Syadvad Praveshika

Author(s): Shantilal K Shah
Publisher: Shantilal K Shah
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022523/1

Page #1

DRUGOGODE
ॐ अहम ॥ नमोत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स ॥
સ્યાદ્વાદ-પ્રવેશિકા.
BALODAEVIDOMASLIDALODHIRDERS
- मङ्गलाचरणअर्हन्तो भगवन्त इन्द्र महिताः सिद्धाश्चसिद्धिस्थिताः आचार्या जिनशासनोन्नतिकराः पूज्या उपाध्यायकाः श्री सिद्धान्तसुपाठकामुनिवरा रत्नत्रयाराधकाः पंचैते परमेष्ठिनः प्रतिदिनं कुर्वन्तु वो मङ्गलम् ॥१॥
DAGODADDGOODROGI0DXGO DODNE
શાંતિલાલ કેશવલાલ શાહ
દેવસાન પાડે, અમદાવાદ, BLTODAADIDALITDADADIVA

Page #2

શ્રી મદ્દ યશોવિજયજી કૃત પઢ પરમ ગુરૂ જન કહો કર્યો હોવે,
ગુરૂ ઉપદેશ બિના જન મૂઢા દર્શન જૈન બિગાવે,
પરમ ગુરૂ જૈન કહો કર્યો હોવે; ૧ કહત કૃપાનિધિ સમજળ ઝીલે,
કમ મેલ જે ધવે બહેલ પાપ–મલ અંગ ન ધારે,
શુદ્ધ રૂપ નિજ જોવે.... પરમ ારા સ્યાદવાદ પૂરન જે જાને,
નય ગર્ભિત જશ વાચા ગુન પર્યાય દ્રવ્ય જે બૂઝ,
સેહિ જૈન હૈ સાચા....પરમ પાવા ક્રિયા મૃઢ મતિ જે અજ્ઞાની,
ચાલતા ચાલ અપૂઠી જૈન દશા ઊનમેહૈ નાહિ,
કહે સબહી જૂઠી....૫રમ માઝા પર પરિણતિ અપની કરી માને;
કિરિયા ગવે પહેલા ઉનકું જેન કહો કયુ કહિએ
સો મૂરખ મેં પહેલા....પરમ તાપા

Page #3

– જયતુ સ્યાદ્વાદિને વીતરાગઃ -
સ્યાદ્વાદ – પ્રવેશિકા
શ્રી ચતુર્વિધ સંઘને નમસ્કાર પૂર્વક
સમર્પણ
Ui
(મંગલાચરણમ્) કલક-નિકુંત મમુક્ત-પૂર્ણત,
કુતક–રાહુ-ગ્રસનું સદેદયમ : અપૂર્વ—ચન્દ્ર જિનચન્દ્ર-ભાષિત, નિગમે. નૌમિ બુધેનમસ્કૃતમ્

Page #4

ઉત્થાનિકા
આ લઘુ-પુસ્તિકા લખવાની પ્રેરણા “ નાથાનો જ્ઞાનાતમાં સર્વપમ્” નામની પડી જતાં અને વિચારતાં ઉદભવી છે એક અજૈન વિદ્વાન પોતાની મનસ્વી કહ૫નાઓથી જૈનદર્શન માન્ય નામાં વ્યર્થ બ્રાતિ ઉભી કરે, એક જૈન સાધુ એનું સંપાદન કરે, અને એક જન–સંસ્થા એનું પ્રકાશન કરે. એ બધું જ અનર્થક, અને ભવિષ્યમાં ભ્રમજાળ ફેલાવનારૂં હેઈ, એને પ્રતિકાર કરે આવશ્યક લાગવાથી અને નય પ્રમાણ એવં સ્યાદ્વાદને સાધારણુજન સમજી શકે, એવું વિધાન કરવું લાભદાયક થશે, એમ જાણી આ નિબંધ લખવામાં આવે છે.
શ્રી જિનભાષિત અર્થથી મારું લખાણ કેટલું યેગ્યા. ગ્ય છે તેને આત્માથ, જ્ઞાની, પંડિતે અને સત્સંગિઓ અવશ્ય નિર્ણય કરે, એવી મારી નમ્રાતિનમ્ર વિનન્તી છે.
પ્રથમ જણાવવાનું કે
“નયાના શાનાતિમાં શારમાસ એકપણ” નામની પુસ્તિકાના નિબન્ધક તર્ક-દશન-ન્યાય રત્ન પંડિત ઈશ્વર

Page #5

મદ્ર શર્મા મૌલ્ય છે. સમ્પાદક મુનિશ્રી યશોવિજ્યજી છે, નિબંધકાર અને સંપાદક મુનિના લખાણમાં અભિધેય, મજન, સંબંધ, અને અધિકારને અત્યન્ત ભેદ-ભાવ અને વિસંવાદ સ્પષ્ટ દૃષ્ટિગોચર થાય છે, તે વિચારણીય છે.
નોના વિધાનમાં તેઓ બંને અનેક કુશંકાઓ કરે છે, સમાધાન વચનમાં શંકાઓ કરે છે, અને પિતાના સંદિગ્ધ અને વિસંવાદી વિચારોને દર્શાવે છે, છતાં પુસ્તિકાનું નામ “ નાનાં જ્ઞાનાન્ન રાત્મક સ્વર
” એમ આપે છે ! એમની આખી પુસ્તિકા વાંચી જવાથી તેમની બ્રાન્ડધારણાઓ જ ઉપસી આવે છે, અગર તેઓ આવું નામ ન આપીને નવુ શ્રમ આવું લમ આપત તો ઠીક થાત, તેથી તેમની જિજ્ઞાસાનો ભાવ :ણ સમજાત, પરંતુ સ્વરૂપને બગાડે છે, અને સ્વરૂપ નામ આપે છે. આ પહેલો વિસંવાદ. ' ભૂમિકામાં શ્રીયશવિજયજી જણાવે છે જેનાગમાં કે અનુસાર નાં પ્રમાણ કે અનુસાર સમાન તત્વ જ્ઞાન કા સાધન કહા હૈ” પરંતુ આ વચનમાંથી પિતાની શ્રદ્ધા ઉઠાવી લેતાં તરત જ તેઓ જણાવે છે કે “પ્રમાણે નિકા ભેદ જનતાકિકને પ્રતિપાદિત કિયા હ, પર વહ સામાન્ય રૂપસે હૈ, ઉદાહરણો દ્વારા પ્રત્યક્ષ, અનુ. માન આદિસે નાકા ભેદ પ્રાયવિવૃત નહી હુઆ ” આવા પ્રકારના નિર્ણયવાળું તેમનું અજ્ઞાન પ્રસ્તુત પુસ્તિકાના પ્રકાશનથી અક્ષમ્ય છે. ઉપર લિખિત વિધાન કરવામાં

Page #6

તેઓ ઈશ્વરચંદ્રજીને સહાયતા કરવા ગયા છે, પરંતુ તેએ જ્યારે જણાવે છે કે “કુછ લેગ ઈન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણાં કે નયકે અન્તગત માનતે હૈ.” ત્યારે ઈશ્વરચંદ્ર છ તા નયેાને પ્રમાણુની ( ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષાદિની ) . અન્તર્ગત માનીને અનાવશ્યક સ્વીકારે છે. સમ્પાદક પ્રમાણેાને નયાન્તગત બતાવે, અને પતિજી નયાને ચાક્ષુષપ્રમાણાન્તગત બતાવે છે આ બીજો સ્પષ્ટ વિસ`વાદ છે. ભ્રાન્ત માણસા ની આજ સ્થિતિ હોય છે અસ્તુ,
આમ આ વિસંવાદો બ ંનેના નય સ્વરૂપ નિરૂપણમાં અપ્રમાણિકતાના સ્પષ્ટ સૂચક છે.
-મિથ્યા નિણૅય
શ્રીયશેાવિજયજી પુસ્તિકાના નામાભિધાની સ્પષ્ટ વિરૂદ્ધ જણાવે છે કે- અનેક ઉદાહરણાસે નયેકા શબ્દાઔર જ્ઞાનાત્મક સ્વરૂપભી સ્પષ્ટ નહીં હો સકતા
ત્મક
આ એમના મિથ્યા નિર્ણય છે, આ સ્થિતિમાં આ નામ ન જ હાઈ શકે, नयेषु भ्रम : આવુ જ એના જેવું જ
,,
કોઈ નામ આપવું જોઈતું હતું, નિય આપતાં પહેલાં કઈ જ્ઞાની
અને આવે। મિથ્યા ગુરૂની સેવા કરવી
જોઈતી હતી.
ઃઃ
બપ
શ્રીઈશ્વરચંદ્રજી જો કે અજૈન પ'ડિત છે માટે પેાતાની માન્યતાને સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કરે એ માની શકાય, પરંતુ

Page #7

શ્રીયશોવિજયજી એક જૈન સાધુ થઈને આવું અનધિકાર લખાણ કરે, તે ઘણું ઘણું વિચારવાની ફરજ પાડી જાય છે.
શ્રીયશોવિજયજી લખે છે કે... પ્રાચીન જૈન તાકિ કેકે સાથે મતભેદ નિબંધકારને આદર ઔર વિનય કે સાથ પ્રકાશિત ક્યિા હે,” અમારી દષ્ટિમાં આવા પ્રકારના આદર વિનયનું કેઈ મહત્વ નથી, મતભેદ શબ્દમાત્ર લખી શા માટે અસત્યના પિષણને પ્રપંચ કરે છે? પુસ્તિકાના અંતિમ પૃષ્ટ ઉપર સાર –લખી જે વિધાન કરવામાં આવ્યું છે તે મતભેદ નથી પણ શ્રી ઈશ્વરચંદ્રજીને મિથ્યાનિર્ણય છે.
નિબંધને પ્રારંભ શ્રી ઈશ્વરચંદ્રજી પુસ્તિકાના પ્રારંભમાં જણાવે છે કે. “નાથી પ્રમાં જ્ઞાનના વિષયભૂત તત્વ-પ્રમેયત્વને અવધ આહંતુ દર્શનને અસાધારણ અર્થ છે, અહીં પંડિતજીએ પ્રમાણિકપણે જાણી લેવું જોઈએ કે શ્રીઅરિ. હંત સર્વજ્ઞ અને સર્વદર્શી પરમાત્માઓએ પ્રરૂપેલ આહંતદર્શન તે સકળ જગતને છ દ્રઘાત્મક, ઉત્પાદ, વ્યય, દ્રવ્ય ચુંક્ત, અનંતપર્યાયાત્મક, સામાન્યવિશેષપણા યુક્ત, યથાર્થ જાણે છે, અને જુએ છે. અને આ પ્રમાણે જાણવા માટે તેમની પાસે નયજ્ઞાન અને પ્રમાણ-જ્ઞાન બંને વ્યવસ્થિતરીતે છે,
બીજું શ્રી ઈશ્વરચંદ્રજી જણાવે છે કે “પ્રમેય તત્વને ધાણવા માટે પ્રમાણેના સાધન ભાવે વેદિક, ન્યાય, વિપક,
:
-
ક

Page #8

અને સાંખ્ય દશનેએ પ્રધાનપણે બતાવેલા છે, પૂર્વ મીમાંસકે તેમ જ ઉત્તર મીમાંસકને પણ ઉપરની વાત સાથે મતભેદ નથી.” ઉપરોક્ત વિધાનના સંબંધમાં હું સ્પષ્ટ જણાવું છું કે ઉપર બતાવેલા કેઈ પણ દર્શનમાં જ્ઞાતા, ય અને જ્ઞાનનું નય નિક્ષેપ ભંગાદિથી યથાર્થ સ્વરૂપ જ બતાવેલું નથી, તે પછી તેઓના અનંત પરિણમન ભાવને જાણવા રૂપ યથાર્થ પ્રમાણભાવનું, સ્વરૂપ તે હોય જ ક્યાંથી ? - સ્વમતને પિષવા શ્રી ઈશ્વરચંદ્રજી જણાવે છે કે“વેદેને અપ્રમાણ માનવામાં બૌદ્ધો અને જૈને સમાન છે, ” અહીં બૌદ્ધોની માન્યતા કેવી છે? તે તે તેઓ જાણે પરંતુ જેને જગતના સર્વશ્રતને જે બે વિભાગથી જાણે છે તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે.
પહેલે ભેદ દ્રવ્યશ્રત છે, અને બીજો ભેદ ભાવકૃત છે, અને તે દરેકના બબે ભેદનું યથાર્થ સ્વરૂપ નીચે મુજબ અસંદિગ્ધપણે સમજવું (૧)સમ્યગૂ દ્રવ્યશ્રત (૨) અસમ્યગ દ્રવ્યશ્રુત (૩) સમ્યભાવ શ્રત (૪) અસમ્યગ્માવત એ ચાર ભેદ થયા,
શ્રીજિનપ્રણીત અર્થને નયે અને પ્રમાણેથી યથાર્થ જણાવનાર તે સમ્યગુ દ્રવ્યશ્રત જાણવું, જગતના સ્વરૂપને મતિકલ્પિત ભાવથી અયથાર્થ જણાવનાર તે અસમ્યગૂદ્રવ્ય મૃત જાણવું, સેક્ષાર્થી આત્માઓએ મોક્ષાર્થ

Page #9

માટે ધારણ કરેલુ` સશ્રુત તે સમ્યગ્દ્ભાવ શ્રુત જાણવું, વિષય કષાયેાના અથી આત્માઓએ વિષય કષાયને પાષણ કરવા માટે ધારણ કરેલુ` તે સશ્રુત અસમ્યગ્ ભાવદ્યુત જાણવુ', જગતના સર્વ શ્રુતને ઉપરના ભેદ્દાથી યથા જાણવા શ્રીઈશ્વરચંદ્રજી આદિ પ્રયત્ન કરે.
ઉપર લિખિત સમ્યગદ્રવ્યશ્રુતરૂપ જિનાગમમાં જગતના સર્વ પદાર્થોના સભાવારે યથાર્થ સ્વરૂપે જાણવા માટે પ્રમાણેા અને નયેાનુ' સ્વરૂપ સવિસ્તર આપેલું છે, તેમાંથી કિચિત અહી અમે જણાવિયે છિએ-જગતના સર્વ શેય પદાર્થોને યથાર્થ જાણવાનું જ્ઞાન મતિશ્રત અવધિ મન: પવ અને કેવળ આદિ પાંચભેદોવાળુ છે, તેમાં મતિ અને શ્રુત જ્ઞાનને પરાક્ષ પ્રમાણપણે કહ્યું છે, અવધિ મનઃ પવ અને કેવળ જ્ઞાનને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણપણે કહ્યું છે, તેમજ શ્રીજિનાગમેામાં તે તે પ્રમાણ-ભાવ સાધક નયાનું સ્વરૂપ અનેકવિધ ભેદોથી તેમજ દૃષ્ટાંતાથી પણ વિસ્તાર પૂર્વક વર્ણન કરાયેલુ છે. તે આ પ્રમાણે છે.
દ્રવ્યાર્થિ ક પર્યાયાર્થિ ક નયના વિચારો તેમજ નિશ્ચય અને વ્યવહાર નયના વિચાર। શğનય અને અર્થ-નય ના વિચાર। દ્રવ્યનય અને ભાવ નયના વિચાર। તેમજ વળી નૈગમ આદિ નચાને અનેક ભેદે પ્રભેદોથી દૃષ્ટાન્તા સહિત જણાવેલા છે.
ઉપર મુજબ જ્ઞાનના સત્ય જણાશે કે ઈતર દશનામાં જ્ઞેયનુ
સ્વરૂપથી જોતાં સ્પષ્ટ યથાર્થ સ્વરૂપ જ નથી,

Page #10

તેમ જ કયાંયે શેયને જાણનાર જ્ઞાનમાં ભેદેનું સ્વરૂપ નથી. તે પછી પ્રમાણે ક્યાંથી હોય ?
શ્રી ઈશ્વરચંદ્રજી જણાવે છે કે “પ્રમાણે અને નયને પરસ્પર ભેદ પ્રકાશ કરવા માટેના કારણે સ્પષ્ટતયા જૈન આગમમાં દેખાતાં નથી, તેમજ તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં પણ દેખાતાં નથી.” ઉપર અમે જન આગમ સંબંધી યત કિંચિત્ સ્વરૂપ લખ્યું છે, તેથી પણ સહેજે સમજાઈ જાય તેમ છે કે શ્રી ઈશ્વરચંદ્રરજી જન આગમના સંબંધમાં અંધારામાં જ આથડક્યા છે, કેમકે તેઓ ભાવથી અસમ્યક શ્રતના આધારે જૈન આગમમાં પ્રવેશેલા છે.
શ્રી ઈશ્વરચંદ્રજી જણાવે છે કે “શ્રી સમન્તભદ્ર અને શ્રીસિદ્ધસેને પ્રમાણનું સામાન્ય લક્ષણ–“સ્વધર વ્યવસાય જ્ઞાન પ્રમાણમ એમ સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે તેમજ તત્વાર્થસૂત્રના ભાષ્યમાં કહ્યું છે કે-ન-પ્રાપકે કારકે સાધકો-નિવ
કે-નિર્ભસકે, ઉપલંભક વ્યંજકે એ એ સ્વરૂપ વિશેષથી નોનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કરાયેલું છે.” આ પ્રમાણે નાના અને પ્રમાણેના જ્ઞાન-ભેદને સ્પષ્ટ ખ્યાલ મૌજૂદ હોવા છતાં
ભેદ-બેધ કરવા ઉપરની હકીકત સમર્થ નથી” એવું જણાવીને તે નય અને પ્રમાણને નિરર્થક બતાવવા પિતાના અહંકારનું પ્રદર્શન કરતાં જણાવે છે કે, “તે ક્યાં પ્રમાણે છે, કે જે સંપૂર્ણ રૂપે અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે? અને ક્યા તે ન છે. જે વસ્તુ સવરૂપના એક દેશને

Page #11

જણાવે છે? » અહિંયાં તેઓ પ્રમાણે જ્ઞાનના વિષયમાં મૂઢ દેવાથી “સંપૂર્ણ અર્થ” પ્રતિપાદક શબ્દ વાપરી બાળ જીને ભ્રાંતિમાં નાખવાને સહેતુક પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. પરંતુ તેઓ-સર્વે એ વાત સમજી લે કે-યથાર્થ જ્ઞાનમાં શેય, જ્ઞાન, અને જ્ઞાતાને પરસ્પર કથંચિત્ ભેદભેદ છે. જે તેઓ ગીતાર્થોની સેવા કર્યા સિવાય કોઈ પણ સમજી શકવાના નથી, પરંતુ એટલું જણાવવાનું કે જે તેઓ દષ્ટિ–દોષ છોડીને સમજવા પ્રયત્ન કરે તે નીચેની હકીકતથી તેઓમાં વિશેષ જ્ઞાન મેળવવાની યેગ્યતા આવશે.
જે કે પૂર્વ મહાપુરૂએ નો અને પ્રમાણેનું સ્વરૂપ અનેક વિધ રીતે ઉદાહરણે અને દષ્ટાન્તાથી અવિરૂદ્ધપણે બતાવેલું જ છે, તથાપિ પ્રસ્તુત પ્રસંગને અનુસરીને જણાવવાનું કે–જે યથાર્થ જ્ઞાન છે, તે પ્રમાણ જ્ઞાન છે. અને જે જ્ઞાનથી યથાર્થ-જ્ઞાન થાય છે, તે નય જ્ઞાન છે. ઉપર લિખિત પ્રમાણ જ્ઞાન બે પ્રકારનું છે–પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ, અને પરોક્ષ પ્રમાણ, તેમાં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ પ્રત્યય રૂ૫ છે, અને પરોક્ષ પ્રમાણુ પ્રત્યયિક છે, તે પ્રત્યક્ષમાં પણ અવધિ અને મન:પર્યવજ્ઞાન પ્રમાણે ક્ષાપશમિક છે, અને કેવળજ્ઞાન પ્રમાણ ક્ષાયિક છે. ઉપરના પ્રમાણ જ્ઞાનેનું યથાર્થપણું આ પ્રમાણે જાણવું, સમ્યગ્નજ્ઞાન, નિશંકજ્ઞાન, અવિસંવાદિજ્ઞાન, હિતકારી જ્ઞાન, નિરાધાપાન, અનંતજ્ઞાન ઈત્યાદિ અનેક અવિરૂદ્ધભાવે યથાર્થ શાન જાણશું.

Page #12

૧૦
હવે તેઓ પેાતાના મતિકલ્પિત ચાક્ષુ-અનુમાન અને શબ્દ જ્ઞાનને યથા પણું આપવાની યુક્તિ કરતાં થકાં જણાવે છે કે— “ ધૂમાદિ હેતુક અગ્નિની અનુમિતિમાં અનુમાન અને નયના ફળભેદ અનુભવ ગેાચર થતા નથી.” અહી' જણાવવાનુ કે જે જ્ઞાનને યથાર્થતા સાથે સંબધ નથી તે જ્ઞાનમાં નય હાતા નથી.
વળી તેઓ જણાવે છે કે- શબ્દ પ્રમાણથી જણાત ની વૃક્ષ આદિ પદાર્થ પણ સંપૂર્ણતયા જણાતા નથી– અહીં' જણાવીએ છીએ કે:- કાઇ પણ વસ્તુનુ જ્ઞાન નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ આદિ કોઈ એક શુદ્ધ નિષેપથી પણ યથાથ થઈ શકે છે.
આગળ તે જિજ્ઞાસા દર્શાવતા પૂછે છે કે “પ્રમાણથી નિરૂપિત કરાયેલ એક દેશમાં નયનુ' પ્રતિપાદન કરતી વખતે પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેાથી પૂણ્ અથ સ્વરૂપનુ' પ્રકાશન કઈ રીતિએ થાય છે?” આ સંબંધમાં જણાવવાનું કે સ્યાદ્વાદ્ સિધ્ધાંતના દ્રુષિયા એ નહીં જ સમજી શકે કે કોઈ પણ વસ્તુને એક અંશ તેના પૂર્ણ સ્વરૂપથી કથ'ચિત્ ભિન્નાભિન્ન છે.
આગળ તે સ્વમતિકલ્પિત સૂત્ર મનાવતાં લખે છે કે-“પ્રમાણુ શબ્દ રૂઢિથી પ્રત્યક્ષ આદિના સૂચક છે.” ઉપર મુજમના તેમના પ્રમાણ જ્ઞાનને તપાસિએ તે જણાશે કે તેઓ જ્યાં જ્યાં જે જે જેવું જેવું દેખાય કે જણાય ત્યાં ત્યાં તે પ્રમાણુ જ્ઞાન છે, આ લક્ષણને મૂખ જ પ્રમાણ

Page #13

૧૧
જ્ઞાન માને, ૫'ડિતજી! આ સ'સારમાં દેખાય કંઈ અને હાય. કઈ આ સ્વરૂપને શા માટે ભૂલે છે ?
વળી તેઓ પેાતાના તે મિથ્યા પ્રમાણ જ્ઞાનને સિધ્ધ કરવા જિજ્ઞાસા બતાવી પૂછે છે કે પ્રત્યક્ષાદિથી જણાયેલ લતા અને કપડા આદિ અર્થાંમાં વૈગમ આદિ કાઈ એક નય દ્વારા એક–દેશના મેધ કરાવવા ઈષ્ટ કઇ પ્રક્રિયાથી છે ?”—જેએ મતિકલ્પિત જ્ઞાનમાં પ્રમાણુત્વના આરોપ કરનારા છે, અને તેને જ પ્રમાણ રૂપ સમજનારા છે, તેમાં યથા પ્રમાણતા સાધક સપ્તભંગી જન્ય નયજ્ઞાન સમજવાની શક્તિ હેાતી નથી.
હવે તે સપ્તભગીની ઉત્પત્તિ અને તેનુ સ્વરૂપ યત્કિંચિત્ જણાવિએ છિએ.
જગતના સર્વાં–જીવા ઉપર એકાંત કલ્યાણ કારી ભાવના ના ધારક, તેના સ’ખંધથી તીથ કર નામ-કમની નિકાચના કરી ત્રીજે ભવે, પેાતાનાં સવ–ધનધાતી ( જ્ઞાનાવરણીય, દનાવરણીય, માહનીય અને અંતરાય એ) ચાર કર્મોના સપૂર્ણ ક્ષય કરી સહેજ અન`ત–જ્ઞાન અનંત-દ્દન અનતચારિત્ર અને અનંત–વીય પ્રાપ્ત કરી સર્વજ્ઞ અને સવ દેશી પણે વિચરતા, તે તીર્થંકર નામ કર્મના ઉદયથી જગતના સવ-જીવાના હિતાર્થે મેાક્ષમાર્ગ દેખાડતા પરમાત્માઓએ પ્રકાશ્યું છે કે-જગત કથ་ચિત્ ઉત્પત્તિ, થંચિત થય અને કથંચિત્ ધ્રુવસ્વરૂપવાળુ છે, આ ત્રિપદીના યથાર્થ

Page #14

૧૨
સ્વરૂપ ને જણાવતા થકા પરમ મહિષ ગણધર-ભગવ’તાએ દ્વાદશાંગીમાં પદાર્થીમાં રહેલા પરસ્પર વિરાધી અનેક ધર્માને અનેક સુપ્તભ ગાવડે જણાવ્યા છે, અને તે તે પ્રત્યેકભંગામાં રહેલા પરસ્પર વિરોધી ધર્માના અવિરૂદ્ધ એધ કરાવવા માટે અનેક નય વિચારો પશું જણાવ્યા છે. એ નય-વિચારાથી પ્રત્યેક પદાર્થમાં રહેલા પરસ્પરવિધી થર્મોના અવિરૂદ્ધ મેધ થાય છે, કેમ કે તે તે નય વિચારા પ્રમાણાપેક્ષિત છે, તેથી તે નય અવતરે છે એમ જાણવું. આથી સ્પષ્ટ થાય છે કે કઈ પણ પદાર્થમાં રહેલ કોઈ પણ ધર્મના એકાંત નિષેધ કરનાર કે એકાંત સ્વરૂપે કોઇ પણ ધર્મના સ્થાપન કરનાર તે દુનય છે.
જ્ઞાન પ્રમાણમાં
ઉપર સૂચિત સપ્તભંગી આ પ્રમાણે થાય છે.
૧-સ્યાદ્ અસ્તિ–પ્રત્યેક પદાર્થનું સ્વ-દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ અને ભાવાદિની અપેક્ષાએ હાવાપણું.
૨-સ્યાદ્ નાસ્તિ-પ્રત્યેક પદાર્થનું પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર -કાળ અને ભાવાદિની અપેક્ષાએ નહી હૈાવાપણું.
૩-સ્યાદ્ન અસ્તિનાસ્તિ-પ્રત્યેક પદાર્થનું સ્વ-પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ અને ભાવાદિની અપેક્ષાએ ઉભયપણું..
૪-સ્યાદ્ અવકતવ્યમ–પ્રત્યેક પદાર્થના સ્વરૂપનું અપેક્ષા વિશેષે નહીં કહેવાયેાગ્યપણુ :

Page #15

૧૩
પસ્યાદ્ અતિ અવકતવ્યમ-પ્રત્યેક પદાર્થનું સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ અને ભાવાદિની અપેક્ષાએ જે અસ્તિત્વ તેમાં અપેક્ષા વિશે ન કહેવાયેગ્યપણું.
-સ્વાદ નાસ્તિ અવકતવ્યમ-પ્રત્યેક પદાર્થ નું પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ અને ભાવાદિની અપેક્ષાએ જે નાસ્તિત્વ તેનું અપેક્ષાવિશેષથી અકહેવા ગ્યપણું.
૭–સ્વાદુ અસ્તિ નાસ્તિ યુગમદુ અવકતવ્યમ-પ્રત્યેક પદાર્થનું સ્વ–પર દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ અને ભાવાદિની અપેક્ષાએ. જે અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વ-(ઉભય પણું ) તેમાં અપેક્ષાવિશે નકહેવાપણું.
આવી રીતે પ્રત્યેક પદાર્થના પ્રત્યેક ધર્મના ઉપર સૂચિત સપ્તભંગાત્મક સ્વરૂપને પક્ષથી જાણવું તે પક્ષપ્રમાણુ જ્ઞાન છે, તેમ જ પ્રત્યક્ષથી જાણવું તે પ્રત્યક્ષપ્રમાણજ્ઞાન છે, અને પ્રત્યેક પદાર્થના તે તે સપ્તભંગાત્મક સ્વરૂપ ને અવિરૂદ્ધ જણાવનાર જે જ્ઞાન છે, તેને નય જ્ઞાન કહેવાય છે.
" આથી સ્પષ્ટ થાય છે કે અનંત ધર્માત્મક વસ્તુને યથાર્થ બોધ કરવા માટે સતભંગાત્મક જ્ઞાન કારણ છે. તે સપ્તભંગને અવિરૂદ્ધ બોધ કરાવવા માટે નયજ્ઞાન કારણ છે.
આથી સ્પષ્ટ જણવું કે જ્યાં જ્યાં સપ્તભંગી- નથી, ત્યાં ત્યાં પરસ્પર વિરૂદ્ધ-ધર્મા મક સ્વરૂપનું અવિરૂદ્ધ નયન

Page #16

૧૪
જ્ઞાન નથી, અને જ્યાં જ્યાં નયજ્ઞાન નથી ત્યાં પ્રમાણ જ્ઞાન પણ નથી જ.
ઉપર સૂચિત અનેક સપ્તભંગાત્મક સ્વરૂપને અવધારણ કરવા શ્રીજિન સિદ્ધાંતને વિષે અનેક–વિધ નય વિચારે તેમજ -તેના પ્રમાણભૂત કથાનુગ પણ મહાવિસ્તારવાળો
આજે પણ મોજૂદ છે, તે મુજબ નિત્યા–નિત્ય ભિન્ન ભિન્ન, રૂપારૂપી, સામાન્ય વિશેષ, કર્તા-અકર્તા, કતા -અભકતા, ગી–અગી, ઉપયોગી–અનુપયોગી, શુધ્ધાશુધ્ધ, ઈત્યાદિ અનેક સપ્તભંગિઓને પણ વિવિધ નય-વિચાઅરેથી બતાવેલ છે તે ગીતાર્થ ગુરૂની સેવાથી જાણવી.
પ્રસંગનુસાર કેટલાક નય વિચારે પણ આ સાથે જણાવિએ છિએ,
૧-દ્રવ્યાર્થિક નય-પદાર્થની વૈકાલિક નિત્ય સત્તાનું ગ્રહણ કરે તે.
- ૨-પર્યાયાર્થિક નય-પદાર્થના પરિણમન સ્વરૂપને ગ્રહણ કરે તે.
૧–શબ્દ નય- શ્રુતજ્ઞાન વિશેષથી પદાર્થના સ્વરૂપને ગ્રહણ કરે તે.
૨–અર્થ નય-મતિ, અવધિ, મન:પર્યય અને કેવળ જ્ઞાન વડે પદાર્થના સ્વરૂપને ગ્રહણ કરે તે.
૧-નિશ્ચય નય-પદાર્થના અવિચલિત શુધ સ્વરૂપને

Page #17

૧૫
૨–વ્યવહાર નય-પદાર્થને લેક વ્યવહારભાવથી અવિરૂધ્ધ પણે ગ્રહણ કરે તે.
૧-દ્રવ્ય નય-પદાર્થની અન્તર્મુ ખ તેમ જ બહિર્મુખ શક્તિને ગ્રહણ કરે તે.
- ૨–ભાવ નય-પદાર્થની પ્રવર્તમાન પરિણમન શક્તિને ગ્રહણ કરે તે.
૧-સામાન્યનય-પદાર્થને એકરૂપે સામાન્યપણે ગ્રહણ કરે તે.
૨-વિશેષ નય-પદાર્થને નામ જાતિ, ગુણ અને ક્રિયા વિશેષથી વિશેષપણે ગ્રહણ કરે તે.
૧–નૈગમ નય-શુધ્ધતા ગ્રાહક, શુદ્ધાશુદ્ધતા ગ્રાહક અશુદ્ધતાગ્રાહક, એમ ત્રણ ભેદથી, તેમ જ સામાન્યગ્રાહી વિશેષગ્રાહી એવા બે ભેદથી, તેમ જ ભૂત ભાવી અને વર્તમાન કાળ વિષયક વસ્તુગ્રાહી, તેમ જ વસ્તુના અંશથી વસ્તુને ગ્રહણ કરનાર-અંશ ગ્રાહી, તેમ જ સંકલ્પવિશેષથી વસ્તુને ગ્રહણ કરનાર સંકલ્પગ્રાહી આદિ અનેક–પ્રકારે વસ્તુને ગમ્ય કરે, જાણે તે નિગમ નય.
૨સંગ્રહનય-વસ્તુમાત્રને વિશેષ રહિત પણે, સામાસત્તાથી ગ્રહણ કરે છે, એવં સંગૃહીત–પિંડિત અર્થ વાળા વચનથી પદાર્થને ગ્રહણ કરે તે સંગ્રહ નય.

Page #18

૧૬
વયવહારે નય પ્રત્યેક પદાર્થને લોકવ્યવહાર પ્રચલિત અર્થના સ્વરૂપ વિશેષથી ગ્રહણ કરેતે વ્યવહારનય..
નજીસત્ર નય-વર્તમાનમાં વસ્તુમાં જે અર્થ ક્ષિાકારિત્વની શક્તિ હોય તે રૂપે વસ્તુને માને તે જુસૂત્ર નય..
પ-શબ્દનય-જે વસ્તુમાં જે શબ્દને વ્યવહાર કરાતે હેય, તે શબ્દના અર્થ રૂપે જ વસ્તુ હેવી જોઈએ, એમ માને તે શ દ નય.
-સમભિરૂઢ નય-અનેક પર્યાય રૂપ વસ્તુને નિયત પર્યાય વિશેષથી માન્ય કરે તે સમરૂિઢનય!
–એવભૂત નય-પ્રત્યેક પદાર્થને પિતાના ધર્મમાં સંપૂર્ણપણે પ્રર્વતમાન સ્વરૂપથી ગ્રહણ કરે તે એવભૂતનય.
હવે પ્રસંગનુસારનિક્ષેપાદિનું સ્વરૂપ પણ જણાવિએ છિએ-શ્રીજિનાગમમાં અનેક નિક્ષેપનું સ્વરૂપ છે, પરંતુ પદાર્થને યથાર્થ બોધ થવા માટે જઘન્યથી ચાર નિક્ષેપથી વસ્તુમાત્રને ગ્રહણ કરવી-જાણવી કહી છે. તે આ પ્રમાણે –૧–નામ નિક્ષેપ ૨- સ્થાપના નિક્ષેપ ૩- દ્રવ્યનિક્ષેપ ૪ ભાવનિક્ષેપ, ઉપરના ચારે નિક્ષેપના પણ ચાર ચાર ભેદ આ રીતિએ થાય છે–૧ નામ નિક્ષેપ-નામ નામ, સ્થાપના નામ, દ્રવ્ય નામ, અને ભાવ નામ સ્થાપwનિક્ષેપ્પનામ સ્થાપના, સ્થાપના સ્થાપના, દ્રશ્ય સ્થાપના, ભાવ સ્થાપક ૩ દ્રવ્ય-નિક્ષેપ-તામ દ્રશ્ય, સ્થાપના કવ્ય, દ્રશ્ય દ્રવ્ય, ભાવ

Page #19

૧૭.
દ્રવ્ય. ૪-જાવ નિક્ષેપ નામ ભાવ, સ્થાપનાભાવ, દ્રવ્યભાવ, ભાવ-ભાવ.
ઉપર સૂચિત ભેદોમાંથી પ્રત્યેકના અન્તિમ ચારભેદે ભાવનામ, ભાવસ્થાપના, ભાવ દ્રવ્ય, અને ભાવ ભાવ તે વિશુધ્ધ અને હિતકર છે, જેને ભાવ નિક્ષેપ પ્રશસ્ત છે, તેના ચારે નિક્ષેપ પ્રશસ્ત છે, તેવી જ રીતિએ જેને ભાવ નિક્ષેપ અપ્રશસ્ત છે, તેના ચારે નિક્ષેપ અપ્રશસ્ત અને અહિતકારી છે.
વસ્તુના સ્વરૂપને અતિશયે ગ્રહણ કરે તેને નિક્ષેપ કહેવાય છે, તેમજ ચાર નક્ષેપ રહિત જગતમાં કઈ વસ્તુ હતી જ નથી.
આવી રીતે નય નિક્ષેપ આદિથી સપ્તભંગાત્મક વસ્તુસ્વરૂપને અવિરૂદ્ધપણે ગ્રહણ કરનાર અને હેય ઉપાદેયભાવને યથાવત્ સ્વીકારનાર, આત્માથ, યથાર્થ, પ્રમાણ, પ્રત્યક્ષ, વિશુદ્ધ, અને અક્ષય અનંત જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરે છે.
આવી શુધ રીતિને છોડીને જેઓ કોઈપણ પદાર્થને શુધ્ધ રૂપે, અશુધ્ધ રૂપે, કે શુધાશુધ્ધ રૂપે, ગ્રહણ કરે તે પણ તેઓ નય રહિતપણે યથાર્થ જ્ઞાન મેળવી શકતા નથી, કેમ કે પદાર્થ જે સ્વરૂપે શુધતાવાળે છે, તે સ્વરૂપે તેને શુધ્ધ રૂપે ઝહે. અને જે સ્વરૂપે અશુધનાવાળો છે, તે સવરૂપે તેને અશુદ્ધ પણે ચાહે, અને જે જવશે શુદ્ધાશુદ્ધ

Page #20

૧૮
છે, તેને શુદ્ધાશુદ્ધ પણે ગ્રહે તેા તે નય-જ્ઞાન થાય, અને તે નયજ્ઞાન વડે જ પ્રમાણ જ્ઞાન થાય છે; માટે યથાર્થ જ્ઞાનના અથી આત્માઓએ અનંત-ધર્માત્મક-પદાર્થને અનેકવિધ સપ્તભગિએથી જાણી, તેતે સસલોંગમાંના પરસ્પર વિરાધી ધર્માને નયષ્ટિએ અવિરૂદ્ધ લેખીને તે તે સ્વરૂપે યથા પ્રમણિ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરવા એજ શ્રેયસ્કર છે. ઉપર પ્રમાણે સ્યાદ્વાદ્ સિદ્ધાન્તથી વસ્તુતત્ત્વને યથાર્થ જાણવા માટે અમેએ કેટલેક નય વિચાર, સપ્તભંગીનુ સ્વરૂપ, તેમજ પ્રમાણ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ, અને નિક્ષેપાદિના વિચાર પ્રસ્તુત કર્યો છે, વિશેષ સ્વરૂપે આગમામાંથી ગીતાર્થી પાસેથી જિજ્ઞાસુએએ જાણવા પ્રયત્નશીલ થવુ.
આથી હવે શ્રી ઈશ્વરચદ્રજીના પ્રત્યેક વિસવાદી વાકયોનું પ્રતિવિધાન નિરક માની તેમના મુખ્ય મંતવ્યને જે તેમણે પેાતાની પુસ્તિકાના અ`તિમ ભાગમાં સાર રૂપે આપ્યા છે, તે સાર જ્ઞાનને તપાસી લેવું ઉચિત જાણી તે સારના પ્રત્યેક વાકચના વિસંવાદીપણાને જ જણાવિએ છિએ.
સારમાં મિથ્યા પ્રતિપાદન
શ્રી ઈશ્વરચંદ્રજી નયના સ્વરૂપ સબંધમાં અજાણુ અને યથાર્થ જ્ઞાનના અભાવે બ્રાંતિમાં હોય એ સ્વાભાવિક છે. એમ છતાં જ્યારે નય-જ્ઞાનના સ્વરૂપની ચર્ચા કરી નયના સ્વરૂપનું મિથ્યા પ્રતિપાદન કરે છે. ત્યારે તે

Page #21

૧૯
પોતાની દુરાગ્રહગ્રસ્ત બુદ્ધિનું પ્રદર્શન કરાવી હાસ્યાસ્પદ અને છે.
પુસ્તિકાના અંતે સારમાં તેઓ જણાવે છે કે– “મનના અધ્યવસાય સ્વરૂપ અને શબ્દસ્વરૂપ નોમાં મૂળ અપેક્ષા છે, ” પરંતુ આતો તેમની પોતાની નય સંબંધીની કલ્પના છે, અને બીજાઓને આહંતદર્શન પ્રરૂપિત નાની યથાર્થ પ્રણાલિકાની વ્યર્થતા સમજાવવાની દુષ્પવૃત્તિમાત્ર છેઅમે આગળ કહી ગયા છિએ કે” ના મનના અધ્યવસાયમાં કે શબ્દોમાં નથી, પરંતુ અનન્ત ધર્માત્મક પદાર્થમાં વર્તમાન અનેક પરસ્પર વિરૂદ્ધ-ધર્મો હોવા છતાં, અવિરૂદ્ધભાવે કેઈ એક ધર્મને પ્રતિપાદન કરનાર દષ્ટિને નય કહેવાય છે, માટે મનના ગમે તેવા અધ્યવ સાયે કે ગમે તેવા શબ્દો કે વાક્ય પ્રયોગો તે દુર્નયજ છે. અહીં અવિરૂદ્ધ ભાવની વિશેષતા સ્વીકારવી જ જોઈએ.
આગળ ચાલતાં તેઓ પિતાની શાબ્દિક ચાલાકીથી, જણાવે છે કે “ઈદ્રિય વડે સાક્ષાત્કાર કરાયેલા, ધૂમાદિક વડે અનુમાન કરાયેલા, અને અપ્તવચન વડે જણ ચેલા, અગ્નિઆદિનો અર્થ બેધ (અહીં તેઓ અર્થબંધ કહી રહ્યા છે, જ્યાં સુધી દ્રવ્યાદિની અપેક્ષા વડે (અહિંયાં તેઓ દ્રવ્યાદિની અપેક્ષા સ્વીકારે છે.) અગ્નિ આદિમાં રહેલા સત્વ, અસત્વ, ભેદ, અભેદ આદિ કેઈ પણ ધર્મને પ્રકાશક નથી ત્યાં સુધી પ્રત્યક્ષ અનુમિતિ અને શાદ બેધસ્વરૂપ જ છે.” અર્થાત્ માત્ર બાધ

Page #22

સ્વરૂપ છે. તેમના ઉપરના કથનને બરાબર તપાસિએ તે સ્પષ્ટ જણાશે કે – તેઓ અર્થધ દ્રવ્યાદિ નિરપેક્ષ થાય અને તે કેઈપણ ધર્મને પ્રકાશક નથી, ત્યાં સુધી માત્ર બેધસ્વરૂપ છે, એમ કહી રહ્યા છે, તેમના આ કથનમાં જે ભયંકર વિસંવાદિતા છે તે જોઈએ, પ્રથમ તેઓને અર્થ બંધ થાય છે, અને વળી તેને કવ્યાદિ નિરપક્ષ બતાવે છે આતે મા વાંઝણ જે ન્યાય થયે, પંડિતજી!અર્થ બેથ દ્રવ્યાદિ નિરપેક્ષ હાય જ નહીં (વળી અર્થ–બેધ કેઈપણ ધર્મને પ્રકાશક નથી, ત્યાં સુધી બંધ માત્ર છે એમ તેઓ જે કહે છે તે પિતાના સમગ્ર દ્રવ્ય બોધને દ્રવ્યાદિ નિરપેક્ષ અને અપ્રકાશક બતાવી અંધકાર રૂપ બતાવવા જેવું થઈ ગયું પંડિતજી! આ તમને કઈ રીતે ઈબ્દ છે)
અર્થ છે અને તે દ્રવ્યાદિનિરપેક્ષ અને અપ્રકાશક, પંડીતજી! એ અર્થ બેધ તે ગધેડાના શીંગડાના બોધ જે છે, માટે દુરાગ્રહ છોડી ને પંડીતજી શુદ્ધ વચારો એવી અમારી ખાસ ભલામણ છે. વળી તેઓ પિતાના નયજ્ઞાનને જણાવતાં લખે છે કે “અગ્નિના જ્ઞાન પછી અપેક્ષાથી ધર્મ વીશેષને અધ્યવસાય નય છે.” પંડીતજીના નયની આ પરિભાષા ન હોય !! ન હોય! નયની પરિભાષા આ રહો “દ્રવ્યાદિમાં પરસ્પર વિરૂદ્ધપણે રહેલા ધર્મોને અવિરૂદ્ધપણે જણાવે તે નય છે,” તમે તે દુનયની પરિ ભાષા કરી, આવા દુર્નયથી વસ્તુસ્વરૂપનું એક દેશે કે સર્વ દેશે થયેલું જ્ઞાન કેવળ મૃષા જ છે, યથાર્થ નથી,

Page #23

પંડિતજી જણાવે છે કે “પક્ષ શ્રતમુળવાળું નય. જ્ઞાન પણ પક્ષ છે,” પ્રથમ અમે જણાવી ગયા છિએ તેથી સ્પષ્ટ જણાશે કે જેને જે સર્વજ્ઞ અને સર્વદર્શી, પ્રત્યક્ષ, અનંત, નિરાબાધજ્ઞાનવાનું છે તેમના કહેલા વસ્તુ માત્ર ના અનંત-ધર્માત્મકપણાના અર્થોને અવિરૂદ્ધપણે જણાવનાર પિતાના નને યથાર્થ જાણે છે. માટે આ નયજ્ઞાન યથાર્થ પ્રમાણપેક્ષિત છે, અને તે નયજ્ઞાનજ યથાર્થ પ્રમાણમાં અવતરે છે, જે જ્ઞાન પ્રમાણપેક્ષિત નથી તે દુર્નય જ છે;
અંતમાં પંડિતજી પિતાના મતિકલ્પિત જ્ઞાનને પ્રમાણતા આપવા વિસંવાદી પણે જણાવે છે. “પ્રત્યક્ષ
અનુમાન અને આગમથી ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાને મન સબંધી દ્વિવ્યાદિની અપેક્ષાને આશ્રય કરતા નથી.” ઉપર તેઓ જ જણાવે છે કે “ દ્રવ્યાદિની અપેક્ષા વડે વિશેષ બાધ ન થાય, ત્યાં સુધી બંધ માત્ર છે, અને વળી એજ સંદર્ભમાં અહીં—“મન સંબંધી દ્રવ્યાદિની અપેક્ષાને આશ્રય કરતા નથી” એમ જણાવે છે, ખરેખર આવા વિસંવાદી લખાણે લખીને તેઓએ પિતાની ઉપાધિઓને ઉપાધિમાં નાંખેલી છે,
ઉપસંહાર પંડિત શ્રી ઈશ્વરચંદ્રજી અને તેમના પૃષ્ટ–પષકો ! અહીં અમે જે લખ્યું છે, તે દ્વેષભાવથી નહીં પણ, નય

Page #24

જ્ઞાન માટે તમે જે બ્રાન્ત સ્વરૂપ આલેખ્યું છે, તેથી તમારા જેવા વિદ્વાનની શક્તિને દુરૂપયોગ થયો છે, તમે અવશ્ય વિવેકથી વિચારજો! જ્ઞાન વ્યાદિથી નિરપેક્ષ હેતું જ નથી, જ્ઞાન અપ્રકાશક હોતું જ નથી, નયજ્ઞાન વિરૂદ્ધધર્મોમાં પણ અવિરુદ્ધતા પેદા કરવા માટે જ પ્રવૃત્તિ કરે છે, પ્રત્યેક વિવેકી વાંચનાર હંસની જેમ ક્ષીર નીરનું પૃથક્કરણ કરી યથાર્થ-બધિલાભ પામે એજ એક માત્ર અભ્યર્થના સાથે વિરમું છું.
शुभं
भवतु
વીર સં. ૨૪૮૮ મહા સુદ ૧૦
બુધવાર
શા. શાંતિલાલ કેશવલાલ દેવશાને પાડે, અમદાવાદ

Page #25

૨૩
સ્યાદ્વાદ વચનામૃત
૧-સુખનું સર્જક બધું જ સત્ય છે, તેમ જ દુઃખનું સર્જક બધુ... જ અસત્ય છે, ૨-પાપબધથી નિવૃત્તિ કરવી, તેમ જ પાપ છેડામાં પ્રવૃત્તિ કરવી, ૩–સેવા કરવી તે ધમ છે, તેમ જ સેવા લેવી તે અધમ છે, ૪-પેાતાની ફરજ ખાવનાર મહાન છે, તેમ જ ખીજાની ક્જ તરફ દૃષ્ટિ કરનાર અધમ છે, પ–ઉત્પાદ વ્યયને ભિન્ન ભિન્ન જાણનાર અહિરામાછે, તેમ જ ઉત્પાદ-વ્યયને ભિન્નાભિન્ન જાણનાર અંતર આત્મા છે, તેમ જ ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યને ભિન્નાભિન્ન પણે જાણનાર પરમાત્મા છે.
શ્રી અરિહંત, સર્વજ્ઞ અને સદશી પરમાત્માઓએ ભવ્યજીવાને શ્રેયાર્થ. જણાવ્યુ` છે કે આ જગત જીવાસ્તિકાય, પુદ્દગલાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય વાળું છે, આ પાંચદ્રબ્યા નિશ્ચય નયની દૃષ્ટિએ, કેાઈ કાળે ઉત્પન્ન થયેલાં નથી. તેમજ કોઈ કાળે તેમના વિનાશ પણ નથી, તેમજ કાઈ કાળે પેાતાના સ્વરૂપને સ્વભાવને છેડતાં પણ નથી આમ છતાં વ્યવહાર નયની દૃષ્ટિએ. જીવ, અને પુદ્ગલ અને દ્રવ્યો પરિણામી છે, એટલે તે એ ચૈા પેાતાના મૂળ સ્વરૂપને છેડયા સિવાય, અન્યતર રૂપે પરિણામ પામે છે. આથી સ્પષ્ટ માલુમ પડશે કે, જીવાસ્તિકાય રૂપ અનેક

Page #26

૨૪ છે ભિન્નભિન્ન રૂપે આ જગતમાં દેખાય છે. તેમજ પુદગલ દ્રવ્યના જે અનેક ચિત્ર, વિચિત્ર પરિણમને જણાય છે, તે યથાર્થ છે. ઉપર પ્રમાણેનું વ્યવહાર નય દૃષ્ટિનું સ્વરૂપ જે અનેક ભિન્નતાવાળું છે, તે સહેતુક છે, નિહે. તુક નથી જ, તે પરિણમન અનંત-સ્વભાવવાળું હોવાથી, અનેક હેતુવાળું છે. તેમાંથી કેઈક પરિણમનવિશેષને કેઈક નિયત હેતુ સાથે પણ પરમજ્ઞાની પુરૂષના વચનના આધારે જ જાણી શકાય છે.
આ જગતમાં બે પ્રકારના જીવે છે (૧) અનંતા જીવે આ સંસારના જન્મ, જરા, અને મરણાદિના દુઃખના હેતુઓથી મુક્ત થઈને, મોક્ષમાં ગયેલા છે (૨) બીજા કર્મ બંધ રૂપ હેતુઓથી બંધાયેલા હોવાથી આ સંસારમાં અનેક પ્રકારની પીડાઓને ભોગવનાર છે. આ સંસારમાં રહેલા અનેક ભિન્ન સ્વરૂપના જીવોને પણ સામાન્ય, વિશેષ સ્વભાવથી. અનેક ભેદભેદ સ્વરૂપે, જ્ઞાની પુરુષોએ અનેક, ભંગાત્મક સ્વરૂપે અનેક નય વિચારથી, તેમજ અનેક નિક્ષેપાદિથી જણાવ્યા છે.
વળી પ્રત્યેક જીવાત્માના પ્રત્યેક પરિણમન હેતુઓને પણ સામાન્ય, વિશેષ પણે અનેક ભાવસ્વરૂપ વડે યથાર્થ જણાવ્યા છે.
થી સ્પષ્ટ જણાશે કે પ્રત્યેક પબ્લ્યુિમન તથાષિષ હેતુ સહિત છે, માટે જ આત્માથી આત્માઓએ

Page #27

પિતાના આત્માના વિશુદ્ધ પરિણુમન માટે તથાવિધ કારણતા પ્રાપ્ત કરવી અનિવાર્ય છે.
જેઓ આત્મતત્વને સ્વીકારનારા નથી, તેમજ જેઓને પિતાના આત્માના પરિણમન સાથે કાંઈ જ લેવા દેવા નથી. અને તેથી તેના હેતુઓને વિચારવા તૈયાર નથી. તેમજ પોતાના સુખ દુ:ખના સંબંધો પણ જેણે પરાધીન જાણ્યા છે, એવા મૂઢ આત્માઓને કેઈ સાચે વિવેક પ્રાપ્ત કરાવે મૂશ્કેલ છે. છતાં પણ આ જગતમાં મૂઢ, વિવેકી, અને ઉત્તમ આત્માઓ નિરંતર હેય જ છે, માટે ઉત્તમ આત્માઓ પાસેથી, વિવેકી આત્માઓએ વિવેકને પ્રાપ્ત કરીને પોતે પણ ઉત્તમ આત્મભાવ પ્રાપ્ત કરે જોઈએ, પ્રત્યેક આત્માનું નિશ્ચયનય–દષ્ટિએ, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય અને ઉપયેગાદિ સ્વભાવવાળું સ્વરૂપ છે, જ્યારે, વ્યવહાર–નય દૃષ્ટિએ પ્રત્યેક સંસારી આત્માઓ પિતાના કર્મના કર્તા પોતે જ છે, અને પોતે જ પોતાના કરેલા કર્મના ભોકતા છે, અને પોતે જ પોતાના કર્મોને નાશ કરનારા છે. આથી વિવેકી આત્માઓને, સહેજે, સમ જાઈ જાય તેમ છે. કે પોતે જે કર્મ બાંધવાનું કામ કરી રહેલ છે, અને તે બાંધેલા કર્મના ઉદયને, ભેગવી રહેલ છે, તેમાં વિવેક કરીને કમને તોડવાનું, નાશ કરવાનું, કાર્ય કરવું તેજ શ્રેયસ્કર છે. - આમાથી આમાઓ છુ કારણ સિવાય આત્મ
યાણ કરી શકતા નથી. માટે પ્રત્યેક આત્માથી એ,

Page #28

આત્મ-કલ્યાણ માટેના અનન્ય હેતુ રૂપ શુદ્ધ તવત્રયી (શુદ્ધદેવ, શુદ્ધગુરૂ, શુધ્ધધર્મ)નું આલંબન લેવું અનિવાર્ય આવશ્યક હોવાથી તેનું કિંચિત્ સવરૂપ જણાવિએ છિએ. ' (૧) નિશ્ચયસુદેવનું આલંબન સંગ્રહ નય વડે, જે નિષ્પન્ન સ્વરૂપી પિતાને આત્મા સિદ્ધ–પરમાત્મા સમાન છે, તેને પિતાના જ ક્ષાયે પશમિક, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, સ્વભાવ વડે પોતે જ ક્ષાયિક ભાવે પ્રગટ કરનાર જાણીને પિતાના શુધ્ધ આત્મ-સ્વરૂપનું ધ્યાન કરવું તે.
(૨) વ્યવહાર મુદેવનું આલંબન-જે પરમપુરૂ ષોત્તમ આત્માઓએ પોતાના રાગદ્વેષ-રૂપ મેહને હણીને, અનંતજ્ઞાન, અનંત દર્શન અનંત ચારિત્ર અને અનંત વીર્ય પ્રાપ્ત કરીને, સવર્ણ અને સર્વદશી પણે તેમજ ચેત્રિશ અતિશય, સહિત વિચરતાં, પાંત્રીસ ગુણ વાળી, વાણીથી ભવ્ય-જીને હિતાપદેશ કરીને, ચતુવિધ-સંઘરૂપ-તીર્થની સ્થાપના કરી, તે તીર્થ દ્વારા અનેક જીને મેક્ષ માર્ગમાં જોડ્યા છે, તેઓનું તે, તે સ્વરૂપ પોતાના આત્માનું હિતનું કરનાર–આરિસાની જેમ નિમિત્ત જાણીને, પિતાનું પરમાત્મ-સ્વરૂપે પ્રગટ કરવા માટે અવલંબન કરવું તે.
(૩) નિશ્ચયમુદેવનું સ્વરૂપ પોતાના આત્મ-સ્વરૂપને અજાણ, અને અજ્ઞાન, તેમજ મેહના જેરે કરીને વિષય-કષાયમાં આસક્ત થયેલે; અને તેથી પિતાને જે કર્મ

Page #29

૨૭
બંધ થઈ રહ્યો છે, તેમાં મૂઢ એટલે પોતે જ પોતાના ચિત્તવડે જ પિતાના આત્માની વિરાધના કરી રહ્યો છે. તેને અજાણ, તે નિશ્ચય કુદેવના આલંબનવાળે આત્મા જાણો.
(૪) વ્યવહાર કુદેવનું સ્વરૂપ -જે વિષય, કષાયમાં આસક્ત છે, અને પિતાના ક્ષણિક અિધયમાં અહંકાર ધરતાં થકાં રાગ, દ્વેષ, પરિણામથી એકને વિનાશ કરે, અને એકના ઉપર રાગ ધરે, તેમ જ સંસાર પરિભ્રમણના કારણ ભૂત પદ્ગલિક–ભાવમાં હર્ષ, શેક ધરતો રહે, તેવા આત્માઓનું આલંબન લેવું અથવા, તેમની, સેવા ભક્તિ કરવી તે વ્યવહાર કુદેવનું આલંબન જાણવું.
(૧) નિશ્ચય સુગુરૂનુંઆલંબન –પિતાના આત્માને, દ્રવ્ય, અને ભાવથી શુદ્ધ એકાંતમાં બેસાડીને, પિતાના શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપની ઓળખાણ કરાવીને, મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, અને યુગાદિના બંધ સ્વરૂપની શ્રદ્ધા કરાવીને, તે તે બંધ ભાવથી દૂર રહેવાનું સમજાવીને, . વિરતિ ભાવ અંગીકાર કરવાનું સમજાવે; તે નિશ્ચય સુગુરૂનું અવલંબન જાણવું.
(૨) વ્યવહાર સુગુરૂનું આલંબન – જેઓ કમેન્ટ બંધના કારણું-ભૂત, પાંચ આશ્રનો ત્યાગ કરીને, પોતાના આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રગટ કરવા માટે, જ્ઞાનીભગવંતે એ જણાવેલ માર્ગે, પ્રવજિત થયેલા છે, એવા સદગુરૂઓને

Page #30

૩૮
પેાતાના આત્માના શુધ્ધ સ્વરૂપની ઓળખાણ કરાવને માક્ષ-માગ ભણી લઇ જાય, તે તે સ્વરૂપથી તેમનું પેાતાના કલ્યાણુનુ નિશ્ચયથી નિમિત્ત કારણ જાણીને આલંબન લેવું તે.
(૩) નિશ્ચયકુગુરૂનું સ્વરૂપ:-જેએ, સČજ્ઞ, અને સદશી ભગવંતાએ બતાવેલા, અને સ્થાપેલા તીના દ્વેષી હોય, અને પેાતાના મતિ-કષિત માને ઉત્તમ જાણીને અહુકાર અને મમત્વમાં જ ડૂબેલા, અને વિષયે, અને કષાય ભાવેાની વૃદ્ધિ કરાવનારા તે તે ભાવેાને હિતકારી જાણે તે. નિશ્ચય કુગુરૂનું અવલ મન જાણુğ.
(૪) વ્યવહારકુગુરૂનું સ્વરૂપ-જેએ હિંસાદિ પાંચે આશ્રવેમાં નિ:શંક પણે પ્રવર્તતા હાય, અને જ્ઞાનાદિ પાંચ આચારથી રહિત હાય, અને સંસારના અનેકપ્રકારના ભાગેા અને સુખેાની લાલચમાં નાખી તે તે મેળવવા માટેના અનેક પ્રપંચ કરીને લેાકાનુ મનુષ્યભવ– પણાનું અનંતુ પુણ્ય હરણ કરનારા છે. તેઓને વ્યવહારથી સુગુર જાણવા.
(૧) નિશ્ચયસુધમ નું આલંબન;-પોતાના આત્મા જે અનંત જ્ઞાનાદિગુણ્ણા સહિત છે, પર’તુ કાઁથી અવરાયેલ હાવાથી, તેમજ અજ્ઞાન, અને મેહને ખાધીન થઈને, પેાતાનું જે અનંત સહજસુખ તેથી ભ્રષ્ટ થયા થકો, ઈંદ્રિયેાના વિષય-સુખેત મેળવવા પ્રયત્ન કરી રહ્યો છે. તેને પેાતાના શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રગટ કરવા માટે શુદ્ધ કારક

Page #31

વાન બનાવવાને ઉદ્યમ કર, તે નિશ્ચય સુધર્મનું આલંબન જાણવું.
(૨) નિશ્ચયકુધર્મનું સ્વરૂપ –આત્મસ્વરૂપના અજ્ઞાનથી, પિતાના આત્માના હિતાહિતને ન જાણનાર, અને શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને પ્રગટ કરવાના લક્ષ વિનાના, માત્ર, મન વચન, અને કાય ચોગે કરીને શુભાશુભ પ્રવૃત્તિ કરનાર, અને તે કરણીમાં જ એકાંતે રાચનારા નિશ્ચય કુધર્મના આલંબનવાળા જાણવા.
(૩) વ્યવહાર, સુધર્મનું આલંબના–રાગ, દ્વેષ, અને અજ્ઞાનથી સર્વથા રહિત થઈને, જે સર્વજ્ઞ, અને સર્વદશી અરિહંત ભગવંતે એ સ્થાપેલ જે ચતુર્વિધ સંઘ સ્વરૂપ તીર્થ છે, તેનું આલંબન લઈને, યથા-શક્તિ બત. પચ્ચખાણ કરી આશ્રવભાવેને ત્યાગ કરે તેમ જ પંચાચારના પાલનમાં પ્રયત્નવાન બનવું તે વ્યવહાર સુધર્મનું આલંબન જાણવું.
(૪) વ્યવહાર કુધર્મનું સ્વરૂપ –જે પિતાના. અહંકાર અને મમત્વને પિષણ કરનાર તેમ જ વિષય, કષાયની વૃદ્ધિ કરનાર, તેમજ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરા વનાર અનેક કર્મબંધના હેતુવાળી ક્રિયાઓ પોતાની સવછંદ-મતિ કલ્પના એ કરે છે. તે વ્યવહારથી કુધર્મનું વરૂપ છે.

Page #32

૩૦ -
આ
અજ
શ્રીમદ્દ દેવચંદ્રજી કૃત સ્તવન શીતળ જન–પતિ પ્રભુતા પ્રભુની,
મુજથી કહિય ન જાય; અનંતતા, નિર્મલતા પૂરણતા,
જ્ઞાન વિના ન જણાયજી.....શીતળ ચરમ જલધી જલમિણે અંજલી,
ગતિ ઝિપે અતિ–વાયજી; સર્વકાશ ઉલંઘે ચરણે,
પણ પ્રભુતા ન ગણાયજી...શીતળ સર્વદ્રવ્ય, પ્રદેશ અનંતા,
તેહથી ગુણ પર્યાય; તાસ વર્ગથી અનંતગણું પ્રભુ,
કે વ ળ-જ્ઞા ન ક હ ય શીતળ કે વ ળ દ શ ન એ મ અ નં તું,
ગ્ર હે સા માં જ સ્વભાવજી; સવ પર અ નં થી ચ ર ણ અનંત,
સ મ ર ણ સંવ ૨ ભાવ છે...શીતળ દ્રવ્ય ક્ષેત્રને કા ળ ભા વ ગ ણ,
૨ જ નીતિ એ ચા ૨ જી; ત્રા સ વિ ને જ ડ ચે ત ન પ્રભુ ની,
કે ઈ ન લે પે કા ૨જી શીતળ શુ ધા શ ય સ્થિ ૨ પ્રભુ ઉ પ ગે
જે સ મ રે તુ ઝ ના મ જી;

Page #33

૩૧
આ વ્યા મા થ અ ન તે
પરમ અમૃત
આ ણા
લા વ
એ સ
વા સાન
સ કે લ
ઈશ્વ ર તા
નિ વાં
સ્વા ધી ન
અભ્યામાય
૪૨ છુ
જ્ઞા તે
તે હું જ એ હું ના જાણુંગ
જે તુમ દાનાદિક ૧ ચ ના તી ત
એ મ
શ્રી જી
એ મ
ૐવાચક
સુખ
અ ન ત
પ્રત્યક્ષ પ ણે જાણું કાંઈ ન
તે
શા સ ન ભાવે પ્રાપ્તિ તા
અનંત
એહી જ
છે કે તા અ ન્ય ય
અન ત ગુણુભૂ ૫ જી....શીતળ
નિમ લ
વી૨
અનુભવ મિત્તે રે
પ્રભુ તા અર્ચે જે
સુખ
નિ ભ ય તા,
તુજ
માં ગુ
છે
પ્ર ભુ તા ૫ ૨ મા નં ૪
દા બ્યુ
યા મે,
R
સમણુ
ત્રિભુવન ગુરૂ,
ધામજી....શીતળ
રી તે,
૧ તા.
ન જ ણા ય છે; લેાકતા,
૨ ૫ જી;
નિજગુણ,
૫ ૨ જી; હું છું ભ, અતિ ક્રૂ ૨ જી....શીતળ
સુજ
રાયજી....શીતળ
ગુણ ગ્રામજી,
સ્વા મી,
જગ જી ૧ ન અન
ચિત્ત હિત
તા.
કામજી....શીતળ
સ ર દહતાં,
પ્રભુ ૨ ૫ જી પા મે,
શ્રીમદ્ આનંદઘનજી કૃત સ્તવન જીનેશ્વર ૫૨મે શ્વર
જ ચા,
સ્વ રૂ ૫ જી....શીતળ
૧૫;
કરી,
સ્વ રૂ ૫....વીર

Page #34

જે હ અગ ચ ર સા ન સ વ ચ ન ને,
- તે હ ચ ની દ્રિય રૂ ૫ અનુભવ મિત્ત રે વ્યક્તિ, શક્તિ શું,
ભા ડું તા સ સ્વ રૂ ૫વીર ન ય, નિલે પે, જે, ન, જા / એ,
નવિ જીહાં પ્રસરે પ્રમાણ શુ દ્ધ સ્વ રૂપે રે તે બ્ર હમ દા ખ વે,
કે વ ળ અ નુ ભ વ ભા ણ વીર આ મ આગે ચ ૨ અ નુ પ મ અર્થને,
કેણ કરી જાણે રે ભેદ, સહજ વિશુદ્ધ રે અનુભવ વયણ જે
શા સ્ત્ર તે સઘળા રે બે વાર દિશી દેખાડી રે શાસ્ત્ર સેવી રહે,
ન લ હે આ ગે ચ ર વા ત; કારજ સાધક બાધક રહિત છે,
અ નુ ભ વ મિ ત વિ ખ્યા તવર અ હે ચ , રાઈ અ નુ ભ વ મિ ત ની,
અહો ! તસ પ્રીત પ્રતીત; અંત ૨ યા સી સ્વામી સ મી ૫ તે,
૨ ખી મિ ત શું રી ત...વિરુ અ નુ ભ વ સંગે રે ૨ મે પ્રભુ મલ્યા,
. સ ફ ફ ધ્યા સ વિ કા જ નિ જ પદ સં ૫ દ જે તે અ નુ ભલે
આ નં ૬ ઘ ન ' હા રા જન્મવીર

Page #35

જ્ઞાન ભાવ જ્ઞાની સબ માંહી,
- શિવ સાધન સહિએ નામ ભેખસે કામ ન સીઝે,
ભાવ ઉદાસે રહીએ....પમ ૬ જ્ઞાન સકળ નય સાધન સાધો,
કિરિયા જ્ઞાનકી દાસી ક્રિયા કરત ધરત હે મમતા,
યા હિ ગલે મેં ફાંસી....પરમ શા ક્રિયા બિના જ્ઞાન નહિ કહું,
ક્રિયા જ્ઞાન વિન નાહિ ક્રિય જ્ઞાન દે મિલત રહેતહે,
| કું જલરસ જલ માંહિ...પરમ દ્રા કિયા મગનતા બાહિર દીસે,
| જ્ઞાન શક્તિ જસ ભાંજે સદગુરૂ શીખ સુને નહિ કબહું,
સે જન જનતે લાજે.... પરમ માલા તત્વ બુદ્ધિ જીનકી પરિણતિ હે,
સકળ સૂત્રકી કૂચી જગ જસવાદ વધે ઉનહી કે,
જન દશા જસ ઊથી.... પરમ ૧ના

Page #36
मञ्जत्यज्ञः किलाऽज्ञाने, विष्टायामिव शूकरः / ज्ञानी निमजति ज्ञाने, मराल इव मानसे // 1 // स्वभाव-लाभ-संस्कार, - कारणं ज्ञानमिष्यते / ध्यान्ध्यमात्र मतस्त्वन्यत्,- तथा चोक्तं महात्मना // 2 // जो जाणइ अरिहंते, दब - गुण - पजवंतेहिं / सो जाणइ अप्पाणं, मोहोखलु जाइ तस्स लयं // 3 // आत्मानमात्मना बेत्ति, मोहत्यागाद् य आत्मनि / तदेव तस्य चारित्रं, तज्ज्ञानं तच्च दर्शनम् // 4 // सर्व मङ्गल - माङ्गल्यं, सर्व कल्याण - कारणम् / प्रधान सर्व - धर्माणां, जैनं जयति शासनम् // 5 // મુદ્રકઃ પંડિત મફતલાલ ઝવેરચંદ ગાંધી નયન પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ दीवा पाडी, गांधी 3, समहावाह.