ___ athaivaM 'phalavatsannidhAvaphalaM tadaGgam' iti jaiminisUtrasya kA gatiriti cet ? tatrArambhaNIyAdAvativyAptivAraNAya saptamyantam , phalavAn yaH sannidhistadIyamukhyaphalajanako yo vyApArastatreti tdrthH| janakatvaM saptamyarthaH, anvayazvAsyAphalamityanena / aphalatvazca tadIyamukhyaphalAjanakatvam , etacca svasya svAGgatvavAraNAya darzAdeH prayAjAyaGgatvavAraNAya c| tadoyamukhyaphalajanakajanakatve sati tadIyamukhyaphalAjanakatvaM tadaGgatvamityeva phalitam / na ca prAyazcittAderdakSiNAdAnAdicaramAGge'vyAptistasya sAkSAdeva pApanAzarUpamukhyaphalajanakatvAditi vAcyam ; aGgatvAnyathAnupapattyA tatrApyaGgApUrvAdyupagamAt / na cAGgAGge'tivyAptiH, tasyApyaGgatvasyeSTatvAd ; aGgAGgasyAGgAGgApUrvajanakatayaivAnyathAsiddhatayA'GgApUrvajanakatve mAnAbhAvAcca / mukhyaphalatvazca vaidhaphalatvam / na ca 1. maGgale ArabdhakarmabhinnatvametAvatA prabandhena vastugatyA ArabdhakarmajanyA yA samApti___ stajjanakatvaJca siddhamiti kha0, ga0 ca / 2. ArabdhakarmAGgatvaM viziSTaM na siddhamiti kha0 ga0 ca / 3. rAgo mukhyaphalecchA. tata iti ka0 / 4. jaimineraGgalakSaNasUtrasyeti kha0, ga0 ca /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH mImAMsakanaye apUrvasyApi vidhyarthatvAdaGgasya ca tajanakatvAdasambhava iti vAcyam ; agasyAGgApUrvajanakatayaivAnyathAsiddhatayA svargAdimukhyaphalamiva paramApUrva pratyajanakatvAd , aGgApUrvajanakatAmAdAyaiva ca sarvatra lakSaNasambhavAt ; prAyazcittasthalavad yAgAdisthale'pyaGgatvAnyathAnupapattyA dakSiNAdAnAdezvaramAGgasyApUrvajanakatvAbhyupagamAt / yadvA yatkAmanAtvena tadIyaphalaM prati janakatA tattvaM tadIyamukhyaphalatvam ; bhavati ca svargAdikAmanA svaprayojyadarzAdisambandhena darzAdiphalasvargAdikaM prati janikA / anyathA bhrAntyA svargaphalAnyaphalakAmanayA kRtAdapi darzAt svargotpattyApatteH; apUrvakAmanA ca na tattvena darzAdijanyasvargajanikA mAnAbhAvAt / putrAdiphalAntarakAmanAvat kevalApUrvakAmanayA kRtAdapi darzAt svargAnutpatteH sakalamImAMsakasiddhatvAt / yattu aphalatvaM phalAntarAbhAvavattvaM tadIyaphalAtiriktAphalakatvamiti yAvat / phalatvazca svakartavyatAprayojakecchAviSayatvamiti / tanna; aGgapradhAnobhayarUpe shikhaadaakvyaapteH| na ca zikhAyA na dvairUpyaM , kintu 'vizikhI vyupavItazca yat karoti na tat kRtam' iti vacanAdaGgatvameveti vAcyaM; 'sadopavItinA bhAvyaM sadA baddhazikhena tu' iti vacanAt pradhAnatvasyApi tatra sattvAt / na caikasyAH zikhAvyakte!bhayarUpatvaM, kintu vyaktibhedeneti vAcyaM; tathA sati karmapUrva niyamataH zikhAdvayAnuSThAnApatteH, pradhAnaphalakAmanAkRtazikhAdivyaktita eva prasaGgAdaGgasyApi nirvAha iti sakalaziSTasammatatvAJca / na ca zikhA pradhAnaM, tadbandhanaJcAGga; bandhanasya kriyAvizeSarUpasyAsthiratve'pi tajjanyAGgApUrvasattvAdeva dinAntarabaddhazikhAto'pyaGganirvAha iti vAcyaM ; 'vizikha' iti zravaNena zikhAyA evaanggtvprtiiteH| laukikasthale ca sahakAritvamevAGgatvaM na tvanyad durvacatvAt / ___nanu tathApi kintAvadArabdhaM karma ? na copAntyavarNaparyantavarNasamUharUpo grantha evArabdhaM karma, caramavarNazca samAptiH,tasya cAsamavAyikAraNavidhayopAntyavarNajanyatvena samApterArabdhakarmajanyatvamiti vAcyam , upAntyavarNasya caramavarNavijAtIyatayA tatrAsamavAyikAraNatvAsambhavAt', sajAtIyasthale'pi kaNThatAlvAdyabhighAtAdijanye caramavaNe tasyAsamavAyikAraNatvAsambhavAcceti cenna ; prakRte caramavarNaparyantavarNasamaharUpo grantha evArabdhaM krm| caramavarNajanyaM tadvitIyakSaNotpannatatsajAtIyaM 1. sajAtIyazabdasyaiva zabdAsamavAyikAraNatvaniyamAditi bhaavH| 2. upAntyavarNasya zabdAtmakatvena dvikSaNasthAyitayA caramavarNakAraNIbhUtakaNThatAlvAdyabhi ghAtAdinA nAzAt kAraNatvAsambhava iti bhaavH|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye varNAntaraM caramavarNadhvaMso vA samAptiH / na caivaM samApterArabdhakarmajanyatvamanupapanna, caramavarNasyAsamavAyikAraNatayA pratiyogitayA2 vA yathoktasamAptiphalakatve'pi tatpUrvapUrvavarNAnAM tatrAjanakatvAditi vAcyam , pUrvapUrvavarNAjanyatve'pi caramavarNajanyatayaiva granthatvAzrayajanyatAnirvAhAd granthatvaparyAptyadhikaraNajanyatvasya prakRte'vivakSitatvAt / ghaTAdisthale ca tatsAmagrIsampAdanamevArabdhaM karma, ghaTAdireva smaaptiH| __kecitta granthAdisthale'pi kaNThatAlvAdyabhighAtadRSTapratibandhakAbhAvAdireva puruSaprayatnasAdhyatayA ArabdhaM karma, caramavarNaparyantavarNasamUharUpagranthAdireva smaaptiH| ____ anye tu caramavarNaparyantavarNasamUharUpo grantha evArabdhaM karma, caramavarNAze laukikapratyakSAtmakamAnupUrvo vizeSaviziSTatAvadvarNaviSayakasamUhAlambanAnusandhAna samAptiH, tasya ca viSayavidhayA caramavargajanyatvena granthatvAzrayajanyatvamityAhuH / .. 'karmAthitaye'ti ArabdhakarmajanyaphalecchayetyarthaH, na tvArabdhakarmaniSpattIcchayetyarthaH / 'darza prayAjAdivad' iti dRSTAntAsaGgateH, prayAjasya darzAniSpAdakatvAt / 'ziSTaH' abhrAntaiH, 'tatpUrvam' ArabdhakarmapUrva; tathA ca tadviSayakakRtipUrvakAlInabhramAjanyatatphalecchAjanyakRtiviSayatvAditi hetuH| yat tadviSayakakRtipUrvakAlonabhramAjanyatatphalecchAjanyakRtiviSayo bhavati, tat tadanaM bhavatIti sAmAnyato vyaaptiH| darzaprAkkriyamANAyAmArambhaNIyAyAM samidAharaNAdau ca vyabhicAravAraNAya tatphalecchAjanyeti, tatra tatphalArthitayA'pravRtteH / darzAdiphalasAdhanatAbhrameNa tatprAk kRte tadanane vyabhicAravAraNAya bhramAjanyeti / pradhAnasyApi pradhAnaphalecchayA kriyamA. Natvamiti tatra vyabhicAravAraNAya kAlInAntam / na caivamaindradadhipayoyAgatritayAtmakasya' darzasya pUrvapratIke vybhicaarH| 'yat phalajanakatAvacchedakaparyAptyadhikaraNayaviSayakakRtipUrvakAlInabhramAjanyatatphalecchAjanyakRtiviSayo bhavati, tat tadanaM bhavatIti vivakSitatvAt / aindrAdipratyeka1. nanu yatra caramavarNanAzAnantarameva tatsajAtIyavarNAntarotpattistatra na caramavarNasyA samavAyikAraNatvamata Aha 'carameti' / 2. caramavarNasajAtIyavarNAntarasya samAptitve asamavAyikAraNatayA, caramavarNadhvaMsasya samA ptitve ca pratiyogitayA samAptijanakatvamiti bhAvaH / 3. samAptijanakatve'pIti g0| 4. anusandhAnaM hi smaraNAtmakajJAnalakSaNasannikarSajanyaM jJAnam / 5. aindrayAgaH, dadhiyAgaH, payoyAgazceti yaagtryruupsyetyrthH|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH yAgastu na phalajanakatAvacchedakadarzatvaparyAptyadhikaraNaM tasya tritayaniSThatvAditi na vyabhicAraH / phalatvaJca svakarttavyatAprayojakecchAviSayatvamiti / hetvantaramAha 'phalAntarAbhAve stiiti'| darzaprAkakriyamANArambhaNIyAyAM vyabhicAravAraNAya satyantaM, tadajanyaphalajanakAnyatve satIti tdrthH| na cedamaprasiddhaM, namaskArAderapi phalAntarasya svadhvaMsavighnadhvaMsAderjanakatvAditi vAcyam , phalapadasya svakarttavyatAprayojakecchAviSayaparatvAt / ata eva namaskArasyAnuSaGgikaphalAntarasattve'pi nAsiddhiH / niyamatazcaityavandanAdiniSphalaprAkkriyamANe kezolluzcanAdau na tadaGgatvamiti tatra vyabhicAravAraNAya tatpUrvamityatra tatpadArthasya phalavattvavizeSaNalAbhArtha 'phalavakarmAripsamAneneti' phalavakarmecchAvatetyarthakaM ; tathA ca tadajanyaphalAjanakatve sati niyamataH phalavattatpUrva kriyamANatvAditi smuditaarthH| phalatvazca svakartavyatAprayojakecchAviSayatvam , anyathA caityavandanAderapi dhvaMsAdilakSaNaphalasattvena vyabhicAratAdavasthyAt / pradhAnatvAbhimatapUrva kadAcit kriyamANe niSphale karmaNi anekAntavAraNAya 'niyamataH' iti / pradhAnakarmaNi vyabhicAravAraNAya 'tatpUrvami'ti / nanu niyamato yatkiJcitpradhAnavyaktiprAkkRte pratArakazikSite'naGgabhUte niSphale vybhicaarH| na ca tadvyaktivRttiphalajanakatAvacchedakAzrayaphalopahitasakalakarmavyaktiprAkriyamANatvaM vivakSitam , prayAjaM vinApi kenacid bhrAntyAdinA darzAnuSThAnAd dRSTAntAsiddhivAraNAya phalopahiteti karmavizeSaNamiti vAcyaM ; tathA sati satyantavaiyAd ArambhaNIyAmakRtvApi kasyacid darzakaraNasambhavena tatroktahetorabhAvAt , kasyApi maGgalasya na tAdRzasakalavyaktiprAkakriyamANatvamityasiddhezca / atrAhuH 'niyamataH' ityasya bhramaM vinetyrthH| anvayazcAsya kRdhAtvarthakRtau / na caivaM 'phalavakarmAripsamAneneti vyartha kezollucanAderdhamajanyakRtiviSayatvAditi vAcyam , phalajanakatAvacchedakaparyAptyadhikaraNatavyaktipUrvatvalAbhArthaM tadupAdAnAd, anyathA aindrAdyekadeze vybhicaaraaptteH| phalatvazca pUrvavat / na ca tathApyaGgAGge vyabhicAra iti vAcyam , aGgApUrvasyaiva tatphalatvena phalAntarAbhAvavattvasyaiva tatrAbhAvAditi sngkepH| 1. Adipadena pratyakSaparigrahaH / dhvaMsaM prati pratiyoginaH pratyakSa prati viSayasya ca kAraNatayA dhvaMsAdezcaityavandanAdiphalatvamityAzayaH / vyabhicAravAraNAyetyarthaH /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye AcAramUlakazrutyanumAnAbhyAM tadarthitayA tatkarttavyatvabodhanAt tatkalakatvabodhanAca / darzArambhasamaye niyamena kriyamANAyA apyArambhaNIyAyAstadarthitayA akriyamANatvAt phalAntarazravaNAca pradhAnatvamiti na tayA vyabhicAraH / nanu maGgalamalaukikaM laukike nAGgaM bhavati, lokAvagatakAraNata eva tadupapatteH / ata eva gRharathAdAvAre bhagne indrabAhurbaddhavyaH, pAyasaM brAhmaNo bhojayitavya ityatra tadubhayaM nAGgaM kintu naimittikaM; tadvadidamapyArambhasamayanimittakamastu vizvajinnyAyAt svargaphalamiti cet, na ; prathamahetau 'karmAthitayeti vizeSaNasya 'phalAntarAbhAve satI'ti vizeSaNasya cAsiddhiM pariharati 'AcAramUlakazrutyanumAnAbhyAmiti / etadvayaM yathAsaGkhathena 'tathitayA tatkartavyatvabodhane', 'tatphalakatvabodhane cAnvitam / 'AcAramUlakatvam' samAptyu. ddezyakAvigItaziSTAcArAnumitatvam / 'tathitayA' tatkarmajanyaphalArthitayA | yadyapi vedo'pi vivakSitaphalArthikarttavyatvaM na bodhayati, tathApi samAptisAdhanatAyAM bodhitAyAmarthAt tatsiddhiriti bhAvaH / 'tatphalakatvabodhanAt' tatphalamAtraphalakatvabodhanAt , tatphalAnyAphalakatvabodhanAditi yAvat / yathAzrute phalAntarAbhAvasyaiva hetughaTakatayA tatphalakatvabodhanasyAnupayuktatvApatteH / tatphalAnyAphalakatvAnumAnazca 'maGgalaM nArabdhakarmAjanyaphalajanakaM samAptyuddezyakaziSTAcAraviSayatvAd Arabdhakamevad' ityAkArakam / phalatvaJca niruktameva / ubhayahetau prathamavizeSaNaprayojana mAha 'darzeti' / 'darzArambhasamaye' darzArambhapUrvasamaye, 'ArambhaNIyAyAH' yAgasya, 'AgneyASTAkapAlaM caraM nirvaped, darzapaurNamAsAvAripsamAnaH' iti zrutivacanena darzapaurNamAsapUrvakAle kriyamANatvaM ; na tu tadarthitayA'; na vA phalAntarAbhAva iti bhAvaH / maGgalasya samAptijanakatve 'alaukikaM laukike nAGgam' iti takSasUtraM bAdhakamAzaGkate 'nanviti' / 'alaukikaM maGgalaM laukike'Gga na bhavati' iti yojanA; bhavatisambhavati; 'alaukika laukike nAGga bhavati' iti takSasUtravirodhApatteH / tatsUtreNAlaukikatvasya laukikAnaGgatvavyApyatvabodhanAt / alaukikatvaJca vedabodhiteSTasAdhanatAkakarmatvaM; laukikAnaGgatvazca na laukikakarmajanyaphalAjanakatvaM, yAgAderapi zarIrAtmAdisahakAreNa candanasaMyogAdisahakAreNa ca svargAdiphalajanakatayA tatraiva vyabhicArApatteH, kintu laukikaphalAjanakatvam ; phalaniSThalaukikatvaJca mAnasetaralaukikasAkSAtkAraviSayatvaM , samAptizca tthaa| ghaTAdijanakAdRSTajanakakarmaNazca na 1. 2. tajjanyaphalAthitayeti ga0 / bhyAmiti k0| 3. darzapUrvasamaye iti kha0, ga0 ca /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH tasyApUrvarUpopakArajanakAGgaviSayatvAt / ayantu pratibandhakAmAvarUpa upakAraH, tasya ca lokAvagatakAraNasahakAritaiva, pratibandhake sati ghaTAdijanakatvam , mAnAbhAvAt / nApi yAgAdeH svargAdijanakazarIrataccandanasaMyogAdijanakatvaM, tena na teSu vybhicaarH| na ca tathApi vRSTiputrAdirUpalaukikaphalajanake kArIrIputreSTyAdau, roganAzAdirUpalaukikaphalajanake bheSajapAnAbhimantraNAdau ca vyabhicAra iti vAcyaM , vyApArIbhUtAvagrahanivRttyAderalaukikasyaiva teSAM phalatvAt , na tu vRSTyAdeH / 'vRSTikAmo yajeta' ityAdau ca vRSTyAdiprayojakatvasyaiva vidhyarthatvAt / evaM yatra yatra laukikaM phalaM zrUyate tatraiva prayojakatvaM vidhyarthaH, tajjanakavyApAra eva phalamiti na kApi vybhicaarH| phalatvaM tu svakarttavyatAprayojakecchAviSayatvamiti bhAvaH / kecitta 'taccedamArabdhakarmAGga miti pUrvoktAnumAne bAdhakamAzaGkate 'nanu maGgalamiti' / 'maGgalaM' yataH 'alaukikam', ato laukikaphalajanakaM na bhavatItyarthaH / tathA cAlaukikatvena hetunA laukikaphalajanakatvAbhAvasiddhau tenaiva hetunA''rabdhakarmAGgatvAbhAvasiddheH pUrvoktAnumAne bAdha ityAhuH, tadasat ; samAnabalatayA tatpratipakSatvena bAdhAsambhavAt / na ca vakSyamANagRharathAdyadhikaraNavirodhaprasaGgalakSaNAnukUlatarkaNAsyAdhikabalavattvamiti vAcyaM, tAvatA laukikaphalajanakatvAbhAvasAdhakahetAvadhikabalavattve'pyArabdhakarmAGgatvAbhAvasAdhakahetAvadhikabalavattvAbhAvAt / nanvevaM kutaH samAptirityata Aha 'loketi' / nanu tatsUtramaprayojakamityata Aha 'ata eveti' / alaukikasya laukikphlaajnktvaadevetyrthH| 'AraH'lauhakIlaH, gRharathAdicakramityanye / 'indrabAhuH' lauhakAkaH, 'tadubhayamiti' lauhakAkabandhanabrAhmaNabhojane ityrthH| 'naimittikamiti' apUrvadvArA aarbhnggnimittkpaapnaashjnkmityrthH| tacca pApamaniSTAntarajanakam / na ca tasya pApanAzaphalatve prAyazcittavat sAkSAdeva tatsambhavenApUrvadvAratvAbhyupagamo vyartha iti vAcyaM , kriyAvizeSarUpasya bandhanAderAzuvinAzitayA dakSiNAdAnAdyuttarAGgaparyantamavasthAnAsambhavenApUrvasya vyApAratvAvazyakatvAt / ata eva prAyazcittasthale'pi pApanAzArthamapUrvamAvazyakamiti bhaavH| - nanvevaM prakRtAnupayogitve Arambhasamaye niyamataH ziSTairnAnuSThIyetetyata Aha 'tdvditi'| indrabAhubandhanAdikaM yathA ArabhaGgottarakAlasahakAreNaiva svargaphalajanakavyApArajanakaM, tathA maGgalamapi ArambhasamayasahakAreNaiva svargaphalajanakavyApArajanakamityarthaH / 'ArambhasamayaH' karttavyakarmacikIrSAsamayaH / nanu maGgalasya samAptyajanakatve tasya kiM phalaM ? ko vA vyApAra ? ityata Aha 'vizvajiditi' / apUrvaJca vyApAraH, anyathAnupapattyA tathaiva kalpanAditi bhAvaH / 'tasyeti' / "alaukika laukike nAGgam" iti takSasUtrasyetyarthaH / 'apuurvruupeti'| 'upakAraH'
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 tattvacintAmaNau sarahasye tsmaattdnutptteH| apUrvantu na tathA, vighnadhvaMsadvArA cedamaGgaM, na viDo yajatItyAdividhibodhitaprayAjAdyaGgayAgavadadRSTadvArA, maGgalajanyAdRSTaM vinApi svataH siddhavina virahavata ArabdhanirvAhAt / nacaivaM vighnadhvaMsadvArApi nedamaGgaM tatraiva vyabhicArAditi vAcyaM, sati vighne taddhvaMsadvArA tasyAGgatvAt / na caitraM prayAjAderapi duritadhvaMsa eva dvAraM, kalpyaduritadhvaMsato'pUrvasya laghutvAt / vyApAraH, apUrvadvArA svphljnkkrmvissytvaadityrthH| svaphalatvaM svakartavyatAprayojakecchAviSayatvaM, tena samAptimuddizya kRtasya dakSiNAdAnAdyaGga kasya kasyacinmaGgalasyApUrvadvArA vighnadhvaMsajanakatve'pi na kSatiH, samAptareva niruktatatphalatvAt , tatra cApUrvasyAdvAratvAt / na ca tatsUtrasya tAdRzakarmavizeSaparatve mAnAbhAva iti vAcyaM, tasyAlaukikakarmamAtraparatve "vRSTikAmo yajeta' ityAdividhInAmaprAmANyApatteH, samabhivyAhRtaphalajanakatvasyaiva vidhyarthatAyAH sakalamImAMsakasiddhatvAditi bhaavH| nanu tathApi maGgalasya laukikasamAptau janakatvAsambhava eva maGgalasyAzuvinAzitayA cirakAlAnantarabhAvisamAptiM prati sAkSAjanakatvAsambhavenApUrvadvArajanakatAyA vAcyatvA'dityata Aha 'ayantviti' mngglaajnystvityrthH| 'pratibandhakAbhAvarUpaH' vighnAbhAvarUpaH, pratibandhakapadasya vighne'pi prayogAt, na tu kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvamatra pratibandhakatvaM, 'tasya cetyaadigrnthaanutthiteH| nanu vighnAbhAvasya kuto vyApAratvaM samAptau tasyAjanakatvAdityata Aha 'tasya ceti' vighnAbhAvasya cetyarthaH / 'sahakAritA' samAptijanane sahakAritA, kluptaiva / 'pratibandhake sati' vighne sati, vighnatvaJca maGgalanAzyatAvacchedako'dRSTaniSTho jAtivizeSaH / nanvevaM yatra laukikaM phalaM zrayate tatrApi tajjanakatvameva vidhyarthaH, anyathA sUtrasya vizeSaparatve maanaabhaavaat| tathA ca"putrakAmo yajeta" ityAdipuDheSTyAdividhInAmaprAmANyApattiH, tasyApUrvadvArakatvena bhavanmate'pi putrAdilaukikaphalajanakatvAsambhavAdityata Aha 'apUrvantviti' / 'na tatheti / na laukikaphalajanane yAgAde 1. apUrvasya dvAratAyA avazyavAcyatvAditi kh0| 2. ayaJcetIti ga0 / 3. dharmavizeSa iti g0|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH ApAraH, kintu pratibandhakIbhatapApanAza eva tasya vyApAra ityrthH| tathA ca yatra yatra laukikaM phalaM zrUyate, tatraiva tatpratibandhakapApanAzo vyApAra iti bhAvaH / . nanu vinnAbhAvasya kuto maGgalavyApAratvamatyantAbhAvarUpasya tasya nityatvAdityata Aha 'vighnadhvaMseti' / 'aGga' samAptikAraNam / maGgalasyApUrvavizeSa eva samAptijanane vyApAraH, na tu vinadhvaMsaH, vinadhvaMsatvamapekSyApUrvavizeSatvasya laghutvAt / vinadhvaMsasya vyApAratve vighnAnurodhena maGgalaka stajjanakakarmakalpanApatteH, apUrvavizeSasya vyApAratve maGgalakattarvighnasattve mAnAbhAvena tajjanakakarmaNo'pyakalpanAditi kecinmImAMsakA vadanti, tanmataM dUSayati 'na viti| na tu maGgalamalaukikaM laukike nAGgamiti pUrvapakSiNAmapUrvadvArakatvAzaGkAyAmetagranthAvatAraH, 'apUrvadvArakatve laukikAGgatvavirodhaH' itygrimduussnnaasnggteH| tena laukikAnaGgatvasyaivAbhyupagamAt / 'iDaH' iti dvitIyAbahuvacanam , iDAdayo devtaabhedaaH| 'maGgalajanyAdRSTaM vinaapiiti| __ yadyapi janmAntarIyamaGgalajanyAdRSTasyaiva suvacatvAt kuto'sya doSaH ? tathApi janmAntarakRtamaGgalasyAdRSTadvArA janmAntarIyasamAptyupadhAyakatve janmAntarIyagranthasamAptimuddizyApi maGgale ziSTapravRttiprasaGga iti vakSyamANadoSApattiH / ato janmAntarIyamaGgalasya janmAntarIyasamAptyupadhAyakatAvAraNAya svotpattyavacchedakatA. sambandhena samAptikartta zarIraniSThatayaiva maGgalajanyAdRSTasya samAptihetutvaM vAcyaM; svotpattyavacchedakatvazca svotpattisamAnAdhikaraNaM svAvacchedakatvamityabhiprAyeNAyaM doSaH, janmAntarIyamaGgalajanyAdRSTasya nAstikazarIre svotpattyavacchedakatAsambandhenAbhAvAt / evaJca 'maGgalajanyAhaSTaM vinA'pi' maGgalajanyAdRSTasya svotpattyavacchedakatAsambandhenAbhAve'pi, 'svataH siddhavighnavirahavataH' svAvacchedena maGgalAnuSThAnaM vinApi siddhavighnAbhAvakasya nAstikazarIrasya, 'sva' nAstikazarIram , 'ArabdhanirvAhAt ArabdhakarmasamApteriti granthArthaH / idamupalakSaNaM , yuvAdizarIre maGgalAnuSThAnAd vRddhAdizarIre yatra samAptistatrApi vyabhicAro bodhyaH / 'duritadhvaMsadvArApIti' vighnadhvaMsadvArApi, 'idam' maGgalam, 'nAGgam' na samAptijanakamityarthaH / 'tathaiva' svataHsiddhavighnavirahavato nAstikazarorasya samAptAveva, 'vyabhicArAta' svotpattyavacchedakatAsambandhena vighnadhvaMsasya vyabhicArAd ; uktAtiprasaGgavAraNAya tvayApi svotpattyavacchedakatAsambandhena phalIbhUtasamAptikata zarIraniSThatayaiva maGgalajanyavighnadhvaMsasya samAptihetutAyA vAcyatvAditi bhaavH| 'sati vighne' iti / vighnsthliiysmaaptaavityrthH| tasya' maGgalasya, 'aGgatvAt' vighnadhvaMsadvArAGgatvAt / pramattAdizarIra 2. 'na tu' ityasya agrimeNa 'etadgranthAvatAraH' itynenaanvyH|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye karttakasamAptizca na vighnasthalIyA, vighnasya phalAbhAvonneyatayA vighnasthalIyatvasya tatra virahAt / bhavannaye tu vighnasthalIyatvasya na kAryatAvacchedakatvasambhavaH, tvayA kartta vighnAkhyAdRSTavizeSAnabhyupagamAt / vighnasthalIyatvaJca vighnaviziSTatvam, vaiziSTyazca svottaratve sati svAzrayazarIrakartakatvaM tacca saMsargavidhayA praviSTam / ataH svatvasyAnanugatatayA'nanugatatve'pi na kSatiH / yatraikasminneva zarIre pUrvAhne maGgalaM vinApi prArabdhakarmasamAptiH, madhyAhnotpannavighnena pratibandhAcAparAhe na prArabdhakarmasamAptistatra bhAvivighnavaccharIrakatrtakapUrvAhnajAtasamAptau vyabhicAravAraNAya styntm| vastutastu tatrAparAhne prArabdhakarmasamAptyabhAvasya lokAvagatakAraNAbhAvAdeva suvacatayA tasya vighnaprayuktatve mAnAbhAvAt satyantamanupAdeyameva / na caivaM maGgalasyApi ki samAptihetutvena ? maGgalavirahasthale'pi lokAvagatakAraNAbhAvAdeva samAptyabhAvasya suvacatvAditi vAcyaM ziSTAcArataH kalpitavidhyanyathAnupapattyA eva maGgalasya hetutvakalpanAt / tathA ca vighnavaccharIkata katvameva vighnasthalIyatvaM , na tu svatvaghaTitamiti bhaavH| ___kecittu-vighnadhvaMsajanyatvaM vighnasthalIyatvaM, nAstikAdikartR kasamAptizca na vighnadhvaMsajanyA, tattvasya phalabalakalpyatvAdityAhuH, tadasat ; pratibandhakIbhUtavighnAbhAvasya yadi vighnasAmAnyAtyantAbhAvatvena hetutvaM tadA smaaptervighndhvNsjnytvsyaivaasiddheH| atha vighnasaMsargAbhAvatvena tathA, tadA nAstikakartRkasamAptarapi janmAntarotpannavighnadhvaMsajanyatayA vyabhicAratAdavasthyAditi dhyeyam / 'na caivamiti' / evam-dhvaMsasyApi vyApAratve / 'kalpyeti' / darzajanyaparamApUrva prati kAraNatvena kalpanIyo yo duritadhvaMsastamapekSyetyarthaH / tasya kAraNatvena klaptatve tadeva vinigamakaM syAditi hRdayam / 'laghutvAditi' laghuzarIratvAdityarthaH / prakRte cApUrvasya dvAratvAsambhavAdanAyatyA gururapi vyApAraH svIkriyata iti bhAvaH / idamupalakSaNam / prayAjAdisthale vighnadhvaMsasya vyApAratve svataH siddhavighnAbhAvasthale prayAjAdikaM vinApi karmasAGgatApatteH, prakRte ca nehazI kSatirityapi bodhyam / 1. vighnasthalIyatvasya kAryatAvacchedakatvAsambhavena vighnasthalIyasamAptau vighnadhvaMsadvArA maGga lasya kAraNatvAnupapattirUpA kSatiH na, vighnaviziSTasamAptitvasya kaarytaavcchedktvaat| 2. tasya-aparAle prArabdhakarmasamAptyabhAvasyetyarthaH / 3. tasya-duritadhvaMsasyetyarthaH / 4. tadeva-kAraNatvena klRptatvamevetyarthaH / 5. vinigamakam-apUrvApekSayA duritadhvaMsasya dvAratve yuktirityarthaH / 6. prakRte-maGgalena samAptijanana ityarthaH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH vastutastu prAyazo vighnasaMzaye tanizcaye vA niyamena ziSTAnAM maGgalAcaraNe vinAbhAva eva dvAratvenAbhimataH / nirvighnaM samApyatAmiti kAmanayA tatkaraNapakSe zrutita eva dvaartvnirnnyH| - kizcApUrvadvAratve laukikAGgatvavirodhaH, klaptakAraNAdeva tdutptterindrbaahubndhnvt| nanu vighnasandehe kathaM tannAzArthaM pravRttiH ? duritadhvaMsArthipravRttI tanizcayasya hetutvAt prAyazcittavaditi cet, na; vinasaMzaye nizcaye vA nanu mayA'pyanAyatyA maGgalakartuvino'bhyupeyaH / tathA ca tatsthalIyasamAptAveva phalIbhUtasamAptikartR zarIraniSThatayAM maGgalajanyamapUrva kAraNamato noktavyabhicAra ityasvarasAdAha 'vastutastviti' / 'abhimataH' anumitaH, 'AkAGkSitaH' iti paatthe'pyymevaarthH| anumAnazca 'maGgalaM vighnadhvaMsajanakaM vinAjanakatve sati vighnajJAnavatAmeva bhramAjanyatatpravRttiviSayatvAda' ityaakaarkm| samAptyuddezyakapravRttyanupapattyA vinAjanakatvasya siddhatvAt / siddhe vighnadhvaMse phale samAptyuddezyakapravRttyanupapattyaiva tasya mukhyaphalatve niraste parizeSAd dvAratvanirNaya iti bhAvaH / 'iti kAmanayA' ityuddizya, 'tatkaraNapakSe' tasya ziSTAcAraviSayatvapakSe, 'zrutita' iti nirvinasamAptikAmo maGgalamAcarediti tAdRzAcArAnumitavinnadhvaMsaviziSTasamAptijanakatAbodhakavedAdevetyarthaH / na ca tajjanyatve sati tajanyajanakatvasya dvAratvasya na vedAdupasthitiH, nirvighna- . padasya janyatAsambandhena vighnadhvaMsaviziSTArthakatayA samAptau vighnadhvaMsajanyatvasya maGgale tadviziSTasamAptijanakatvasyaiva ca, tasmAt pratIteriti vAcyaM, viziSTanirUpitakAraNatAgrAhakamAnena vizeSaNaM pratyapi kAraNatAgrahaniyamAd , vighnadhvaMsaM pratyapi maGgalasya tena kAraNatAgrahAditi bhaavH| nanu niyamato vighnajJAnasattva eva ziSTastatkaraNaM nirvighnaM samApyatAmiti kAmanayA ziSTaistatkaraNaJcAsiddhamityarucerAha 'kiJceti' / 'apUrvadvAratve' apUrvadvArA phalajanakatve, 'laukikAGgatvavirodhaH' laukikaphalajanakatvAbhAvaprasaGgaH; kluptakAraNAdeva' apUrvadvArakaphalajanakakAraNAtiriktakAraNAdeva, 'tadutpatte.' tadutpattiniyamAt , laukikaphalo. tpattiniyamAditi yAvat / 'alaukikaM laukike nAGgam' iti takSasUtrasyApUrvadvArA svaphalajanakakarmaviSayatvAditi bhAvaH / 'indrabAhubandhanavaditi' / tAdRzaniyamAdindrabAhu 1. tasmAt-vedAdityarthaH /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye niyamena ziSTAnAM maGgalAcArAd vighnajJAnaM pravartakam / tAdRzAcArAnumitavidhinApi vighnajJAnavAnArabdhasamAptikAmo'dhikArI bodhyte| prAyazcitte tu tanizcayavAn', tathaiva vidhibodhanAt / ata evAdhikArivizeSaNaM vighna iti, tatsandehe kathaM pravRttiH 1 vaidike'dhikAranizcayAdeva prvRtteritypaastm| yataH pradhAnAdhikAriNa evAGge'dhikAro na svatantraH, aGgatvabhaGgaprasaGgAt / na ca pradhAne prAripsite duritamadhikArivizeSaNaM, virodhAt / kintu samAptikAmanA sA tu nizcitaiva / bandhanasya yathA laukikaphalajanakatvAbhAva ityarthaH / idamupalakSaNam / apUrvadharmikalpanAM tasya samAptikAraNatvakalpanAzcApekSya pratibandhakAmAvatayA samAptikAraNatvena klaptasya vinnadhvaMsasya maGgalajanyatvamAtrakalpane lAghavAt , nAzakAntarakalpane gauravAt , tasya samAptijanakatAyA api klaptatvAJcetyapi bodhyam / vighnadhvaMsaviziSTasamAptemaGgalAcAroddezyatvamate bAdhakamAzaGkate-'nanviti / tannAzArtham 'tannAzamuddizya, 'duritadhvaMsAthipravRttAviti' duritadhvaMsoddezyakapravRttAvityarthaH / tannizcayasya' duritanizcayasya, 'prAyazcitavat' prAyazcittapravRttivat / nanu 'duritadhvaMsAthipravRttau' ityAdeH katamo'rthaH ? kiM pApadhvaMsArthipravRttau pApanizcayo hetuH ? kiM vA sAmAnyato'niSTadhvaMsArthipravRttAvaniSTanizcayo hetuH ? kiM vA taduddezyakapravRttau tadupadhAyakatvanizcayo hetuH? prakRte ca vighnasandehena vighnadhvaMsopadhAyakatvasandehAt kathaM tadarthipravRttiriti ? tatra nAdya ityAha 'vighnasaMzaya' iti / 'vighnajJAnam vitrajJAnasAmAnyam , 'pravartakam' maGgale pravartakam / tathA ca pApadhvaMsArthipravRttau pApanizcayo heturiti vyAptiraprayojiketi bhAvaH / idamupalakSaNam / saMvatsaraJcaikamapi caretkRccha dvijottamaH / ajJAtabhuktazuddhayartha jJAtasya ca vizeSataH / / ityetadvacanabodhitapApasaMzayajanyaprAyazcittavizeSapravRttau zaucAcamanAdilakSaNaduritadhvaMsahetukriyAvizeSapravRttau ca vyabhicAro'pi bodhyH| 1. tannizcayajJAnavAniti ka0 / 2. iti parAstamiti ka0 / 3. maGgaloddezyatvamate iti kha0 / 4. pratisaMvatsaraJcakamiti ka0 /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH 25 nanvevaM vidhinApi vighnajJAnavamAtrakarttavyatvena 'bodhyete'tyatreSTApattimAha 'tAhazAcAre'ti vighnasya saMzaye nizcaye ca ziSTAcAretyarthaH / anumAnazca 'maGgalaM vighnajJAnavanmAtrakartavyatvena' vedabodhitaM vighnasya saMzaye nizcaye ca ziSTAcaraNAd'2 ityAkArakamiti bhaavH| 'adhikArI', 'bodhyate' kartRtvena bodhyate, tatkarttavyatvena maGgalaM bodhyata iti yAvat / 'vighnajJAnavAn samAptikAmo maGgalaM kuryAd' ityevAnumitavedazarIramiti bhAvaH / 'prAyazcite tu'prAyazcittavizeSe tu, tanizcayavAni' ti paapnishcyvaanityrthH| karteti shessH| tathA ca vidhinA yatra pApanizcayamAtravatkartavyatvaM bodhyate tatraiva pApanizcayo hetuH, anyatra pApajJAnasAmAnyameveti bhAvaH / 'ata eve' ti 'ityapAstam' ityanenAnvitam , 'adhikArivizeSaNamiti adhikAra ityarthaH / yat pravartamAnapuruSaniSThatayA jJAyamAnaM sat pravRttihetuH so'dhikAraH, yathA zaucatatkAlajIvitvAdiH / zaucabhramAdyatra pravRttistatrApi bhramaviSayIbhUtaM vyadhikaraNazaucameva pravRttiheturiti bhAvaH / vinasya maGgale'dhikAratvameva nAstItyAha 'yataH' iti, pradhAnAdhikAriNa eva' pradhAnAdhikArasyaiveti yAvat / 'aGge'dhikAraH' tadIyavaidikAGge'dhikAratvaM, tadIyavaidikAGgatvazca tajjanyaphalajanakatvaprakAreNa vedabodhitatvaM, bhavati ca prayAjAdistathA / aGgavidhayo hi tAvat pradhAnasahakAryAkAGkSAyAM pravartante, na tu phalajanakatvamAtrAkAGkSAyAM, pradhAnavidhitaH pradhAnajJAnAdeva taducchedAt ; tathA ca yadAkAGkSayA yatpravartate sa tasyAthai iti sakalamImAMsakamatasiddhatayA darzAdisahakAritvasyApyaGgavidhyarthatvAt / na ca 'vidhau na paraH zabdArthaH' iti nyAyAdaGgavidherapISTasAdhanatvamevArtha iti vAcyaM, zAbdabodhasyAkAGkAnurodhitayA 'na vidhau' ityasya pradhAnavidhiparatvAt , tathaiva mImAMsakairabhyupagamAditi bhAvaH / 'na svatantraH' na tadadhikArAtiriktaH, tadIyavaidikAGge'dhikAraH, 'aGgatvabhaGgaprasaGgAditi vaidikAGgatvabhaGgaprasaGgAdityarthaH / tadadhikArAtiriktAnadhikArakatvasya niruktatadIyavaidikAGgatvavyApakatvAditi bhaavH| yadyapi prArabdhakarmaNyanadhikArasyApi zaucAdemaGgale'dhikAratvAnnAyaM niyamaH, tathApi tadatiriktAdhikAre'yaM niyamo bodhyaH / nanvatAvatA prakRte'pi kimAyAtamityata Aha 'na ceti / 'pradhAne' svajanyaphalajanakatvena vedabodhitamaGgalake, svapadaM prAripsitakarmaparam , 'adhikArivizeSaNam' adhikAraH, 'virodhAditi adhikAratvaphalapratibandhakatvayorvirodhasya sarvasiddhatvAdityarthaH / tathA ca tadIyavaidikAGge maGgale kuto vighnasyAdhikAratvamiti bhAvaH / 1. vighnajJAnamAtravatkarttavyatveneti ka0, ga0 ca / 2. vighnasaMzayanizcayakAlInAlaukikaziSTAcAraviSayatvAditi : vighnasaMzayanizcayakAlIna ziSTAcAraviSayatvAditi g0| 3. vyApakAbhAvena vyApyAbhAvasiddhirityAzayaH /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 tattvacintAmaNau sarahasye ____ yattvanyatra nizcitAdhikArakatta katve'pi maGgalaM sandigdhAdhikArakartRkameva, vighnasandehavatAM ziSTAnAmAcArAnumitavedena tathaiva bodhanAditi, tana; vinavatvenAdhikArAbhAvAt , kvacit tanizcaye'pi pravRttezca / na ca samAptikAmo maGgalamAcaredityAkArakaH, nirvighnasamAptikAmo maGgalamAcaredityAkArako vA vidhiH, tathA ca prArabdhakarmajanyaphalajanakatvaprakAreNa vedabodhitatvarUpaM tadIyavaidikAGgatvaM kuto maGgala iti vAcyaM, prArabdhakarmajanyasamAptime jAyatAmityuddizya ziSTapravRttenirvinaprArabdhakarmajanyasamAptikAmo maGgalamAcaredityAkArakasyaiva vidherunnayanAd , vidheH samAptikAmo maGgalamAcaredityAkArakatve'pi prArabdhakarmasahakAryAkAGkyaiva tatpravRtteH prArabdhakarmasahakAritvasya tadarthatvAcca / mImAMsakanaye AkAGkSAnurodhitvAcchabdAnAmiti bhAvaH / nanu kasta_dhikAraH ? ityata aah| 'kintvi'ti, sA tviti' svargakAmasyAmiSTomaH kAryaH,ahamapi tatheti pratisandhAnena pravRtteHkAmanAjJAnamapi pravRttiheturityabhimAnenedam / vastutastu kAmanA phalaM prati, pravRttiM prati ca svarUpasatyeva hetuH, na tu jJAtA, mAnAbhAvAt / na caivamadhikAratvAnupapattiH, yat svaniSThatayA jJAtaM satpuruSaM pravattayati tasyAdhikAratvAditi vAcyaM, yaddharmaviziSTena kRtasya karmaNaH phalajanakatvaM so'dhikAra iti tallakSaNAt / na cAdhikAranizcayaH phalAGgamiti vAcyaM, svarUpasata eva tasya tathAtvAt / anyathA zaucAdibhramAt kRtamapi sukRtamarjayet / na ca tatpramA tathA, mAnAbhAvAt / na caivaM prAyazcittavizeSAdau pApAnizcaye'pi pravRttiH syAt , syAcca tannizcayaM vinA kRtAdapi tasmAt phalotpAda iti vAcyaM, tatra pApanizcayasyAdhikAratvAt , nizcitapApakartRkatvena vedabodhanAt / na ca kAmanAbhilApaM vinA kAmyakarmaNaH phalAniSpatteH kAmanAjJAnamapi pravartakamiti vAcyaM, tAvatA phalaM prati tasya hetutve'pi pravRttiM prati tasya hetutve mAnAbhAvAt / na hi kAmyakarmapravRtti prati kAmanAbhilApo hetuH, bhrAntyA abhilApamakRtvA kenacit kAmyakarmAnuSThAnAt , phalaM prati kAmanAbhilApasyaiva hetutayA kAmanAjJAnasya hetutve mAnAbhAvAcca / vAkyaprayogaM prati vAkyArthajJAnasyAhetutayA prayojakatvasyApyasambhAvitatvAdityanyatra vistaraH / ___ 'anyatra' prAyazcittavizeSAdau, 'nizcitAdhikArakartR katve'pIti adhikAranizcayasyaiva pravartakatve'pItyarthaH / 'maGgalaM sandigdhAkArakartRkameva' iti maGgale vinarUpAdhikArasaMzaya eMva pravartaka ityarthaH / 'vighnavattvene ti vighnasyAdhikAratvAbhAvAdityarthaH / abhyupagamyAha 'kvaciditi / tathA ca vighnasaMzaya eva pravartaka iti niyamo'siddha iti bhaavH|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH api ca zaGkitAniSTavAraNArthamapi pravartante parIkSakAH; yathA sarpAdidaMzajanyaviSasaMzaye tannAzAya bheSajapAnAdau / ___kizca phalasya saMzaye'pyupAyatva nizcayAd yathA kRSyAdau pravRttiH, tathA maGgale'pi / yadi ca vRSTayAdau sati kRSyAdito'vazyaM phalamiti tarkAt tatra pravRttiH, tadA sati vighne maGgalAdavazyaM phalamiti tarkAdatrApi pravRttiH / nanu sphyasya bhaktAzleSanimittakejyAyAmiSTitvena darzadharmatve' satyatidezAgatapUrva dinakartavyadevatAvAhanasyAGgasya sphyAzleSadvAra dvitIyavikalpe vyabhicAramAha 'api ceti / yathAzrute duritadhvaMsArthipravRttAveva duritanizcayahetutAyAH pUrva shngkittvaadnissttdhvNsaarthiprvRttaavnissttnishcyvybhicaaraabhidhaansyaasnggttvaaptteH| ___ kecittu pUrvatraiva duritadhvaMsArthipravRttAvityAdau duritapadamaniSTasAmAnyaparam , ato nAsaGgatirityAhuH, tadasat ; tathApi 'kiJce'tyAdivakSyamANadoSAsaGgateH / idamupalakSaNam / etatkalpe'pi 'saMvatsaraJcaikamapI'tyAdivacanabodhitaprAyazcittapravRttyAdau vyabhicAro'pi bodhyH| tRtIyakalpamabhipretyAha 'kiJceti / 'phalasya' phalopadhAyakatvasya, 'upAyatvanizcayAt' svarUpayogyatvanizcayAt / 'vRSTayAdau' ityAdipadAduktaprAyazcittavizeSAdiparigrahaH / 'tathA maGgale'pIti vinadhvaMsarUpaphalopadhAyakatvasaMzaye'pi, pravRttiriti shessH| nanu sati vRSTathAdau kRSyAdAvapi sAmAnyataH phalAvazyambhAvanizcayo'styevetyata Aha 'yadi ce'ti / 'tarkAt' nizcayAt , 'sati vighne' iti vighnasamavahitamaGgalamavazyaM vinadhvaMsopadhAyakamiti nizcayAdityarthaH / na ca kRSyAdau sAmAnyato nizcayasya hetutve'pi vaidike viziSya tannizcayo heturiti vAcyam , antarA karmanAzAjalasparzakaratoyApAragamanAdizaGkayA tatrApi viziSya tatsaMzayAt / na ca vyApAravati vaidike vyApArAvazyambhAvanizcayastathA, tatrApyuttarAGganirvAhasaMzayena saMzayAditi bhAvaH / nanu vaidike dvAravaiparItyajJAne na pravRttiH / ata eva 'yat sphyA AzliSet tadadho'pamRjyAt , viSNave uruvikramAya caruM' nirvapet' ityanena vihitasya sphyasya bhaktAzleSanimittakasya yAgasya iSTitvena darzaprakRtikatvAt 'prakRtivadvikRtiH' iti nyAyena darzadharmakatve'pi pUrvadine devatAvAhanasya darzadharmasya smyAzleSarUpadvArasaMzayAdananuSThAnamuktaM, tathA ca maGgale duriMtadhvaMsarUpasaMzayAt kathaM pravRttirityAzaGkate 'nanviti / 1. darzadharmagrahe iti ka0 / 2. sarvatraiveti kh0| 3. vaidikepItyarthaH / 4. phalopadhAyakatvasaMzayAdityarthaH / 5. dvAdazakapAlaM carumiti ga0 /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye saMzaye'nanuSThAnamuktaM, yathA kRSNale dvaarbaadhe| ato vighnasaMzayAt taddhvaMsadvArasaMzaye kathaM maGgalAnuSThAnamiti cet , na; naimittike hi nimittavAnadhikArI, yathA bhinne juhotItyatra pAtramedavAna ; tathehAzleSavAnadhikArIti pUrvadine AzleSanizcayAbhAvAd yuktamananuSThAnam / 'sphyaH' khadirakASThanirmitakhaDgaH2, 'ijyA' yAgaH, 'darzadharmatve sati' darzaprakRtikatve satyapi, 'darzadharmagrahe sati'ti paatthe'pyymevaarthH| 'atideze'ti prkRtivdvikRtiritytideshetyrthH| skyAzleSejyAyAM devatAvAhanasyAnanuSThAne dRSTAntamAha 'yatheti / 'kRSNalaH' suvarNakalApaH, 'dvArabAdhe' vaituSyarUpadvArAbhAvanizcaye, avaghAtAnanuSThAnamiti zeSaH / 'drohIn prokSati,bIhInavahanti' ityatra yavAdisAdhAraNyArtha vrIhipadasyAjahatsvArthalakSaNayA ghRtAdivyAvRttaniyogasAdhanatAzrayadravyamAnaparatvena 'kRSNalaM apayet' iti zrutyA tAdRzaniyogasAdhanatvena bodhite kRSNale'pyavaghAtaprAptAvapi vaituSyadvArabAdhAd yathAnanuSThAnamityarthaH / 'ata' iti dvArasaMzaye'nanuSThAnavacanAd vaidikapravRttau dvArasaMzayasya pratibandhakatvakalpanAditi bhaavH| ___'yathA veti vAkArasambalitapAThapakSe vighnadhvaMsasandehe maGgalAnaSThAnAnupapattau hetvantaramAha 'yathA veti / 'yathA vA' yena vA yato veti yAvat / yathAzrute ata' ityanenAnvayApatteH / zeSastu pUrvavat / 'ata' iti dvArasya saMzaye vyatirekanizcaye vAnanuSThAnAd, dvAravaiparItyajJAnamAtrasyaiva pratibandhakatvakalpanAditi bhaavH| vastuto mUle vAkAraH prAmAdika iti dhyeyam / sphyAzleSo hi nimittamato nimittanizcayAbhAvAdeva tatra na pravRttiH, na tu dvArasandehAt , sphyAzleSasya dvAratvAbhAvAdityAzayena siddhAntayati 'naimittike hoti / 'nimittavAn' nimittanizcayavAn , 'adhikArI' anuSThAtA, nimittanizcayo niSkampapravRttiheturityarthaH / 'pAtrabhedavAn' pAtrabhedanizcayavAn , pAtrabhedanimittakahome pAtrabhedanizcayo yathA nisskmpprvRttiheturityrthH| 'iha' sphyAzleSanimittakejyAyAm , 'AzleSavAn' AzleSanizcayavAn , 'adhikArI' anuSThAtA, AzleSanizcayo niSkampapravRttiheturityarthaH / AzleSasya nimittatvAditi bhAvaH / 'yuktamananuSThAnamiti yuktaM pUrvadine devatAvAhanAnanuSThAnamityarthaH / 1. nimittanizcayavAniti ka0 / 2. khadirakASThanirmitacarurUpakaraNavizeSa iti kha0, ga0 ca / 3. vrIhipadaM ghRtAnyaprayogasAdhane lAkSaNikaM, lakSaNA ceyamajahatsvArthA, tAhazasAdhanatvarUpa lakSyatAvacchedakasya zakyalakSyobhayavRttitvAt /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH raha api cejyAkarttavyatAnizcaye tadaGgAnuSThAnaM, na cAzleSasaMzaye tannizcayaH puurvdine| ataH pradhAne'dhikArAbhAvAnnAGge'dhikAra iti nAvAhanaM puurvdine| sphyAzleSanimittanizcayasya pradhAne pravartakatvenAGge'pi pravartakatvAt / tatra pravartakasya tadIyavaidikAGge'pi pravartakatvaniyamAt / ata eva pradhAnacikIrSAyA eva vaidikAGge pravartakatvam , prakRte ca vinadhvaMso na nimittaM , kintu vyApAra eva / atastatsandehe'nuSThAne na kiJcid bAdhakamiti bhaavH| nana yatrAptavAkyAdinA pUrvadine bhktaashlessnishcysttraavaahnprsnggH| na ca nimittasya svarUpasato hetutvena tatrApi na tadnuSThAnamiti' vAcyaM , tathA sati kSayAhanimittakazrAddhAdau pUrvadine kSayAhAbhAvAt tadaGganirAmiSabhojanAdyakaraNApatteriti cet , na; yatra pUrva dine bhaktAzleSanizcayaH, tatra pUrvadine devatAvAhanasyeSTatvAt / . prakArAntareNApi pUrvadine devatAvAhanAnanuSThAnamupapAdayati 'api ceti / 'tadaGgAnuSThAna' tadIyavaidikAGgasya devatAvAhanasyAnuSThAnam , pradhAnakarttavyatAnizcayasya vaidikAGge niSkampaM pravartakatvAt , 'kartavyamiti nizcitya' ityAdismRteriti bhAvaH / 'tannizcayaH' ijyAkartavyatAnizcayaH / na caivaM kSayAhanimittakazrAddhAdAvapyazaucAdisandehena karttavyatAsandehAt pUrvadine tadaGganirAmiSabhojanAdyakaraNApattiriti vAcyaM, tatrApi tarkAdinA mAnasakarttavyatAnizcayAt / anyathA na niSkampaM kriyata eva / yadvA sakalaziSTAcArAnyathAnupapattyA tatra utkaTakoTikakarttavyatAsaMzayasyaiva pravartakatvaM, tadatiriktasthale ca tannizcayo heturiti / vastutastu idamabhyupagamavAdena; pradhAnakarttavyatAnizcayasya vaidikAGgapravRttau tadaGgaphale vA kAraNatve mAnAbhAvAt / ataH prathamapakSamevopasaMharati 'ata' iti / 'pradhAne' sphyAzleSejyAyAM , yaH 'adhikAraH' niSkampaM pravartakaH sphyAzleSanimittanizcayaH, tasya pUrvadine'bhAvAd na tadIyavaidikAGge devatAvAhane 'adhikAraH' niSkampaM pravartaka ityrthH|. ___ yadvA adhikriyate'nena ityadhikAraH karttavyatAnizcayaH, tena pradhAne karttavyatAnizcayAbhAvAd nAGga devatAvAhane 'adhikAraH' niSkampaM pravartaka ityarthaH / tathA ca caramapakSasyaivAyamupasaMhAra iti dhyeyam / 1. tAdRzAnuSThAnamiti gha0 / 2. kartavyatvAnizcaye niSkampaM kriyata eveti netyarthaH /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye ___yadi ca 'yadi na syAditi nyAyena kuryAt tadA anadhikRtakakatvena niSphalaM syAt / sphyAzleSe satIjyAkarttavyatAnizcaye'pi nAvAhanam, pUrvadinasyAGgasyAbhAvAditIjyAyAmAvAhanabAdha eva / nanu tathApi phyAzleSarUpanimittanizcayAbhAve'pi 'yadi na syAt tataH kiM syAd' iti nyAyena sakampapravRttau bAdhakAbhAvena tAdRzapravRttyA pUrvadinajanitadevatAvAhanAt phalotpattiprasaGga ityata Aha 'yadI'tyAdi / sandigdhe paraloke'pi tyAjyamevAzubhaM janaiH / yadi na syAt tataH kiM syAdasti cennAstiko hataH // iti nyAyenetyarthaH / 'kuryAt' pUrvadine saGkalpaM karoti; 'tadA' tathApi, 'anadhikRtakartRkatvena' niSkampapravRttijanakanimittanizcayAbhAvavatkartRkatvena, 'niSkalaM syAditi niSphalaM bhavatItyarthaH / nimittanizcayasya svaprayojyanaimittikejyAdvArA tajjanyavyApAra prati hetutvavattadIyavaidikAGgajanyavyApAraM pratyapi svaprayojyatadaGgadvArA hetutvAt / na caivamuparAgazrAddhAdAvapi nimittIbhUtoparAgAdisaMzayAt kRtasya tadvaidikAGgapUrvadinanirAmiSabhojanasya niSphalatvApattiriti vAcyam , iSTatvAt / ___ yadvA tatroparAgasaMzaye'pi ziSTAcArAdutkaTakoTikanimittajJAnameva hetuH, tadatiriktasthala eva nimittanizcayo heturiti bhAvaH / nanu tathApyuttaradine sphyAzleSejyAkarttavyatAnizcaye jAte devatAvAhanakaraNasambhavAt tadapi devatAvAhanaM phalajanakaM syAdityata Aha 'sphyAzleSa' iti, "nizcaye'pIti satIti shessH| 'nAvAhanaM' nottaradinakRtamAvAhanam , phalajanakamiti shessH| 'aGgasya' tajjanitAGgApUrvajanakasya, 'AvAhanabAdha eva' AvAhanasya saphalatvabAdha ev| nanu pUrvadine devatAvAhanAkaraNe sphyAzleSejyAtaH kathaM phalasiddhiH 1 aGgahAnena bhavatyeva phalamiti cet , na; sakalavaidikamImAMsakaiH pUrvadine tadakRtvApi tadyAgAnuSThAnAt / na cAta eva na tatra tasyAGgatvamiti vAcyam, prakRtivadvikRtiriti nyAyena tadaGgatvasyAvazyakatvAt , nyAyalabdhasahakAritvasyApi mImAMsakaividhau bhAnAbhyupagamAt / na ca nityavannaimittike'pi kizcidaGgahAnAvapi phalasiddhiriti vAcyaM, tarhi pUrvadinasyAGgasya bAdhe'pyuttaradine devatAvAhanApatteH, 1. budhairiti kh0|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH maGgale tu vinajJAnavAnadhikArItyuktaM, tacca saMzaye'pyasti / pradhAne kartavyatAnizcayo'styeveti dvArasandehe'pi yuktmnusstthaanm| bhaviSyadvivAhAdAvAbhyudayike'pi tajjJAnavAnadhikArI tathaivAcArAt / nanvaGgAnAM pradhAnavidhividheyatvaM, na ca granthAdisamAptau pradhAnavidhirasti / na ca tatkarttavyatA kizcidaGgahAnAvapi karmaniSpattyabhyupagame tata eva yAganiSpattisambhavena prayatnagauravAdaGgAnanuSThAnApattezceti, maivaM; sphyAzleSasaMzayasthale tasyAnaGgatvAt prakRtivadvikRtiriti nyAyenAGgatve kalpyamAne yatra na bAdhakaM tatraiva kalpanAt / atra tvadhikArAbhAvasyaiva bAdhakatvAt / yatra tvAptavAkyAdinA sphyAzleSanizcayastatra pUrvadine tatkarttavyamevAnyathAGgabAdhAt / ata evaikAdazAhakriyamANe'dhivAsAGgakagoyAgavikRtIbhUte vRSotsarge'dhivAso nAGgaM, kArtikyAdikriyamANe tvaGgameva / evamazaucamadhyakriyamANe karmaNi sandhyAyA nAGgatvaM , tadatiriktasthale tvaGgatvameva / prakRtivikRtinyAyenAGgatve kalpyamAne yatrAzaucAdi bAdhakAntaraM vA na varttate tatraivAGgatvasya kalpanAditi dik / prakRte'nuSThAnamupapAdayati 'maGgale viti, 'vighnajJAnavAni ti vighnajJAnamAtraM kAraNamityarthaH / na caivaM dvArAbhAvanizcayatvena pratibandhakatve gauravaM, lAghavAt 'tajjJAnatvenaiva pratibandhakatvasyaivocitatvAditi vAcyam, AcArAnumitazrutyA vinajJAnamAtrasya kAraNatve bodhite prAmANikagauravasyAdoSatvAditi bhaavH| nanu 'naimittike nimittanizcayavAnadhikArI'tyuktaM tatkathaM vivAhAdinimittasaMzaye'pi naimittikazrAddhAnuSThAnam ? ityata Aha 'bhaviSyaditi / tatrAcArabalAd nimittajJAnamAtramevAdhikAra ityarthaH / 'naimittike nimittanizcayavAnadhikArI'ti niyamo vRSotsargAdAviti bhaavH| na ca vivAho na nimittaM, kintu sImantonnayanAdivadvivAhe zrAddhamaGgameva, tathA ca tatsandehe'pi tatra pravRttau na kizcid bAdhakamiti kathaM 'bhaviSyaditi granthotthitiH ? iti vAcyaM, nUtanagRhapravezAdau laukikavivAhAdau ca vRddhizrAddhaM nAGgam , iSTa puMsavane caiva sImantonnayane tathA / eteSveva pradhAneSu zrAddhakarmAGgamiSyate // iti vacanAnnaimittikamevetyabhiprAyAt / 1. dvArAbhAvajJAnatvenaivetyarthaH /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 tattvacintAmaNau sarahasye bodhakasya laukikapramANasya zAstramekadezo yujyate, tasya tanirapekSatvAditi cet , na; apUrvajanakAGgAnAM tathAtvAd , AcArAnumitazrutyA pradhAnavidhi vinApi tadaGgatvavidhAnAca / / anye tu nanu ijyAkarttavyatAnizcayAbhAvAt pUrvadine tadaGgAnuSThAnamityayuktam , vivAhasandehe'pi tadaGgAbhyudayikAcaraNAdityata Aha 'bhaviSyadi'tItyAhuH / maGgale vyApakAbhAvAt prArabdhakarmIyavaidikAGgatvAsambhavamAzaGkate 'nanvi'ti, 'aGgAnAM' tadIyavaidikAGgAnAm / tadIyavaidikAGgatvaJca prAG niruktameva', yathAzrute laukikAGga vyabhicArApatteH, yAgAderapi zarIrAtmAdeH yatnAdezca sahakAritArUpAGgatvAzrayatayA tatrApi vyabhicArApattezca / 'granthAdisamAptau' granthAdisamAptisthale, 'pradhAne vidhirasti' pradhAne-maGgalavidhiprakArIbhUtamaGgalaniSThasvasahakAritAke prArabdhakarmaNi', 'vidhirasti', tathA ca tatkarttavyatAbodhakavidhisAkAGkavidhibodhitatvasya tadIyavaidikAGgatvavyApakatayA vyApakAbhAvAnmaGgale prArabdhakarmavaidikAGgatvAsambhava iti bhAvaH / nanu prAthamika vidhitvamatantraM , gauravAt / kintu tadvodhakapramANasAkAGkavidhividheyatvameva tadIyavaidikAGgatvavyApakaM lAghavAt / taccAnumAnAdilaukikapramANAdAvapi sambhavatyevetyata Aha 'na ceti na vetyarthaH / 'zAstram' maGgalabodhakavedaH, 'ekadezaH' sAkAGkSaH, 'tasya' laukikapramANasya, 'nirapekSatvAditi AkAGkSAyAH zabdamAtradharmatayA AkAGkSAyA anirUpakatvAdityarthaH / tathA caitadapi maGgale nAstIti bhAvaH / 'apUrvajanakAGgAnAm' apUrvadvArA tadIyavaidikAGgAnAM, 'tathAtvAt' tadvidhividheyatvaniyamAt, tathA coktaniyamo'prayojaka iti bhaavH|| , kecittu tathA cApUrvadvArakatvam upAdhiriti bhAva ityAhuH ; tadasat, yogAGgaprANAyAmAdau bheSajapAnAGgabheSajAbhimantraNAdau ca sAdhyAvyApakatvAt teSAM pApanAzAdidvAraivAGgatvAt / vyabhicAramapyAha 'aacaareti'| 'pradhAnavidhi vinApi' prArabdhakarmavidhiM vinApi, 'tadaGgatvavidhAnAcca' tathAvidhAcArAnumitazrutyA maGgalasya prArabdhakarmajanyasamAptijanakatvaprakAreNa bodhanAcca / tathA ca sAdhyAbhAvavato maGgalasyaiva nizcitahetumattvAt tatraiva vyabhicAra iti bhaavH| yathA ca maGgalavidheH prArabdhakarmajanyasamAptijanakatvaprakAreNa bodhajanakatvaM tathopapAditamadhastAt / 1. pradhAnaphalAtiriktaphalAjanakatve sati pradhAna janakavyApArajanakatvena vedabodhitatvarUpam / 2. naimittikAne iti ka0 / 3. pradhAnakarmaNIti ka0 / 4. prdhaanvidhividheytvniymaadityrthH| 5. apUrvajanakatvamiti kha0, ga* ca /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH api ca pradhAnakartavyatAbodhakabodhyakartavyatAkatvaM prayojaka, taccehApyasti; pratibandhakAmAvasya sakalakAryahetutvena laukikapramANasyApi tatsApekSatvAt / nana yAgAdivat pradhAnadezakAlAnvayastadaGge maGgale syAditi cet , na; asAdhAraNepUrvajanake cAGge tadanvayAt / ubhayatraiva vidhitvamatantraM gauravAdityAzayenAha 'api ceti / 'pradhAne ti prdhaankrtvytaabodhkaapekssnniiybodhykrtvytaaktvmityrthH| 'prayojakam' vaidikAGgatvavyApakam / 'ihApi' maGgale'pi, 'pratibandhakAmAvasya' maGgalajanyavighnadhvaMsasya, 'sakalakAryahetutvena' sakalaprArabdhakarmajanyasamAptihetutvena, 'laukikapramANasyApi' prArabdhakarmakartavyatAbodhakalaukikapramANasyApi, 'tatsApekSatvAt' maGgalakartavyatAbodhakasApekSatvAt / etaccApAtato'pekSAyA durvacatvAt / nanu taddezakAlasahakAreNaiva vyApArajanakatvasya tadIyavaidikAGgatvavyApakatayA maGgalasya prArabdhakarmavaidikAGgatve taddezakAlasahakAreNaiva vighnadhvaMsajanakatvaM syAt / na ceSTApattiH, dezAntare kAlAntare'pi ziSTamaGgalAcaraNAdityAzaGkate 'yAgAdivaditi aGgayAgAdivadityarthaH / 'pradhAnadezakAlAnvaya:' prArabdhakarmadezakAlasahakAreNaiva vyApArajanakatvaM, 'tadaGga tdiiyvaidikaangge| kvacitta vatizUnyaH pAThaH, tatra yAgAdi yatpradhAnaM taddezakAlAnvayo yAgAdyaGga syaadityrthH| yadyapi sthUladezakAlAvAdAya maGgalasyApi tadubhayAnvayasambhavaH, sUkSmadezakAlAvAdAya prayAjAderapyasambhavaH, tathApi pradhAnakarttavyatAbodhakapramANena yAdRzAparAhAdikAle dakSiNAplavanAdideze pradhAnAnuSThAnaM bodhitaM, tadIyavaidikAGgAnAM tathAvidhadezakAlasahakAreNaiva vyApArajanakatvaniyama ityarthaH / laukikasya pradhAnatve ta dezakAlaniyamaH kenApi na bodhita iti bhaavH| ____ 'asAdhAraNa' iti / 'aGge vaidikAGge, 'tadanvayAt' pradhAnadezakAlasahakAreNaiva vyApArajanakatvaniyamAt / atrApUrvajanakAGgatvamAtraM zikhAbandhane vyabhicArIti tadvAraNAya 'asAdhAraNe'ti, asAdhAraNatvaJca na yAvadvaidhakarmAGgAnyatvaM, zikhAbandhanasyApi vAmAgamabodhitAdyanaGgatvena tathAtvAt ; kintu vaidhephalajanakatAvacchedakadvayAvacchinnasyAnaGgatvam / na ca zikhAbandhanaM tathA, bahutarakarmAGgatvAt / dakSiNAgamabodhitayAvatkarmAnaGgatvaM vA tat / zikhAGgakayAvatkarmAGgAnyatvaM taditi kecit / asAdhAraNatvamAnaM pApakSayadvArA yAgAGgabhUte 1. prArabdhakarmAGgakatve iti kA / 2. yAvatAM vaidhakarmaNAM yadaGgaM tadanyeSAmityarthaH / 3. vaidheti phalAdyavacchinnAntasya vizeSaNam /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasvacintAmaNo sarahasye AsanaprANAyAmAdau vyabhicArIti tadvAraNAya 'apUrvajanake'ti / apUrvajanakAGgatvazca apUrvadvArAGgatvam , anyathA samAptikAmanayA dinAntarakriyamANe zivapUjAdirUpamaGgale AnaSaGgikAdRSTajanake vyabhicArApattaH / na ca pUrvadinavihitAdhivAsAzvameghAGgabhUtAzvarakSaNa-lakSmIpUjAGgacatuSpathadIpadAnAdau2 vyabhicAra iti vAcyaM, vizeSavidhiM vineti vizeSaNAt / / nanu kezasya trivRtasaMyogavizeSaH zikhA, tadvandhanazca tadanukUlakriyA, sA ca nAGgaM, kintu zikhaiva, 'vizikha' iti zravaNAt ; tasyAzca nApUrvadvArAGgatvaM, sthiratvena paramApUrvakAlaparyantasthAyitvAt / tathA ca kimasAdhAraNatvavizeSaNena ? apUrvajanakatvadAnenaiva vAraNAt / na ca zaucAdihetumRdgrahaNAdau vyabhicAravAraNAya taditi vAcyaM, tasyApyapUrvAjanakatvAd , aMzuddhadhAtmakavaidhakarmapratibandhakAdRSTadhvaMsarUpatvAt zaucapadArthasyeti / maivaM zikhAmAtraM hi nAGgaM, kintu mantravizeSaviziSTaiva, anyathA mantropadezavaiyAd, viziSTA ca na paramApUrvaparyantasthAyinI, mantrasyAsthiratvAd; ato'dRSTaM dvAramAvazyakam / na ca viziSTasya tAvatkAlAnavasthAyitve'pi na kSatiH, kAraNatAvacchedakapUrvasattvasyAnapekSitatvAditi vAcyaM, tatpUrvasattvamapyapekSitamityanyatre vyavasthApitatvAd, anyathA vyabhicArAt / mA~stu vA kAraNatAvacchedakapUrvasattvamapekSitaM, tathApi mantrapUrvakazikhAbandhanAnantaraM juTikAbandhanAdikAle karAbhighAtAdinA mantrapUrvakasaMyogavizeSAtmakazikhAnAze'pi karmaNo'GgavaiguNyavAraNAyAdRSTaM dvAramAvazyakam / na cAdRSTasya dvAratve'dRSTotpattyanantaraM zikhAmokSaNe'pi karma sAGgaM syAditi vAcyam ; mokSaNasya svapratiyogijanyatvasambandhenAdRSTanAzakatvAt / mokSaNazca na mantrapUrvaka 1. zivanamaskArAdirUpamaGgale iti kha0, ga0 ca / 2. azvarakSaNAdAviti kha0, ga0 ca / / 3. azaddhadhAtmakapratibandhakAdharmadhvaMsarUpatvAditi k0| 4. kAraNatAvacchedakasya pUrvasattvamityarthaH / 5. zrotrasya zrAvaNahetutvopapAdanasthala ityarthaH / 6. kAraNatAvacchedakasya pUrvasattvAnapekSaNe zrotragatAyAH zrAvaNakAraNatAyA avacchedikAyAH karNazaSkulyA asattvadazAyAM tadavacchinnAkAzAtmanaH zrotrasya sattve'pi zrAvaNAnutpattyA anvayavyabhicAra iti bhAvaH / / 7. zrotrasya karNazaSkulIviziSTAkAzatvena na kAraNatA, tAdRzAkAzatvenAkAzaviziSTakarNa zaSkulItvena vA kAraNatetyatra vinigamakAbhAvena gurutarakAryakAraNabhAvadvayApekSayA AkAzakarNazaSkulyordvayoreva kAraNatayA karNazaSkulyAH kAraNatAnavacchedakatvenoktarItyA kAraNatAvacchedakasya pUrvasattAyAH samarthayitumazakyatvAdityAzayaH /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH ata eva baddhazikhatvAdau na prdhaandeshkaalaanvyH| na ca duritAbhAve svataH siddhe sAGgamaGgalAnuSThAnaM niSphalamiti tadvedAprAmANyam / tatsaMyogavizeSadhvaMsamAtra, tathA sati juTikAbandhanAdikAle karAbhighAtAdinA tAdRzasaMyogavizeSanAze'dRSTanAzAt karmaNo niSphalatvApattitAdavasthyaM, kintu tAdRzasaMyogavizeSasAmagryasamavahitotpattikamantrapUrvakatatsaMyogavizeSanAza eva mokSaNamiti bhaavH| tvantAnuyAyinastu niruktamokSaNaM na tadadRSTanAzakaM, kintvanApUrvavat svajanyaparamApUrvAntarameva tadadRSTanAzakaM, mokSaNe'pi karma sAGgaM bhavatyeva, kintu "sadopavItinA bhAvyaM sadA baddhazikhena tu" ityanena sArvakAlikazikhAdhAraNasyApi vihitatayA taMdakaraNAt puruSasya pratyavAyamAtram / na ca svajanyaparamApUrvasya tadapUrva. nAzakatve yatraikayaiva zikhayA nAnAkarmAnuSThAnaM, tatra prathamakarmajanyaparamApUrveNaiva tajjanyApUrvanAzAd dvitIyAdikamaNo'GgavaiguNyApattiriti vAcyam , prathamakarmajanyaparamApUrveNa tadapUrvanAze'pyavasthitazikhayA punarapUrvAntarajananAt / na ca mantrapUrvakazikhAyA utpattisambandhenaivA pUrvajanakatvam , anyathA dhArAvAhikApUrvotpattiprasaGgAditi kathamavasthitazikhayA'pUrvAntarotpattiriti vAcyaM , zikhAjanyAGgApUrva prati zikhAjanyAGgApUrvasya pratibandhakatvAdeva dhArAvAhikApUrvAnutpatteH, kramikazikhAdvayasthale dvitIyazikhayA'pUrvAjanane'pi kSativirahAt prAthamikazikhAjanyApUrvata eva karmasAGgatopapatterityAhuH / 'baddhazikhatvAdAviti zikhAbandhanAdAvityarthaH / yadvA baddhazikhAdAvityarthaH, tena bandhanasyAnaGgatve'pi na kSatiH / 'na pradhAnadezakAlAnvayaH' na pradhAnadezakAlasahakAreNaivAGgApUrvajanakatvaniyamaH / 'na ce'ti, 'svataH siddhe' duritakAraNAbhAvaprayukte, 'niSphalaM' vinadhvaMsAnupadhAyakaM, dhvaMsaM prati pratiyogino'pi hetutvAditi bhAvaH / 'tadvedAprAmANyamiti vizeSaNIbhUtavighnadhvaMsaM pratyapi janakatAbodhakasya nirvighnasamAptikAmo maGgalamAcared' iti vishissttsmaaptikaarnntaabodhkvedsyaapraamaannymityrthH| 1. karmaNo'GgavaiguNyatAdavasthyAditi kha0 , ga0 ca / 2. tAdRzetyAdyutpattikAntaM nAzasya vizeSaNam / tadupAdAnena juTikAbandhanasthalIyasya kArAbhighAtAdijasya zikhAnAzasya na mokSaNatvaM, tasya juTikAtmakatAzasaMyoga vizeSasAmagryA samavahitatvAt / 3. tvantaM 'kintu' iti, tadanuyAyinaH tenoktasya zikhAmAtraM nAGgam, kintu 'mantraviziSTava zikhA' iti matasyAnuyAyina ityrthH| 4. zikhAdhAraNasyAkaraNAdityarthaH /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye lokAvagatakAraNe hi durite sati vedena tasya taddhvaMsajanakatvaM bodhyate; na tu tadullaGghaya / ata eva tattvajJAnavato bhogArtha niSiddhAnuSThAnaM doSAbhAvAnAdharmajanakamiti na tadvedAprAmANyam / pramANAntarAt svataH siddhaduritAbhAvAvagatau maGgalAkaraNe nityavadanuSThAnaM ziSTAnAM bhajyeteti cet , na; vighnajJAnavato nityavadanuSThAnAditi smprdaayo| maivam , maGgalaM vinApi prmttaanusstthitsmaapteH| yadyapi phalopadhAyakatvaM na vidhyarthaH, kintu svarUpayogyatvaM, tasya ca sahakAriviraheNa kvacit phalAnupadhAne'pi sambhavAt kuto'prAmANyam ? tathApi sAGgavaidikakarmatvavyApakaM phlopdhaanm| atastadabhAvena sAGge tasmin sAGgavedabodhitakarmatvAbhAvaH sidhyan tadbodhakavidhervedatvAbhAvamAdAya sidhyati, vedatvAbhAvazca sidhyan zabdatadupajIvipramANAtirikapramANajanyapramityaviSayArthake tasmin pramANatvAbhAvamAdAyaiva paryavasyatIti krameNAprAmANyaM syAditi bhAvaH / 'lokAvagatakAraNe hoti / 'hi' yasmAt , 'lokAvagatakAraNe durite satI ti yojanA, 'vedena' vedasahakRtapramANAntareNa, vedasya phalopadhAyakatvAbodhakatvAd ythaashrutaasnggtH| 'tasya' maGgalasya, 'taddhvaMsajanakatvaM' duritadhvaMsopadhAyakatvam , 'na tu tadulladhya' na lokAvagatakAraNaduritaM vinA / tathA ca duritadhvaMsajanane duritasyApyaGgatayA sAGgatvAbhAvAdeva tatra viziSTAbhAvasiddhiH, na tu vedasya prAmANyAbhAvAditi bhAvaH / etadeva dRSTAntena draDhayati 'ata eveti / 'niSiddhAnuSThAnam' ityupalakSaNam / vihitAnuSThAnamapi na dharmajanakamityapi bodhyam / 'maGgalAkaraNa' iti, niSphalatvAditi bhAvaH / 'vighnajJAnavata' iti, tathA ca sarveSAM ziSTAnAM nityavadanuSThAnamevAsiddhamiti bhAvaH / 'sampradAyaH' miimaaNsksmprdaayH| iha khalu 'sakalaziSTaikavAkyatayA' ityArabhya sampradAyamataM, tad dUSayati 'maivamiti / maGgalavyApArIbhUtasya tajjanyavinnadhvaMsasya svotpattyavacchedakajAtIyatAsambandhena phalIbhUtasamAptikartRzarIraniSThatayA samAptikAraNatvam , uta AzrayatA. sambandhena tAdRzAtmaniSThatayoM vA ? Aye vyabhicAramAha 'maGgalaM vinApI'tyAdinA / 'maGgalaM vinApi' aihikamaGgalaM vinApi, 'pramattAnuSThite'ti, pramattanAstikazarIre kartRtA 1. sampradAya vida iti kha0 / 2. vedatvaM ca nAma zabdatadupajIvipramANAtiriktapramANajanyapramityaviSayArthakapramANazabdatvam / 3. kaSTakaphalatvAditIti ga0 / 4. sampradAyavidAM matamiti kha0 / 5. phalIbhUtasamAptikartR niSThatayetyarthaH /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH na ca tena vinApi siddhatastadaGgam / na ca janmAntarIyaM tat , janmAntarIyagranthAdikamuddizya ziSTaistadakaraNAt / nanu yathA puDheSTau karmasAdguNye aihikaphalAbhAve AmuSmikaM phalaM, tathA sAGge'pi maGgale yatra na phalaM tatrAmuSmikaphalamiti cet , na; tatra putramAtrasya kAmanAzravaNAt / iha tu prAripsitasamAptikAmanayA maGgalAcAra iti, tathaiva vedAnumAnAt kArIrIvadAsanasamayArabdhasamAptiH phalam / sambandhena smaaptyutpttrityrthH| tathA caihikamaGgalAbhAvena samAptikartari taccharIre vA vighnadhvaMsasyotpatteravazyambhAvAt svotpattyavacchedakajAtIyatvasambandhena vighnadhvaMso vyabhicArIti bhAvaH / nanu janmAntarIyazarIrakRtamaGgalAdeva pramattAdizarIre vighnadhvaMsotpattirityato na vyabhicAra ityata Aha 'na ceti / 'tena vinApi' avyavahitapUrvakSaNe tena vinApi, 'siddhataH' utpadyamAnasya, 'tadaGgam tatkAraNam , tathA ca janmAntarakRtamaGgalAnAstikazarIre vighnadhvaMsotpAde vighnadhvaMsaM prati maGgalaM kAraNameva na syAd , avyavahitapUrvavartitvasya kAraNatAzarIratvAditi bhAvaH / antyamabhipretya zakate 'na ceti / 'janmAntarIyamiti janmAntarIyamaGgalAjjanmAntarotpannaM vighnadhvaMsavattvamityarthaH / 'tat' pramattakartta kasamAptau kAraNam , 'janmAntarIyagranthamuddizya'ti janmAntarIyagranthasamAptimuhizyetyarthaH / tathA ca janmAntarIyagranthasamAptimuddizya maGgale ziSTapravRttyApattyA yathoktakrameNa maGgalasya na samAptikAraNatvamiti bhaavH| putreSTirapi janmAntarIyaputramuddizya na kriyata iti bhrameNAzaGkate 'nanu yatheti / tathA ca tatra yathA janmAntarIyaputramuddizya ziSTaiH karaNaprasaGgarUpabAdhakasattve'pyAtmaniSThatayA vyApArIbhUtasyAdRSTasya hetutvaM , tathAtrApi vighnadhvaMsasyAtmaniSThatayaiva hetutvamiti bhaavH| bhramaM nirAkRtya dUSayati 'tatre'ti / 'kAmanAzravaNAdityasya' janmAntaroyaputramuddizyApi ziSTaiH karaNAditi shessH|| 'iha tvi'ti phalamityantameko granthaH, 'prAripsitasamAptikAmanayA maGgalAcAraH' prAripsitasamAptikAmanayaiva mngglaacaarH| janmAntarIyagranthasamAptimuddizyara na maGgalAcAra iti yAvat / 'tathaiva' svotpattyavacchedakajAtIyatvasambandhena phalIbhUtasamAptikartRzarIraniSThatayA maGgalajanyavinadhvaMsasya samAptikAraNatAbodhakatvenaiva / 'vedAnumAnAt' vedasyAnumeyatvAt , 'Asannasamayeti maGgalAnuSThAnasannihitasamayetyarthaH / 'phalaM' phlopdhaanaatmkmnggljnytaashryH| 1. janmAntarIyagranthAdikamuddizyetIti ga0 / 2. maGgalajanyavighnadhvaMsasyeti kha0 / 3. svoktevakAravyavacchedyamAha janmAntarIyeti /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahatye - nanvAsannasamayastatsambandho vA na maGgalajanya iti samAptimAtraM janyaM, taccaihikAmuSmikasAdhAraNamiti cet , na; Asannasamayasya svvRttismaaptyuplkssktvaat| anyathA kArIyepi nAsannasamayaphalA syAt / tasmAd vyabhicArAnna tadaGgamiti / anye tu maGgalaM pradhAnam , adRSTadvArA ArabdhakarmasamAptiH phalam , tatkAmo'dhikArI; kvacittu phalAbhAvaH, karmAdivaikalyAt , kArIrIvat / Asannasamayasya vizeSaNatvamabhipretya zaGkate 'nanvi'ti / 'svavRttI'ti, AdheyatayA maGgalaphalIbhUtasamAptInAM pricaayktvaadityrthH| tathA ca tatra maGgalakAryatvAnvaye'pi na kSatiriti bhaavH| 'tasmAdi'ti, 'vyabhicArAt' nAstikasamAptau svotpatyavacchedakajAtIyatvasambandhena maGgalajanyavighnadhvaMsasya vyabhicArAt , 'na tadaGgamiti na svotpattyavacchedakajAtIyatvasambandhena phalIbhUtasamAptikartta zarIraniSThatayA samAptijanakIbhUtaM vighnadhvaMsaM dvArIkRtya maGgalaM samAptijanakamityarthaH / yadyapi sati vighne tadhvaMsadvArA tasyAGgatvAditi pUrvamabhidhAnAd vighnasthalIyasamAptitvameva kAryatAvacchedakam , tathA ca nAstikazarIrakartRkasamAptau vyabhicAre'pi na kSatiH, tatkatakasamAptaH kAryatAvacchedakAnAkrAntatvAt / na ca tAdRzasamAptitvasya kAryatAvacchedakatvaM vedena na bodhyata iti vAcyam , kAraNatAmAnaM hi vedo bodhayati, kAryatAvacchedakaJcottarakAlakalpyam , tathApi vighnasthalIyatvaM vighnavajjAtIyazarIrakata katvam , tacca tAdRzazarIraniSThakRtijanyatvam / tathA ca kRtau samAptijanakatAyAM gRhItAyAmeva maGgale samAptikAraNatAgrahasambhavAdanyathAsiddhiH, ato na tat kAryatAvacchedakam , kintu samAptitvamAtram / ato nAstikasamAptirapi kAryatAvacchedakAkrAnteti bhAvaH / etccoplkssnnm| vighnavajjAtIyazarIraniSThakRtijanyatvasya cAnugatasya abhAvAdanantakAryakAraNabhAvApattezvetyapi bodhyam / mImAMsakaikadezimatamAha 'anye viti / 'pradhAnam' ArabdhakarmaNo nAGgam , na ArabdhakarmajanyasamAptijanakamiti yAvat / ArabdhakarmajanyasamAptizca caramavarNarUpA, tadhvaMsarUpA vaa| etaccApUrvadvArakatve laukikaphalAGgatvavirodha iti pUrvoktadoSavAraNAyAbhihitam / 'ArabdhakarmasamAptiH' ArabdhakarmotpattiH, "phalaM' tasya phalam, sA cAtIndriyatvenAlaukikI eveti bhAvaH / ___ nanvevaM vighnadhvaMsakAmanayA maGgale ziSTapravRttirna syAdityaneSTApattimAha 'tatkAma' iti / ArabdhakarmotpattikAmanaiva maGgale ziSTapravRttijanikA, na tu vighnadhvaMsa
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 na cAnyadApi karaNam, niyatakAlInatAdRzAcAreNa 'phalavakarmAripsamAnastatsamAptikAmo maGgalamAcared' iti zrutyA ArambhasamayakarttavyatAbodhanAt / yathA "agnAvaiSNavamekAdazakapAlaM caru nirvaped darzapUrNamAsAvAripsamAnaH" iti zrutyA ArambhaNIyeSTeH pradhAnAyA darzArambhasamayakarttavyatvam , kAmanopAdhikAryatve'pyArambhasamaye' niyatamanuSThAnam , ArabdhakarmasamAptyarthinopAyatvenAvazyaM tadanuSThAnAt / na ca kAmyatve parisamAptikAmanAM vinA phalavakarmArambhe'pi tadanuSThAnaM na syAditi vAcyaM, samAptaM karma phalAyAlamiti phalArthinaH samAptau kAmanetyarthaH / tathA ca zrutirapi tathaivonneyA, na tu "nirvighnasamAptikAmo maGgalamAcared" ityAkAriketi bhAvaH / 'karmAdI'tyAdipadAt karta sAdhanayoH parigrahaH / 'anyadApi' ArabdhakarmaprAkkAlAtiriktakAle'pi, 'karaNamiti apUrva janayatviti shessH| 'ArambhasamayakarttavyatAbodhanAdi'ti aarbdhkrmpuurvsmykrtvytaabodhnaadityrthH| tathA ca tajjanyApUrva prati tAdRzasamayasyApi hetutvAdanyadA tatkaraNAnnApUrvamiti bhAvaH / 'agnAvaiSNavami'ti chAndasaH, agnau vaiSNavamekAdazakapAlaM caruM nirvapedityarthaH / yadvA agnidevatAkaviSNudevatAkamekAdazakapAlaM tatra saMskRtaM caru nirvapedityarthaH; agnizca viSNuzca agnAviSNU , tau devate asyeti vyutptteH| 'pradhAnAyAH' darzajanyaphalAjanikAyAH, 'kartavyatvamiti bodhyata iti shessH| .. nanu maGgalasyAGgatve'GgavaiguNyabhiyA anAyatyA Arambhasamaye'vazyaM tatkaraNaM ghaTate, anaGgatve cArambhasamaye'vazyaM kathaM tatkaraNam ? na hyArambhaNIyA darzasamaye'vazyaM kriyata iti niyama ityata Aha 'kAmanopAdhikAryatve'pI'ti phlaantrkaamnaadhiinecchaajnykRtivissytve'piityrthH| 'Arambhasamaye ArabdhakarmapUrvasamaye, 'ArabdhakarmasamAptyathinA' ArabdhakarmotpattyarthinA ArabdhakarmakA, 'upAyatvena' tAdRzotpattirUpeSTasAdhanatvena, 'avazyaM tadanuSThAnAditi avazyamArabdhakarmapUrvasamaye tasya jnyaanaadityrthH| tathA ceSTasAdhanatAjJAnaniyamena icchAniyamAt pravRttiniyama iti bhaavH| nanvevaM yatrotpattikAmanAM vinaiva karmArabdhaM, tatra maGgalaM nAnuSThIyetetyAzaGkate 'na ceti / 'kAmyatve' ArabdhakarmotpattikAmanAdhInakAmanAviSayatve, 'parisamAptikAmanAM vinA' ArabdhakarmotpattikAmanAviraheNa, 'samAptaM karma' utpanna karma, 'alaM' samartha, 'phalAthinaH' granthaprayojanakIrtyarthinaH, 'samAptau' utpattI, ArabhbhakAle iti ka0 / 2. yatra vizeSyatAsambandheneSTasAdhanatAjJAnaM tatraiva vizeSyatAsambandhenecchA pravRttizceti niyama ityaashyH|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye kAmanAvazyaMbhAvAditi / tannA kArIrIjanyAtizayavadvihitapradhAnajanyAtizayatvAnmaGgalajanyApUrvasyApi phalasampAdakAzeSakAraNasampAdakatayA 'avazyambhAvAditi tadabhAve'nanuSThAnamiSTameveti bhaavH| 'vihite'ti vihitjnyprdhaanaapuurvtvaadityrthH| vihitajanyapradhAnApUrvasya phalasampAdakAzeSakAraNasampAdakatvaniyamAditi bhAvaH / atra phalapadasyeSTaparatayo pApe vyabhicAravAraNAya 'vihitajanye ti / vihitatvaM balavadaniSTAnanubandhitvena vedabodhitatvam / tena zyenajanyapApe na vyabhicAraH / vihitajanyatvamAtroktau phale vyabhicAra ityataH 'pradhAnApUrve'ti, ajanitapradhAnApUrvAGgApUrve vyabhicAravAraNAya pradhAnetyapUrvavizeSaNaM, pradhAnetyasya vihitena sahAnvaye'GgapradhAnobhayarUpazikhAdinA3 aGgavidhayA janite'pUrve vybhicaaraaptteH| phalaziraskApUrvameva pradhAnApUrvam / tena dakSiNAdAnAdivinAkRtapradhAnajanyApUrve na vyabhicAraH / kIrtanAdyanAzyatvamapyapUrvavizeSaNaM, tena tannAzye na vybhicaarH| phalopadhAyakatvasya sAdhyatvAt svarUpayogyatvasya maGgalajanyAdRSTe'pi sattvAt / yadi ca satyapi apUrve satpratipakSavat pratikRtyA pratibandhAd na phalodaya ityupagamyate, tadA tadapratiruddhatvenApyapUrva vishessnniiymiti| na ca maGgalajanyApUrvAprasiddhayA pakSAprasiddheH kathamidamApAdanamiti vAcyam ; maGgalaM yadi vihitatve sati pradhAnApUrvajanakaM syAt, tadA phalasampAdakAzeSakAraNasampAdakApUrvajanakaM syAdityApAdanAt / pApajanake karmaNi vyabhicAravAraNAya satyantaM, pakSatAvacchedakAvacchedanApAdyasiddheruddezyatvAditi dik / 1. anyathA phalapadasyeSTAniSTasAdhAraNaphalasAmAnyaparatve pApasyApyaniSTasampAdakAzeSa kAraNasampAdakatayA tatra vyabhicAro na syAditi bhAvaH / / 2. vihitatvasya vedabodhitatvamAtrarUpatve zyenajanyapApe vyabhicAraH syAt, zyenasyApi vedbodhittvaadityaashyH| 3. AdinA upavItaparigrahaH / 4. pratikRtyA-duritenetyarthaH / 5. satpratipakSarUpaduritena pratibandhAditi ka0; pratikRtyA pratirodhAditi kha0 / satpratipakSabhUtaduritApratibaddhatvenetyarthaH / pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyenApAdya siddharuddezyatve uktApAdanaM na sambhavati, tAdRzyAmApAdyasiddhau pakSatAvacchedakAvacchedenApAdyAbhAvanizcayasyApekSitatvAt, maGgalavizeSa uktApAdyasya sattvena maGgalatvAvacchedena phalasampAdakAzeSakAraNasampAdakApUrvajanakatvAbhAvanizcayasya durghaTatvAt / pakSatAvacchedakAvacchedenApAdyasiddharuddezyatve coktApAdanaM nirbAdha saGgacchate / tAdRzasiddhAvapekSitasya pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena ApAdyAbhAvanizcayasya maGgalavizeSa uktApAdyAbhAvasya sattvena sulabhatvAditi bhAvaH /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH ArabdhakarmasamAptyavazyambhAvApatteH phalAvazyambhAvanizcayaM vinA vaidikakarmAnamuSThAnAt / na caivam, bhUyasi sAGge'pi maGgale kacidArabdhasamAptyabhAvAt / na ca tatrAmuSmikaM phalam , aihikamAtraphalatvAt , vaidikakarmaNaH phalAvazyambhAvanAgantukaduritenApyapratibandhAt / kiJca, yathA kAryAdikamagrimapuruSavyApAra vinaiva phalahetuH, tathA maGgalamapi tena vinaiva hetuH syAt / na caivam / lokAvagatakAraNatvAt tadapekSeti cet , tarhi sa eva heturastu, kimanena ? ArabdhakarmajanakadRSTakAraNasampattau putreSTivattatsamAptisAdhanatvaM 'ArabdhakarmasamAptyavazyaMbhAvApattariti maGgale kRte sarvatraivArabdhakarmotpattyApatterityarthaH / nanvidamaprayojakamityata Aha 'phalAvazyambhAveti tannizcayazca noktaniyamaM vineti bhaavH| ___iSTApattimAzaGkyAha 'na caivami'ti / na ca maGgale kRte'vshymaarbdhkrmotpttirityrthH| 'bhUyasI'ti prauDhyA / 'samAptyabhAvAt' utpattyabhAvAt, 'aihikamAtre'ti svotpattyavacchedakajAtIyatvasambandhena phalIbhUtArabdhakarmotpattijanakakartRzarIraniSThatayaiva mnggljnyaapuurvsyaarbdhkrmotpttihetutvaabhyupgmaadityrthH| anyathA svAvacchedakatvasambandhena zarIraniSThatayA, samavAyasambandhena tAdRzAtmaniSThatayA vA Arabdhakarmotpattijanakatve janmAntarIyagranthotpattimuddizyApi maGgale ziSTapravRttyApatteriti bhAvaH / nanu maGgalapUrvotpannena maGgalAnantarotpannena vA duritena pratibandhAna phalam ; asmannaye maGgalasya duritAnAzakatayA tatpUrvotpannenApi pratibandhasambhavAdityata Aha 'vaidike'ti / 'phalAvazyambhAvena' phalAvazyambhAvaniyamena / 'Agantuke'ti mngglpuurvottrotpnnetyrthH| nanUktaniyamo'prayojakaH, itarasakalakAraNasattve phalAvazyambhAvanizcayarUpAyAH zraddhAyA eva vaidikakarmapravRttau hetutvAdityasvarasAdAha 'kiJceti / 'yatheti, kArIyepi adRSTadvArA heturiti mate nedam / vastutastu avagrahanivRttireva tatphalamityanyatra suvyaktam / 'hetuH syAditi pradhAnApUrvajanakavihitakarmaNo'primapuruSavyApArAnapekSyaphalajanakatvaniyamAditi bhAvaH / 'na caivamiti cchedH| zaGkate 'loke'ti / tadapekSA' kaNThAbhighAtAderArabdhakarmajanakatve knntthaadikriyaadypekssaa| tathA ca pradhAnApUrvajanakavihitakarmatvaM lokAvagatakAraNetarAprimapuruSavyApArAnapekSya phalajanakatvasyaiva vyApyam , anyathA putreSTaubhojanAdidvArAbhogajanakAdRSTajanakakarmaNi ca vyabhicArAditi bhaavH| sa eveti kaNThAbhighAtAdirevetyarthaH / 'kimanena' kiM maGgalena, dRSTakAraNasAkalye'dRSTavilambena kAryavilambAbhAvAditi bhaavH| 1. tatsamAptikAraNatvamiti kha0 / 2. prArabdhasamAptyabhAvAt tadutpattyabhAvAditi k.|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 tattvacintAmaNau sarahasye tyA bodhyata iti ceta , na; tatra dRSTakAraNasampattau putrAnutpAdAdadRSTadvArA putreSTestajanakatvamastu / na ca karmanirvAhe dRSTasakalahetusampattau vilambaH, yena maGgalajanyAdRSTApekSA syAt / api ca maGgalaM vinApi pramattanAstikAnuSThitasamApteH na tattatra kAraNam / ___ janmAntarIyapuNyasampattistatra heturiti cet , na; tathApi vyabhicArAt / kacit puNyasampattiH, kacinmaGgalaM heturiti vrIhiyavavadvikalpa eveti cet , tarhi tatsattvasambhAvanayA niyataM maGgalAnuSThAnaM na syAd yavaprayoge vrIheriva, vikalpe cobhayasyAzAstrArthatvAt / 'tatsamAptisAdhanatvamiti maGgalasya tdutpttijnktvmityrthH| karmanirvAhe' karmotpattI, 'yene ti tathA ca bAdhena tAdRzazratirapyasiddhaiveti bhAvaH / 'maGgalaM vinApi' aihikamaGgalaM vinApi, 'pramattanAstiketi pramattanAstikazarIrakartRkaprArabdhakarmotpatterityarthaH / tathA ca aihikamaGgalAbhAvena svotpattyavacchedakajAtIyatAsambandhena maGgalajanyApUrvAsambhave'pi ArabdhakarmotpatteH; tena sambandhena maGgalajanyApUrva tatra vyabhicArIti bhaavH| 'na tattatra kAraNamiti na tAdRzasambandhena phalIbhUtakarmotpattyavacchedakazarIraniSThatayA maGgalajanyAdRSTaM karmotpattikAraNamityarthaH / zaGkate 'janmAntarIyeti 'puNyasampattiH' prArabdhakarmasamAptikAmanAkRtamahAdevapUjAdijanyapuNyasampattiH, 'tathApi vyabhicArAditi svotpattyavacchedakatvasambandhena maGgalajanyAdRSTasya vybhicaaraadityrthH| zakate 'kvaciditi vinasthalIyetarArabdhakarmotpattau karmAntarajanyapuNyavizeSasampattihetuH, vighnasthalIyArabdhakarmotpattau maGgalajanyamadRSTaM svotpattyavacchedakajAtIyatvasambandhena phalIbhUtArabdhakarmotpattyadhikaraNazarIraniSThatayA heturityarthaH, ziSTAcArAnurodhAditi bhaavH| nanvevaM yena tatkarmAntaraM maGgalacobhayameva kRtaM tasya vinigamakAbhAvAt parasparaviruddhakAryadvayaprasaGgaH, dvayoreva kAraNasattvAdityata Aha 'vrIhiyavavaditi / tatra yathA parasparAbhAvaviziSTatvena brIhikaraNakayavakaraNakayAgayoH kAraNatvaM, tathA prakRte'pi vighnasthalIyetarasamAptau svotpattyavacchedakajAtIyatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkamaGgalajanyapuNyavizeSAbhAvaviziSTakarmAntarajanyapuNyavizeSatvena kAraNatvaM / vighnasthalIyasamAptau ca karmAntarajanyapuNyavizeSAbhAvaviziSTamaGgalajanyapuNyavizeSatvena kAraNatvaM, vaiziSTyazca ekakAlAvacchedena ekazarIravRttitva* mityrthH| ata eva kRte'pi sAGge maGgale kvacit phalAbhAvaH, tatra phalabalena karmAntarajanyapuNyavizeSasya kalpanAditi bhaavH| 'tatsattvasambhAvanaye'ti jnmaantriiykrmaantrjnypunnysttvsmbhaavnyetyrthH| ekAbhAvaviziSTAparasyaiva phalajanakatvAditi bhaavH| 'yavaprayoge' yavakaraNakayAge, 'ubhayasya militasya, 'azAstrArthatvAt'
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH 43 zAstrabodhitaphalAjanakatvAt / etaccopalakSaNam , zivapUjAdikarmAntaramaGgalobhayakaraNAdapi samAptidarzanAd, vighnasthalIyatvasyoktakrameNAnyathAsiddhisampAdakatayA ananugatatayA ca kAryatAvacchedakatvAsambhavAccetyapi boddhavyam / nanu vrIhiyavAdivikalpasthale kathaM kAryakAraNabhAvaH ? ekajAtIyadarzajanyApUrvavizeSe tajanyasvargavizeSe cobhayoH pratyeka kAraNatve vyabhicArAd ekasmAdapi tAdRzakAryavizeSotpatteH / na cobhayatra darzajanyatAvacchedakaM vaijAtyadvayamasti, tadavacchinnaM pratyeva pratyekaM hetutvaM tRNAdivaditi vAcyam ; ubhayakaraNakayAgAderapi phalotpattyApatteH / na ceSTApattiH, azAstrArthatvAt / bhinnabhinnAvacchinnaM prati kAraNatApi yadi vaikalpikI, tadA azvamedhavAjapeyayoH svargajanakatAyA api tthaatvaaptteH| atha vrIhikaraNakayavakaraNakayorubhayoreva darzAtmakatvAdapUrvavizeSa prati svargavizeSa prati ca darzatvenaivobhayoranugatahetutA, darzatvaJca jaativishessH| na caivamubhayakaraNakadarzAdapi phalodaya prasaGga iti vAcyaM, janakatAvacchedakadarzatvasya tavyAvRttatvAt / ekadharmAvacchinnaM pratyubhayojanakatvameva vaiklpikkaarnntaa| ata eva azvamedhavAjapeyayorna vikalpa iti cet, na; ubhayakaraNake'pi darzavyavahArAt , tatrApi darzatvasattvAt / na ca darzatvena na kAraNatA, kintUbhayakaraNakadarzavyAvRttena darzatvavyApyajAtivizeSeNa, na hi darzatvasya kAraNatAvacchedakatvaparyantaM vedo bodhayatIti vAcyaM; kAraNatAvacchedakaikye'pi yadi vaikalpikakAraNatA, tadA daNDayorghaTajanakatvasyApi tathAtvaprasaGgAt , parasparaviruddhavaijAtyAzrayayordvayorvaikalpikakAraNatAsthale ekarUpeNa kAraNatvasya vaktumazakyatvAcca / atrAhuH-vrIhikaraNakayAgayavakaraNakayAgayorubhayojanyatAvacchedakamapUrvaniSThavaijAtyadvayamasti, ato na parasparaM vybhicaarH| kAraNatvaJca tadubhayAvacchinnaM prati pratyekaM brIhikaraNakayAgAbhAvaviziSTayavakaraNakayAgatvayavakaraNakayAgAbhAvaviziSTavrIhikaraNakayAgatvAbhyAm , ato nobhayakaraNakayAgAdapUrvotpattiH; na vAzvamedhavAjapeyayoH kAraNatApi vaikalpikI, ekAbhAvaviziSTAparatvena kAraNatAyA eva tathAtvAt / brIhiyavakaraNakatvaJca tajjanyapuroDAzaviSayakatvaM, tacca darzaniSThaparasparavyAvRttajAtidvayaparicAyakam / na ca parasparAbhAvaviziSTatvena kAraNatve vrIhikaraNakadarzAvyavadhAnakRtayavakaraNakadarzAdapUrvAnutpattiprasaGgaH, utpattisambandhena 1. karmAntarajanyapuNyavizeSasattvasambhAvanayA tAdRzapuNyAdeva samApterutpattisambhavena maGgala manyathAsiddhamiti bhAvaH / 2. nAnAvidhasya vighnsyaanugtaantiprsktruupshunytyetyrthH| 3. yAgadvitIyakSaNe'pUrvajanyAnutpattiprasaGgo yAgotpattikSaNaM yAvatpUrvayAgasya sattvena brIhi karaNakayAgAbhAvaviziSTayavakaraNakayAMgasyAbhAvAdityAzayaH / KA
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasya yAgAderadRSTajanakatayA kSaNavilambasya' vaktamazakyatvAditi vAcyaM; bahutaravyApArasAdhyatayA avyavadhAnena tAdRzadarzadvayotpattarasambhavAt / na ca viziSTasya kAraNatAvacchedakatve vizeSyavizeSaNabhAve vinigamakAbhAvena gurutarakAryakAraNabhAvacatuSTayApattiriti vAcyaM "vrIhibhiryajeta" ityAdizrutereva vinigamakatvAt , tAdRzazrutyA yAgasyaiva kAraNatvabodhanAt , na tvabhAvasya / na ca tathApi vrIhikaraNakayAgAbhAvAdiviziSTatvayavakaraNakayAgatvAdyodharmayovizeSyabizeSaNabhAve vinigamakAbhAva iti vAcyaM , lAghavAt tayorevaikatra dvayamiti nyAyenaiva yAganiSThatayA vyAsajjyavRttyavacchedakatvAbhyupagamAt / na ca parasparavyAvRttavaijAtyadvayasya kAryatAvacchedakatve vAjapeyAzvamedhayoriva vrIhikaraNakayavakaraNakayorubhayoreva tulyavadanuSThAnApattiriti vAcyaM, tAdRzApUrvayodvayoreva kAmanAsattve issttaaptteH| kecita-tAzavaijAtyadvayAvacchinnaM prati pratyeka lAghavAdu brIhikaraNakayAgatvayavakaraNakayAgatvAbhyAmeva kAraNatvaM, na tu parasparAbhAvaviziSTatvena vyAsajjyavRttyavacchedakatAyAH siddhAntAsiddhatvAd gauravAcca / parasparakAryatAvacchedakAvacchinnApUrva prati parasparasya pratibandhakatayA ca nobhayakaraNakadarzAdapUrvotpattiH / na caivamatiriktapratibadhyapratibandhakabhAvAntarakalpane gauravamiti vAcyaM, tasya kAryakAraNabhAvagrahottarakalpyatvena phalamukhatvAt / yatra parasparaM parasparakAryatAvacchedakAvacchinnaM prati pratibandhakaM, tatraiva vaikalpikI kAraNatA / tenAzvamedhavAjapeyayojanakatA, na vaiklpikii| na caivaM tattadabhAvavyApyaparAmarzayorapyanumitiM prati kAraNatApi vaikalpiko syAditi vAcyaM, tayoH parasparakAryatAvacchedakAvacchinna prati apratibandhakatvAd viziSTabuddhitvasyaiva tayoH pratibadhyatAvacchedakatvAdityAhuH / yatta darzajanyasvargavizeSaniSThamevobhayajanyatAvacchedakaM jAtidvayam , parasparasya parasparakAryatAvacchedakAvacchinnasvarga prati pratibandhakatvAnnobhayakaraNakadarzAt svargo. tpattiriti vadanti, tadasad; ubhayakaraNakadarzAdapi svargotpattyApatteH, yAgasyAzuvinAzitayA svargotpattisamaye pratibandhakAsattvAt / parasparajanyApUrvasya pratibandhakatve ca brIhikaraNakadarzottarakRtayavakaraNakadarzAt svargAnutpattiprasaGgAt / __ anye tu sAmAnyato darzatvenaiva brIhikaraNakadarzayavakaraNakadarzayorubhayo. rapUrvavizeSa prati svargavizeSa prati ca hetutvaM , na tu tayovizeSato'pi hetutvaM, 1. yaagtRtiiykssnne'dRssttotpttisviikaarsyetyrthH| 2. dvitIyakSaNe yAgasyotpattisambandhenAsattvAdityabhiprAyaH / 3. ato mAnAbhAvAdekayAgaviziSTasyAparayAgAbhAvasya hetutvamasambhavaduktikamiti bhAvaH / 4. tayorubhayoryAga eva vidyamAnatayA vinigamanA'sambhavAdityAzayaH / tathApyatadabhAvavyApyaparAmarzayorityarthaH / 6. tatsAdhyakatadabhAvasAdhyakAnumititvAvacchinnamityarthaH / 7. upanItapratyakSAnumitizAbdabodhAdisAdhAraNyAnurodhAditi bhAvaH /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH nanu vidhivAkyaM na phalaniyatapUrvasattvaM bodhayati, kintu maGgalAta phalAvazyambhAvamiti cet, na; iSTasAdhanatvasya vidhyarthatvAt / athAnvayavyatirekAbhyAM tadgrahe vyabhicAro doSAya, na tvAgamena 'tdgrhe| kintu darzasAmAnyajanyatAvacchedakApUrvaniSThavaijAtyavyApyaM brIhikaraNakadarzayavakaraNakadarzayoH pratibadhyatAvacchedakaM parasparavyAvRttavaijAtyadvayam / tena sAmAnyasAmagrIsattve'pi pratibandhakAbhAvarUpavizeSasAmadhyabhAvAdeva nobhayakaraNakadarzAt phalAvAptiH / vastuvastu pratyekaM vrIhikaraNakadarzatvayavakaraNakadarzatvAbhyAM pratibandhakatApi na vAcyA, pratibadhyatAvacchedakavaijAtyadvayakalpane pratibadhyapratibandhakabhAvadvayakalpane ca mahAgauravAt / parantu darzasAmAnyajanyatAvacchedakApUrvaniSThavaijAtyAvacchinnaM pratyeva vrIhiyavobhayakaraNakadarzatvena pratibandhakatvam / ata evAvyavadhAnena vrIhiyavapratyekamAtrakaraNakayAgadvayasambhave'pi dvitIyAdapUrvotpattau na bAdhakam / na ca tavApi vrIhiyavobhayakaraNakayAgAvyavahitotpannapratyekamAtrakaraNakayAgAnnApUrvotpattiH syAd, utpattisambandhenayAgAderapUrvajanakatayA kSaNavilambasyApi vaktumazakyatvAditi vAcyam , iSTatvAdubhayakaraNakayAgAnantaraM kssnnekvilmbotpnnprtyekmaatrkrnnkyaagaadevaapuurvotpaadaadityaahuH| yatta yAgaM pratyeva vrIhiyavayorvaikalpikI kAraNateti, tadasat ; svatvadhvaMsajanikAyA 'anena devatAprItirbhavatu' ityAkArikAyA 'idaM dravyaM devatAyA bhavatu' ityAkArikAyA vA icchAyA yAgatvena, tatra brohyAderhetutve mAnAbhAvAd 'bIhi bhiryajeta' ityAdau brIhyAdijanyapuroDAzaviSayakatvasyaiva tRtIyArthatvAt , kRtAveva tRtIyAvibhakteH zaktatayA janyatvArthakatve'pi lAkSaNikatvAvizeSAt / yAgaM prati vrIhyabhAvaviziSTayavatvAdinA kAraNatvasya vrIhitvAdinA pratibandhakatvasya vA vaktumazakyatvAcca / anugatAnatiprasaktavaiziSTyasya pratibandhakatAvacchedakasambandhasya ca durvacatvAditi sNkssepH| ___'nanviti, 'vidhivAkyam' maGgalabodhakavidhivAkyam, 'phalaM' samAptiH / 'kintvi'ti / 'maGgalAt' svajanyAdRSTotpattyavacchedakatvasambandhena maGgalasattvAt / yadvA svotpattyavacchedakatvasambandhena maGgalajanyAdRSTasattvAt / 'phalAvazyambhAvaM' 2taditarasakalakAraNasamavadhAne sati phalAvazyambhAvaM,tathA cavyatirekavyabhicAro na doSAyeti 1. iSTasAdhanatAgraha ityrthH| tatsattve taditarayAvatkAraNasattve'vazyaM kAryamityanvayavyApteH, tadabhAve kAryAbhAva iti vyatirekavyAptezca nizcayato jAyamAne kAraNatAgrahe 'tadabhAve'pi kAryam' iti vyatirekavyabhicArajJAnaM virodhi bhavitumarhati, tatsattve uktavyatirekavyAptinizcayasya durghaTatayA kAraNabAdhAt / paramAgamajanye kAraNatAgrahe tasya virodhitvamayuktam, tatroktavyAptinizcayasyAnapekSaNAditi bhaavH| maGgaletarasakalasamAptikAraNasamavadhAne maGgale satyavazyaM samAptirUpaM phalaM jAyata iti bhaavH| 'yatra maGgalaM nAsti tatra samAptirnAsti' iti maGgalAbhAve samAptyabhAvasya vyAptevirodhi 'maGgalAbhAve'pi nAstikAdau samAptiH' ityevaMvidhaM vyatirekavyabhicArajJAnaM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasya taduktam - "AgamamUlatvAccAsyArthasya vyabhicAro na doSAya" iti / ata eva yAgAdeH svargasAdhanateti cet, na; 'niyatapUrvasatvasya grAhyasyAbhAvAdAgamenApi bodhayitumazakyatvAt / yAgajanitasvarge kArIrIjanitavRSTau ca jAtivizeSa evaasti| ___ apare tu maGgalasyArabdhanirvAhakatvaM vighnasaMsargAbhAvadvArA, tathaiva pratibandhakAmAvasya hetutvAt / sa cAbhAvaH sato vighnasya dhvaMso'nAgatasyAbhAvaH / 'tadgrahe' kAraNatAgrahe, 'vyabhicAraH' vyatirekavyamicArajJAnam , 'Agamena' vedena, 'taduktamiti dravyakiraNAvalyAmAcAryacaraNairiti shessH| 'AgamamUlatvAditi / 'asyArthasya' maGgale samAptikAraNatvagrahasya, 'AgamamUlatvAt' AgamajanyatvAd, 'vyabhicAraH' vyabhicArajJAnaM, 'na doSAya'iti tadartha itybhimaanH| 'svargasAdhanatA' vedena svargasAdhanatAmahaH, anyathA gaGgAsnAnAdito'pi svargotpattyA vyabhicAreNa kAraNatAgraho AgamajanyajJAnasyAprAmAtvApAtAditi yAvat / nanvevaM yAgAdau kathaM vedena vastutastvavAhanivRttereva tatphalatvAditi bodhyam / maGgalamapUrva janayati, tena cApUrveNa vighnasaMsargAbhAvo jAyate / vighnasaMsargAbhAvAcca samAptiriti krameNa svajanyApUrvajanitavighnasaMsargAbhAvadvArA maGgalasya samAptihetutvamiti kecinmImAMsakA vadanti, tanmatamupanyasyati 'apare tviti / 'nirvAhakatvaM' samApakatvam , 'vighnasaMsargAbhAve'ti svjnyaapuurvjnitvighnsNsrgaabhaavdvaaretyrthH| tathaiva' vighnasaMsargAbhAvatvenaiva, 'pratibandhakAbhAvasya' vighnAbhAvasya, na doSaH, uktavyApterevAnabhimatatvAt / abhimatAyAH svetarayAvalamAptikAraNasamavahite maGgale satyavazya samAptiriti vyAptestu kvacinmaGgalAbhAve samApterutpattAvapyakSuNNatvA. ccetyaagaayH| 1. vyatirekavyabhicArajJAnaM kAraNatAgrAhakavyatirekavyAptinizcayavirodhitayA na kAraNatAgrahe bAdhakam, kintu sAkSAdeva tasya grAhyakAraNatAghaTakakAryaniyatapUrvasattvAbhAvAvagAhitvAdata. - statsattve Agamato'pi kAraNatAgraho na bhavitumarhatIti bhAvaH / nyajAtIyasvargavRSTayorutpattyA'pi na tayostAdRzasvargavRSTijanakatvagrahe kiJcidvAdhakam / 3. kAraNatvAditi kha0 / 4. svargasAdhanatAmaha iti kh.|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH nutpAdazca karmanirvAhasamayasthAyI / vighnakAraNavinAzadvArA prAgamAvasya sAdhyatvam , yasmin satya grimakSaNe yasya sattvaM yadvyatireke cAsattvaM tadeva tasya tajanyatvam , na tvasataH sattvam, gauravAt / asti ca vighnakAraNanAze sati vighnaprAgabhAvasya tathAtvam / tAvati samaye duritAnutpAdazca na sAkSAnmaGgalajanya ityadRSTadvArA tthaa| evaM nirvighnaM samApyatAmiti kAmanayA tadAcAro'pi saGgacchate / 'anutpAdaH prAgabhAvaH, 'karmanirvAhasamayasthAyI' karmasamAptikAlasthAyI / nanu vighnaprAgabhAvasya kiMvidhayA maGgalajanyatvamityata Aha 'vighnakAraNe'ti / 'vighnakAraNam' maGgalaprAgabhAvaH, taddhvaMsavidhayetyarthaH / 'prAgabhAvasya' vighnaprAgabhAvasya, 'sAdhyatvam' maGgalajanyatvam , 'yathAzrute vighnakAraNasya niSiddhakarmaNo maGgalena naashaasmbhvaadlmktaaptteH| nanu tathApi prAgabhAvasyAjanyatvAt kathaM maGgalajanyatvamityata Aha 'yasmin satI'ti / 'asattvam' vyatirekaH / evaJca maGgalasattve vighnaprAgabhAvasattvaM vighnapratibandhakasattvena vighnAnutpatteH, maGgalavyatireke ca vighnaprAgabhAvavyatirekaH pratibandhakAbhAvasattvena vighnotpatteriti vighnaprAgabhAvastajanya iti bhaavH| nanu yasmin satyagrimakSaNe yasya sattvamityatra yadvyatireke yasyAsattvamityatra ca sati saptamyAH sAmAnAdhikaraNyamAtramartho vyApakatvaM vA ? nAdyaH, atiprasaGgAt; sAmagrIkSaNe udAsInasattve'pi kAryasattvAt , yatkizcit kAraNAbhAvasthale udAsInAbhAvAdapi kAryAbhAvAt / na ca svasvavyApyetarayAvatkAraNasamavadhAne yatsattve yatsattvaM yadvyatireke yavyatireka iti vaktavyam ; svapadazca kAraNatvAbhimataparamiti vAcyaM, vighnaprAgabhAvAdeH kAraNAbhAvenAvyAptyApattaH, yatsattve yatsattvamityanvayadalasya vyarthatApattazca / nAkAraNasya svetarayAvatkAraNakAle svAbhAvena kaaryaabhaavH| 1. vighnakAraNatayA maGgalaprAgabhAvasyAgrahaNe ityarthaH / 2. vighnaprAgabhAvAderakAraNakatvena tatkAraNatvAbhimatasya tatkAraNasya cAprasiddhathA svasvavyApyetarayAvatkAraNaghaTitoktajanyatvasya durghaTatayA tatrAvyAptiriti bhaavH| 3. yad yasya kAryasya na kAraNaM tasyAbhAve'pi taditaratatkAryayAvatkAraNasamavadhAne tatkArya. . . . vyatirekasyAbhAvena vyatirekadalAdeva tatkArye tadakAraNajanyatvApattervAraNasambhavena 'yatsattve yatsattvam' ityanvayadalaM vyrthmityaashyH| .
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau sarahasse nAntyaH, vighnaprAgabhAvAdermaGgalAdyajanyatvApattestavyatireke'pi tasyAnAditvena pUrvakSaNe sattvAt , ghaTAdyavyAptyApattezca daNDAdivirahe'pi ghaTAdyanuvRtteH / na ca vyatirekaH prAgabhAvaH, jJAnAderItmAdhajanyatvApatteH, prAMgabhAve'vyAptyApattezca / aMta evAsattvamutpattivyatireka iti parAstam / kiJca, yathA tathAsta vyatirekapadArtho'sattvapadArthazca; sarvathaiva "yugapadutpannavinaSTeSvanyathAsiddheSu cAtivyAptiH, svasya svajanyatApattizca anvayadalavyarthatApattizca / / atrAhuH-yadadhIno yasya samayasambandho yadvyatirekaprayukto yavyatirekastadeva tjnymityrthH| adhInatvaJca 'ghaTasyaitatsamayasambandho daNDAdhIna' ityAdivilakSaNapratItisAkSikaH svarUpasambandhavizeSaH / prayuktatvamapi 'daNDAbhAvAd ghaTAbhAva' ityAdipratItisAkSikaH svarUpasambandhavizeSaH / na cAnyataradalavaiyarthyam , na prakAraNAdhInaM kAryasattvam , akAraNAbhAvaprayukto vA kAryAbhAva iti vAcyaM,"lakSaNadvaye tAtparyAt / vastutasta svasvavyApyetaraprAgabhAvanAzakasakalasamavadhAne sati yadvyatireke'grimakSaNe yasya vyatirekaH, yasya sattve'grimakSaNe yasya sattvaM, tattajjanyamityarthaH / svapadaM kAraNatvenAbhimataparam, asti ca kvaciddaNDadaNDavyApyetaraghaTaprAgabhAvanAzakasAkalye daNDavyatireke'ne ghaTavyatirekaH, daNDasattve ca ghaTasattvamiti sa ttsaadhyH| 1. sati-saptamyA vyApakatvamartha iti pakSa ityarthaH / 2. maGgalavyatirekepItyarthaH / 3. vighnaprAgabhAvasyetyarthaH / 4, tathA ca daNDAdivyatireke ghaTAdiprAgabhAvasya sattvAnna ghaTAdAvavyAptiriti bhAvaH / Atmavyatirikte jJAnAdiprAgabhAvasyAsattvAditi hRdayam / 6. prAgabhAvasya prAgabhAvAbhAvAdityAzayaH / 7. prAgabhAve'vyAptyApatterevetyarthaH / 8. yatkAryavyaktyA sahaiva ye padArthA utpadyante vinazyanti ca, teSu tatkAryakAraNasattve sattvasya tatkAryakAraNavyatireke'sattvasya ca sattvena tatkAryakAraNajanyatvApattiriti bhaavH| anyathAsiddhinirUpakeSu ityarthaH / tathA ca ghaTAdau daNDatvatadvayApyetarayAvadghaTakAraNasattve daNDatvAdisattve sattvasya daNDatvAdivyatireke'sattvasya ca sattvena daNDatvAdijanyatvA pttirityaashyH| 10. kAryavyatirekasyAkAraNavyatirekavyApakatvAbhAvAd vyatirekadalenaiva kArye'kAraNajanyatvA pattervAraNasambhavenAnvayadalasya vaiyarthyamiti bhAvaH / 11. yadadhIno yasya samayasambandhaH, sa tajjanya ityekaM lakSaNam, yadvayatirekaprayukto yadvapatirekaH sa tajjanya iti cAparaM lakSaNamityAzayaH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH 46 rAsabhAdau tu naivam , rAsabhatavyApyetarasakalaghaTaprAgabhAvanAzakasya yAvadghaTotpAdakasya samavadhAne sati kacidapi rAsamavyatirekeNa ghttvytirekaasiddheH| atra prAgabhAvapadaM na 'sAdhyatvenAbhimataprAgabhAvaparam , vighnaprAgabhAvAdAvavyAptyApatteH, prAgabhAvasya prAgabhAvAbhAvAt / na vA yatkiJcitprAgabhAvaparamudAsIne'pyativyApteghaMTasAmagryabhAvasthale paTaprAgabhAvanAzakasakalasamavadhAna udAsInavyatirekeNApi ghaTavyatirekAta / na vA prAgabhAvasAmAnyaparama , asambhavAtaH kutrApi tannAzakasakalasamavadhAnAbhAvAt / kintu sAdhyatvenAbhimataM yattaditaratadIyabhinnaprAgabhAvAnyaprAgabhAvaparam / ghaTAdisthale sAdhyatvAbhimato ghaTAdiH, taditarastadIyabhinnaprAgabhAvaH2 paTAdiprAgabhAvaH, tadanyo ghaTaprAgabhAva eva / vighnaprAgabhAvasthale tu sAdhyatvAbhimato vighnaprAgabhAvaH, taditarastadIyabhinnaprAgabhAvaH paTAdiprAgabhAvaH, tadanyaprAgabhAvo vighnaprAgabhAva eva / yadvA sAdhyatvAbhimataM yattaniSThatvatannirUpitatvayoranyatarAzrayasya pratiyogitvasya nirUpako yaH prAgabhAvaH, tatparam / ghaTAdisthale sAdhyatvAbhimato ghaTAdiH, tanniSThatvatannirUpitatvayoranyatarAzrayapratiyogitvaM ghaTAdiniSThapratiyogitvameva tannirUpakaprAgabhAvo ghttaadipraagbhaavH| vighnaprAgabhAvasthale tu sAdhyatvAbhimato vighnaprAgabhAvaH, taniSThatvatannirUpitatvayoranyatarAzrayapratiyogitvaM vighnaprAgabhAvanirUpitapratiyogitvameva; tannirUpakaprAgabhAvo vighnaprAgabhAva ev| ghaTaprAgabhAvanAzakasakalasamavadhAne daNDavyatireka evAsiddhaH, daNDasyApi yAvanmadhyapAtitvAd ataH 'svetareti' / ghaTaprAgabhAvanAzakacakrabhramyAdirUpadaNDavyApAracakrAdisakalakAraNasamavadhAne daNDavyatireke ghaTavyatireko'siddhaH, bhramyAdisattve daNDAsattve'pyavazyaM ghaTotpatteH ataH 'svavyApyetare'ti / na ca maGgalatavyApyetaravighnaprAgabhAvanAzakasakalasamavadhAne maGgalasattva iti viruddha, maGgalAbhAvasyApi vighnaprAgabhAvanAzakayAvanmadhyapAtitvAt ; maGgalasya vighnapratibandhakatayA tadabhAvasya vighnotpAdakatvena tatprAgabhAvanAzakatvAditi vAcyaM, svAbhAvetaratvenApi tadvizeSaNAt / maGgalatavyApyatadabhAvetaravighnaprAgabhAvanAzakasakalasamavadhAnadazAyAM maGgalavyatireke vighnaprAgabhAvavyatireko viruddhaH, vighnaprAgabhAvasyApi vighnpraagbhaavnaashkyaavnmdhypaatitvaat| evaM tAdRzaprAgabhAvanAzakasakalasamavadhAnadazAyAMdaNDasattve ghaTasattvamapi viruddhaM, ghaTaprAgabhAvasyApi ghaTaprAgabhAvanAzakayAvadantargatatvAd, ato'grimakSaNa iti / 1. sAdhyatvenAbhimatasya prAgabhAvaparamityarthaH / 2. tadIyabhedavataH prAgabhAva ityarthaH / 3. pratiyogitAyA nirUpakaH prAgabhAva ityarthaH / . 7
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye ata eva yatra vinAbhAvaH svataHsiddhaH, tatra maGgalasyAanvayadalamAtropAdAne udAsInajanyatApi ghaTe syAt , ghaTaprAgabhAvanAzakasakalasamavadhAne udAsInasattve'pi ghaTasattvAd , ato vyatirekadalam / vyatirekadalamAtropAdAne rAsabhAdisAdhyatvamapi vighnaprAgabhAve syAt , vighnaprAgabhAvanAzakasakalasamavadhAne rAsabhavyatireke sati tadanantaraM vighnotpAdena tatprAgabhAvavyatirekAvazyambhAvAdanvayadalopAdAnaM, tadupAdAne ca yathoktasakalasamavadhAne rAsabhasattve'pi vighnasyaivotpAdena vighnpraagbhaavaasttvaannaatiprsnggH| na ca ghaTAderdaNDAvayavacakrAvayavAdijanyatvApattiriti vAcyam, ananyathAsiddhayavyatireka iti vivakSitatvAt / idazvAnityAnAM janyatAyA lakSaNam , ato ghaTAdernezvarabuddhathAdyajanyatvApattiriti saGkepaH / nanu yasmin satyasimakSaNe yasyotpattiH, yadvyatireke cAnutpattiH, tattajanyamityeva janyatAlakSaNam , na tu yathoktam / tathA ca vighnaprAgabhAvasyotpattivirahAt kathaM maGgalajanyatvamityata Aha 'na tvi'ti / 'asataH sattvam' asataH sattvaghaTitam , utpattighaTitamiti yAvat / vighnaprAgabhAve'nvayadalaM saGgamayati 'asti ceti, 'vighnakAraNe'ti, 'vighnakAraNam' maGgalaprAgabhAvaH, taddhvaMso maGgalaM tasmin stiityrthH| 'tathAtvaM' sattvam / 'tAvati samaya' iti ArambhAnantaraM yAvatA kAlena samAptiH, tAvatsamayavRttitvaviziSTivighnaprAgabhAvazcetyarthaH / na sAkSAditi maGgalasyAzutaravinAzitvena tAvatkAlAnavasthAyitvAditi bhAvaH / 'tathA' vighnasaMsargAbhAvasya dvaartaa| ___ nanvadRSTAbhyupagame tadeva sAkSAt samAptijanakamastu , kiM vighnasaMsargAbhAvasya dvAratvenetyata Aha 'evamiti / saMsargAbhAvasya dvaartvenetyrthH| 'nivighnamiti, iti kAmanayA' ityuddizya, 'AcAro'pi' maGgale ziSTapravRttirapi / tathA ca vighnsNsrgaabhaavvishissttsmaaptyuddeshykmngglgocrshissttprvRttirpiityrthH| ziSTatvaM bhramAjanyatvam / 'saGgacchata' iti / anyathA vighnasaMsargAbhAvasya maGgalAjanyatve viziSTasamAptyuddezyakapravRttau vizeSaNobhUtavighnasaMsargAbhAvasyApyudezyatayA tatpravRtteniyamato'ziSTatvApatteH, taduddezyakatatpravRttI tatsAdhanatAjJAnasya hetutayA bhramarUpasya vighnasaMsargAbhAvasAdhanatAjJAnasya tatra hetutvAditi bhaavH| nanu tathApi vighnadhvaMsa eva vyApAro'stu, kimajanyasya vighnaprAgabhAvasya vyApAratvena ? viziSTasamAptyuhezyakapravRttau vighraprAgabhAvasyohazyatve mAnAbhAvAdityata Aha 'ata eveti / yata eva vighnaprAgabhAvasyApi vyApAratvam
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH kiJcitkaratvena vedAprAmANyamiti nirastam / anAgatavighnAmAvasya' tatrApi sAdhyatvAt / "sarve vighnAH zamaM yAnti" iti yatra vinAyakasta vapAThAdau zrutamasti, tatra tata eva pramattAnuSThitasamAteranAdau saMsAre'vazyaM tadAcArAt, tathA ca tena samaM maGgalasya vikalpa eva / ata evetyrthH| 'akiJcitkaratvena' vighnasaMsargAbhAvarUpavyApArAnupadhAyakatvena, 'vevAprAmANyamiti' vizeSaNIbhUtavighnasaMsargAbhAvasyApi maGgale kAraNatAgrAhakasya "nirvighnasamAptikAmo maGgalamAcaret" iti maGgale vishissttsmaaptisaadhntaabodhkvedsyaapraamaannymityrthH| yadyapi phalopadhAyakatvaM na vedArthaH, kintu svruupyogytvm| tacca kvacit phalAnupadhAne'pi sambhavati, iti kuto vedasyAprAmANyam ? tathApi sAGgavedabodhitakarmatvavyApakaM phalopadhAnam , atastadabhAvena sAGge tasmin sAGgavedabodhitakarmatvAbhAvaH sidhyan tadbodhakavidhervedatvAbhAvamAdAya sidhyati / vadatvAbhAvaH sidhyan zabdatadupajIvipramANAtiriktapramANajanyapramityaviSayArthake tasmin pramANatvAbhAvamAdAyaiva paryavasyatIti krameNa vedasyAprAmANyamiti bhAvaH / 'anAgatavinAbhAvasya, anAgatavighnaprAgabhAvopadhAyakatvasya, 'tatrApi' maGgale'pi 'sAdhyatvAt vedabodhitatvAt / nanu maGgalajanyApUrvasya svotpattyavacchedakajAtIyatvasambandhena maGgalakartRzarIraniSThatayaiva kAraNatvaM vAcyam, anyathA samavAyasambandhenAtmaniSThatayA kAraNatve janmAntarIyagranthasamAptimuddizyApi maGgale ziSTapravRttyApatteH / tathA ca pramattazarIrAnuSThitasamAptiH kathaM syAt ? taccharIre tena sambandhena maGgalajanyApUrvavirahAdityata Aha 'sarve vighnA' iti / 'pAThaH' tadanukUlakaNThAbhighAtAdiH, 'tata eva' tajjanyApUrvata eva , 'tadAcArAt' janmAntare tadAcaraNAt / nanvevaM yathoktasambandhena maGgalajanyAdRSTaM vyabhicAryavetyata Aha 'tathA ceti / 'maGgalasya' maGgalajanyApUrvasya 'vikalpa eva' iti maGgalanAzyatAvacchedakavaijAtyAkrAntavighnasthalIyasamApti prati maGgalajanyApUrva hetuH, tAdRzasthalIyetarasamApti prati ca vinAyakastavapAThAdijanyamapUrva hetuH, kAraNatvaJca vrIhiyava. karaNakayAgavat parasparAbhAvaviziSTatvena, tena nobhayoranuSThAne parasparaviruddhatatkAryadvayaprasaGga ityrthH| na ca vinAyakastavapAThAdijanyApUrvasya sAmAnyataH samAptimAtraM pratyeva hetutvamastu, sarvatrAntato janmAntarIyasyeva tasya suvacatvAt / 1. anAgatavighnAnutpAdasyeti kha0, anAgatavighnaprAgabhAvasyeti ga0 /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasyai yatra ca sAGge maGgale satyapi na phalaM tatra vighnabhUyastvAditi tanna; _ evaJca vrIhiyavavat parasparAbhAvaviziSTatvena kAraNatvAnabhyupagame'pi na kSatiriti vAcyam , sarvatra vinAyakAdistavapAThAdijanyApUrvakalpane gauravAt ; phalamukhagauravasyApi doSatvAditi bhAvaH / / __ samApti pratyanvayavyabhicAramuddharati 'yati / 'sAGga' sakalavaidikAGgasampanne, 'na phalam' na samAptiH, 'vighnabhUyastvAt' bhUyojAtIyavighnasattvAt , yanmaGgalaM kRtaM tadanAzyajAtIyavighnasattvAditi yAvat / natistutyAdibhedena maGgalasya vibhinnatayA maGgalatvasya sarvasAdhAraNasyaikasya durvacatayA parasparavyAvRttavighnaniSThavaijAtyAnAmeva pratyekaM nAzyatAvacchedakatvAditi bhAvaH / na caivaM' kAraNAntarAbhAvena kvacit phalAnupadhAne samAptisAdhanatAbodhakavedasyoktakrameNAprAmANyasiddhiprasaGga iti vAcyam , samAptijanane vighnasAmAnyAbhAvasyApyaGgatayA sAGgatvAbhAvAdeva sAGgavedabodhitakarmatvAbhAvasiddhisambhavenAprAmANyAsiddheriti hRdayam / __prAzvastu vighnabhUyastvAdi'tyasya kRtamaGgalamapekSya vighnAnAM bhUyastvAdityarthaH / tathA ca vighnasamasaGkhathamaGgalatvena vinanAzakatayA kRtamaGgalatastatsamasaGkhyavighnanAze'pi vighnAntarasattvAnna samAptiH, maGgalatvaJca zaktivizeSasambandhena maGgalapadavattvaM, vinatvaJca maGgalanAzyatAvacchedakatayA siddhA natistutyAdinAzyasakalAdRSTasAdhAraNyekaiva jAtiriti bhAva ityAhuH, tadasat ; sAmAnyato vinnasamasaGghayamaGgalatvena nAzakatve'pyekamaGgalataH sarvavighnanAzasya durvAratvAt , ekamaGgalasyApyekavighnasamasaGghayatvAt / na caikavighnanAzaM pratyekamaGgalatvena, 1. sAGge maGgale satyapItyarthaH / 2. vidyamAnamaGgalAnAzyavighnasattayA vighnasAmAnyAbhAvarUpakAraNAbhAvenetyarthaH / 3. samAptyanutpAda ityarthaH / / 4. phalopadhAyakatvAbhAvena sAGgavedabodhitakarmatvAbhAvaH sAdhyamAnaH sAGge maGgale veda bodhitatvAbhAvamAdAya siddhyati, vedabodhitatvAbhAvazca tasya samAptisAdhanatAbodhakavAkye vedatvAbhAvasiddhyA upapadyate, vedatvAbhAvazca vedatvaghaTakavizeSaNabhAgAzraye tAdRzavAkye vedatvaghaTakaprAmANyarUpavizeSyasyAbhAvamAdAya sidadhyatIti krameNetyarthaH / 5. prAmANyAsiddhiprasaGga iti kh0|| 6. svanAzyavighnavijAtIyavighnasamavahite maGgale vighnasAmAnyAbhAvarUpAGgavaikalyena saanggtvaabhaavH| tata eva ca tatra sAGgavedabodhitakarmatvAbhAvasya siddhisambhavena tatra vedabodhitatvAbhAvasiddha ranAvazyakatayA tadartha tasya samAptisAdhakatAbodhakavAkye vedatvAbhAvasAdhanasya niSprayojanatvena na tatra vedatvaghaTakasya prAmANyasyAbhAvasiddhirityAzayaH /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH vighnAnutpAdasya vyApAratve mAnAbhAvAt , saMsargAbhAvatvena hetutvAt / tathaiva vyApAratvam / taca prAgabhAve'pyastIti cet , na; atyantAbhAvavinadvayanAzaM prati maGgaladvayatvena, vighnatrayanAzaM prati maGgalatrayatvenetyAdiprAtisvikarUpeNa nAzyanAzakabhAva iti vAcyaM, tathApi bhUyovighnasthale ekadvathAdimaGgalata ekadvayAdivighna [ nAzo bhavan ] nAzasya bhavanena vinigamanAviraheNa sarveSAmeva vighnAnAM nAzasya durvAratvAt / ___kecittu maGgalatvena vighnatvenaiva nAzyanAzakabhAvaH, kAryakAraNabhAvastu ekavighnasyalIyasamAptau ekamaGgalatvena, vighnadvayasthalIyasamAptau maGgaladvayatvena, vighnatrayasthalIyasamAptau maGgalatrayatvenetyAdiprAtisvikarUpeNa / vighnasthalIyatvaJca prAkniruktameva / tena kRte'pi maGgale vighnasya tato bhUyastvAnna 'siddhirityAhuH, tadapyasat ; vighnabhUyastve'pi ekadvayAdimaGgalAdekadvayAdivighnasthalIyasamAptyApatterdurvAratvAt kAraNasattvAditi kRtaM pallavitena / vighnAnutpAdasyeti vighnaprAgabhAvasyetyarthaH / 'vyApAratve' maGgalajanyatve, 'mAnAbhAvAditi vighnaprAgabhAvaM prati maGgalasyAnanyathAsiddhatve mAnAbhAvAt / yathoktajanyatAyA api ananyathAsiddhatvaghaTitatvAd yathoktarUpamapekSya lAghavena tatkAraNakatvasyaiva tajjanyatAtmakatvAcca / ___ na ca yatra svataHsiddho vighnAbhAvaH, tatratyamaGgalapakSakaphalopadhAnAbhAvahetukasAGgavedabodhitakarmatvAbhAvAnumAnAduktakrameNa nirvighnasamAptikAmo maGgalamAcaret' iti vedAprAmANyasiddhiprasaGga eva vighnaprAgabhAvasya maGgalajanyatve mAnam / ata eva yathoktarUpasya gurutve'pi tadeva janyatvaM, prAmANikagauravasyAdoSatvAditi vAcyam ; vighnadhvaMsajanane vighnasyApyaGgatayA sAGgatvAbhAvAdeva tatra' sAGgavedabodhitakarmatvAbhAvasiddhisambhavenAprAmANyasiddhiprasaGgavirahAt / anyathA tanmate'pi yatra kRte'pi maGgale na samAptiH, tatra samAptyupadhAyakatvAbhAvena vedAprAmANyasiddhiprasaGgasya durvAratvAt / yatra vighnasya prAgabhAvo nAsti, tatra vedAprAmANyasiddhiprasaGgasya durvAratvAcceti bhAvaH / / vighnadhvaMsasya vyApAratAyA ubhayasiddhatvAbhimAnena zaGkate 'saMsargAbhAvatvene ti vighnsNsrgaabhaavtvenetyrthH| 'hetutvAt' maGgalajanyavighnadhvaMsasya samAptau hetutvAt / 'tathaiva' vighnasaMsargAbhAvatvenaiva, 'vyApAratvaM' vighnadhvaMsasya maGgalajanyatvam , vyApArasya phalaM prati yena rUpeNa kAraNatvaM tenaiva rUpeNa karaNajanyatvasyautsargikatvAd jJAnasaMskArAdirathale tathA dRSTatvAditi bhAvaH / tacca' vighnasaMsargAbhAvatvaJca, 1. asmAt pUrva maGgalasamAptyoriti yojyam / 2. na samAptiriti k.| 3. svataHsiddhavighnavirahavaniSThe maGgale ityrthH|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 sattvacintAmaNau sarahasye syApi vyaapaartvaaptteH| svataHsiddhasya tasya na hetutvaM yadi, tadA prAgabhAve'pi tulyam / kiJca, yatra maGgalaM na, tatra niyamena vighnakAraNamasti, yena tannAzadvArA prAgabhAvasya sAdhyatvam / evamapi yatra vighnAnutpAdo'pi svataHsiddhaH, tatra maGgalamakizcitkarameva / vighnadhvaMsAnutpAdayorArabdhanirvAhakAlAvasthAyinomaGgalAdevotpatterna 'atyantAbhAvasyApI'ti, tatrApi vighnasaMsargAbhAvatvasattvAditi bhAvaH / 'svataHsiddhasye'ti nityasyetyarthaH, 'tasya' vighnAtyantAbhAvasya, 'hetutvaM' samAptihetutvameva, na tu yathoktamaGgalajanyatvam / ato ma vyApAratvamiti shessH| 'prayabhAve'pi tulyamiti vighnaprAgabhAvasyApi samAptihetutvameva, na tu yathoktamaGgalajanyatvam / tatra maGgalasyAnanyathAsiddhatve mAnAbhAvAt / yathoktajanyatAyAmapyananyathAsiddhatvapravezasyAvazyakatvAdityarthaH / nanu yathA pratyavAyAnutpAdamuddizya sandhyAvandanAdau ziSTapravRtteH pratyavAyAnutpAdasya sandhyAvandanAdijanyatvaM, tathA vighnAnutpAdamuddizyApi maGgale ziSTapravRttevighnaprAgabhAvasyApi maGgalajanyatvamAvazyakam / ata eva yathoktarUpasya gurutve'pi tadeva janyatvaM, prAmANikagauravasyAdoSatvAdityanuzayAdAha 'kiJceti / 'vinakAraNaM' maGgalAbhAvetaravighnotpAdakakAraNakalApaH, maGgalAbhAvetaravighnaprAgabhAvanAzakakAraNakalApa iti yAvat / 'tannAzadvAre'ti' vinakAraNaM maGgalajAdRSTaprAgabhAvaH, tannAzo'dRSTaM tddvaaretyrthH| 'prAgabhAvasya' vighnaprAgabhAvasya, 'sAdhyatvaM' sarvatra maGgalasAdhyatvam / tathA ca yanmaGgalavyakteranantaraM samAptiparyantaM madhye vighnaprAgabhAvanAzakAntarasamavadhAnameva na jAtaM, tanmaGgalavyaktarevoktarUpajanyatvaM na vighnaprAgabhAvasyeti bhaavH|| nanu mAstu tanmaGgalavyaktijanyatvaM, vighnaprAgabhAvasya kinazchinnamityata Aha 'evamapI'ti, evaLacetyarthaH / 'vighnAnutpAdo'pIti, apinA vighnadhvaMsasamuccayaH / vighnAnutpAdasya svataHsiddhatvaM vighnaprAgabhAvanAzakAntarAbhAvAdhInatvaM, vighnadhvaMsasya svataHsiddhatvaM janmAntarArjitamaGgalAt siddhatvam / 'akiJcitkarameva' vyApArIbhUtavighnasaMsargAbhAvAnupadhAyakameva / nanu tatra tadanupadhAyakatve'pi na kSatiH, vedAprAmANyasiddhiprasaGganirAsasya tvaduktarItyaiva sukaratvAdityasvarasAttAvatItyAdhuktaM dUSayati 'vighnadhvaMse ti| 'sthAyino' 1. taddhvaMsadvAretIti ka0, ga0, gha0, ca0 / 2. vighnakAraNanAzadvArA sAdhyatvarUpetyarthaH / 3. 'tAvati samaye duritAnutpAdazca' ityAdimUloktamityarthaH /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH tadarthamadRSTadvAratA / maGgalasya vikalpenAnvaye ziSTainiyamato maGgalAnuSThAnaM na syAdityuktam / kiJca, pradhAnatve sAGgamaGgalamAtraM na samAptihetuH, tasmin satyapi tadabhAvAt / sthAyitvaviziSTayoH, viziSTasyAnatiriktatvAditi bhaavH| 'tadartha' tAvatsamayavRttitvaviziSTavighnaprAgabhAvArtham / na ca maGgalasyAzuvinAzitayA tAvatAM samayAnAM tena jananAsambhavAdapUrvasvIkAra iti vAcyaM, samayAnAM maGgalajanyatve mAnAbhAvAditi bhaavH| nanu maGgalAnantaraM samAptipUrva madhye vighnajanakakarmAnuSThAne vighnotpatti pratibandhArthamadRSTAbhyupagamaH, maGgalasyAzuvinAzitayA tena tAvatkAlaM sAkSAdvighnotpattipratibandhAsambhavAdityarucerAha 'maGgalaspe'ti maGgalajanyApUrvasyetyarthaH / 'anvaye' kAraNatve, 'na syAditi gaNezastavapAThAdijanyAdRSTasattvasambhAvanayA na syAdityarthaH / ekAbhAvaviziSTAparasyaiva janakatvAditi bhAvaH / idamupalakSaNaM, gaNezastavapAThamaGgalayorubhayoranuSThAne'pi samAptidRzyate, tadapi na syAdityapi bodhyam / nanu gaNezastavapAThajanyApUrvamaGgalajanyApUrvayona vikalpena kAraNatvaM, kintu tRNAraNimaNinyAyena yatra gaNezastavapAThamaGgalayoranuSThAnaM, tatra maGgalanAzyavighnasthalIyAsthalIya samAptidvayAnutpAdazca bhUyojAtIyavighnasattvAt / yadvA maGgalajanyApUrvasya tannAzyajAtIyavighnasthalIyasamAptitvaM kAryatAvacchedakaM, gaNezastavapAThAdijanyApUrvasya tattatpAThAdinAzyajAtIyavighnasthalIyasamAptitvaM, na tu maGgalajanyApUrvanAzyajAtIyavighnasthalIyetarasamAptitvam / ata evobhayoranuSThAne'pi kacit phaladarzanaM nAnupapannamityarucerAha 'phiJceti / 'pradhAnatve' apUrvadvArA samAptirUpapradhAnaphalajanakatve, 'tasmin satya gIti sarvajAtIyeSu ekaikamaGgaleSu kRteSvapItyarthaH / 'tadabhAvAt' samApterabhAvAt / tathA ca tatra samAptyApattiriti bhaavH| na ca tatra maGgalAnantarotpannavighnena pratibandhAna samAptyudaya iti vAcyam , maGgalajanyAdRSTasya vighnapratibandhakatayA maGgalAnantaraM samAptiparyantaM vighnAntarotpatterasambhavAditi hRdayam / 1. maGgalamAtramiti kha0 / 2. tatra tayoH katareNApyadRSTajananAsambhavAt, ekasmAdadRSTotpattaye'parAbhAvasyApekSitatvA diti bhaavH| 3. tAdRzavighnasthalIyAnyetyarthaH /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye pracitaM tatheti cet, na; apracitAdapi phalasattvAt / nobhayam , ananugamAt / gurukauramme pracitamanpakauramme'npamiti cet , na ; kvacit tAdRzAdapi phalAsacAt, vaiparItye'pi phalasattvAca / ___ etena bahuvighnazaGkayA bahutaram , alpavighnazaGkayA alpatarazca hetuH tAdRzAcAreNa tAdRzazrutyunnayanAditi nirastam / tAdRzAdapi prAripsitA ___'pracitamiti bahutaraM tattajAtIyamaGgalamityarthaH / 'phalasattvAt' phalodayAt , pracitasyaiva hetutve tataH phalAnudayaH syAditi bhAvaH / apracitAt phalAnudayaprasaGgamuddharati 'nobhayami'ti / 'ubhayaM' pracitamapracitaJca, 'ananugamAdi'ti, yatra sarvajAtIyeSu ekaikamaGgaleSu kRteSvapi na samAptistatsthalIyApracitanamaskArAdivyAvRttasya pracitamaGgalaniSThAnugatakAraNatAvacchedakasyAbhAvAdityarthaH / tathA ca tatra kAryotpattitAdavasthyamiti bhaavH| idamupalakSaNaM, yatrApracitAt samAptiH, tatra pracitasya vyatirekavyabhicAra ityapi bodhyam / gurukarmArambhe' gurutarArabdhakarmasamAptau, pracitaM' bahutaraM, nmskaaraadikmityrthH| 'alpakarmArambhe' alpatarArabdhakarmasamAptau, 'alpaM' 'namaskAratrayAbhAvaviziSTanamaskArAdikam / 'tAhazAdapo ti yatra sarvajAtIyAnyeva trINi trINi maGgalAni kRtAni, tatrApi gurukarmAsamAptaH, yatra sarvajAtIyAnyevaikaikamaGgalAni kRtAni, tatrApyalpatarakarmAsarmAptazcetyarthaH / 'vaparItye'pI'ti pracitAdapyalpatarakarmasamApterapracitAdapi "gurutrkrmsmaapteshcetyrthH| __'bahuvighne'ti 'zaGkitabahutaravighnasamAptau bahutaraM, zaGkitAlpataravighnasamAptau alpataraM maGgalaM hetrityrthH| 'tAhazazrutI ti alpavighnajJAnavAn alpamaGgalaM, bahutaravighnajJAnavAn bahutaramaGgalamAcaredityAkArakazratItyarthaH / 'tAhazAdapI ti bahutaramaGgale kRte'pi zaGkitabahutaravighnasamApteranudayAd alpataramaGgale kRte'pi 1. phalaniSpAdAditi kh0| 2. tAdRzazrutyanumAnAditIti ka0 / / 3. ekajAtIyamaGgalacatuSTayanAzyavighnacatuSTayasthale ekajAtIyamaGga latrayasattve'pi gurutara karmaNaH samAptirna bhavati, evamekajAtIyamaGgaladvayanAzyavighnadvayasthale nAnAjAtIyaikaika maGgalasattve'pyalpatarakarmaNaH samAptinaM bhvtiityrthH| 4. gurutaretyAdipUrva 'vighnAlpatve' iti yojyam / 5. zaGkito bahutaro vighnaH svasmin yena puMsA tadArabdhakarmasamAptAvityarthaH / . 6. ekajAtIyamaGgalaye kRte'pi vighna catuSTayAdisthale zaGkitabahutaravighnasamAptina . bhvtiityrthH|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH samApteH, vaiparItye'pi samAptezca bahutvasya tricaturAdibhAvena', anpatvasya caikadvayAdirUpatayA' ananugamena tAdRzaziSTAcAreNa tAdRzazrutyA bodhayitumazakyatvAca / tasmAnmaGgalaM nAGgaM, na vA pradhAnamiti pUrvapakSasaMkSepaH / ___ iti maGgalavAde puurvpkssH| zahitAlpataravighnasamApteranudayAdityarthaH / 'vaiparotyepoti bahutaravighnajJAnavatospyalpamaGgalAt samAptaH, alpavighnajJAnavato'pi bahutaramaGgalAt 'smaapterityrthH| tathA ca vyatirekavyabhicAra iti bhAvaH / ____ 'tricaturAdibhAvene ti tritvctsstthaadiruuptvenetyrthH| 'ekadvayAdirUpatayA ektvdvitvruuptyaa| na ca dvitvaikatvabhinna saGghathAtvena tritvatvena vA'nugamaH, catarAdisthale'pi trayANAM sattvAditi vAcyam ; maGgalasyAdravyatayA tavRttitritvAdeH saGkhyAnAtmakatvena tavRttitritvatvAderapyananugatatvAditi bhaavH| 'nAGga, na vA pradhAnam' iti nArabdhakarmajanyasamAptijanakaM, na vA tadajanyatadutpattijanakamityarthaH / iti maGgalavAdapUrvapakSarahasyam / 1. asyAgretanena 'bodhayitumazakyatvAt' ityanenAnvayaH / 2. asyApyagrimeNa 'bodhayitumazakyatvAt' ityetenaanvyH| 3. ekajAtIya ekamaGgale kRte'pi vighnadvayasthale zaGkitAlpataravighnasamAptirna bhavatIti bhaavH| 4. 'vastuto vighnAlpatve' iti 'samApta!' ityetatpUrva yojyam / 5. 'samApteH' ityetatpUrvaM 'vastuto vighnabahutve' iti yojyam /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha maGgalavAdasiddhAntapakSaH siddhAntastvArabdhakarmasamAptau maGgalaM nAGga, na vA pradhAnam , ahetutvAt ; kintu prAyazcittavat pradhAnaM vighnadhvaMsaH phalam / ArabdhakarmanirvAhe vighno mA bhUditi kAmanayA tadanuSThAnAd vighnasaMzaye nizcaye vA ziSTAnAM tadAcaraNAd vighnAmAvasyAkAsittatvAca / atha maGgalavAdasiddhAntarahasyam 'ArabdhakarmasamAptAviti ArabdhakarmajanyasamAptAvityarthaH / 'nAGga' nArabdhakarmajanyasamApterupadhAyakaM, 'na vA pradhAnamiti, na vA ArabdhakarmAjanyArabdhakarmotpatterupadhAyakamityarthaH / 'ahetutvAditi maGgale tdubhysvruupyogytvsyaivaabhaavaadityrthH| 'pradhAnamiti aarbdhkrmaajnyphlaantrjnkmityrthH| tadeva phalAntaramAha 'vighnadhvaMsa' iti / nana tasya maGgalaphalatve kiM mAnamityata Aha 'ArabyakarmanirvAhe' iti / 'nirvAhaH' samAptiH, pratibandhakatvaM saptamyarthaH, anvayazcAsya 'vighna' ityanena / 'mA bhUt' mA vartatAM, yathAzrute vighnaprAgabhAvasyaivoddezyatvalAbhAt / 'iti kAmanayA' ityuddizya, 'tadanuSThAnAditi tatra ziSTa pravRtterityarthaH / tathA ca 'maGgalaM vighnadhvaMsajanakaM, vighnadhvaMsoddezyakaziSTapravRttiviSayatvAdi'tyanumAnameva mAnam / ziSTatvaM bhramAjanyatvam / na cedamaprayojaka, taduddezyakapravRttau tatsAdhanatAjJAnasya hetutvAditi bhAvaH / kecittu 'iti kAmanaye'ti yathAzrutamUlAnurodhAt 'maGgalaM vighnadhvaMsajanakaM, vighnadhvaMsakAmanAjanyaziSTapravRttiviSayatvAdi'tyanumAnaM mAnamityAhuH, tadasat ; vighnadhvaMsasvargobhayoddezyakasamUhAlambanaphalakAmanAsahakRtasvargasAdhanatAmAtraviSayakapramAjanyapravRttiviSaye yAgAdau vyabhicArApatteriti dhyeyam / hetvantaramAha 'vighnasaMzayeti / tathA ca maGgalaM vighnadhvaMsajanakam , vighnAjanakatve sati vighnajJAnavatAmeva ziSTapravRttiviSayatvAdityanumeyamiti bhaavH| hetvantaramapyAha 'vighnAbhAvasyeti / 'AkAkSitatvAt' maGgalagocarakAmanAyAH phltvenoddeshytvaat| tathA ca maGgalaM vighnadhvaMsajanakaM, vighnadhvaMsoddezyakaziSTakAmanAviSayatvAdityanumeyam / ziSTatvaM bhramAjanyatvam / na cedamaprayojaka, taduddezyakakAmanAM prati tatsAdhanatAjJAnasya hetatvAditi bhaavH|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH yadi ca nirvighnaM samApyatAmiti kAmanayA tadAcaraNaM, tadApi nAgRhItavizeSaNAnyAyenAhaM 'svargI syAm' ityatra svarga iva vighnAbhAva eva phalaM, na samAptiH, ubhayato vyabhicArAt / nanvevaM nirvighnaM samApyatAmityuddizyApi maGgale ziSTapravRtteH samApterapi phalatvamAvazyakaM, taduddezyakapravRttau tatsAdhanatAjJAnasya hetutvAdityata Aha 'yadi ceti| 'iti kAmanayA' ityuddizya, 'tadAcaraNaM' tatra ziSTapravRttiH, 'nAgRhItavizeSaNAnyAyena' nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSya upajAyata iti nyAyena / bhavanmate'pi vighnadhvaMsasya tatroddezyatAvazyakatayeti shessH| 'ityatra' ityAkArakoddezyatAzAliyAgAdigocarapravRttI, 'svarga iva' svavRttitvopalakSitasvarga iva, 'vighnAbhAva eva phalam' samAptyavyavahitapUrvavartitvopalakSitavighnadhvaMsa eva tAdRzapravRttAvuddezyaH, ubhayato vyabhicArAditi zarIraniSThasambandhenAtmaniSThasambandhena ca maGgalasya samAptiM prati vytirekvybhicaaraadityrthH| maGgalasyAzuvinAzitayA cirakAlAnantarabhAvisamAptyavyavahitapUrva tadanavasthAnAt / na ca vighnadhvaMsadvArA tasya hetRtvAnna vyabhicAra iti vAcyaM, tathA sati janmAntarIyagranthasamAptimuddizyApi tatra ziSTapravRttiprasaGga ityuktatvAt / na ca tajjanyavinnadhvaMsasya svotpattyavacchedakajAtIyatvasambandhena zarIraniSThatayA hetutvAnnAyamatiprasaGga iti vAcyaM, tarhi tajjanyavighnadhvaMsasya pramattAnuSThitasamAptAveva vyabhicArAd vighnasthalIyatvasyoktakrameNa kAryatAvacchedakatvAsambhavAditi bhaavH| etaccopalakSaNaM, samAptitvasya vighnadhvaMsatvApekSayA gurutvAd anugatasya tasya durvacatvAcca / vighnadhvaMsatvaM tu vijAtIyAdRSTadhvaMsatvameva, vaijAtyazca prAyazcittAdinAzyAdRSTavyAvRtto natyAdinAzyatAvacchedakatayA siddho'dRSTaniSTho jAtivizeSaH / 'natyAdibhedena kAryakAraNabhAvabhedastviSyata eva / ata eva nAnAvidhamaGgalAcaraNaM naanaavidhvighnshngkyaa| na caivamekanamaskArAdita eva tatpUrvotpannatannAzyajAtIya1. avacchedakatAsambandhenetyarthaH / 2. samavAyasambandhenetyarthaH / 3. maGgalasya samApti prati vyatirekavyabhicAraM spaSTayati 'maGgalasyAzuvinAzitayA' ityaadinaa| 4. vibhinnajAtIyavighnAtmakAdRSTanAze natyAdirUpaM vibhinnajAtIyaM maGgalaM kAraNaM, na tu sAmAnyato vighnAtmakA sAmAnyanAze maGgalasAmAnyaM hetuH; natyAdinAnAvidhamaGgalasAdhAraNasyaikasya maGgalatvasya, natyAdinAzyanAnAvidhasAdhAraNasyaikasya vighnatvasya cAbhAvAdityarthaH / .
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye samAptistu vighnarUpapratibandhakAbhAve sati lokAvagatasvakAraNAdeva / sakalavighnanAzApattiriti vAcyam , iSTatvAt / ekajAtIyanAnAmaGgalAcaraNaM tu puurvmngglsyaanggvaigunnyshngkyaa| kiJca, samAptau maGgalasya hetatve'pi vighnadhvaMsaM prati hetutvamAvazyakam / tathA cAvazyakatvAt tadevAstu, kiM 'samAptihetutvena / na ca vyApAreNa vyApAriNo nAnyathAsiddhiriti vAcyaM, vighnasya pratibandhakatayA tadatyantAbhAvasyaiva samApti hetutvena vighnadhvaMse vyApAratvasyaivAsiddheH / vighnadhvaMsasyApi samAptau pRthaka kAraNatvakalpane ca mhaagaurvaaptteH| samAptau vighnadhvaMsatatsAmAnyAtyantAbhAvamaGgalAnAM trayANAM kAraNatvasya vighnadhvaMsaM prati maGgalakAraNatvasya ca kalpanIyatvAdityapi bodhyam / kecittu 'bhayato vyabhicArAt' ityasya anvayato vyatirekatazca maGgalasya samAptiM prati vyabhicAritvAdityartha ityaahuH|| nanvevaM samAptiH kiMhetukA syAdityata Aha 'samAptistviti / atrAcAryAnuyAyino vighnadhvaMsa iva samAptima jAyatAmiti samAptimuddizyApi maGgale ziSTapravRttervighnadhvaMsavat samAptirapi maGgalaphalam / na ca samApti muddizya maGgalAcaraNamevAsiddhamiti vAcyam , asaGkhathasaMsAre maNikRnmate' pyavazyaM kenacit tAmuddizya maGgalAnuSThAnAt / na ca tAmuddizya maGgalAcaraNaM maGgale samAptisAdhanatAbhramajanyaM, lAghavAt tathaiva kalpanAditi vAcyam / tarhi vighnadhvaMsamuddizya maGgalAcaraNamapi bhramajanyaM lAghavAditi niSphalameva maGgalAcaraNamiti jitaM cArvAkaiH / yadi ca tadAcArasya bhramAjanyatvaM tajjanakavighnadhvaMsajanakatAjJAnasya bhrametaratvazcAnubhavasiddhamiti gauravaM prAmANikaM, tadA prakRte'pi tulyam / na ca maGgalaM na sAkSAt samAptihetuH, asthiratvAt , na vA vighnadhvaMsadvArA, vighnAtyantAbhAvasyaiva samAptihetutvAt / atyantAbhAvastu na dvAram , ajanyatvAdityanAyatyA vighnadhvaMsajanakatvameva tasyeti vAcyaM, samAptihetatAyAM pramANasiddhAyAmanAyatyA apUrvasyaiva dvAratvakalpanAd vighnadhvaMsasambandhenaiva sAkSAddhetutvasyApi suvacatvAcca / anvayavyabhicArasya cAnupadaM granthakRtaiva niraakrissymaanntvaat| na caivaM janmAntarIyagranthasamAptimuddizyApi maGgale ziSTapravRttiprasaGga iti vAcyam, iSTatvAt / asaJjayasaMsAre maNikRnmate'pyavazyaM janmAntarIyagranthasamAptimuddizya kenacinmaGgalAcaraNAtU, tasya ca bhramajanyatve mAnAbhAvAt / 1. samApti prati maGgalamanyathAsiddhaM, tajjanyAd vighnadhvaMsAdeva tadutpattisambhavAditi bhAvaH /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH pracitApracitadevatAstutyAdisAGgamaGgalAt pratyekaM vighnadhvaMso bhavatyeva / ato vaidike phalanizcayAnmaGgale pravRttiH / na ca vedAprAmANyam , samAptyabhAvazca kvacit prAcInavighnabhUyastvAt , kvacinmaGgalAnantarotpannavighnAt, kvacillokAvagatakAraNAbhAvAt / prAripsitavighnadhvaMsazca na maGgalaM vinA, na ca prAyazcittena zaGkitavighnavinAzaH, vighnasaMzaye tadanupadezAt / na ca kAmanopAdhikarttavyatve na ca tathApi samAptitvasyaikasyAnugatasyAbhAvAt kAryatAvacchedakaM durvacamiti vAcyam , kAraNatve pramANasiddhe'nAyatyA ananugatasyaiva kAryatAvacchedakatvAt / na caivaM vighnasattve'pi samAptyutpAdApattiH, anAdau saMsAre'ntato janmAntaro. tpannavighnadhvaMsasambandhena maGgalasattvAditi vAcyaM, vighnasya pratibandhakatayA tatsAmAnyAbhAvasyApi hetutvAt , kevalamAcArAnurodhenaiva maGgalasya hetutvakalpanAdityAhuH, tadasat ; tathA sati yaduddizya yat kriyate tasyaiva taddhetutayA caityavandanAderapi svargAdihetutvApatteH, tatrApi tajjanakIbhUtajJAnasya bhramatvamAdAya vivAdasambhavAditi dik / nanu maGgale sati yatra samAptyanudayastatra kRte'pi sAGgamaGgale vighnadhvaMsAnudayAdanvayavyabhicAra ityata Aha 'pracite'ti / 'pratyekami'ti stutinAzyAnAM sarveSAM stutito nAzaH / natyAdinAzyAnAM natyAdito nAzo bhavatyevetyarthaH / svataHsiddhavighnAsattvasthale ca maGgalasya sAGgatvameva nAsti, vighnasyApyaGgatvAt , maGgalakatturvighnAsattve mAnAbhAvAcceti bhAvaH / 'ataH' iti / 'phalanizcayAt' sakalAGgasampattau phalAvazyambhAvanizcayAt , 'vaidike maGgale pravRttiriti yojanA / 'pravRttiH' niSkampapravRttiH, 'prAcInavighnabhUyastvAditi prAcInAnAM vighnAnAM bhUyojAtIyatvAdityarthaH / tathA ca yanmaGgalaM kRtaM tadanAzyajAtIyasattvAditi phalitam / nanu yatra sarvajAtIyAnyeva maGgalAni kRtAni, tatra samAptyabhAvo na syAdityata Aha 'kvacinmaGgalAnantare'ti / pApotpAdakakAraNAnAM yatra bAdhastatrAha 'kvacillokAvagate'ti / nanu tathApi yatra prAyazcittAdito vighnanAzaH, tatra vyatirekavyabhicAra ityata Aha prAripsite'ti / mngglnaashyjaatiiyvighnnaashshcetyrthH| nanu yathA vighnasaMzayAnmaGgalAcaraNe'pi phalam , evaM brahmavadhAdiprAyazcitte'pi syAdityata Aha, 'na ceti, na hItyarthaH / 'prAyazcittena' brahmavadhAdiprAyazcittana, 'zaGkitavighnanAzaH' zaGkitaduritanAzaH, "vighnasaMzaye' duritasaMzaye; 'kAmanopAdhikartavyatve'
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 tattvacintAmaNau sarahasye niyatamanuSThAnaM na syAditi vAcyam ; ArabdhakarmakAraNapratibandhakAmAvopAyatvenAvazyaM tadanuSThAnAt / tena vinA pratibandhakAbhAve'sati karmAnatpatteH / na ca pradhAnatve nAnyadApi tatkaraNaM, niyatasamayaziSTAcArAnumitazrutyA kArambhasamaye tatkarttavyatvavodhanAt , darzArambhasamaye ArambhaNIyAvat / vighnasaMsargAbhAvazca samAptihetuH / sa ca kvacit svataHsiddhaH, kvcinmngglsaadhyH| ata eva maGgalaM vinApi janmAntarAnuvartamAnavighnAvighnadhvaMsakAmanAdhInapravRttiviSayatve, 'niyatamanuSThAnaM na syAditi, yasya vighnajJAnaM nAsti tasyAnuSThAnaM na syaadityrthH| atreSTApattimAha 'ArabdhakarmakAraNe'ti, ArabdhakarmasamAptikAraNetyarthaH / 'pratibandhakAmAvogAyatvena' tatpratibandhakadhvaMsopAyatvajJAnena, 'avazyaM tadanuSThAnAditi, vighnajJAnavataivAvazyaM tdnusstthaanaadityrthH| nanu maGgalasya samAptAvajanakatve yatra maGgalaM na kRtaM, tatra vighnadhvaMso mAsta, samAptista syAdevatyata Aha 'tena vine'ti / 'pratibandhakAbhAvAbhAve' pratibandhakIbhUtavighnasattve, 'pratibandhakAbhAve asatIti paatthe'pyymevaarthH| 'karmAnutpatteH' karmAsamApteH / 'na ceti / 'pradhAnatve' vighnadhvaMsamAtrajanakatve, samAptyajanakatva iti yAvat / 'anyadApi' kartavyakarmacikorSAkAlAtiriktakAle'pi, tatkaraNamiti phalajanakaM syAditi shessH| 'niyatasamaye'ti tAdRzacikIrSAkAlaniyatetyarthaH, 'karbhArambhasamaye'ti, karttavyakarmacikIrSAkAla ityarthaH, 'darzArambhasamaye' darzacikIrSAsamaye / tathA ca maGgalena vighnadhvaMsajanane karttavyakarmapratibandhakIbhUtavighnadhvaMsagocarecchAdijananakrameNa maGgalajananadvArA karttavyakarmacikIrSApyaGgam , anyathA samApteH phalatve'pi bhrAntyA phalAntarakAmanayA anyadA kRtAnmaGgalAd vighnadhvaMsotpattedurvAratvAditi bhAvaH / nanu bhavanmate maGgalasya vighnadhvaMsadvArA samAptyajanakatve'pi tajjanyavighnadhvaMsasya pratibandhakAbhAvatayA samAptikAraNatvamastyeva / tasya kAraNatvazca kiM svotpattyavacchedakatvasambandhena phalobhUtasamAptikartRzarIraniSThatayA, vizeSaNatAvizeSasambandhena tAdRzAtmaniSThatayA vA? Adya nAstikAdizarIrakartRkasamAptau vyabhicAraH / antye janakatvamapekSya kAraNatatkAraNasAdhAraNaprayojakatvasya laghutayA tAdRzatatprayojakatAjJAnasyaiva taduddezyakapravRttau hetutvanaye janmAntarIyagranthasamAptimuhizyApi maGgale ziSTapravRttyApattirityata Aha 'vighnasaMsargAbhAvazceti / smvaaysNsrgaavcchinntttdvijaatiiyvighnsaamaanyaabhaavkuuttshcetyrthH| tathA ca maGgalavat tajjanyavighnadhvaMso'pi na samAptihetarityarthaH / 'svataHsiddhaH' vighnakAraNAbhAvaprayuktaH, 'kvaciditi, yatra maGgalena vighnanAze sati samAptistatretyarthaH / maGgalasAdhyaH' na
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH tyantAbhAvAt prmttnaastikaanusstthitsmaaptiH| na cAnadhyavasAyaH, zaGkitavighnavAraNArthaM pravRttiH ato yAvadvighnazakaM tadAcArAt / ata eva tacchaGkayA madhye'pi tadAcaranti / ..gurvArambhe'pi bahuvighnazaGkayA bahumaGgalAcaraNam / yathA ca vighnasaMzaye'pi pravRttistathokta meva / maGgalAdhInaH, 'ata eveti yata eva svotpattyavacchedakatvasambandhena zarIraniSThatayA vighnadhvaMso na hetuH, api tu vighnAtyantAbhAva eva heturata evetyarthaH / 'maGgalaM vinApi' aihikamaGgalaM vinaapi| na caivaM vighnadhvaMse kathaM kAmanA, sukhatvaduHkhAbhAvatvaprakArakecchAM prati duHkhAbhAvatveSTasAdhanatvaprakArakajJAnavad yatra dveSaH, tadabhAvatvaprakArakajJAnasyApi pRthagicchAhetatayA vighne dveSasattvena vighnAbhAvatvaprakArakajJAnAdeva vighnadhvaMse kAmanotpatteH / anyathA prAyazcittAdijanyapApanAze'pi kaamnaanupptteH| na ca vighne dveSa eva kathaM syAt ? sukhAbhAvatvaduHkhatvaprakArakadveSaM prati tatprakArakajJAnasya, tadanyadveSazca pratyaniSTasAdhanatAjJAnasya hetutvAditi vAcyaM, yaddharmAvacchinnAbhAve icchA, taddharmaprakArakajJAnasyApi pRthag dveSahetutayA samAptirUpeSTasAdhanatayA icchAsattvena vighnatvaprakArakajJAnAdeva dvessotptteH| anyathA dAhArthinastatpratibandhake maNau 'dvessaanupptteH| ata eva ca samAptikAmanApi paramparayA maGgalAcAraprayojiketi bhAvaH / / 'na cAnadhyavasAya' iti, kiyanti maGgalAni karttavyAni, kIdRzaM vA maGgalaM kartavyamityatra niyAmakAbhAva ityarthaH / thAvadvighnazaGka' yAvajjAtIyavinazaGka, 'tadAcArAt' tajjAtIyamaGgalAcArAt / 'ata eveti yataH, zaGkitavighnavAraNArtha maGgalakaraNam , ata evetyarthaH / 'tacchaGkayA' parakAle yatkarttavyaM tatpratibandhakIbhUtavighnAntarotpattizaGkayA, 'madhye'pI'ti aarbdhkrmmdhykaale'piityrthH| na cArabdhakamecikIrSAkAlasyAGgatayA kathaM tadA tadanuSThAnAt zaGkitavighnanAza iti vAcyaM, tatra parakAlakarttavyabhAgasyaivArabdhakarmatayA taccikIrSAkAlasyaivAGgatvAditi bhaavH|| nanu samAptau cenmaGgalaM na hetaH, tadA gurutarakArambhe bahutaramaGgalAcaraNaM na syAd / asmannaye ta gurutarakarmasamAptau bahutaramaGgalasya hetatvAt tadanuSThAnamityata Aha 'gurvArambhe'pI'ti / 'bahuvighnazaGkayA' bahuvighnazaGkayaiva, na tu gurukarmasamAptau bahutaramaGgalasya hetutyetyrthH| 'tathoktamiti tAdRzAcArAnumitazrutyA tathaiva bodhanAditi bhaavH|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye syAdetat , maGgalamAcarediti vidhau kiM maGgalatvaM, na tAvadevatAstutyAditvam , ananugamAt / nApi prAripsitapratibandhakabighnopazamahetukriyAtvaM vighnotsAraNAsAdhAraNakAraNatvaM vA, kriyAvizeSasya tadasAdhAraNakAraNasya vA stutyAdervedAdviziSTAparicaye pravRttiviSayAlAbhAt / nApi _ 'iti vidhAviti itividhipratipAdyaM maGgalatvaM kimityrthH| 'ananugamAditi Aditvasya cAnugatasyaikasya durvacatvAditi bhAvaH / 'nApI'tyAdi / 'vighnaH' duritam , anyathA prAripsitasamAptipratibandhakasyaiva vighnapadArthatayA pratibandhakAntavaiyarthyApAtAt / atra prAyazcitte'tivyAptivAraNAya pratibandhakAntam / kArI- zaucAdihetukriyAyAJcAtiprasaGgavAraNAya 'prAripsite'ti praarbdhsmaaptiityrthH| tAdRzi durite pratiyogitayA svanAzajanake'tivyAptivAraNAya 'kriyeti / 'kriyAttvaM' pravRttiviSayatvaM, pravRttitvaJca cikIrSAjanyatAvacchedako jAtivizeSaH / etacca vinAyakastavapAThe'tiprasaktaM gaNezastavasya maGgalatve'pi tadanukUlakaNThAbhighAtAdyAtmakasya tatpAThasyAmaGgalatvAt / na ca pAThakatAsambandhena vinAyakastavaeva tannAzakaH; na tu niruktatatpAThaH stavazca maGgalameveti vAcyaM; 'sarva vighnAH zamaM yAnti' iti zrutyA tatpAThasyApi vighnanAzakatvabodhanAdityato lakSaNAntaramAha 'vighne'ti vindhvNsaasaadhaarnnkaarnntvmityrthH| 'vighnaH' maGgalanAzyatAvacchedakavaijAtyAzrayo duritaM, tena vinAyakastavapAThe prAyazcitte kArIryyAdau ca nAtibyAptiH, teSAJca zaktivizeSasambandhena vighnapadavattvenAnugamAnnAnanugamaH / pratiyogividhayA kAraNatAmAdAya vighne'tivyAptivAraNAya 'asAdhAraNe'ti / asAdhAraNakAraNatvaM ca vighnanAzamAtravRttidhvaMsatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAzrayatvaM vighne'tivyAptivAraNAya vRttyantaM kaarytaavishessnnm| dhvaMsaM prati ca sAmAnyataH sattvenaiva hetutvaannoktaativyaaptiH| dhvaMsapratiyoginostattadvyaktitvenApi hetu-hetumadbhAve tAdRzakAraNatAmAdAyAtivyAptivAraNAya dhvaMsatvAvacchinneti, dhvaMsatvAvacchinnatvaJca na dhvaMsatvaparyAptAvacchedakatAkatvaM, kintu tavRttyavacchedakatAkatvamAtraM, tena nAsambhava iti bhaavH| niruktadharmaprakAreNaiva vidhinA bodhane anyonyAzrayamAha 'kriyAvizeSasyetyAdi / 'viziSTAparicaye' niruktadharmaprakAreNa pUrva jJAnaM vinA 'pravRttiviSayAlAbhAda'ti niruktadharmaprakAreNa prathamaM vizeSato jnyaanaasmbhvaadityrthH| stutyAdevighnadhvaMsa1. viziSyAparicaye iti kh0| 2. kAryatApratiyogikakAraNatAzrayatvamiti k0| atrApi pratiyogikatvaM nirUpitatvameva, na tvanyaditi /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH nirvighnaM samApyatAmiti kAmanayA ziSTAcAraviSayatvaM, vedasyAcArAnupajIvakatvAt , vedAdAdyAcArAnupapattezva, anyonyAzrayAt / ___nApi tatkAmanayA vedavihitatvaM, prAripsitakarmanirvAhakatve sati karmArambhakAle vihitavaidikakarmatvaM vA tAdRzavedAntarAbhAvAt / nApi smRtyAdau maGgalatvenotkIrttitattvaM, vedasya smRtyanupajIvakatvAt smRtikartureva vedAdAdyAcArAnupapattezca / janakatvasya vedamAtravedyatvAditi bhaavH| 'ziSTAcAre'ti bhramAjanyAcAretyarthaH / tena bhramAt tAdRzakAmanayA pravRttiviSaye nAtiprasaGga iti bhaavH| AcArAdupajIvakatvAditi, aacaarvissykjnyaanaadhiinshaabdbodhaajnktvaadityrthH| nanvidamaprayojakamityata Aha 'vedAdi'ti / 'AdyAcAre'ti, puruSAntarAcAraviSayatvasya svIyakAlAntarIyAcAraviSayatvasya vA jJAnaM vinA pravRttyanupapattezvetyarthaH / anupapattau hetamAha 'anyonyAzrayAdi'ti, vedAt svasyAcAre jAte tadviSayatvaprakArakazaktigrahAd vedAcchAbdadhIrvedAcchAbdabodhe eva ca svasyAcAra ityanyonyAzrayaprasaGgAdityarthaH / / yadyapi padAntarazaktigrahavat prathamamIzvarAcAradarzanAdeva zaktigrahaH sambhavatyeva, tathApi yaddharmAvacchedena bhagavadAcAradarzanaM tenaiva rUpeNa zaktigrahaH syAt , sa ca natitvAdireva, na tvAcAraviSayatvamiti bhaavH| 'tatkAmanayA' tatkAmanAprakAreNa, tatkAmikartavyatvaprakAreNeti yAvat / tena kAmanAyA vidhijanyazAbdabodhAjanakatve'pi na ksstiH| 'prAripsite'ti, ArambhaNIyAdAvativyAptivAraNAya satyantaM prArabdhakarmasamAptiprayojakatve satItyarthaH / maGgalasya samAptyajanakatayA janakatvamapahAya prayojakatvapravezaH / prayojakatvaJca kAraNatatkAraNasAdhAraNam / ata evAdRSTadvArA samAptiprayojakakarmAntare'tivyAptivAraNAya vihitAntaM karmapUrvakAlakarttavyatayA vihitatvArthakam , asambhavavAraNAya puurvtvprveshH| vaidikapadaM vihitAntena tAdRzakAlakarttavyatayA vedavihitatvalAbhAya, anyathA kalpitavratAdiprAkkAlakartavyatvena laukikakalpitavidhiviSaye'dRSTadvArA tatsamAptijanake homaadaavtivyaaptyaaptteH| 'tAdRzavedAntarAbhAvAdi'ti / idamupalakSaNaM dvitIye'dRSTadvArA prArabdhakarmasamAptiprayojake ArambhaNIyAdAvativyAptaH, vighnadhvaMsasya samAptyajanakatayA maGgalasya prArabdhakarmasamApti prati prayojakatvasyApyabhAvenAsambhavApattazcetyapi bodhyam /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasye ucyate'-'maGgalamAcarediti na vidhiH, kintu 'nirvighnasamAptikAmo devatAstutimAcaredi'tyAdipratyekameva vidhiH / tathaiva ziSTAcArAt / tadupajIvya nirvighnamArabdhaM parisamApyatAmiti kAmanayA tadvighnopazamahetutvena vA vedavihitatvaM maGgalatvamityadhigamya devatAstutinamaskArAdiSu maGgalavyavahAraH ziSTAnAmiti / ata eva duritanAzakamapi gaGgAsnAnAdi na maGgalam , tathAvidhAnAt / maGgalAcArayuktAnAM nityazca prayatAtmanAm / japatAM juhvatAzcaiva vinipAto na vidyate // __ityanena bodhitAdarzadarzanAdeH pRthageva maGgalatvaM, na tu vighnanivartakatayA, tatra nAnArthataiva / anyathA granthAramme namaskAratulyatayA 'ttkrnnprsnggH| 'nirvighnasamAptikAma' iti / etacca sampradAyanayamAzritya, svanaye tu prAripsitavighnopazamanakAma iti bodhyam / tathaiva' stutitvAdinaiva, 'ziSTAcArAt' ziSTapravRttiviSayatvAt / 'tadupajIvyeti tttdvidhijnyjnyaanshkaarennetyrthH| tadvighne'ti prArabdhakarmavighnetyarthaH / lakSaNadvayaM matabhedena / nanvetallakSaNadvayamAdarzadarzanAdAvavyApakamityAzakyAha 'maGgalAcAre'ti, 'maGgalAcAraH' AdarzadarzanAdiH, 'vinipAtaH' duritaM, 'na vidyate' notpadyate, 'maGgalatvaM' maGgalapadazakyatvaM, 'tatra nAnArthataiveti, 'ata' ityAdiH, 'tatra' maGgalapade / nanu nAnArthatAyA anyAyyatayA vinipAtapadaM prAripsitaparamevAstu, 'na vidyata' ityapi vinAzaparamastu; tathA cAdarzadarzanAderapi natyAdivadeva maGgalatvam / na ca 'juhatAmiti na homAntaravidhiH,kintu agnihotrsyaivaanuvaadH| tathA ca tasya nityatayA vighnetarapApAnutpattiphalakatvena prAptatvAd 'vinipAta'padasya vighnaparatvaM na vidyata' ityasya vinAzaparatvazca na sambhavati / agnihotrAnurodhena 'vinipAto na vidyata' 1. atrocyata iti kh0| 2. tathAtvena vedavihita tvasya maGgalasvarUpatvAdevetyarthaH / 3. vighnanAzArtha gaGgAsnAnAdevaidenAvidhAnAdityarthaH / 4. natyAdivailakSaNyenaivetyarthaH / 5. vighnanivartakatayA natyAdivanmaGgalatve ityarthaH / 6. AdarzadarzanAdikaraNaprasaGga ityarthaH /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH 'atha' zabdo vighnanivartakatvAnmaGgalameva, oGkArazcAthazabdazca dvAvetau brahmaNaH purA / kaNThaM bhittvA tu niryAtau tena mAGgalikAvubhau // iti smRteH| na ca zubhasUcakatvameva tasya, zAstrArambhe maharSiNA tadanupAdAnaprasaGgAt / ityasya pApAnutpAdaparatvaM, maGgalAnurodhAcca vighnanAzaparatvamityupagame ca vAkyabheda iti vAcyaM, tathApi pApasaMsargAbhAvatvasAmAnAdhikaraNyena 'sarveSAM janyatAnvaya sambhavAt / kAryatAvacchedakakalpanA ca yathAyogyamau ttarakAlikItyata Aha 'anyatheti / nanu tathApi 'atha' zabde'tivyAtiH / granthArambhaprAkkAle taduccAraNasyApi ziSTaiH karaNAdityatreSTApattimAha 'atha' zabda iti / / 'purA'sRSTyArambhakAle, 'kaNThaM bhittvA' 'kaNThyavarNaghaTitatvAt kaNThAbhihatavAyunA, 'viniryAtau 6 'tena' tAdRzavighnopazamanakAmaziSTAcAraviSayatvena, 'mAGgaliko' maGgalasvarUpau / svArthe ikaNapratyayAt / evaJca granthasta dvahirbhAveNa, granthasya tadghaTitatve 'prAkkAle anuSThAnaviSayatvAsambhavAditi bodhyam / nanu yathA yAtrApUrvakAle'pi zubhasUcakatayA AdarzadarzanAdi kriyate, tathaiva 'atha' zabdo'pi zubhasUcakaH syAdityAzakya nirAkaroti 'na ceti / 'zAstrAramme' zAstrArambhasamaya eva, tathA cAdarzadarzanAdivadanya dApi "tadanuSThAnApattiriti bhaavH| 1. aadrshdrshnjphomaanaamityrthH| 2. pApadhvaMsarUpe pApasaMsargAbhAve AdarzadarzanajapayorjanyatAyAH pApaprAgabhAvarUpe pApasaMsargA bhAve ca homasya janyatAyA anvayasambhavAditi bhAvaH / pApadhvaMsatvamAdarzadarzanAdeH pApaprAgabhAvatvaM ca homasya kAryatAvacchedakamiti kalpanetyarthaH / 'maGgalAcArayuktAnAm' ityAdivacanAt pApasaMsargAbhAvatvasAmAnAdhikaraNyenAdarza darzanAdijanyatAbodhAnantarakAlikItyarthaH / 5. athazabda oMzabdazcAkArAtmakena kaNThayavarNena ghaTito, atastaduccAraNarUpaM tadviniryAtaM kaNThAbhihatavAyusAdhyamityAzayaH / 'vinirjAto 'jAtau' iti ka0, kha0, ga0, c0| atha zabdabahirbhAvaNetyarthaH, athazabdo granthaghaTako na bhavatIti bhAvaH / 8. athazabdaghaTitagranthaprAkkAla ityarthaH / dhyeyamiti k.| 10. kAryAntarArambhakAle'pItyarthaH / 11. atha zabdoccAraNApattirityarthaH /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sarahasyai guNavattayA jJApanaM stutiH| yamuddizya yasya svApakarSabodhanAnukUlo vyApAravizeSaH sa tasya namaskAraH / vyApAre ca kAyika-vAcika-mAna nanu 'stutimAcaredi'tyAdau kA stutirityata Aha 'guNavattaye'ti, utkarSavattayetyarthaH / tenAdhArmikatvAspRzyasaMyogitvAdevyudAsaH / utkarSatvaJca zaktivizeSasambandhenotkarSapadavattvam , ato naannugmH| 'jJApana' jJAnAnukUlaH zabdaH, tena 2vyApArAntare tAdRzi 'naatiprsnggH| na ca tathApi utkarSasya jAtivizeSarUpatayA tvaM dayAzIlaH, tvaM dAtA, putrI tvamevetyAdA vavyAptiriti vAcyaM, dayAdiSvapyutkarSavyavahAreNa tessaampyutkrsspdvaacytvaat| na ca tathApi tAdRzi svarUpAkhyAne'tivyAptiH, tasyApi stutitve 'bhavatAM svarUpaM kathayAmaH, na tu stama' iti sakalaprAmANikavyavahArAsaGgateriti vAcyaM, jJAnapadena bhramarUpajJAnasya vivakSitatvAt / ata evAropyaguNakathanaM stutiriti prAmANikAH, 'bhagavatstutyAdiSu tatprayogo bhaaktH| navyAstu jJAnavizeSopadhAyakaH zabdaH stutiH, jJAnaniSTho vizeSazca zAbdatvavyApyo jaativishessH| upadhAyakatvaJca jJAnavizeSazabdayoH saMsargamaryAdayA praviSTam , atonAnanugamo dossaay| na ca stutinindArthobhayaviSayakasamahAlambanajJAne sAGkApattiH, vinigamanAviraheNa nindApadazakyatAvacchedakasyApi jAtitvasya durvAratvAditi vAcyaM, tadubhayajAteH samUhAlambanajJAnavyAvRttatvAbhyugamAt , samUhAlambanamAtrajanaka stutyAdau ca mAnAbhAvAt , tatsattve ca tatra stutivyavahArasya bhAktatvAdityAhuH / / . 'yamuddizya'ti ydvdhiketyrthH| tathA ca svApakarSabodhajanakatAvacchedakajAtimattvameva lakSaNam / ko vyApAraH, kasya namaskAra ityAkAGkhyAM yamuddizye ti svatvaghaTita 1. tenAdhArmikastvamaspRzyasaMyogI tvamityAdeya'dAsaH iti kha0 / 2. nimnAsanAdyupavezanAdirUpe vyApAra ityarthaH / 3. utkarSavattayA jJApaka ityrthH| 4. na stutivyavahAraprasaGga ityarthaH / ityAdivAkyeSvityarthaH / dayAzIlatvAde tirUpatvAbhAvAdavyAptiriti bhaavH| 7. utkarSo na jAti:, kintutkarSapadavAcyo yo yaH, sa sarva evotkrssH| dayAdirapyutkarSapadena vyavahriyamANatayotkarSapadavAcyatvAdutkarSa eveti noktavAkyeSvavyAptirityabhiprAyaH / bhagavadguNavarNanaparakavAkyeSvityarthaH . stutipadaprayoga ityrthH| 10. jJAnavizeSopadhAyakatvaM tattajjJAnavizeSopadhAyakatvameva vAcyam, sAmAnyato jJAnavizeSo padhAyakasya jJAnavizeSaprAgabhAvAdhikaraNakAlaprAgabhAvAnadhikaraNa, jJAnavizeSaprAgabhAvA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH sikarUpe vizeSo jAtivizeSa evAnubhavasAkSikaH, karaziraHsaMyogamAtre tadavyavahArAd 'bhavato'hamapakRSTa' ityAdivacane tdvyvhaaraac| yadvA kAyikAdau pratyekameva vidhikalpanam , ato nAnAthetaiva / tvenAnanugamamAzakyAha 'yadve'ti / 'nAnArthataive'ti kAyikAdipratyekavRttijAtivizeSA eva namaskArapadazakyatAvacchedakA ityarthaH / nanu karaziraHsaMyogAdiH kAyikanamaskAraH, tatra kathaM jAtivizeSaH ? nodanatvAbhighAtatvasaMyogajatvAdinA sAkuryAt / na ca saMyogajatvAdijAtayo nAnA, kAryatAvacchedakAnanugamasyAdoSatvAnnamaskArapadazakyatAvacchedakajAtizcaikA vighnavizeSanAzakatAvacchedakatayA siddhA, tannAnAtve vyabhicArApatteriti vAcyaM; tathApi zabdavizeSa janakatAvacchedakAbhighAtatvamAdAya sAGkaryasya durvAratvAdubhayoreva janakatAvacchedakatayA nAnAtve vinigamakAbhAvAditi cet na; karaziraHsaMyogAdyanukUlaceSTAvizeSasyaiva kAyikanamaskAratvAcceSTAniSThavizeSastu ceSTAtvavyApyo jAtivizeSaH / sa ca vighnavizeSanAzakatAvacchedakatayA siddhH| - nanu tathApi yatra namaHpadAdireva vAcanikanamaskAraH, tatra kathaM jAtivizeSaH ? natvAdinA sAryAt / na ca makArAdicaramavarNavRttimattvAdivyApyo nAnAjAtivizeSa eva vAcanikatvaM, nottaramakAravizeSAdireva vAcanikanamaskAraH, pUrva-pUrvavarNajJAnaM tu tadvayaJjakam, atazcaramavarNamAtrazravaNe na tajjAtisAkSAtkAra iti vAcyaM, vinigamanAviraheNa mapUrvanakAravizeSasyApi vAcanikatvasya durvAratvAditi cet, na; vinigamanAvirahAd natvamatvAdivyApyA nAnAjAtaya eva vAcanikatvamityabhiprAyAt / / navyAsta zAbdabodhavRttizAbdatvavyApyajAtivizeSa eva vAcanikatvam , ata eva vAcanika ityucyate, na tu vacanamityAhuH / dhikaraNakAlaghaTitatayA antyajJAnavizeSAtiriktAnAM sarveSAM jJAnavizeSANAmupadhAyakeSvavyAptestatprAgabhAvAdhikaraNakAlasya taduttarabhAvijJAnavizeSaprAgabhAvAdhikaraNakAlaprAgabhAvAdhikaraNatayA tAdRzakAlaprAgabhAvAnadhikaraNatvAsambhavAt / tathA ca ananugatasya tattajjJAnavizeSopadhAyakazabdasya stutipadArthatve stutipadasya nAnArthatvaprasaGgarUpo doSaH syAd yadi upadhAyakatvaM saMsargamaryAdayA stutipadArthadhaTaka na syaadityaashyH| upadhAyakatvasya saMsargatve tu na doSaH, tatkukSau svatvasya paricAyakatayaiva praviSTatvena vastuto'praviSTatvAt / tathA ca jJAnavizeSopadhAyakatvaM jJAnavizeSaviziSTa tvam, vaiziSTayaM ca svanirUpitAnyathAsiddhizUnyatvasvaviziSTakAlavRttitvaitadubhayasambandhena, svavaiziSTayaM svaprAgabhAvAdhikaraNatvasvaprAgabhAvAdhikaraNakAlaprAgabhAvAnadhikaraNatvaitadubhayasambandhena /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ tattvacintAmaNau sarahasye ___ yattu buddhivizeSapUrvakatvajJAnaM vinA kAyikAdau na tadvyavahAra iti sa eva vAcyaH, anyatra lakSaNeti, tannaH kAyikAdivyApAravizeSamanavagamya buddhivizeSapUrvakatvAjJAnAt / svIkRtavedapramANabhAvaH ziSTaH / AcAre ca vedAniSiddhatvamavigItatvaM vizeSaNaM' deyam / __mAnasikatvaM ta mAnasatvavyApyo jAtivizeSa eva / na ca svapnatvamAdAya sAGkayamiti vAcyaM, tasya svapnatvaviruddhatvAditi dhyeyam / prAbhAkaramatamAha 'yattvi'ti / 'buddhivizeSeti jJAnavizeSajanyatvasyaiva kAyikAdiniSThajAtivizeSavyaJjakatvAdityabhimAnaH / 'sa eveti mAnasajJAnavizeSa evetyarthaH / 'anyatra' kAyikAdau / 'kAyikAdI'ti, taM prati tasya liGgatvAt / tathA ca jJAnavizeSajanyatvagraho na tAdRzajAtivizeSavyaJjaka iti bhAvaH / na ca tathApi ceSTAtvamAnasatvavyApyajAtivizeSa eva zakyatAvacchedakaH, na tu vAcanikatvaM, tasya natvAdivyApyanAnAtvAbhyupagamAditi vAcyaM, tasyApyuktakrameNaikatvAt , nAnAtve'pi pratyekamAdAya vinigamanAviraheNa zakyatAvacchedakatvasya durvAratvAcceti hRdayam / nanu maGgalaM vedabodhitasamAptisAdhanatAkaM samAptyuddezyakAvigItaziSTAcAraviSayatvAditi sAmpradAyikAnAM prAguktavedAnumAne kintAvacchiSTatvamityata Aha 'svIkRteti vedavizeSyakaprAmANyAbhyupagamavAnityarthaH / abhyupagamo nizcayaH, tAvataiva yattadbhayAM sAmAnyato vyAptau pazupakSyAdikRtavRthAceSTAyAM vyabhicAravAraNAditi bhAvaH / bAlakapatitAntyajAdyatiriktatve satItyanenApi vizeSaNIyam , tena tadIyavRthA. ceSTAyAM pazvAdivRthAceSTAvadvedAniSiddhAyAM na vybhicaarH|| nanvevaM vedaprAmANyAbhyupagantrA bhrAntyA kriyamANe caityavandanAdau vyabhicAra ityata Aha, 'AcAre ceti, AcAre avigIvatvaM yadvizeSaNaM dattaM tadvedAniSiddhatvarUpamityarthaH / prAmANikakRtacaityavandanAdikaJca na tathA, tasya pUrvalikhitavedaniSiddhatvAditi bhaavH| alaukikatve satItyanenApi vizeSaNIyam , tena ziSTakRtabhojanAdau na vyabhicAraH / alaukikatvazca prAniruktameva / na ca tathApi bhrAntyA svaHphalAnyaphalamuddizya kRte yAgAdau vyabhicAraH, tatsAdhanatvena tasya vedabodhitatvAbhAvAditi vAcyaM, caityavandanAdivat tasyApi vRthAceSTAtvena vedaniSiddhatvAt / 1. AcAre ca vedAniSiddhatvamalaukikatvaJca vizeSaNamiti ka0 pustakapATho na samIcIna:, alaukikatve satItyanenApi vizeSaNIyamiti Trrma. / vaaprysbhtthaapt.|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH 71 yadvA alaukikaviSaya ziSTAcAratvameva hetuH, ziSTAcAratvazca bhrmaajnyaacaartvm| Astika-nAstikayoragamyAgamanacaityavandanAdAvAcArajanakajJAnasya bhramatvAt , balavadaniSTAnubandhitvAdiSTAsAdhanatvAcca / loke ca pASaNDavyAvRttaziSTavyavahAro vedpraamaannyaabhyupgmnibndhnH| ___ lAghavAdAha 'yadve'ti / 'alaukikaviSaye'ti, alaukikaviSayaketyarthaH / 'hetuH' pUrvoktahetvarthaH / tathA cAvigItapadasyaiva laukikAviSayakatvamarthaH, tacca bhojanAdau laukikakarmaNi vyabhicAravAraNAyeti bhAvaH / laukikAviSayakatvantu prAGniruktameva / nanvevaM ziSTakRtacaityavandanAdau vyabhicAra ityata Aha 'ziSTAcAratvaJceti / 'agamyAgamane'ti, agamyA-gamanAyogyA yA bhUmiH, tatra tIrthatvabhrAntyA kRtaM yadgamanamityarthaH / yathAzrutaM tu na saGgacchate, alaukikaviSayakatvavizeSaNenaiva tadvAraNAt / / kecitta agamyAgamanasyobhayavizeSaNenaiva kAraNaM sambhavatIti sUcanAya tdbhidhaanmityaahuH| _ 'balavadaniSTe'ti, niSphalatvAditi bhAvaH / taduddezyakatvenApyAcAro vizeSaNIyaH, prayojanaJcoktameva / nanvevaM bhramAjanyaHziSTa iti phalitam / tathA ca ghaTapaTAdau gaganAdau pASaNDe ca ziSTavyavahArApattirityata Aha 'loke ceti / 'vedaprAmANyAbhyupagame'ti, tathA ca sarve vedAH svasvatAtparyaviSayArthe pramANamityAkArakayAvadvedavizeSyakAnAhAryanizcayavattvaM ziSTapadazakyatAvacchedakam , prakRte ca ziSTapadaM bhAktam / evaM vedo na pramANamiti yatkiJcivedavizeSyakAnAhAryanizcayavattvameva bauddhatvamiti bhAvaH / bauddhasyApi "mA hiMsyAt sarvA bhUtAni" ityAdi yatkiJcidvedaprAmANyAbhyupagantRtvAd vedatvAvacchadenaivAhAryaprAmANyAbhyupagamavattvAcca 'yAvattvAnAhAryatvayorupAdAnam / nanvatra tAdRzanizcayo vizeSaNamupalakSaNaM vA ? nAdyaH, suSuptyAdidazAyAmaziSTaH, tvApatteH; na ceSTApattiH, tadAnImapi ziSTavyavahArAt / nAntyaH, bauddhAtivyApte: anAdau saMsAre kadAcit tenApi tadabhyupagamAt / na ca taccharIrAvacchedena tadabhyupagamo vivakSitaH, ekasminneva zarIre kAlabhedena ziSTatAbauddhatobhayadarzanAd bauddhatAdazAyAmativyApteH, tadAnIM ziSTavyavahArAbhAvAt ; anyathA anAdau saMsAre sarvasyaivAtmano yadA kadAcicchiSTatvenAtmatvasyaiva tathAtvasya suvacatvAt / atha tatpuruSIyatAdRzanizcayasamAnakAlInA yAvantastatpuruSIyAstAdRzavirodhinizcayAbhAvAstadvattvaM tatpuruSIyaziSTattvaM, ziSTatottarabauddhatAdazAyAM tAdRzanizcayasamAnakAlInasya bauddhatAkAlInavirodhinizcayavyaktaH prAgabhAvasya yAvadantargatasyAsa1. ziSTapadazakyatAvacchedakagarbha nizcayavizeSaNatayetyAdiH / 2 bauddhe'tivyaapterityrthH| .
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ttvAnnAtiprasaGga iti cet, na; yasya puruSasya ziSTatottaraM bauddhatA,tadanantaraM punaH ziSTatA ca, tatra pUrvaziSTatAdazAyAmavyAptiH, madhyavartibauddhatAkAlInavirodhinizcayavyaktidhvaMsasyApi tAdRzayAvadabhAvAntargatasya tadAnImabhAvAt / taduttaraziSTatAdazAyAmavyAptiH, madhyavartibauddhatAkAlInavirodhanizcayavyaktiprAgabhAvasyApi tAdRzayAvadabhAvAntargatasya tadAnImasattvAditi / maivam ; yAvatIstAdRzanizcayavyaktIH prAtisvikarUpeNopAdAya tattannizcayavyaktisamAnAdhikaraNatve sati tattadvyaktisamAnakAlInA yAvantastattadvyaktivirodhinizcayAbhAvAstadvattve sati tattadvyaktyapUrvakAlAvacchinnatvaM ziSTatvamiti vivakSitatvAt / puruSAntaravRttivirodhinizcayaprAgabhAvamAdAyAsambhavavAraNAya samAnAdhikaraNatvopAdAnam / . svIyaparvajanmIyavirodhinizcayaprAgabhAvamAdAyAsambhavavAraNAya samAnakAlInatvopAdAnam / vedA na pramANamiti nizcayanAzottaraM vedAH pramANamiti nizcayAnutpAdakAle ziSTatAvAraNAya vizeSyadalam / yadi ca vedAprAmANyAbhyupagamAvyavahitottarakSaNe tatprAmANyAbhyupagamaH, tatastRtIyakSaNe tadaprAmANyAbhyupagamavyaktinAzaH sambhAvyate, tadA tatsamAnakAlInatvaM, tadutpattisamAnakAlInatvaM vA vAcyam ; abhAvo vA anAdirvAcyaH, anyathA tatra tAdRzanAzasya yAvadantargatasya vedpraamaannyaabhyupgmvyktyutpttikaale'sttvaavyaaptyaaptteH| na ca yasyaitajanmani vedaprAmANyAprAmANyayorubhayorevAnabhyupagamaH, pUrvajanmani tu prAmANyamAtramabhyupetyaiva maraNaM, tasyaitajjanmani ziSTatvApattiriti vAcyam , issttaaptteH| evaM yasyaitajjanmani prAmANyAprAmANyayorubhayorevAnabhyupagamaH pUrvajanmani cAprAmANyamabhyupetyaiva maraNaM, tasyaitajjanmanyapyaziSTatve iSTApattiH / janmAntarINaprAmANyAbhyupagamAnantarakAkAdizarIrAvacchinnavAraNAya paraM prakRSTacaitanyAvacchedakAvacchinnatvenApi vizeSyam / yadvA tattadvyaktyapUrvakAlAvacchinnatvapadena tattavyaktyavacchedakajanmAntarAvacchinnatvaviziSTatattavyaktyapUrvakAlAvacchinnatvaM vivakSitam, ubhayAnabhyupagamajanmani ziSTAziSTabahirbhUta eva / evaJca yathoktakAkAdizarIrAvacchinne'pi naativyaaptiH| na caivaM tattannizcayavyakteH prAtisvikarUpeNopAdAnAdananugama iti vAcyaM, ziSTapadasya nAnArthatvenAnanugamasyAdoSatvAt / astu vA tAvadabhAvakUTAbhAvazUnyatvaM tAvadanyatamadharmavattvaM vA tttvm| . kecittu tAdRzavedaprAmANyAbhyupagamajanyasaMskAravattvaM ziSTatvaM,tadabhyupagamotpattikSaNe ca na ziSTaH sa ca saMskAro virodhyabhyupagamanAzya iti ziSTavottaraM bauddhatAdazAyAM
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH 73 tairthikatve'pi ziSTAziSTavyavahAro vedaniSiddhAkartRtva-tatkartRtvanibandhanaH / yad vA vedaprAmANyAbhyupagantRtve sati yo yadA vedaniSiddhAkartA sa tadA ziSTaH, tatkartA tvshissttH| ata eva vedAniSiddhakatatve'pi bauddho na shissttH| pApajanakatvajJAnaM vinA vedaniSiddhakartRtvaM yasya nAsti sa ziSTa iti tu na, tairthikasyApi kasyacit pApajanakatvajJAnaM vinA vedaniSiddhakartRtvAt / - naativyaaptiH| 'saMskArazvAvinazyadavasthatvena vizeSaNIyaH, tena tadaprAmAMNyAbhyupagamotpattikSaNe nAtiprasaGgaH / na ca ghaTaviSayakatAdRzasamUhAlambanasaMskArasya virodhyabhyupagamena nAze ghaTasmRtirapi na syAditi vAcyam , tAdRzasamUhAlambanasaMskArasya virodhyabhyupagamottaraM ghaTasmRtijanakatve mAnAbhAvAt smRtinAzyatAvacchedakavaijAtyasya tavyAvRttatayA ghaTasmRtighaTasaMskArayo zyanAzakabhAve na vyabhicAra ityaahuH| nanvevaM niruktAbhyupagamAbhAvavatyapi kadAcit ziSTavyavahAraH, tadvatyapi "kadAcidaziSTavyavahAro dRzyate, sa kathaM syAdityata Aha-tairthikatve'pIti / niruktAbhyupagamAbhAvaniruktAbhyupagamayoH sttve'piityrthH| tathA ca tAdRzi ziSTAziSTavyavahAro bhAkta iti bhaavH| tatrApi ziSTAziSTavyavahArayomukhyatvamevetyabhiprAyeNAha-yad veti / satyantaM niruktArthakam / satyantavizeSaNasya prayojanaM darzayati1. avinazyadavasthatvaM nAzaviziSTatvAbhAvaH, vai0 svapratiyogitvasvAvyavahitapUrvakSaNavRtti tvAbhyAm / vedaprAmANyAbhyupagamajanyasaMskArasya vedAprAmANyAbhyupagamakSaNavyavahitottarakSaNe nAzyatayA tAdazAbhyupagamakSaNe uktasambandhAbhyAM nAzaviziSTatayA tadAnIM nAza viziSTatvAbhAvavato vedanAmANyAbhyupagamajanyasaMskArasyAsattvAnna tadAnIM ziSTatvam / 2. tavyAvRttatayA-ghaTaviSayakatAdRzasamUhAlambanasaMskArAvRttitayA / 3. na yabhicAra:-ghaTaviSayakatAzasamUhAlambanasaMskArasya ghaTasmRti vinA'pi nAze na vyabhicAra ityrthH| vedaniSiddhAkaraNakAle / vedaniSiddhakaraNakAle / 6. vedaprAmANyAbhyupagamAbhAvavati kAdAcitkaH ziSTavyavahAraH, vedaprAmANyAbhyupagamavati ca kAdAcitko'ziSTavyavahAra ityarthaH / tatparuSIyasarvavedamikasvasvatAtparyaviSayArthe prAmANyanizcayasamAnakAlInavedamikAprAmANya nizcayIyayAvadabhAvavattvArthakam / 10
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 tattvacintAmaNau sarahasye ___ yatta rAgadveSahInaH ziSTaH, sa ca sarvajJatvAnmanvAdireva, avigItatadAcArAdeva vedAnumAnamiti / tana, evaM hi manvAdyAcArAdarzinAmAdhunikAnAM maGgale pravRttinaM syAt, AdhunikAnAmAcAreNa manvAdyAcAramanumAya tena ca vedamanumAya pAlaH pravartata iti cet , tarhi yAdRzAcAreNa manvAdyAcArAnumAnaM sa eva vedAnumApako'stu, kimanumitAnumAnena ? 'ata eveti / vedAniSiddhakartRtve'pi, vedaniSiddhAkartRtve'pi / kasyacillakSaNaM dUSayati-pApajanakatveti / pApajanakatvajJAnAbhAvaviziSTavedaniSiddhakartRtvAbhAvavattvamityathaH / bauddhasya tu vedaniSiddhakarmaNi pApajanakatvajJAnameva nAstIti bhaavH| __ atra rAgautkaTyAt pApajanakatvajJAnasattve'pi vedaniSiddhakartari ziSTesvyAptivAraNAya viziSTAntaM karmatvavizeSaNam , vaiziSTyaJcaikakAlAvacchedenaikAtmavRttitvam / vizeSaNAbhAvavattvamAtroktau pApajanakatvajJAnazUnye vedAniSiddhakartari ziSTe'vyAptiH, ato viziSTAbhAvAnudhAvanam / mUrkhatairthike'vyAptimAha-tairthikasyApIti / shissttsyaapiityrthH| rAgadveSahIna iti / AtyantikarAgadveSadhvaMsavattvamityarthaH / yathAzrute ghttaadaavtivyaaptH| pASaNDe'tivyAptivAraNAyAtyantikatvaM dhvaMsa vizeSaNam , tacca mithyAjJAnaprAgabhAvaviziSTabhinnatvaM mithyAjJAnaviziSTabhinnatvaM vA, vaiziSTyaJcaikakAlAvacchedenaikAtmavRttitvam / AtyantikadhvaMsamAtroktau ghaTAdAvativyAptitAdavasthyam , ato rAgadveSayovaikalpikamupAdAnam , tathA ca lakSaNa dvaye tAtparyam / manvAdestathAtve hetuH-sarvajJatvAditi / tttvjnytvaadityrthH| tadAcAreti / taadRshshisstttvvishissttaacaaretyrthH| vaiziSTyazcaikakAlAvacchedenaikAtmavRttitvam , tena bAlyadazAyAM tAdRzaziSTena kRte caityavandanAdau na vybhicaarH| na vA tAdRzaziSTatvAnutpattidazAyAM bhrAntyA svargaphalAnyaphalamuddizya tAdRza ziSTena kRte tatphalajanakatvena vedabodhite yAgAdau vybhicaarH| karmakSayArtha tAdRzaziSTena kRte niSiddhakarmaNi vyabhicAravAraNAyAvigItatvamAcAravizeSaNam , tacca vedA1. niruktavedaprAmANyAbhyupagamavattvasya vizeSaNatvenopAdAnAdeva / lAghavAdAha-mithyAjJAnaviziSTeti / AtyantikarAgadhvaMsavattvamAtyantikadvaSadhvaMsavattvaM ceti lakSaNadvaya ityrthH| IzvarAtiriktasya sarvajJatvamAnAbhAvena sarvajJatvAdityasya tattvajJatvAdityartha aavshykH| tAzayAgAcAreNa svargaphalAnyaphala kayAgabodhakavedasyAnanumAnena vyabhicAra ityarthaH / tAdRzaniSiddhakarmaNApi svasmin karmakSayajanakatAbodhakavedazyAnanumAnena vyabhicAra ityAzayaH /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH 75 AdhunikAnAmapi ziSTatvena vyavahriyamANatvAcca / tathA ca smRtiHyasmin deze ya AcAra: pAramparyakramAgataH / zrutismRtyavirodhena sadAcAraH sa ucyate // sarvajJasya maGgalAcAre mAnAbhAvAcca / manvAdipraNItasmRtau maGgalaM dRzyata iti cet , tantra, smRtikarturasarvajJatve'pi vedAdarthaM pratItva smRtipraNayanasambhavAt / yattu ziSTAcAratvena kartavyataivAnumIyatAM kiM vedeneti vakSyAmaH / iti zrImahopAdhyAyazrImadgaGgezvaraviracite tattvacintAmaNau pratyakSakhaNDe maGgalavAdaH samAptaH // niSiddhatvam , alaukikatvamapi vAcyam / tena tatkRtabhojanAdau na vybhicaarH| sa eveti / vyApyavyApyasya sutarAM vyApyatvAditi bhAvaH / / nanu tathApyanumAnopayogi mAstu, vyavahAropayogi tu syAdityata AhaAdhunikAnAmapIti / 'sadAcAraH' yathoktamavigItatadAcArAdeva vedAnumAnam / tatra doSAntaramAha-sarvajJasyeti / tattvajJasyetyarthaH / _ atra zaGkate-'manvAdi' smRtAviti / bhaartpuraannaadaavityrthH| bhAratAdikartaryathoktaziSTatvameva nAstItyAha-smRtikarturiti / bhaartaadikrttrityrthH| 'asarvajJatve'pi' atattvajJatve'pi / 'ziSTAcAratvena' samAptyuddezyakaziSTAcAraviSayatvena, ziSTatvaM bhramAjanyatvam / karttavyataivAnumIyatAmiti iSTasAdhanatve sati kRtisAdhyatAmanumAyaiva sarve maGgale pravartantAm . kiM maGgale taadRshkRtisaadhytaabodhkvedenetyrthH| tatra vakSyAmaH-alaukikatve sati ziSTAcAraviSayatvasya vedabodhitatvavyApyatayA alaukike maGgale ziSTAcAraviSayatvasya ca vyApakIbhUtavedabodhitatvaM vinA anupapannatvAd vedasyApyAvazyakatvam / na ca tAdRzavyAptau mAnAbhAvaH, abAdhitasarvajanAnubhavasiddhatvAdityucchannapracchannavAde zabdakhaNDe vakSyAma ityrthH| iti zrImathurAnAthatarkavAgIzaviracitaM tattvacintAmaNau pratyakSakhaNDe maGgalavAdarahasyaM sampUrNam //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ susaGgrAhyA darzanagranthAH kramasa0 pranthanAma mUlyam 1. nyAyasiddhAJjanam-[zrIvedAntadezikAcAryaviracitam ] pustaka ratnamidaM viduSA sampAdakena svargIyanIlameghAcAryeNa hindIbhASayAnadya vividhaivimarzapradhAnaiH pariziSTaH, atha ca viSayasArabhUtayA bhUmikayA sanAthIkRtam 25-00 2. nyAyakusumAJjali:-[ udayanAcAryapraNItaH] gadyapadyAtmakanyAya kusumAJjalirayaM sarvaprathamaM hindIbhASayAnUdya prkaashitH| budhA sampAdakena zrIdurgAdharajhAzarmaNA vimarzAtmikayA bhUmikayA zAstrAnumodinyA svopajJayA TippaNyA ca samalaGkataH- 56-50 . nyAyakaustubhaH - [zrImahAdevapuNatAmakaraviracitaH] anumAna. khaNDAtmakasyAsya dvitIyabhAgasya sampAdanaM nyAyadhurandharaiH svargataiH zrIdAmodaralAlagosvAmibhinipuNaM vyaghAyi 10-60 4. padavAkyaratnAkaraH -[zrIgokulanAthopAdhyAyaviracita:] nyAyazAstrasya grantharatnamidaM zrIyadunAthamizravinirmitayA gUDhArthadIpikAkhyayA vyAkhyayA, atha ca viduSA sampAdakena zrInandinAthamizreNa kRtayA gaveSaNApradhAna bhUmikayA vividhaiH pariziSTazca samudbhAsitam-15-00 5. zrImadbhagavadgItA -[bhaTTabhAskarabhASyavibhUSitA] navamAdhyAyaparyanteyaM zrImadbhagavadgItA tattatpAThabhedanirNayavividhaiH pariziSTazcAlakRtA zobhate 5-0 6. tattvacintAmaNiH - [gaGgazopAdhyAyaviracitaH] maGgalavAdAnto'yaM granthaH zrImathurAnAthakRtamAthurIvyAkhyayA samud. bhAsitaH, atha ca viduSA sampAdakena zrIbadarInAthazuklamahodayena vimarzAtmikayA bhUmikayA tathA anekaiH pariziSTaH TippaNyAdibhizca sanAthitaH- 15-00 7. vijJaptimAtratAsiddhiprakaraNadvayam- AcAryavasubandhuviracitam ] bauddha darzanagrantho'yaM viMzatikAparyantaM svopajJavRttyA, triMzatikAparyantama AIsthiramativiracita. triMzA gUDhArthadIpikA bhUtayA bhUmipariziSTaizna prakAzaka:-nidezakaH, ...........nam, sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayaH, vaaraannsii|