Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Eroty
સૌભ
ચંદપ્રભાગ ‘ચિત્રભાનું’
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
:લેખક:
fupra ચંદપ્રભસાગરજી .જીવન-મણિ વાચનમાળ ટ્રસ્ટ હભાઈની વાડી સામે: અમદાવાદ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમવત્તિ વિ. સં. ૨૦૦૮, અક્ષય તૃતીયા - ૨૭–૪–પર
-
ફિતીયાવૃત્તિ વિ. સં. ૨૦૧૧. પર્યુષણ
તૃતીયાવૃત્તિ વિ. સં. ૨. દીપાવલ કિંમત રૂપિયા
મુક : જયંતિલાલ દોલતસિહ રાવત, દીપક પ્રિન્ટર. ૭૬/૧. રાયપુર અમદાવાદપ્રકાશક: લાલભાઈ મણિલાલ શાહ, શ્રી જીવન મણિ સવાચનમાળા ટ્રસ્ટ
ડડીભાઈની વાડ સામે : અમદાવાદ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુતાની પ્રતાપી પ્રતિભા જૈન આગમના ઉદ્ધારક મહાન જૈનાચાર્ય
પરમ ગુરુદેવ સ્વ. શ્રી. આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજના
હસ્તાંબુજમાં ચિત્રભાનુ
ગુણથી ભરેલા ગુણીજન દેખી, હૈયું મારું નૃત્ય કરી અસતાના ચરણકમળમાં. મુજ જીવનનું અર્થે રહે.
ચિત્રભાનું
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવ
આપણા જાણીતા ચિતકામાં યુવાન મુનિરાજ શ્રી. ચંદ્રપ્રભસાગરજીનું સ્થાન અગ્રગણ્ય છે. એમની સાધુતા સમન્વયધર્મી છે, અને એમની ધાર્મિકતા કર્તવ્યપરાય છે. જીવનને
ત્યેક પળને એ સાધકના શરથી વધારે છે. અને એ સાધુજીવનની કઠેર પરિચર્યાભરી બહુમૂલી ચિંતન-ભરી પળોમાંથી આ અનેરાં મૌક્તિક આપણને સંપડાવે છે!
અનોખાં મૌક્તિકેને આ સંગ્રહ “સૌરભ' જગત, જીવન અને ધર્મ-ત્રણેને ઉજાળે તે છે. એની એક એક કણિકા હૃદય પર ચેટ કરનારી છેઃ ને જે પુણ્યનો પ્રસાદ હોય તો વાલિયા ભીલમાંથી ઋષિ વાલ્મીકિ સર્જનારી છે.
આવું સુંદર પુસ્તક અમારા શ્રી જીવનમણિ સવાચનમાળા ટ્રસ્ટને આપવા બદલ અમે વિદ્વાન મુનિરાજશ્રીના આભારી છીએ. આ સુંદર પુસ્તકને મુદ્રણની રીતે વધુ સુંદર બનાવવા જાણતી મુદ્રણ સંસ્થા દીપક પ્રિન્ટરીએ પ્રશસ્ય પ્રયત્ન કર્યો છે. સમગ્ર ગ્રંથનું મુદ્રણ બે રંગમાં કર્યું છે. આશા છે કે આ રીતે આંતરબાહ્ય સુંદર આ ‘સૌરભ પુસ્તકની બહુમૂલ્ય સૌરભ વાચકેના તન, મન, ધનને અજવાળશે.
. લિ. ટ્રસ્ટીઓ હઠીભાઈની વાડી સામે,
લાલભાઈ મણિલાલ શાહ દિલ્હી દરવાજા બહાર: અમદાવાદ
જયભિખુ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીનું જીવનધન
મહારાજશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરનાં નિર્બાજ પ્રેમ અને મમતાએ, મને અધિકારી જનને પણ અધિકારી માની લીધો અને એમની આ ચિંતનકણિકાઓ. જે ખરી રીતે. જીવનમાંથી મળેલાં પ્રકાશ. પ્રેમ અને અનુભવનો પરિપાક છે, એના માટે લખવાને સંદેશ કહેવરાવ્યા.
આવી કઈ પ્રવૃત્તિ માટે મારો અધિકાર છે મારા ધ્યાનમાં જ હતો; પણ એમનાં શબ્દનું મૂલ્યાંકન પણ ધ્યાન બારું ન હતું. એટલે જાણી જોઈને જ આ અનધિકાર ચેષ્ટા આદરી છે એમ સૌને માની લેવાની વિનતિ છે. - એક વસ્તુને હું વિચાર કરું છું. ચિંતનકણિકાઓ કયાંથી આવે છે, ક્યારે આવે છે. અને શા માટે આવે છે? આ વિષે જેમ જેમ ઊંડું અવગાહન કરું છું તેમ તેમ લાગે છે કે કેમ તે જીવનની કઈ અણમેલ પળને અનુભવનીત્ય એ સુંદર કાવ્યછોડ છે; અથવા તો એ કાંઈ જ નથી. કણ રસ નિષ્ફળ જાય ત્યારે આ અધમ હાસ્યને જન્માવે એવું આમાં છે. - જેમણે જીવનનાં અતળ ઊંડાણમાં કઈક વખત એકતિ પોતાની જતને જોવા માટે ડોકિયું કર્યું નથી. તેને માટે આ ચિંતનકણિકાઓ જે જોખમભર્યો સાહિત્યપ્રયોગ બીજે કઈ જ નથી. કબંધ લખાતાં મૌક્તિકો અને સૂત્રોની સામાન્યતા આની પ્રતીતિ કરાવવા માટે બસ થશે.
આવા પ્રયોગના મહર્ષિપદે પ્રાંત-સાહિત્યમાં ટાગોરનું સ્થાન પ્રથમ છે. પછી એ પંથ કાકા કાલેલકરે છે. અને ત્યાર પછી તો એ માર્ગ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેક મુસાફરોનીકળ્યાં. કેટલાક ભાથું લઈનેકેટલાક ભાથા વિના પણ.
પણ મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજીનો આ સાહિત્યપ્રેગ એક પ્રયોગ લેખે ભલે આ રૂપ-આકારને સ્વીકારીને થતો હોય, પણ એમની પાસેનું જીવનધન એટલું બધું ઢળી જતું દેખાય છે, કે એમને પોતાના જીવનપંથમાં એક કે બીજી રીતે એ આપી દીધા વિના ચાલી શકે તેમ જ ન હતું. દરેક મહાધનવાળાની એ ખૂબી છે. એમને એ આગ્યે જ છૂટકો થાય. Abundance of an artist એ ટાગોરને જશબ્દ યાદ આવી જાય છે.
અને મુનિશ્રી જીવનની પળેપળની અનુભૂતિને આ ચિંતનકણિકાઓ દ્વારા પ્રગટ કરે છે. ખૂબી એ છે કે એમણે સાધુજીવનની અંતરપ્રવૃત્તિની પ્રક્રિયાને જેટલી મનોહર શૈલીથી વ્યક્ત કરી છે, તેટલી મનોહર શિલીથી સંસારની પોતે જેલી બહપ્રવૃત્તિઓ વિષેના અનભવો વ્યક્ત કર્યા છે. એમના લખાણમાંથી જ એ સ્પષ્ટ જોઈ શકાય તેમ છે. ડાં ઉદાહરણ જેવાં બસ થશે.
• “પશ્ચાત્તાપનાં આંસુ સાથી વિના એક પણ સંત ઉર્ધ્વગામી બન્યો. હોય તો મને કહેજે.”
• “હથેળીથી ચંદ્રલોકને સ્પર્શ કરનાર અને પગની એડીથી સાગરના નળિયાને ખુંદનાર માનવી, કદાચ વિશ્વનાં સર્વ તને સમજી શકશે. નહિ સમજી શકે માત્ર એક જ તને–પોતાના મનને !”
• “શત્રુ ન કરે એ સારું છે. પણ અને મિત્ર કરી જીવન બગાવુિં એના કરતાં પ્રજ્ઞને શત્રુ કરી જીવનમાં સાવધાન રહેવું શું ખોટું?'
• “ઉપર વિશાળ અનંત અખંડ શુભ્ર આકાશ અને પગ નીચે પવિત્ર ગંભીર નાનાવણું વાત્સલ્યમૂર્તિ વસુંધરા-આ બે સિવાય જીવનપંથમાં કઈ સંગી કે સાથી નથી, એ નક્કર ભાવનાને આવિષ્કાર આ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
અરણ્યમાં ચાલી જતી પગદંડી કરાવે છે. આધુનિક સાધનોની બાંધેલી સડકે કદાચ સુંદર હશે, પણ તે ભાવનાને જન્માવવાને સમર્થ છે ખરી ? નસગિક વસ્તુઓમાંથી પ્રભવતો ભાવ કૃત્રિમ વસ્તુઓમાંથી જન્મે ખરો?'
છે “મારા આત્મપંખીને બે પાંખ છે. એક કલ્પનાની--બી વાસ્તવિકતાન. કલ્પના દ્વારા હું અફાટ આકાશમાં ઊડી શકું છું. તે વાસ્તવિકતા દ્વારા પુનિત વસુંધરા પર ચાલી શકું છું. આ જ મારા જીવનનું રહસ્ય છે.
મુનિશ્રીએ આ વાક્યમાં કહેલું એમનું જીવન-રહસ્ય એ ખરેખર જીવનું રહસ્ય છે, માત્ર એમને માટે નહિ, તમામ, જેમને ધરતી સાથે માતૃપ્રેમ જાગ્યો છે ને આકાશ સાથે પિતૃપ્રેમ જાગ્યો છે, એ તમામને માટે ધરતી સુંદર રહેવાની છે, ને આકાશ વધુ સુંદર રહેવાનું છે. અથવા તો કલ્પના વિનાની નરી વાસ્તવિકતા એ જીવનખંડેર છે; અને વાસ્તવિકતા વિનાની એકલી કલ્પના એ જીવન પર છે.
કઈક વખત એમણે જીવન માટે નિર્દેશ સુંદર કટાક્ષ પણ કર્યો છે.
‘તકે ? વાહ ખૂબ કેળવ્યો. આજ આપણે એવા તાર્કિક બન્યા કે જગતની માનવ-જાત ઉપર તે ઠીક પણ આપણું આત્મા ૫ર પણ આપણને શ્રદ્ધા ન રહ! આપણે કેવા મહાન તાર્કિક !”
“પોતાની જાત ઉપર પિતાને જ અશ્રદ્ધા! હું શા માટે હું આ પ્રશ્ન નહિ—હું છું કે નહિ એ જ પ્રશ્ન!”
. આ ચિંતનધન દ્વારા મુનિશ્રીએ અનેક ગરીબ આત્માઓ માટે છુટું હાથે ને વિશાળ દિલે, લક્ષ્મીની પરબ માંડી છે પૈસાની નહિ. લક્ષ્મીની એમ કહેવું ઠીક પડશે. આંતરલમીની.
ઈચ્છવું એમાં અધિકાર નથી જોઈતો. એટલે આપણે ઇચ્છીએ કે મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગર, ચિત્રભાનુ રૂપે, આવી અનેક કૃતિઓ ગુજરાતી સાહિત્યને નિત્ય આપતા રહે.
ખાનપુર, અમદાવાદ, તા. ૧૮ છે 'પી
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવનું ભાતું મૈત્રીભાવનું પવિત્ર ઝરણું, મુજ હૈયામાં વહ્યા કરે, શુભ થાઓ આ સકલ વિશ્વનું, એવી ભાવના નિત્ય રહે. .
‘ચિત્રભાનું
- નિરાશાની મેઘલી હતી. પથ વિકટ હતિ. સંગી-સાથી કોઈ નોતું. અંધારી રાત આશાને દીપક ધરનાર કોઈ નહોતું! એકલા આગળ વધવાનું નિર્માણ હતું ! નિર્માણ ગમે તેવું હોય, નિરધાર અટલ હતો. આગળ જવું, પાછા ન હોવું!
એ એકલવાયા ખેડેલા કપરા પંથમાં અઢી હજાર વર્ષ પૂર્વેને એક પુનિત નાદ સંભળાયોઃ ૩g fમત્તમમિત્તે આત્મા જ આત્માને મિત્રને શત્રુ છે! એ નાદ મારા અભ્યાસી આત્માને વૃવતારક બની રહ્યો !
એ દ્રવતારકને સહારે વેરાન પંથ કાપવો શરુ કર્યા. આહ ! જાદુ તે જુઓ ! કેટકભર્યા એ રાહમાં ગુલાબ ખીલી નીકળ્યાં ! સહિષ્ણુતાભર્યા એ અવકાશમાં મારું મન-ચિત્ત એ ગુલાબોની સૌરભે મઘમઘી ઊઠયું !
જે સૌરભ મારું જીવન-પાથેય બની, એ સૌરભ સહુ કોઈને પણ પાથેય-ભાતું બને, એમ સમજી આ સૌરભને વહેવા છૂટી મ છું.
૧૫-૮–૧૫૫ સ્વાતંત્ર્ય દિન
-ચિત્રભાનું
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌરભનું સૌંદર્ય
ગહન ધ્વન-તત્ત્વાને સરળ વિચારકણમાં આકાર આપવાની કળા વિરલ જામાં ડ્રાય છે. એટલા જ માટે. સદા કાકામી મહા પુરુષોએ એમના અપૂર્વ અગમ્ય ભાવાને પ્રાકૃતજનો માટે સુલભદષ્ટાંતા, સંગા અને પાત્રોને પ્રત્યક્ષ રાખી સસારને સુખમયે કરવાની સમજણ આપવા અનેક પ્રયત્નો કર્યાં છે. પરમ સત્યની ગોધમાં પ્રવૃત્ત બનેલા સર્વ સાધુસંતોએ ત્રિકાલાબાધિત, અખંડ, રસપૂર્ણ, અવિચળ, અને સદા આનંદપ્રદ ચૈતન્ય પ્રવાહમાં તેનું રૂપ નીરખી સૌદર્ય એવું બીજું અભિધાન આપ્યું, પણું. બંને ભાવાત્મક અભિધાનોનું ત્રીજું પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપ જહિત કે જનકલ્યાણમાં જેયું. આ ત્રણે બાજુથી સત્યને બ્લેન્ડર તેનું સાચું સ્વરૂપ અનુભવે છે.
ગનની અપાર સૃષ્ટિમાંથી મનુષ્યને જ નિરંતર આનંદ આપનાર અને કલ્યાણપ્રદ હોય છે તેને જ સ્વીકાર ફિલસૂફ઼ા, તત્ત્વચિંતકા અને વિષઓ કરે છે, તેની જ પ્રતિષ્ટા કરે હૈં અને માનવાને તેના જ આંદર કરવા ઉદ્દેધન કરે છે.
•
મુનિધી ચંદ્રપ્રભસાગરજીએ આ પુસ્તક દ્વારા એવી જ તત્ત્વચિંતનની એક કાવ્યમય પાવલિ પ્રકટ કરીને આપણને પરમ સત્યના કલ્યાણકારી પ્રસાદ આપ્યો છે. કલાપીની એક પક્તિ અહીં સાર્થક બને છે: ભૂલી જવાતી સાકિતાએા સામટી”. તે માનવી હૃદયની નિખાલસતાથી પરમ સત્ય તરફ નજર કરી શકે તેા “ભાગેાળ ત્યાં વિશ્વની તૂટી પડે છે.” એ રીતે સાધારણ માણસને પણ હુરેક જીવન-વ્યવ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
હારમાં એકમેવ સત્ય અને સૌદર્ય દ્વારા પ્રતીત થયા વિના રેકતું નથી.
આ પુસ્તક ગમે તેવી મદશામાં હાથમાં લેનારને ઉોત પ્રકાર વિચાર-સૃષ્ટિમાં મધુર વિહાર આપ્યા વિના નહિ રહે. મિત્રી, પ્રેમ અને મેહની એમની વ્યાખ્યાઓ સુસ્પષ્ટ છે. જગતને પ્રાકૃતિક ક્રમને તેઓ અવગણતા નથી, પણ તેમાં ઉચ્ચ સંસ્કરણની અપેક્ષા દર્શાવે છે.
પુસ્તકના વાડ્મય જેવી જ ચિત્રાંકનની તાદશ્યતા અને સ્વચ્છ પૃષ્ટરચના એ બાલકને પણ આકર્ષણ કર્યા વિના રહેશે નહિ, તેને ધન્યવાદ કલાકારને અને મુદ્રકને ફાળે જાય છે. જેવી વિચારીની સુસ્પષ્ટતા છે તેવી જ સરળ શૈલીથી ચિત્રકારે જે નાનાં ચિત્રપદકે મૂક્યાં છે ? તે લેખકની ઉપમાઓને પ્રત્યક્ષ કરી સટ છાપ પાડે છે. "
આ પુસ્તક કદી કોઈને કંટાળારૂપ નહિ બને. કોઈ પણ વજનને ભેટ કે પારિતોષિક રૂપે મળશે તેને ચિર આનંદદાયી સ્મૃતિચિહ બનશે. આ પુસ્તક દ્વારા મુનિશ્રીએ જનતાને પ્રેરણું આપી છે કે જ્ઞાન, તપ અને ત્યાગની પવિત્ર છાયામાં અંતઃકરણ, વૃત્તિઓ અને વિચારોને સૌન્દર્યના ઉન્નતન્નત શિખર સુધી લઈ જઈ શકાય છે.
- રવિશંકર મ, રાવળ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
દીન, કૂર ને ધર્મવિહાણ દેખી દિલમાં દર્દ રહે, કરુણાભીની આંખોમાંથી એકને શુભ સ્રોત વહે.
ચિત્રભાનુ’ .
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધા
શ્રદ્ધા, એ મોટામાં મોટું બળ છે. પરિશ્રમનું વૃક્ષ ત્યારે જ ફળ આપે છે, જ્યારે એમાં શ્રદ્ધાનું જળ સિંચાય છે.
મર્યાદા
અપકૃત્યોને સદા ઢાંકી રાખે એ પડદે વણનાર વણકર, હજુ સુધી તે વિશ્વને લાવ્યો નથી, એમ ઈતિહાસ કહે છે. સ્થાન અને કાળની મર્યાદા એવી વિચિત્ર છે, કે જગતના કુશળમાં કુશળ વણકરે વણેલા પડદાને ચીરીને પણ એ પાપનું દર્શન કરાવે છે!
* પ્રેમ ને સહિષ્ણુતા
મિત્રો, આટલું યાદ રાખજે, કે તર્ક ને ટીકાથી સંસાર કદી ચાલતું નથી. એથી સંસાર કડે અને કંટાળાભરેલ બને છે. સંસારને મીઠે અને સુંદર બનાવો હોય તો જીવનમાં પ્રેમ ને સહિષ્ણુતાને વ્યાપક બનાવે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિકાસ
કમળને પાણી ઉપર આવવા માટે કીચડને સંગ છેડો જ પડે તેમ મોક્ષ પામવાની ઈચ્છાવાળા સાધકને પણ મેહના કીચડમાંથી બહાર નીકળવું જ પડે. મેહમાં મસ્ત રહેવું ને વિકાસ સાધવ એ બે કદી સાથે બને જ નહિ.
અન્વેષણ
' આજને પરાજય એ આવતી કાલના વિજયનું સીમાચિહ્ન બની જાય; જે પરાજયનાં કારણેનું ગંભીરપણે અન્વેષણ કરવામાં આવે તે !
વિદ્યા
વિનયયુક્ત વિદ્યા જ સાચી વિદ્યા છે. જે વિદ્યાથી વિનમ્રતા ન આવે, તે વિદ્યા શા કામની? અને એ વિનયવિહેણી વિદ્યાને અવિદ્યા કહીએ તે શું ખોટું?
''
.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
*-: છે
મૌનથી શક્તિને સંચય થાય છે. વિખરાયેલી શક્તિ મૌનથી પુનઃ કેન્દ્રિત બને છે, અને શક્તિ કેન્દ્રિત થતાં વાચામાં અપૂર્વ બળ આવે છે. એટલે મૌન એ વાચાને ઓજસ્વી બનાવવાનું અમેઘ સાધન છે. મૌનથી વાણીને સંયમિત કરનાર, મૌન વિનાના સમયમાં બોલતે હોય છે ત્યારે, એ પોતાના બેલવામાં, પિતાના શબ્દોમાં ને પિતાના વિચારમાં કેઈ અને આનંદ અનુભવતે હોય છે. આ વાત મૌનને બિનઅનુભવી ન પણ સમજી શકે; પણ જે મૌન સેવે છે તે તો આ સત્યનું સંવેદન સુંદર રીતે કરતા હોય છે. આથી જ વક્તા બનવા ઈચ્છતા યુવાનને હું કહું છું, કે મૌન એ પણ વાક્ષટુતાનું એક રસિક સાધન છે !
પશુ અને માનવ . પશુ અને માનવમાં માત્ર આટલે જ ફેર છે –દંડના ભયથી પ્રેરિત થઈને કાર્ય કરે તે પશુ ? અને કર્તવ્યની પ્રેરણાથી પ્રેરિત થઈને કામ કરે તે માનવ.
જ
.
3
!!
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુરુપયોગ
પોતાની જાતને સુધાર્યા વિના જગતને સુધારવાની ઘેલછાથી માનવીની શક્તિ અને બુદ્ધિને જે દુરુપયોગ થાય છે, એટલી બુદ્ધિ ને શક્તિ જે પોતાની જાતને સુધારવા માટે વપરાય તે માનવી મહત્તાના શિખરે પહોંચી જાય ને વિશ્વમાં શાંતિનું સામ્રાજ્ય પ્રસરી જાય.
જળવિહેણ સરોવરની માટીમાં જેમ અનેક તડ-ચિરાડ પડે છે, તેમ માનવતાવિહેણા ધર્મમાં અનેક તડ-ચિરાડ પડે છે.
માણસ
ધર્મને જીવન-વ્યવહારમાં ઉતારે એ અતિ મુશ્કેલ કાર્ય છે જરૂર, પણ એને જીવનવ્યવહારમાં ઉતારે તે જ માણસ!
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચાર
, ,
,
૮
'I),
૨y'' '
Copy
y
-
:. -
- જ્યારે તમારામાં ગર્વ આવે, ત્યારે વિચારે કે તમારાથી શ્રેષ્ઠ અને આગળ વધેલા અનેક માણસે સંસારમાં મોજુદ છે; અને જયારે તમારામાં દીનતા આવે, ત્યારે વિચારો કે તમારાથી હલકા અને પાછળ પડેલા અનેક લોકો હયાત છે; આ વિચારથી તમારે ગર્વ ગળી જશે અને તમારી દીનતા ટળી જશે.
જીવનનું માપ
બીજાને ગબડતે જોઈ, પિતે સંભાળીને ચાલે તે જ્ઞાની. પિતે એક વાર ગબડ્યા પછી બીજી વાર સંભાળીને ચાલે તે અનુભવી. પિતે વારંવાર ગબડવા છતાં ઉન્મત્ત બનીને ચાલે તે અજ્ઞાની !
ઘણી વાર સ્વકર્તવ્યમાં નબળે નિવડેલો માનવી, પરને ઉપદેશ દેવામાં સબળ બને છે!
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતોષ
*.
3 ના
2
A := =
મ
. મધ્ય યુગમાં શહેનશાહ અકબર વિલાસનાં જે સાધન મેળવી શક્યો, એનાથી અનેકગણા શ્રેષ્ઠ વિલાસનાં સાધને આજના યુગ એક સાધારણ નાગરિક મેળવી શકે છે, પણ તે યુગમાં એક સાધારણ નાગરિકને હૈયે જે શાતિ હતી, તે આજના યુગના સર્વ શ્રેષ્ઠ ધનિકને પણ નથી. શાન્તિ વિલાસી સાધનામાં નહિ, પણ મનના સંતેષમાં છે. પરિગ્રહ પરિમાણુ
જેણે જીવનમાં પરિગ્રહ-પરિમાણ વ્રત અપનાવ્યું છે, તેના જ જીવનમાં સુખ ને શાંતિ વસે છે. પરિગ્રહ-પરિમાણ એટલે સંગ્રહવૃત્તિની મર્યાદા ! આવી મર્યાદા બાંધનાર પિતાનું જીવન સુખી કરે છે, અને એના સમાગમમાં આવનાર અન્યને એના તરફથી ઓછી મુશ્કેલીઓ ઊભી થાય છે, ઓછું શેષણ મળે છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ-શિખર
||
ધર્મના શિખરે પહોંચવા અહિંસા, સંયમ, તપ અને સેવાનાં પગથિયે ચડતાં શીખવું પડશે, ત્યારે જ ધર્મના શિખરે પહેોંચાશે.
તક
તમારા મતની સચ્ચાઈ પર જો તમારા પૂર્ણ આત્મવિશ્વાસ હાય તો તકની વાઢ જોઇને નિષ્ક્રિય બેસી રહેશે નહિ; તર્ક આવવાની નથી પણ તમારે ઊભી કરવાની છે. તમારા મતમાં પ્રમાણિકતા હશે તે નબળી તક પણ મળવાન બની જશે. તકને તકાસી બેસનાર કેટલાય નિર્માલ્ય માણસે। કાંઇ પણ મહાન કાર્ય કર્યો વિના જગતમાંથી રડતા રડતા ચાલ્યા ગયા. મર્દા તા તે જ છે કે જે જીવનની દરેક પળને મહામૂલી સમજી-અપૂર્વે તક સમજી કાર્ય કર્યું જ જાય છે. એવા જ માણસે પેાતાની ક્રજ અદા કરતાં કરતાં મરણને પણ હસતાં હસતાં ભેટે છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
પવિત્ર ભીખ
• હે આત્મદેવ! આજના મંગળ પ્રભાતે, હું આપની પાસે આ પવિત્ર ભીખ માગું છું કે ઈના ય સૌંદર્ય પર કુદષ્ટિ કરવાને પ્રસંગ આવે તે હું અંધ થઈ જાઉં, કેઈની નિંદા સાંભળવાનો સમય આવે તે હું બહેર થઈ જાઉં; કેઈના અવગુણ ગાવાને સમય આવે તે હું મૂંગે થઈ જાઉં, કોઈનું દ્રવ્ય હરવાની વેળા આવે તે હું હસ્તહીન થઈ જાઉં. ભેદભેદ
- પરમાત્મા ને આત્મા (આપણી) વચ્ચે સ્વરૂપની દષ્ટિએ જરાપણ ફેર નથી. જેમ ખાણનું સેનું ને બજારમાં વેચાતું સેનું, સોનારૂપે તે એક જ છે. ફેર માત્ર એટલે જ છે કે બજારનું સેનું શુદ્ધ છે, ખાણનું સેનું અશુદ્ધ છે. પરમાત્મા કર્મથી અલિપ્ત છે, આપણે કર્મથી લિત છીએ, અશુદ્ધ છીએ. હવે પરમાત્માની આજ્ઞારૂપ અગ્નિમાં આપણી જાતને હેમીએ તે આપણે પણ શુદ્ધ થઈ શકીએ.
ముడుతలులు తలు...
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરુષાર્થ
ભૂતકાળના પુરુષાર્થમાંથી વર્તમાનકાળનું પ્રારબ્ધ સર્જાતું હોય છે, તેમ વર્તમાનકાળના પુરુષાર્થમાંથી ભવિષ્યકાળનું પ્રારબ્ધ સર્જાશે, માટે જીવન-વિકાસના સાધકે પ્રારબ્ધની નામર્દીઈભરી વાત છેડી, વર્તમાનમાં ભવ્ય પુરુષાર્થમાં અવિશ્રાન્ત લાગી જવું!
પ્રતિભા પ્રતિભા એટલે પરાજયને વિજયમાં ફેરવનાર આત્માની એક ચમત્કારી શક્તિ! આવી પ્રતિભાવાળે માનવ પરાજયમાં પણ વિજયનું સ્મિત કરી જાણે!
•
સાધન કોલના અગ્નિને શાંત કરવા સમતાનો ઉપયોગ કરો. માનના પર્વતને ભેદવા નમ્રતાને સહારે લે માયાની ઝાડીને કાપવા સરળતાનું સાધન વાપરે. લેભનો ખાડો પૂરવા સતિષની સલાહ લે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન
જ્યાં પ્રકાશ છે ત્યાં અંધકારને સ્થાન નથી, અને જ્યાં અંધકાર છે ત્યાં પ્રકાશ ન સંભવે. તેમ જ્યાં જ્ઞાન છે ત્યાં વાસનાને સ્થાન નથી, ને જ્યાં વાસના છે ત્યાં જ્ઞાન ન સંભવે! કૃત્રિમતા
| મારા મિત્ર! તમે શાતિ અને ગંભીરતાથી વિચાર કરે. તમે બહારથી સુંદર ને ભલા દેખાવાને પ્રયત્ન કરે પણ અંદર તમારું મન બેડોળ અને બૂરું હશે તે બહારને કૃત્રિમ દેખાવ શું કામ લાગવાને છે? જગતને કદાચ છેતરી શકશો, જગતની આંખમાં ધૂળ નાખી શકશે, પણ સદા જાગૃત રહેતા તમારા જીવન-સાથી આમદેવને કેમ કરી છેતરી શકશે? એની આંખમાં ધૂળ કેવી રીતે નાંખશો? બેલે, મારા મિત્રો, બોલે ! આત્મદેવ આગળ તે તમે નગ્ન થઈ જવાના છો; તે વખતે તમારી આંખમાં ધૂળ પડશે તેનું શું?
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
ઉચ્ચ ધ્યેય
MINS
' માનવી પાસે જીવનનું ઉચ્ચ ધ્યેય ન હોય ત્યારે તે પોતાનું જીવન વિલાસમાં પસાર કરે છે. અને એ વિલાસી જીવનના અતિરેકથી માનવીમાં રહેલી માનવતા પાશવતામાં ફેરવાઈ જાય છે. પછી અધઃપતન અને પાશવતાનું પ્રદર્શન વિશ્વમાં ખૂણેખૂણે ભરાય છે.
સૌદર્ય ઈન્દ્રિયો દ્વારા અનુભવાય એ સૌંદર્ય નહિ પણ વાસનાનું પ્રેત છે. પૂર્ણ સૌદર્ય તે પિઢે છે શાન્ત માનવીના પૂર્ણ પ્રશાન્ત હૈયામાં, જે બાહ્ય ઈન્દ્રિયોની સુષુપ્ત અવસ્થામાં જ અવલોકી શકાય કે અનુભવી શકાય!
કર્મ બે પ્રકારનાં હોય છેઃ અધમ ને ઉત્તમ! ફળની ઈચ્છાથી કરેલું કર્મ અધમ ગણાય અને ફળની આકાંક્ષા-ઈચ્છા રાખ્યા વિના કર્તવ્યબુદ્ધિથી કરેલું કર્મ ઉત્તમ ગણાય.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાયકાત
• ઊંડું ચિંતન, નિર્મળ ચરિત્ર ને તીવ્ર ઇચ્છાશક્તિથી માનવી આખા વિશ્વને પિતાના ચરણે ઝુકાવી શકે છે!
અસ્વચ્છ આત્મા
* સંતની વાણીરૂપ પાણીથી તમારા આત્માને હમેશાં સ્નાન કરાવતા રહે. દાંત, મેં અને શરીર વગેરે જેમ સ્વચ્છ રાખવા પ્રયત્નશીલ રહે છે, તેમ આત્માને સ્વચ્છ રાખવા પણ સજાગ રહે. અસ્વચ્છ શરીર જેટલું ભયંકર નથી એથી વધુ ભયંકર તે છે અસ્વચ્છ આત્મા ! પાપને ભય
પાપને ભય જ પાપકાર્યમાં પડતાં માનવીને બચાવે છે. પાપના ભય વિના નથી તે થતું પુનિત માર્ગે પ્રયાણ કે નથી અટકતું પાપના માર્ગનું ગમન !
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતવચન
અમાવાસ્યાની અંધારી રાતમાં એકલા ને અટૂલા પથિક માટે આશ્વાસનરૂપ હોય તો તે માત્ર આકાશના તારલા જ છે, તેમ સંસારરૂપ આકાશમાં જ્યારે ચારે ખાજી અજ્ઞાનનું અધારું છવાયું હોય ત્યારે જીવનસાધકને આશ્વાસનરૂપ હાય તા તે સંતાનાં અનુભવ વચનરૂપ ચમકતા તારલા જ છે. સંકુચિત વૃત્તિ
કોઇ પણ રાષ્ટ્ર હા કે કોઈ પણ દેશ હો; કાઇ પણ સમાજ હા કે કેાઈ પણ વ્યક્તિ હા, પણ જ્યારે એનામાં પરમ અસહિષ્ણુતાની સંકુચિત-વૃત્તિ જન્મે છે ત્યારે તેનુ અવસ્ય પતન થાય છે.
સમય
પ્રભાતે રાજ આટલું વિચારે : આખા દિવસના કેટલા કલાક ખાવામાં, ધંધામાં, ધમાલમાં અને નિદ્રામાં જાય છે અને સદ્કાર્ય, સવિચાર અને પ્રભુસ્મરણમાં કેટલા કલાક જાય છે ?
૧૩
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રિય દર્શન
કલ
,
N
" અંધારઘેરા ઘેર અરણ્યમાં ભૂલા પડેલા કેઈ નિરાશ પથિકને, દૂર-અતિદુર ટમટમતે દીપક, જેમ આશા ને હિંમત આપે છે, તેમ અનન્તના આ વિકટ પ્રવાસમાં મને પણ, પ્રભો! તારું પ્રિય દર્શન આશા ને હિંમત આપે છે. એટલે જ હું વિનમ્રભાવે ભીખ માગું છું કે પ્રભે! તારું પ્રિય દર્શન, મારા આ એકલવાયા પંથમાં સદા પ્રકાશ પાથરતું રહે. શ્રવણ રસ ,
રૂપવતી અને યુવતી સુંદરીના મધુર સંગીતને સાંભળવામાં જે રસ આવે છે, તે રસ સંતોની વાણી સાંભળવામાં આવે છે ખરો? આ પ્રશ્નના
હા” કે “ના”ના ઉત્તરમાં જ માનવીના માનસને સાચો ઉકેલ આવી જાય છે,
૧૪
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધન ને મન
ક
-
SET
પૈસા આવવાથી જ મન સ્થિર બને છે ને પિસે જવાથી મન અસ્થિર બને છે, એમ કહેનાર ધનને સમજે છે પણ મનને નથી સમજતા. સંતોષ ન આવે તે જગતની સંપત્તિ એને ત્યાં ઠલવાઈ જાય તો પણ મન સ્થિર બનતું નથી, અને સતેજ આવી જાય તે સર્વ સંપત્તિ કદાચ ચાલી જાય તે પણ મન ચંચળ બનતું નથી, માટે મન ને ધનને ભેદ ગંભીરતાપૂર્વક સમજવા જેવું છે.
- બાલ-માનસ
બાલમાનસ એ અરીસા જેવું છે. એના પર તમારા સ૬ કે અસદુ વિચાર-વાણી-વર્તનનું પ્રતિબિંબ પડ્યા વિના રહેવાનું નથી, માટે બાળકોના હિત ખાતર પણ માતાપિતાએ સુધરવું જોઈએ, અને જે સુધરતા નથી તે સામાજિક ગુને કરે છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાનું તાંડવ
આપણે ભાળા જગતની શખ્તલીલા ન સમજી શકીએ! જગતના મુસદ્દી જગતના રક્ષણ 'માટે માનવધર્મના નામની ટહેલ નાંખે છે. અને એ જ માનવધર્મના નામે વિશ્વમાં વિકરાળ ને ક્રૂર યુદ્ધ ખેલે છે. ઘણી વાર માનવધર્મની વાતા ડાકલા જેવી બની જાય છે. એ બન્ને માજુ વાગે છે. એમાંથી બન્ને ધ્વનિ નીકળે છેઃ અહિંસાના ને હિંસાના ! જેવા વગાડનાર તેવા પડઘેા. એ જ રક્ષક અને એ જ ભક્ષક !
સામાજિક મૂલ્ય
દુનિયા ઢારંગી છે. ઘડીકમાં તને સારા કહેશે ને ઘડી પછી ખરાબ પણ કહેશે. દુનિયા સારા કે ખરાબ કહે તે પ્રસંગે તું તારા જીવનના અભ્યાસ કરજે, તું સારા છે કે ખરાબ? ખરાબ હા તા સુધરવું ને સારા હા તા મૌન! કારણ કે દુનિયાના શબ્દો કરતાં આત્માના શબ્દો મહત્ત્વના છે.
క..తడు.పడు
ගැගූ
૧૬
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મનાદ
હું એક છું, અખંડ છું, શક્તિશાળી છું, મારા આત્મા શક્તિના સ્રોત છે: આવું આત્મભાન જાગૃત થશે અને ઊંડાણમાંથી આત્મનાદ આવશે ત્યારે જ આપણામાં રહેલી મુડદાલ-વૃત્તિ ને ભીરુતા દૂર થશે.
સંયેાગમળ
વિશ્વમાં એવું ઘણુંચે હોય છે, જે માન્ય ન જ કરી શકાય; છતાં સંચેાગાનાં કાવતરાં એ અમાન્ય વસ્તુને પણ માન્ય શખવાની ફરજ પાડે છે.
પાપખીજ
ભૂગર્ભમાં છુપાયેલું ગુપ્ત બીજ જ સંસારના ચેાગાનમાં વૃક્ષ મની પ્રગટે છે, તેમ ભૂગર્ભમાં કરેલાં ગુપ્ત કૃત્યા પશુ જગતના ચેાગાનમાં વિવિધ રૂપે દેખાવ દે છે. એ દેખાવને સંતા પાપના ઉદ્ભય કહે છે.
૭
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઝંખના
ઉપદેશકના ઉપદેશની અસર ત્યારે જ થાય, જે શ્રેતાના હૃદયના ઊંડાણમાં અલ્પ–સૂક્ષમ પણ આત્મવિકાસ માટેની ઝંખના હોય તે ! પછી એ સૂક્ષ્મ ઝંખનાનું બીજે જરૂર વિકાસ પામશે. મનેધર્મ
તમારું મન જ સ્વર્ગ છે ને મન જ નરક છે. સુંદર વિચારોના પ્રકાશથી વિકસેલું મન સ્વર્ગને આનંદ આપે છે, ખરાબ વિચારોમાં અંધકારથી બિડાયેલું મન નરકની યાતના ઉત્પન્ન કરે છે; માટે યાદ રાખે ઃ મન જ હર્ષ ને શેકનું જનક છે. કાયર
પોતે હૈયાથી ન માનતે હેય છતાં ગુરુ, ગચ્છ કે વાડાના આગ્રહ ખાતર, સત્યને વેગળું કરનાર એ સાધુ પણ નહિ, માણસ પણ નહિ, ભીરુ પણ નંહિ, પરંતુ કાયરને પણ કાયર છે!
૧૮
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવનીત
નવનીત તે સમાધિપૂર્ણ ગંભીર મૌનમાં છે, નકરી વાતમાં તે ખાટી છાશ જ છે.
ક્રોધ * * કોઇના કડવા પરિણામને જાણ્યા વિના ઘણા અલ્પજ્ઞ આત્માઓ, માત્ર માન-પાન મેળવવા માટે અન્તરમાં ક્રોધ ગોપવી, બાહ્ય સમતાને ધારે છે; પણ ગોપવેલો ક્રોધ અવસરે પિતાની શયતાનિયત બતાવ્યા વિના રહેતું નથી. . .
| વિજય–માર્ગ
આપણે વિજય આ રીતે માં છેઃ ભવ્ય ભૂતકાળની વિખરાઈ ગયેલી વિરાટ શક્તિઓના સંચયમાં અને ભાવિની નવલી શક્તિઓના સર્જનનાં.
રિર ર ર
-
-
૧૯
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરસી
નાગરિકે નૈતિક રીતે નિર્બળ હેય ત્યારે સરકારે જ નૈતિક રીતે સબળ થવું જોઈએ, એમ એકપક્ષી કહેવું એ મૂર્ખાઈનું પ્રદર્શન છે. માનવીનું મુખ બેડેળ હોય ત્યારે અરીસાના પ્રતિબિંબ જ સુંદર બનવું ઘટે એના જેવી આ વાત છે.
હક નહિ, યોગ્યતા
* સવાતંત્ર્ય એ જન્મસિદ્ધ હક્ક નથી, પણ યોગ્યતાથી પ્રાપ્ત થયેલ અધિકાર છે. સ્વાતંત્ર્ય એ જે જન્મસિદ્ધ હક હોય તે બાળકને મતસ્વાતંત્ર્ય, વ્યભિચારીને આચારસ્વાતંત્ર્ય, મૂર્ખને વિચારસ્વાતંત્ર્ય, કજિયાખોરને વાણ સ્વાતંત્ર્ય અને જન્માંન્ધને પરિભ્રમણસ્વાતંત્ર્ય મળવું જોઈએ. પણ તે મળે છે ખરું? અને એ મળે તે તેનું કેવું ભયંકર પરિણામ આવે? એટલે જ જીવનદ્રષ્ટાઓ કહે છેઃ હકને નહિ પણ ગ્યતાને વિચાર કરે!
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષણ *
પ્રમાદી માણસને ક્ષણ, કલાક, દિવસ, માસ, વર્ષ કે જિંદગીની પણ કિંમત નથી. અપ્રમત્તને તે એક ક્ષણ પણ સેનાને કણ લાગે; કારણ કે સેનાને પ્રાપ્ત કરાવનાર અંતે તે ક્ષણ જ છે ને?
* . માનવતા અને પાશવતા
માનવતા એ માલતી વિકસતું કુસુમ છે,–જે વાતાવરણને પિતાની મીઠી સુરભિથી મહેકાવી દે છે. જ્યાં સજજન મધુકર ચિરકાળ વિશ્રામ લે છે. પાશવતા એ લસણની કળી છે, જે ત્યાંના વાતાવરણના વર્તુલને પોતાની દુર્ગધથી ધમધમાવી દે છે જ્યાં સજજનભ્રમરે એક ક્ષણ પણ ટકી શકતા નથી.
મૂર્ખ મૂર્ખ તે તે જ છે, જે પિતાના ‘આત્માને છેતરતી વખતે એમ માને છે કે હું જગતને છેતરું છું.
૧
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધના
'
!'
S:::
it
ધર્મની આરાધના કરતી વખતે વિચારજે કે મૃત્યુ માથે ગઈ રહ્યું છે, તે ધર્મ-આધના
એકચિત્ત કરી શકીશ, અને વિદ્યાને અભ્યાસ કરતી વખતે વિચારજે કેઃ મૃત્યુને મેં જય કર્યો છે, તે નિર્ભય બની અભ્યાસ કરી શકીશ! વીરત્વ
- પ્રિય, પથ્ય ને સત્ય બેલનાર તે વિશ્વમાં મહાવીરના જેવા કેક વિરલ જ હશે! ઠગાતો ઠગ
જે ઘડીએ માનવી અન્યને ઠગતે હોય છે, તે જ ઘડીએ તેની ઠગાઈ ઠગનારને નીચે લઈ જતી હોય છે! ઠગનાર ઠગીને પ્રમુદિત બને છે, ત્યારે ઠગાઈ તેને નીચે પછાડીને આહલાદિત બને છે–આનંદ બન્નેને સરખે જ છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંસુ
=
= ના
-
-
-
-
-
=i
pl=
મેં તને ક્યારે કહ્યું હતું કે આંસુ આપીશ નહિ! મેં તો એટલું જ કહ્યું હતું કે દંભનાં, ક્રોધનાં કે શેકનાં અપવિત્ર આંસુ આપીશ નહિ આપે તે પ્રેમનાં, કરુણાનાં કે સહાનુભૂતિનાં આંસુ આપજે !
ફલેચ્છા આજના લોકમાનસમાં એક ઉગ્ર ભાવના પ્રવર્તે છે, કઈ પણ કાર્યનું ફળ શીઘ મળવું જોઈએ. આ ઉગ્ર ભાવનાને લીધે માણસની નજર ફળ તરફ જાય છે, પણ કાર્યની નક્કરતા વીસરાઈ જાય છે. પરિણામે નક્કર કાર્ય પણ થતું નથી, ને ચિરંજીવ ફળ પણ મળતું નથી.
* પ્રાયશ્ચિત્ત
ભૂલ થવી એ સ્વાભાવિક છે, પણ થયેલી ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત્તનિ લેવું એ અસ્વાભાવિક છે.
૨૨
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાના ઢાષ?
પાપમાં ડૂબેલાને પુણ્યશાળીના
.
સમાગમ આનંદ ન આપે એમાં પુણ્યશાળીના શે। દોષ ? અરુણના આગમનથી જેવા આનંદ કમળને થાય તેવા આનંદ ઘુવડને ન થાય એમાં અરુણના શે। દ્વેષ ? સાધકની દૃષ્ટિ
પતનના માર્ગે પ્રયાણ ઇચ્છતા મનને અટકાવવા માટે સત્સંગ, સદુપદેશ અને આત્મજાગૃતિની ક્ષણેક્ષણે ને પળેપળે જરૂરિયાત છે. આ વાત સાધકે સદા લક્ષમાં રાખવી જોઈએ.
ભય
તમારા હૃદયમાં એક વાર પણ ભયની ચિનગારી જો લાગી ગઇ તેા તમારી શક્તિઓ કુંઠિત બની જશે. શક્તિઓને વિકસાવવા ખાતર પણ ભયને ભય પમાડા ! નિર્ભય અને ! નીડર બના!
©છે, આ
૨૪
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિખર ને ખીણ
Fildham
ક્ષણ પહેલાં ઉન્નતિના શિખર પર બિરાજનાર અને ક્ષણ પછી અવનતિની ખીણમાં ખેંચી જનાર ચંચળ મનને વશ કરનાર જ ખરેખર જગત પર કામણ કરનારે જાદુગર ગણાય !
સ્નેહ - વિવેકપૂર્વકને સ્નેહ, જીવનના વિસંવાદી ત વચ્ચે પણ પ્રેમભર્યો સદ્ભાવ સર્જે છે એટલે જ સ્નેહને પણ વિવેકની જરૂર પડે છે. વિવેકવિહેણે નેહ તે દારૂ જે ભયંકર છે, જે ઘેનને આનંદ આપીને પછી એના જ હાથે એનું ખૂન કરાવે છે.
ભાવના . . . પગલિક વાસનાઓથી મુક્ત અને આત્મિક કામનાઓથી યુક્ત ભાવના જ માનવીને જીવનવિકાસના મહામાર્ગ ભણી લઈ જાય છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
0
S
= પ્રકાશ-પ્રાપ્તિ
જેણે અશ્રુ વહાવ્યાં નથી તે હાસ્યનાં મૂલ્યાંકન કેમ કરી શકશે? કેવળ અંધકારમાં ઉછરેલે, પ્રકાશ કેમ ઝીલી શકશે ?
પ્રકૃતિ
સાધારણ રીતે પ્રકૃતિને બદલવાનું કાર્ય મુશ્કેલ છે, પણ તીવ્ર પુરુષાર્થથી એ મુશ્કેલ કાર્ય પણ સહેલું બની જાય છે. એ જાણવા માટે પતનની ખીણમાંથી ઉન્નતિના ઉન્નતશિખરે પહોંચેલા મહાપુરુષોની જીવનતિનું અવકન કરે.
તેષ
સરખેસરખામાં જેટલો તેષ હોય છે, એટલે ઊંચને નીચ તરફ કે નીચને ઊંચ તરફ • હેત નથી. આ નગ્ન સત્ય સમજવા જેવું છે. આ માનસશાસ્ત્રને સિદ્ધાન્ત વિચારણીય છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયાજાળી
:
::
*o's
)
1:,
માનવી, ઓ માનવી! માયા એ જાળ છે. એ દેખાય છે સુંદર, પણ છે ભયંકર. એને ગૂંથવી સહેલ છે, પણ ઉકેલવી મુશ્કેલ છે. કરોળિઓ પિતાની આસપાસ જાળ ગૂંથે છે, પછી એ ઉકેલી શકતા નથી, ગૂંથેલી જાળમાંથી એ જેમજેમ છૂટવા પ્રયત્ન કરે છે, તેમતેમ એમાં એ વધારે ને વધારે ફસાતો જાય છે, તેમ તું પણ તારી રચેલી માયાજાળમાં ફસાઈ ન જાય તે માટે સાવધાન!
દુઃખનો મર્મ - ' તું જ્યારે દુઃખમાં સપડાય ત્યારે આટલો વિચાર કરજે: “એ મને માર્ગદર્શન કરાવવા કેમ નહિ આવ્યું હોય?” કારણ કે જીવનદ્રષ્ટાઓ કહે છે કે-ઠેકરે પણ કોક વેળા માર્ગદર્શક હોય છે! દુઃખ એવે સમયે માત્ર તને આટલી જ નમ્ર શિખામણ આપશેઃ “ભાઈ ! આ દુઃખ એટલે તે કરેલાં કામને જ પડઘો છે!”
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવ્ય મૃત્યુ
*
Sળા
N:
- મૃત્યુશય્યા પર પિઢતા દુનિયાના સર્વશ્રેષ્ઠ ધનકુબેરે મને કહ્યું: “મરતાં પહેલાં આટલું મને કહી લેવા દે—તારે મરવું હોય તો મરજે, પણ મારી જેમ નહિ! કાંઈક અગમ્ય આશાથી, કાંઈક અદમ્ય ઉત્સાહથી, કાંઈક નિજનાં મધુર સંમરણેના આનંદથી કે કાંઈક જીવનની એક પળમાં ભજવાઈ ગયેલા બનાવની યાદથી આવેલા મર્માળા હાસ્યથી મરજે! એ મરણ મારા કોડના વૈભવ કરતાં કોડગણું મહાન અને ભવ્ય હશે ! ગરીબી અને અમીરી
તમારું દિલ ગરીબ છે કે શ્રીમન્ત ? બીજાને સુખી જોઈ, તમે દુઃખી થતા હે તો તમે ભલે સ્થિતિએ શ્રીમન્ત છે તે પણ તમારું દિલ ગરીબ છે. અને બીજાને સુખી જોઈ, તમે જે ખુશી થતા હે તે તમે સ્થિતિએ ગરીબ હે તો પણ તમારું દિલ શ્રીમન્ત છે.
હs Cateગ્રાછળ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
દીપક
શીલને દીપક જેના હૃદયમાં જલતો છે એવા તેજસ્વી પુરુષે જ બીજા પર સદા સર્વદા-સર્વત્ર વર્ચસ્વ ભેગવી શકે છે. બીજા તે વીજળીના જે ક્ષણજીવી ચળકાટ પાથરી ખુદ અંધકારમાં વિલીન બની જાય છે.
કસોટી તમારામાં ધર્મભાવના કેટલી ઊંડી છે, અને પૂજ્યનીય પ્રત્યે સેવાની અભિરુચિ કેટલી છે તેનું માપ કાઢવું હોય, તે મંદિરના પૂજારીને એક માસ રજા ઉપર મોકલી જુઓ. પછી હાથે કામ કરવાને પ્રસંગ આવે ત્યારે જુઓ કે પૂજા કરનાર કેટલા ઉત્સાહી નીકળે છે!
સુખ - સુખ અવળચંડી સ્ત્રી જેવું છે. જે ન બોલાવે તેની પાસે સ્વયં દેડી જાય અને આકાંક્ષાપૂર્વક જે બોલાવે તેનાથી દૂરદૂર ચાલ્યું જાય.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે
૯ હે
ક
.))
-
છાશ ને માખણ
અનેક વાતોનાં ભાષણ કરનાર કરતાં એક વાતને આચારમાં મૂકનાર વધુ સારે છે. મીઠાઈ ઓનાં નામ માત્રથી ગણાવી જનાર કરતાં સૂકા રોટલાને પીરસનાર વધુ સારો છે.
એ નારી!
- પ્રેરણા, પ્રેમ અને પ્રમોદને દેનારી, એ નારી! તું જ જે કેવળ વિલાસનું પાન કરાવીશ તે વિરતાના અમૃતનું પાન કેણ કરાવશે?
ફરિયાદ
બીજાએ તને શું કહ્યું તે તું યાદ રાખે છે, પણ તે બીજાને શું કહ્યું તે તને યાદ રહે છે ? એ જે તને યાદ રહી જાય તે બીજા શું બોલે છે, એની ફરિયાદ તારા મેઢે કદી નહિ આવે!
૩૦
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાતંત્ર્ય
જે સ્વાતંત્ર્ય સંસ્કૃતિના વર્તુલને કલંકિત કરતું હોય તે સ્વાતંત્ર્ય માનવ જાતને અવનતિના માર્ગે લઈ જાય છે.
પાપની શિક્ષા
પાપ તમાચે નથી મારતું, પરંતુ માત્ર માણસની બુદ્ધિને જ ફેરવે છે, જેથી માણસ પ્રકાશ ભણી જતાં થંભે છે ને અંધકાર ભણું ઘસે છે.
પતન ને ઉત્થાન
આપણા હાથે જે કાળાં કામ થતાં હોય તો સમજવું કે આપણે અસ્તાચળ તરફ ધસીએ છીએ, અને આપણા હાથે ઉજજવળ કાર્યો થતાં હોય તે સમજવું કે આપણે ઉદયાચળ પર ચઢીએ છીએ.
૩૧
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ સાગરનાં ફીણ
ઐશ્વર્ય ને દારિદ્રય સુખ ને દુઃખ એ તો જીવન-સાગરનાં ફીણ છે, જે મન-તરંગના ઘર્ષણમાંથી જન્મે છે, અને ઘર્ષણતા અંતે એમાં જ સમાઈ જાય છે-એમાં હર્ષ ને શેક કરવાને શું હોય?
જાતને સુધારો
- જયાં સુધી તમારા હૃદયમાં, જીવનમાં, વ્યવહારમાં સંસ્કાર વ્યાપક બનશે નહિ ત્યાં સુધી તમારાં કુમળાં બાળકોમાં સુસંસ્કાર આવી શકશે નહિ. સંતાનને સુધારવા ઈચ્છતા માનવીએ જાતને સુધારવી જોઈએ.
સુધારક
તરતાં શીખીને જ તારવા જજે, નહિતર તમેય ડૂબશે ને સામને પણ ડુબાડશે. તેમ પિતાની જાતને સુધારીને જ બીજાને સુધારવા જજે, નહિતર તમેય બગડશે ને સાથે બીજાનેય બગાડશે.
૩૨
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપત્તિ
પ્રારંભમાં ક્ષણિક આનંદને આપનારી, પ્રમાણિકતા વિના મેળવેલી સંપત્તિ જ, અંતે માનવીને ભયંકર વિપત્તિમાં મૂકી વિદાય લે છે.
A ધિક્કારનું ઔષધ
* શિષ્ય ગુરુ તરફ પૂજ્યભાવ રાખે અને ગુરુઓ શિષ્ય પ્રત્યે સમભાવ દર્શાવે, તે આજે અરસપરસ જે ધિક્કારવૃત્તિ જોવામાં આવે છે, તે નાબૂદ થઈ જાય.
- સિદ્ધોની દષ્ટિ
આખા વિશ્વ પર સિદ્ધ આત્માએની દષ્ટિ પડે છે, એટલે હું પણ એ સિદ્ધોની પવિત્ર દષ્ટિમાં વિચરું છું. આ વાત દષ્ટિ સમક્ષ રાખી દરેક કાર્ય કરવામાં આવે તે હિંસા, અસત્ય, ચેરી, વ્યભિચાર ને સંગ્રહવૃત્તિનાં પાપે રહે ખરાં?
૩૩
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
આહ્વાન
મારા મિલનની આતુરતાને માત્ર એક ઉપેક્ષાની ચિનગારીથી જલાવનાર એ મારા હૃદયેશ્વર પ્રભા ! હું પણ હવે જોઉં છું કે તું મને કયાં સુધી જલાવે છે અને ચલાવે છે?
સુપાત્ર દાન
સજ્જન માણસને આપેલી તુચ્છ વસ્તુ પણ ઉત્તમ ફળને આપનારી થાય છે, જેમ ગાયને આપેલું તુચ્છ ઘાસ ઉત્તમ દૂધને આપે છે તેમ,
જીવનના અંતરાય
વિષય, વિકાર, વિલાસ ને વિનાદ
આ ચાર આત્માની અસ્મિતા સમજવામાં પૂર્ણ અંતરાયરૂપ છે. આ ચાર જાય તા જ આત્માની અસ્મિતા સમજાય,
૩૪
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્યતત્પત્તિ
સાચી કવિતા એ પ્રયત્નથી બનવેલ માત્ર પદ્ય નથી; પણ કવિહૃદયની વેદના અને અસહાયતાના ઘર્ષણમાંથી ઝરેલ દિલને એક પવિત્ર પ્રવાહ છે!
ચિત્રગુપ્ત તમારાં ગુપ્ત પાપ કદાચ જગતથી છૂપાં રાખશે, પણ તમારા આરાધ્ય દેવ આત્માથી છૂપાં તે નહિ જ રાખી શકે ને?
-
હિંમત પશુબળ વડે નિર્બળોને મારવા એ હિંમત નથી, પણ અંધ આવેશભરેલી હિંસક વૃત્તિ છે. હિંમત તે આ બે વાતમાં જ વસે છેઃ પિતાનાથી થયેલી ભૂલને નિર્દોષ ભાવે એકરાર કરવામાં અને થયેલી ભૂલનું જે કાંઈ પરિણામ આવે તે મર્દાનગીપૂર્વક સહન કરવામાં.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિનિમય
તું મને પ્રેરણા આપીશ તો તને કાવ્ય આપીશ. તું મને ઉત્સાહ આપીશ તે હું તને આનંદ આપીશ. તું મને જીવન આપીશ તો હું તને સત્ત્વ આપીશ, પણ તું મને નિરાશા આપીશ તો હું તને નિસાસા આપીશ! બેલ, તારે હવે મને શું આપવું છે?
વ્યસન
વ્યસન માણસને કેવી મનેગુલામી તરફ ખેંચી જાય છે! લક્ષાધિપતિ કે કોઈ મહાન સત્તાધીશ પણ જ્યારે બીડી, ચા કે કોઈ બીજા વ્યસનને ગુલામ બન્યો હોય, ત્યારે એ એક સામાન્ય માણસ પાસે બીડી કે ચાની માગણી કરતાં પણ શરમાતા નથી, ઊલટી • ખુશામત કરે છે. આનાથી કનિષ્ઠ ગુલામી ને શરમની વાત બીજી કઈ હોઈ શકે!
૩૬
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતનનું મૂલ્ય
-
ન
-
સસારવનમાં કંટક પર ચાલી પરિશાંત બનેલો કોઈ જીવનયાત્રી મને મળશે તે હું, મારા જીવન-ઉપવનમાંથી મેળવેલાં આ ચિન્તનપુષ્પ, એના માર્ગમાં પાથરીશ. કદાચ પુછે છંટાઈ જશે, પણ એની મીઠી સૌરભથી એ પ્રવાસીને અપૂર્વ શાંતિ તે મળશે ને! આ આનંદનું મૂલ્યાંકન અર્થની ગણતરીમાં મગ્ન રહેનારા અર્થશાસ્ત્રીઓ કરી શકશે ખરા ?
સમય તમારે આજને એક કલાક કઈ રીતે પસાર થાય છે, એ જે તમે બરાબર નિરીક્ષણ કરી શકતા હો તે તમારી જિંદગી કઈ રીતે પસાર થશે, તે તમે બરાબર કલ્પી શકે છે. કારણ કે સમયના ગર્ભમાં કલાક છુપાયેલું છે ને કલાકના ગર્ભમાં જિંદગી!
૩૭
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહેચ્છા
AMITI
હું જે કંઈ શુભ ભાવનાઓનું બીજ બની શકું તે સંસારના ધૂળમાટીના ક્યારામાં પાઈ જાઉં અને ટાઢ-તડકે સહન કરી, એક મહાવૃક્ષ બની, સંસારયાત્રીઓને સદ્ભાવનાનાં મીઠાં ફળ આપું!
:
અફસોસ
' મિત્ર! “અફસોસ” આ દીન શબ્દને કદી ઉચ્ચારશો નહિ. તમારી મહાન પ્રગતિને કઈ રોકતું હોય તે, આ દરિદ્ર શબ્દનું ઉચ્ચારણ જ છે. અફસોસના ઊંડા ખાડામાં અટવાયેલે માનવ ઉન્નતિના મહાનું શિખરને કદી પામી શકતો નથી. જિંદગી માટે અફસોસ કરવો એ તે મરેલા પાછળ છાતી ફૂટવા જેવું છે. યાદ રાખજો, જિંદગીમાં • આવતી વિપત્તિઓની ઘનઘોર વાદળીઓ પાછળ જ સુખના સૂરજને પ્રકાશ છુપાયેલું છે! . .
૮
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મસૌંદર્ય
- જીવન, એ આપણું કર્તવ્યને પડે છે. જીવનના રંગ તે ફરતા છે. આ દુનિયામાં શાશ્વત શું છે? રંગ, રૂપ, ખુમારી, બળ, ઐશ્વર્ય-આ બધુંય નશ્વર છે. જીવનનાં રૂપ અને સૌંદર્ય સંધ્યાના રંગ જેવાં ક્ષણજીવી છે. ખરું સૌદર્ય તે આત્માનું છે. સાદર્ય વસ્તુગત નહિ પણ ભાવનાગત છે. ભાવના જે ભવ્ય હોય તે આત્માનું ચિદાનંદમય સ્વરૂપ સમજાય છે. આવું સ્વરૂપ જેને સમજાય છે, તેને જગતની બીજી કોઈ પણ વસ્તુ આકર્ષી શકતી નથી. એને આત્માના રૂ૫ અને પરમાત્માના સૌન્દર્યની મસ્તીમાં, તેની ખુમારીમાં, કાંઈક અનોખી જ મજા આવતી હોય છે.
જીવન-જનની - જીવન એ અંધકારનથી પણ પ્રકાશ છે. એની જનની અમાવાસ્યા નહિ પણ પૂર્ણિમા છે!
*
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનને ફુગ્ગો
વ
આપણું જીવન બાળકનાં ફુગ્ગા જેવું બની ગયું છે. સંપત્તિની હવા ભરાય છે ત્યારે તે ફૂલે છે, અને એ હવા નીકળી જતાં એ સાવ ચીમળાઈ જાય છે. પિલાણને દૂર કરવા સંસ્કાર ને જ્ઞાનની હવા એમાં ભરે તે એ સંપત્તિની ગેરહાજરીમાં પણ નક્કર રહેશે.
બાધક ત્રિપુટી
કુસંપ, કામ ને સ્વછંદ–આ ત્રિપુટી રાષ્ટ્ર-દેશ-સમાજ અને વ્યક્તિની વિજયકૂચ રેકે છે-કુંઠિત કરે છે.
સત્ય
પ્રિય અસત્ય કરતાં અપ્રિય સત્ય . ઉભયને—બલનાર અને સાંભળનારને–હિતકર ને સુખદ નીવડે છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસંતોષાગ્નિ
જગતની દષ્ટિએ સુખી દેખાતો માણસ ખરેખર સુખી હેત નથી, કારણ કે એનું સુખ કાયમનું થઈ ગયું હોય છે, એટલે એ એના ધ્યાનમાં આવતું નથી. એની સુખની કલ્પનાઓ વધારે વિસ્તૃત થતી જતી હોય છે, અને એની સુખની કલ્પનાઓ જેમ વધારે વિસ્તૃત બનતી જાય છે, તેમ તેના હૈયામાં અસંતોષ વધતો જાય છે, અને અસંતોષ એ તે પાવકજવાળા છે! એ જ્યાં પ્રગટે ત્યાં બાળ્યા વિના રહે જ નહિ!
પૂર્ણ દષ્ટિ
અંધ ચિત્રકારે ચિતરેલી છબી, દેખતા ચિત્રકારે ચિતરેલી છબી જેવી સુંદર તે ન જ હોય; તેમ અર્ધજ્ઞાનીએ ભાખેલું વચન, વિકસેલી અંતરદષ્ટિવાળા પૂર્ણ જ્ઞાનીના વચન જેવું શુદ્ધ સત્ય તે ન જ હોય!
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
I
!"
નિરાકારનું જ્ઞાન ને ધ્યાન, નિરાકારવૃત્તિવાળા બન્યા પહેલાં થતું નથી. જ્યાં સુધી આપણી વૃત્તિ નિરાકાર ન થાય ને સાકાર છે ત્યાં સુધી સાકાર મૂર્તિની આવશ્યક્તા નહિ, પણ અત્યાવશ્યક્તા છે.
ગુર–વૈદ્ય
શરીરના રોગને મટાડવા તું વૈદ્યને આશ્રય લે છે, તેમ આત્માના રંગને મટાડવા ગુરુને આશ્રય લે. વૈદ્યના વચન પર વિશ્વાસ રાખી તુ જેમ પથ્ય પાળે છે, તેમ ગુરુના વચન પર પૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખી સદાચારમય જીવન બનાવ! વૈદ્યના ઉપચારથી જેમ શારીરિક શાન્તિ મળે છે, તેમ ગુરુના વચનના પ્રતાપે તને આત્મિક શાન્તિ મળશે. શારીરિક શક્તિ કરતાં આમિક શાન્તિ મહાનું છે. આધ્યાત્મિક શાન્તિ વિના શારીરિક શાન્તિ ક્ષણભંગુર છે, એ તું ન ભૂલતા! .
૪૨
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યવહાર જડતા
પવિત્ર પ્રેમના અમૃત સરોવરને અવિશ્વાસના માત્ર એક વિષમિન્દુથી વિષ સરોવર બનાવનાર આ વ્યવહારકુશળ ! તું ન આવીશ, ન મળીશ, ન મેલીશ; કારણ કે વ્યવહારકુશળ બનવા માટે, મારે મારા આ પુષ્પ જેવા કેમળ હૈયાને કાળમીંઢ પથ્થર જેવું કઠણ બનાવવાની કળા શીખવી નથી.
આત્મસુધારણા લોકમાનસ એવા પ્રકારનું છે કે,
એ પારકાના દોષો ગણ્યા કરે પણ પેાતાના તે એક પણ દો યાદ ન કરે; પણ આપણે આપણું માનસ એવું કેળવવું જોઈએ કે જેથી આપણને આવા પ્રકારની વિચારણા આવેઃ
6
મારા દોષો બતાવનાર, આ મારા ઉપકારી છે. એણે મારા દોષો ન બતાવ્યા હોત તે હું કેમ સુધરત ?’ લોકમાનસ કદાચ આપણે સુધારી ન શકીએ, પણ આપણે આપણું માનસ તા સુધારી શકીએ ને ?
૪૩
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિતા
-
કે
--
વાસનાની વાણીમાંથી જન્મેલી કવિતા, સર્જન પહેલાં જ મૃત્યુ પામે છે.
ક્ષણિક આવેશમાંથી ઉદ્ભવેલી કવિતા, જન્મીને મૃત્યુ પામે છે.
સંયમભર્યા દીર્ધ ચિંતનમાંથી પ્રભવેલી કવિતા જ સદા અમર રહે છે.
પાપ
વિકારી-ભાવથી કરાયેલી મૈત્રીને પ્રેમ કહી સંબોધવા જેવું પાપ બીજું કયું હોઈ શકે? પ્રગતિની સાધના
આત્મભાન સતેજ કર્યા વિના પ્રગતિ સાધનાર વૈભવની પ્રગતિ સાધી શકશે, આત્માની તે નહિ જ!
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
નારી ને ગુલામી
નારી-જગત ભાષણામાં ભલે પુરુષના સ્વામિત્વને ન સ્વીકારે, પણ પુરુષ પ્રતિની બૌદ્ધિક ગુલામીમાંથી તે તે કી મુક્ત થનાર છે જ નહિ. જો નારી-જગત વિલાસની ગુલામીમાંથી મુક્ત થશે, તેા જ પુરુષોની ગુલામીમાંથી વાસ્તવિક રીતે મુક્ત અનશે.
આનંદની મૃગતૃષ્ણા વિલાસની રંગીલી પ્યાલીમાંથી
અખંડ આનંદનું અમૃતપાન કરવાની કામના સેવતા માનવી મૂર્ખાઓના રાજ્યમાં વસે છે.
સ્પષ્ટ માયાજાળ
સૌમ્ય ને સુખદ દેખાતા શ્રીમં તેને આ સંસાર, ગરીમા માટે તે ભયંકર ને દુઃખદ જ છે, એ વાત નિત્યના જીવનમાં કેટલી સુસ્પષ્ટ છે ?
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાગ્યતા
મિત્ર! તમારામાં જે સગુણની સુવાસ છે, તે એ સુવાસ માટે કોઈને અભિપ્રાય પૂછવાની જરૂર નથી. તમારા જીવનની સુવાસ જ, સામા માણસને બોલતા કરશે. પુપ ભમરાને કદી કહે છે ખરું કે અમારી સુવાસનાં તમે ગુણગાન કરો !
સુવાસ
કિંમત, ફૂલની નથી, એમાં રહેલી સુવાસની છે. સુવાસ ચાલી જાય તો ફૂલની કિંમત પણ શુ છે?
દાનેશ્વર
પઈનું દાન દેનાર જગતમાં દાતા તરીકે પંકાય છે, જીવનનું સર્વસ્વ અર્પનાર તે સદા અણુપ્રિયા જ રહ્યા છે!
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાસ્યરંગ
અશ્રુ પછીનું હાસ્ય જ રંગીલું હાસ્ય હોય છે. હાસ્ય પછીનું હાસ્ય તે તદ્દન ફિર્ક હોય છે!
તે સન્માન ને સ્વાગત
માનવ જ્યારે માનવ મટી દાનવ બને છે ત્યારે એ ધર્મને બદલે ધનનું, સંતને બદલે સંપત્તિનું, વિરાગને બદલે વિલાસનું અને સમતાને બદલે મમતાનું સન્માન ને સ્વાગત કરે છે!
આચાર ને ઉરચાર | તારા ગુપ્તમાં ગુપ્ત વિચાર-તરંગને પણું પવિત્ર રાખ. એમાં અલ્પ પણ અપવિત્રતાના અંશને ભળવા દઈશ નહિ; કારણ કે વાણી એ વિચારતરંગની પુત્રી છે, અને એ પિતાના પિતાના સંસ્કાર લઈને જ જમે છે. પિતા અપવિત્ર હોય તે પુત્રી પવિત્ર ક્યાંથી સંભવે?
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
| નકલ
BJ + * ITI)
;
| કિંમતી વસ્તુની જ હમેશાં નકલ થાય છે. નમાલી વસ્તુની નકલ કદી થતી નથી. સોનાની નકલ રોલ્ડગોલ્ડ અને સાચા મોતીની નકલ કલચર થાય છે; પણ ધૂળની નકલ કઈ કરતું નથી તેમ ધર્મ પણ કીમતી છે એટલે એની નકલે ઘણી થાય છે, માટે ધર્મના અથીએ પરીક્ષક બનવાની જરૂર છે.
સારું તે મારું
જાનું એટલું સારું ને નવું એટલું ખરાબ-આ વિચાર સંકુચિત વૃત્તિમાંથી જન્મેલે છે. નવું એટલું સારું ને જૂનું એટલું ખરાબ-આ વિચાર છીછરા વાચનમાંથી ઉદ્ભવેલો છે! પરંતુ વિશાળવાચન અને ઊંડા ચિંતનમાંથી ઉત્પન્ન થયેલે વિચાર તે એટલો જ હેઈ શકે, કે નવા કે જૂનાને મહત્વ આપ્યા વિના, એ બેમાં જે સારું તે મા!
છિછછછ૯૯9છછછ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચો વિજય
સમરાંગણને વિજયી એ સાચે વિજેતા નથી, પણ ઈન્દ્રિય પર વિજય મેળવનાર જ સાચે વિજેતા છે. દુનિયાને જીતવી સાવ સહેલી છે; ઈન્દ્રિયને જીતવી જ કઠિન છે.
મૂલ્ય માનવજીવનને જેટલો સમય બૂરાં કાર્યો કરવામાં જાય છે, એને અર્થે સમય પણ સારાં કાર્યો કરવામાં જાય તે પિતાનું ને એના સમાગમમાં આવનારનું કેટલું કલ્યાણ થાય!
* કાવ્ય–સર્જન
ઊર્મિની ઉછળેલી છોળ જેમાં પછડાયા વિના જ અખંડ રીતે જળવાઈ રહે, એવા કાવ્યનાં સર્જનની અમર પળને પ્રાપ્ત કરવા કવિનું ઊર્મિલ હૈયું સદા ઝંખતું હોય છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજ્ઞાન
સU///
આજના વિજ્ઞાને માનવસેવાને બદલે માનવ-સંહારનું કાર્ય કર્યું છે, એટલે આજના યુગમાં વિજ્ઞાનને અર્થે વિશેષ જ્ઞાન નહિ, પણ જ્ઞાનને વિનિપાત છે!
સ્વરૂપ
આત્મા જ આત્માને આશક ને આત્મા જ આત્માની માશુક છે! તમને અરીસામાં તમારું મુખ બરાબર જોતાં આવડે છે? જો હા, તે તમે આ વાત બરાબર સમજી શકશે.
વિભવની અસ્થિરતા
જેઓ પિતાના વૈભવને પિતાના - જીવનપર્યત સ્થિર માને છે, તેઓ સંધ્યાની રંગીલી વાદળીની રંગલીલાને સ્થાયી માનવાની મૂર્ખાઈ તે નથી કરતા ને?
૫૦.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણસનું ઝેર
દિવાળીના દિવસે
-
-
સર્પ ઝેરી છે, માટે એ ભયંકર છે; એથી ચેતતા રહેજે” એમ કહેનારને, એટલું કહેજે કે, સાથે આટલું ઉમેરતા જાઃ “માણસ માનવતા ભૂલે તે એ મીઠે હોવા છતાં વધુ ભયંકર છે; ઝેરી સર્પ તે અજ્ઞાનતાથી કરડે છે, પણ માનવતાવિહેણે મીઠે માણસ તે જાણીબૂઝીને કરડે છે. માત્ર કરડવાના પ્રકારમાં જ ફેર છે, પરિણામ તે બન્નેનું સરખું જ છે.
નિષ્ફળતાનાં મૂલ્ય
ઓ મારા જીવનની નિષ્ફળતા! તને ક્યા શબ્દોમાં બોલાવું? તને ક્યા પ્રેમભર્યા સંબોધનથી સંબધું? તું આવી હતી રડાવવા, પણ જાય છે હસાવીને! તું મારા ભણી ડગલાં ભરતી હતી હસીને, પણ વિદાય લે છે રડીને! આવજે, આવજે, આવજે ઓ મારા જીવનની નિષ્ફળતા! વળી કેક વાર રડવાનું મન થાય ત્યારે ચાલી આવજે. મારા મને મંદિરનાં દ્વાર તોરા માટે સદા ખુલ્લાં છે.
પ૧
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેતવણી
કદમ
- આજે હિરોશીમાં આદિ સ્થાનેમાં જે રીતે વિજ્ઞાનને ઉપયોગ થઈ રહ્યો છે, એ જ રીતે જે ભવિષ્યમાં પણ ચાલુ રહેશે તે આજે જેમ વસ્તુની તંગી અનુભવાય છે, તેને સ્થાને વસ્તુ વાપરનારની તંગી તે ઊભી નહિ થાય ને?
જ્ઞાની અને ધૂની
ઓલનાર અભણ હોય તો એને અર્થ નથી સમજાતે, તેમ અતિ ભણેલે હોય તે એને મર્મ નથી સમજાતે; કારણ અભણ પિતે શું બોલે છે એ નિશ્ચિત રીતે પિતે જ સમજાતું નથી, જ્યારે અતિ ભણેલા પિતાનું બેલવું સભા સમજે છે કે નહિ, એ નથી સમજી શકતે, આજ કારણે દુનિયા ઘણી વાર ભણેલાને મૂર્ખ પણ કહે છે, ને મૂર્ખને તત્વચિંતક-ધૂની પણ કહે છે!
પ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સચ્ચારિત્ર્ય
પળેાટાયા વગરના હાથી જેમ
શાંતિથી ખીલે ટકતા નથી અને વનમાં જવા પ્રયત્ન કરે છે; તેમ કેળવાયા વગરને સાધુ પણ સાધુતામાં ટકતા નથી, અને પ્રપંચરૂપી વનમાં જવા પ્રયત્ન કરે છે.
દર્શનાનંદ
પોતાના પ્રિયતમની છબી જોઈ
જેમ પ્રેમીનું હૈયું પ્રેમેાર્મિથી નાચી ઊઠે છે, તેમ ભક્તનું હૃદય પણ પેાતાના પ્રિયતમ પ્રભુની મૂર્તિ જોઈ આનંદામિથી નાચી ઊઠે છે!
યુગબળ
યુગની કેવી વિષમતા ! એક દિવસ ત્યાગીએ ભાગીએની દયા ચિંતવતા. આજે લેાગીએ ત્યાગીએની દયા ચિંતવે છે!
પ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિબિંબ
ક્રોધની સામે ક્રોધ કરવો એને અર્થ એ કે એક ગાંડાને જોઈ, આપણી જાતને પણ જાણું જોઈને ગાંડી કરવી. સેવક ને નેતા
ઓછું બોલે ને વધારે કાર્ય કરે, તે સેવક! વધારે બોલે ને એવું કાર્ય કરે, તે નેતા. એને અર્થ એ જ કે જેની જીભ નાની તેનું કામ મોટું ને જેની જીભ મોટી તેનું કામ નાનું.' પ્રેમને ઉચ્ચાર
શબ્દ ઈશ્વરના જેટલું જ પવિત્ર ને મહાન છે, અને પ્રેમ પણ શબ્દના જેટલો જ પવિત્ર ને મહાન છે-આ બે વિચારધારા, જીવનમાં જે અખંડ રીતે વહેતી હોય તે માનવી, પ્રેમના શબ્દને કેટલે પવિત્ર ને મહાન ગણે!
પ૪
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુર્જનતા
ના
આંખ સજજન છે, અંધકાર દુર્જન છે, માટે જ આંખે અંધકારનું કાંઈ ન બગાડ્યું હોવા છતાં, આંખને જોવામાં અંધકાર અંતરાય કરે છે.
પ્રેમને ડંખ
પ્રેમને પહેલે સ્પર્શ અમૃતને હોય છે, પણ છેલ્લો ડંખ વિષધરને હોય છે. જેનામાં એ ડંખનું ઝેર જીરવવાનીની શક્તિ નથી હોતી, એ પ્રેમ નથી મેળવતે, પણ પશુતા મેળવે છે.
' , ' આત્માને ચેતવણી
ક્રોધને સન્નિપાત શું કે માનને મહાગિંરિ શું; માયાનું તાંડવ શું કે લોભની અપાર ગર્તા શું એ સૌ મેહ-ભૂતની રૂપાંતર પામેલી ભૂતલીલા જ છે, માટે હે આત્મ! ચેત! ચેત!
પપ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
રુદન
-
-
-
=
=
સેદનનું મૂલ્ય હાસ્યના મૂલ્ય કરતાં જરા પણ અલ્પ આંકીશ નહિ. ઘણી વખત જીવનમાં એક પળનું રુદન હજાર વર્ષના હાસ્ય કરતાં મહાન હોઈ શકે. બેપરવાઈભર્યા હાસ્યથી ખેાયેલું જીવનસત્ત્વ, પશ્ચાત્તાપભર્યા રુદનના માત્ર એક જ અશ્રુબિંદુથી મેળવી શકાય છે. આ દષ્ટિએ હાસ્ય કરતાં રુદન કેટલું મહત્વનું છે ! પરખ
* સામી વ્યક્તિના મુખના ભાવ પરથી પિતાના માટે સારે ચા ખરાબ અભિપ્રાય સમજી શકે તે જ વિચક્ષણ અને તે જ ખરો માણસ!
અજબ દુનિયા
વ્યક્તિ નાની હોય ને ગુણ મેટા હેય; ગુણે નાના હોય તે વ્યક્તિ મોટી હેય-આવા બનાવો આ રંગીલી દુનિયામાં શોધવા જશે તે ઘણા મળી રહેશે.
ఆకులు కులుకులు పలు..
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુભવ-વાણી
કલ્પનાથી લખાયેલાં મહાકાવ્ય કરતાં અનુભવની એરણ પરથી ઊતરેલાં સાદાં વાક્યો ઘણાં મહત્વનાં હોય છે.
- અમરતાનો ઉપાય
વીરના સપૂત! તું મરવા માટે નથી જપે પણ અમર બનવા માટે સજ્જ છે. અમર બનવા માટે તારા જીવનને ઉમદા હિસાબ દુનિયાને આપતો જા. દાનવતાનું તાંડવ નૃત્ય કરતા જગતને માનવતામાં વિશ્રાંતિ પમાડતે જા; મૌનૈવીનાં કાળમીંઢ હૈયા પર દિવ્ય પ્રેમ અને વિશ્વ વાત્સલ્યનાં છાંટણાં છાંટતે જા. માનવીનું ભાવિ ઉજવળ થાય એ માટે તારા જીવનને શુભ્ર પ્રકાશ ધરા પર પાથરતો જા. અવિશ્વાસુ વિશ્વના હૃદયમાં, સ્થાયી વિશ્વાસની સૌરભ મહેકાવતો જા ! સ્વાર્થની પરાધીનતામાં જકડાયેલાં માનવીને પરમાર્થની વાસ્તવિક આઝાદી અપાવતે જા. જીવનને અમર બનાવવાને આ જ અમેઘ અને અજોડ ઉપાય છે!
૫૭
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રેમનું સ્વરૂપ
તું મને પ્રેમને વિસ્તૃત અર્થ પૂછે છે? તે આટલું ધી લેઃ તાજા જ જન્મેલા પિતાના શિશુને મૂકી શિકારીને હાથે હણાઈ જતી હરિણીની આંખમાં, પિતાના બચ્ચા માટે અનેક વેદના-મિશ્રિત જે ભાવ પ્રગટે છે, એ ભાવનું નામ જ પ્રેમ! બિનઅનુભવ
. એણે કહ્યું: “આ તે આનંદ માટે નિર્દોષ ભાવે જ ભૂલ કરી હતી. એનું પાપ મને ન લાગે.
મેં કહ્યું: “તે આનંદ માટે નિર્દોષ ભાવે ઝેર પીધું નથી, એટલે જ તું મને ઉત્તર આપી શકે છે!'' બળેલો ખાળે
જેનું જીવન ધૂળ થયું છે તે ઘણાંના જીવન ધૂળ કરે છે. ઘણાને બચાવવા હોય તો એવા એકને બચાવે, નહિતર એ એક બળેલ અને બાળશે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિજ્ઞાભંગ
એ દિવસ તું કેમ ભૂલી ગયે, જ્યારે તારું શરીર રોગોથી ઘેરાઈ ગયું હતું ને પલંગમાં પડ્યો પડ્યો તું. આ રીતે ગણગણતા હતઃ “હે ભગવાન! મને બચાવ. હું સાજો થઈશ એટલે તારું ધ્યાન ધરીશ, પરેપકાર કરીશ, ધર્મની આરાધના કરીશ, સદાચાર ને સવિચારમાં જિંદગી વ્યતીત કરીશ.” અને આજે તું સાજો થયે એટલે એ પ્રાર્થનાને સાવ વિસરી ગયો? ભલા માનવ! આના જેવું બેવચનીપણું બીજું કયું હોઈ શકે? પણ યાદ રાખજે, આ રીતે સત્યરૂપી પરમેશ્વરની મશ્કરી કરનારને, કુદરત પણ ક્રૂર રીતે જ શિક્ષા ફટકાર છે.
અર્પણુ-શક્તિ - જગત માટે પિતાના જીવનને ઘસી નાખનાર મનુષ્ય, પિતે ઘસાતું નથી, પણ પૃથ્વી પર સ્વર્ગ ઊભું કરે છે.
પટ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક
સંધ્યાના રંગ જોઈ જીવનના રંગને ખ્યાલ કરજે. ચિમળાયેલ ફૂલને જોઈ જીવન પછીના મરણને વિચાર કરજે. ઉપયોગ
નયનને કહે કે જ્યાં જ્યાં તારી નજર પડે ત્યાં ત્યાં ઊંડું સત્ય શોધજે. કાનને કહો કે જે જે સાંભળે તેમાંથી ઊંડો બોધપાઠ લેજે. વાચાને કહો કે જે જે ઉચ્ચારે તેમાંથી સત્ય ટપકાવજે. કાયાને કહે કે જ્યાં જ્યાં તું હાજરી આપે ત્યાં ત્યાં સેવાની સૌરભ પ્રસરાવજે. અયોગ્યતાનાં સન્માન
અગ્ય વ્યક્તિઓને માન આપતા લોકોને જોયા અને માનને એ ગ્ય વ્યક્તિઓને તિરસ્કાર કરતા લોકોને જોયા પછી તો આ હૃદયથી ન રહેવાયું એટલે આ સહુદયી હૃદય રડી પડ્યું!
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યેયહીન
હું સાગરિકનારે બેઠા હતા. અનંત જળરાશી પર ડાલતી એક નૌકા પર મારી નજર પડી. ધ્યેયહીન ડોલતી નૌકા જોઈ મને જીવન સાંભરી આવ્યું. જીવન પણ નૌકા જેવું છે ના? બંદરના નિર્ણય કર્યા વિના જે નૌકા લંગર ઉપાડે છે; અને અનંત સાગરમાં ઝંપલાવે છે, તેના માટે વિનાશ નિશ્ચિત જ છે; તેમ ધ્યેયના નિર્ણય કર્યા વિના સંસારસાગરમાં જીવન–નાવને વહેતું મૂકનાર માટે પણ વિનાશ અક્ર્ છે.
ઉપેક્ષાના મર્મ
તુ મને ન સ્વીકારે એ જ ચેાગ્ય સ્વીકારશે’-આ પવિત્ર આશાએ પણ મળશે, અને પાવન બનીશ એટલે
છે. ‘ પાવન બનીશ તેા મને પાવન બનવાની તક તારામાં ને મારામાં પછી અંતર રહેશે ખરું?
૧
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
Tી:
અનુભવ
તમે મને મારા જીવન-પંથના અનુભવેનું વર્ણન કરવા વિનવે છે અને એમાંથી પ્રેરણા મેળવી, તમે તમારા જીવનની સમસ્યાઓને ઉકેલવા માંગે છો? તે જરા ઊભા રહે; મારા અનુભવોમાંને એક જ ટૂંકે અનુભવ, તમને કહુંઃ તમારે કેઈને અનુભવ, કેઈની વિશિષ્ટતા કે કેઈની ખાસીયત જાણવાની જરાય જરૂર નથી.
જીવનપંથમાં આગળ વધવા માટે આ બધી વસ્તુઓ અનાવશ્યક છે. આગળ વધવાના માર્ગ બે જ છે –પૂર્ણ સંયમ એને આત્મજાગૃતિ ગુલાબનું અત્તર
નિર્મળ ચરિત્ર એ ગુલાબનું અત્તર છે. એ તમારી પાસે હશે તે એ જેમ તમને આનંદ આપશે, તેમ તમારી નિકટમાં વસતા માનવને પણ સુવાસ આપશે.
૬૨
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફૂલનાં આંસુ
\\\ll
$
ME,
કરમાતાં કરમાતાં રડી પડેલા પુષ્પને મેં પૂછયું: “સોહામણું ફૂલ! વિદાય વેળાએ રડે છે શા માટે?
એણે ઉત્તર વાળ્યો : “ભાઈ! દેવના મસ્તકે ચઢવાનું સદભાગ્ય તે મને ન મળ્યું, પણ કેઈના પગ નીચે કચરાઈ જવાની તક પણ મને ન મળી ! કેઈના ઉપયોગમાં આવ્યા વિના મારે કરમાઈ જવાની પળ આવી, એટલે મને લાગી આવ્યું અને મારી નાજુક આંખમાં આંસુ આવી ગયાં!”
• વિસંવાદ
આ ચિત્ર જોયું ત્યારે મને આશ્ચર્ય થયેલું માણસ માટે હતું અને મન ટૂંકું હતું! જીભ લાંબી હતી ને કામ નાનું હતું! એની પ્રતિષ્ઠા મહાન હતી ને જીવન શુદ્ર હતું!.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રેમ અને મેહ
- સમષ્ટિગત જીવનની સુખની કલ્પ નામાંથી જન્મેલા પરમાર્થી સંબંધનું નામ પ્રેમ, અને વ્યક્તિગત જીવનના સુખની કલ્પનામાંથી પ્રગટેલા સ્વાર્થી સંબંધનું નામ મેહ. પ્રેમનાં ઉજજ્વળ કિરણો સામા માણસના બિડાઈ ગયેલા હૃદયકમળને પણ વિકસાવે છે, ત્યારે મેહનાં શ્યામ કિરણે માનવીના વિકસેલા હૈયા-ફૂલને પણ સંકુચિત બનાવે છે. આથી જ પ્રેમને પ્રકાશ અને મેહને અંધકાર કહે છે. નિર્વીર્યની આઝાદી
શક્તિહીન માનવને મળેલી માત્રાવાનરને પ્રાપ્ત થયેલી તલવારની જેમ-તેના જ સંહારનું કારણ બને છે, તેમ વીર્યહીન પ્રજાને મળેલી આઝાદી પણ તેના પિતાના જ સંહારનું કારણ બને છે. -
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાતર અને સાય
છે તે બંને ગજવેલનાં જ— કાતર પણ ગજવેલની અને સેાય પણ ગજવેલની—પણ કાતર એકનાં એ કરે છે; જ્યારે સાય એનાં એક કરે છે. એટલે જ દરજી કાતરને પગ નીચે રાખે છે, અને સાયને માથા ઉપર !
મૂર્ખનું-ભૂષણ
ઘણા માણસો પેાતાને ખેાલતાં આવડે છે એમ બતાવવા જતાં, પેાતાને ખેલતાં નથી આવડતું એ સિદ્ધ કરી આપે છે.
આંસુના મહિમા
પશ્ચાત્તાપનાં આંસુ પાડવા વિના એક પણ સંત ઊર્ધ્વગામી બન્યા હાય તેા મને કહેજો.
૬૫
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેશવ
વળી ક્યારે કહ્યું હતું કે પ્રૌઢત્વ મને પ્રિય નથી અને વાર્ધક્ય વેઠવું મને પસંદ નથી ? હું તે કહું છું કે પ્રતાપી પ્રૌઢત્વ પણ આવજો ને શાણું વાર્ધક્ય પણ આવજો, પણ મારું કહેવું છે એટલું જ છે કે , મારું શિશવ ન જશે,–જે મસ્ત શિશવ ગરીબ ને શ્રીમંતના ભેદને પિછાણતું નથી, ફૂલ જેવા નિર્દોષ હાસ્યને તજતું નથી, બૂરું કરનારને પણ દાઢમાં રાખતું નથી, હૈયાની વાતને માયાના રંગથી રંગતું નથી અને વાત્સલ્યની ભાષા સિવાય બીજી ભાષા જાણતું નથી,-એવું મધુરું શૈશવ, જીવનની છેલ્લી પળે પણ ના જશો! સમાપદ કરતાં શિશુપદની કિંમત મારે મન ઘણું છે. પ્રેમનું દર્શન
પ્રેમને ચરણે સર્વસ્વ ધર્યા વિના એ પિતાના ચહેરાનું સૌદર્યમય દર્શન કોઈને આપત જ નથી!
*/
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયમ કે જડતા?
સંયમ એ તે કલ્પના અને ભોમિને નવપલ્લવિત રાખનાર નિર્મળ નીર છે. સંયમથી કલ્પનાનાં વૃક્ષે અને ભામિની વેલડીઓ જો સુકાઈ જતી હેય તો માનજે કે એ સંયમ નથી, પણ સંયમના આકર્ષક વસ્ત્રોમાં સજજ બનેલી જડતા છે.
જ્યાં સંચમના નામે જડતાની પૂજા થાય ત્યાં કુસંપના ભડકા થાય તેમાં નવાઈ શું ?
પર્ણતાને પ્રભાવ .
પિતાના ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય સંપૂર્ણ અને સમર્થ હોય છે તે વિશ્વના ગમે તે સ્થાનમાં સંપૂર્ણ ને સમર્થ બની શકે છે. આપણા મુખ્ય કર્તવ્યમાં સંપૂર્ણ તાનું મધુર સંગીત ભરી દઈશું, તે તે ચારે બાજુ ગુંજી ઊઠશે અને પ્રત્યેક સ્થાનને પોતાની મધુરતાથી છલકાવી દેશે!
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાદળી
વર્ષની એક માઝમ રાતે વરસતી વાદળીને મેં પૂછયું: “કાં અલી? આટલી ગર્જના કેમ કરે છે? કાંઈક ધીરી બનીને વરસને!'
વરસતી વાદળીએ ગંભીર નાદ કરી કહ્યું: “અમને પીવા છતાં તારામાં અમારો ગુણ ન આવે, એટલે ભલા માનવી! અમારે તને ચેતવો પડે, અમે સાગરનાં ખારાંધૂધ પાણી પીને પણ ચોમાસામાં મીઠી જળધારાઓ વરસાવીએ છીએ, ત્યારે તું અમારાં મીઠાંજળ પીનેય કડવી વાણીનાં પાણી ટપકાવે છે, એટલે કહેવા આવી છું કે કડવા ઘૂંટડા હૈયામાં ઉતારી, અમૃતના ઓડકાર માંથી કાઢજે!”
પ્રજ્ઞ શત્રુ
શત્રુ ન જ કરે એ સારું જ છે, પણ અને મિત્ર કરી જીવન ભગાડવું એના કરતાં, પ્રજ્ઞને શત્રુ કરી જીવનમાં સાવધાન રહેવું શું છેટું?
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુ
વસ્તુ નાની છે એટલે એની કિંમત તમારે મન કાંઈ જ નથી પણ એક નજર તે અહીં નાખે! આ નાનકડા આગના તણખાએ આખા ગામને રાખની ઢગલીમાં ફેરવી નાંખ્યું, આ નાનકડા મછરે પેલા મહાકાય કુંજરને મણ કરી દીધે; આ નાનકડા છિદ્ર આ મહાનૌકાને સાગરમાં જળસમાધિ લેવરાવીઃ આ નાનકડા બીજે વડ બની આ વા જેવી દીવાલને પણ ચીરી નાંખી. આ નાનાશા અણુઓના બૉમ્બે જગત આખાને ધ્રુજાવી દીધું. છતાં નાની વસ્તુનું મૂલ્ય તમારે મન કાંઈ જ નથી? તે પછી તમને હવે સોનિયા મત મદિવાન એવો આત્મા પણ સમજાઈ રહ્યો!
જગદાધાર
જગત માનપત્ર લેનારાઓ ઉપર નહિ, પણ મન ભાવે કર્તવ્ય કરનાર ઉપર ચાલે છે. તેઓનાં મૂક બલિદાને ઉપર જ જગત ટકી રહ્યું છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતા
[, માનવતા આ રહી, પેલે પોતાના એકના એક રોટલાના ટુકડામાંથી ભૂખ્યા પડોશીને અર્થે ભાગ આપી શેષ સંતેષથી ખાઈ રહ્યો છે ને? માનવતા એના હૈયામાં સિતેષથી પિઢી છે. '
દાનવતા? એ પણ આ રહી. પેલે બંને હાથમાં બે રોટલા હોવા છતાં પેલા ગરીબના રોટલા ઉપર તરાપ મારવા તીરછી આંખે જોઈ રહ્યો છે ને ? દાનવતા એની આંખમાં તાંડવ નૃત્ય કરી રહી છે! કારણ વિના કાર્ય!
માણસને ધર્મથી મળતું સુખ જોઈએ છે, પણ ધર્મ કરવો નથી. અધર્મથી મળતું દુઃખ જોઈતું નથી પણ અધર્મને છેડો નથી-આ સંગોમાં સુખ કેમ મળે અને દુઃખ કેમ ટળે? માણસને કાંટા પાથરીને ગુલાબની લહેજત લેવી છે!
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીયળહીન
કે
. શિયળહીન માનવીને કીડા પડેલા, ખસથી સડેલા, દુર્ગન્ધવાળા કૂતરાની ઉપમા અપાય છે. કૂતરાની પેઠે આવા માણસને પણ કેઈ પિતાના આંગણામાં આવવા દેતું નથી, અને જે અજાણતાં આવી જાય તો એને કોઈ પ્રેમથી પડખામાં બેસાડતું નથી.
- પતનભય , સેવા અને કર્તવ્યને ઉપર લાવવાની બહાર લાવવાની ભાવના જ્યારે સેવકના મનમાં જાગે છે, ત્યારે કરેલું કાર્ય બધું સુકાઈ જાય છે, અને એ જ પતનનું પ્રથમ પગથિયું બને છે. જીવનના દરેક કાર્યમાં આપણી કર્તવ્યબુદ્ધિ જોગવી જોઈએ. કર્તવ્યની વન-ડી વટાવવી બહુ મુશ્કેલ છે, એની અંદર અભિમાન-ગર્વનું વાવાઝોડું ચારે તરફ વાતું જ હોય છે, તેની સામે તે કોઈ વિરલ જ ટકી શકે !
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રાંતિ
ક્રાન્તિ થઈ રહી છે, માનવતાને ધરમૂળથી ફેરફાર થઇ રહ્યો છે. શું જૂના જમાનાની માનવતાને દૂર ફગાવી, ઝડપથી, અતિ ઝડપથી સુધરેલી દાનવતા તરફ ધસવું એનું નામ કાન્તિ? માણસ આજે બાહ્ય દષ્ટિએ બે ડગલાં આગળ દેખાય છે, પણ આંતરિક દષ્ટિએ તે એ ચાર ડગલાં પાછળ પડી રહ્યો છે, અને તેથી જ એક ઠેકાણે અન્નકૂટ દેખાય છે, ત્યારે બીજી બાજુ અનાથ માનવ અન્ન વિના રિબાઈ રિબાઈને મરી રહ્યો છે.અરે ક્રાન્તિ!
ત્રાસ ને આનંદ
જીવનના પ્રવાસમાં કેટલાંક મિલન સુદીર્ઘ ગયાં હોય છે, પણ તેને યાદ કરતાં ત્રાસથી હૃદય કમકમી જાય છે ત્યારે કેટલાંક સાવ ટૂંકાં મિલન થયાં હોય છે જેની મધુર સ્મૃતિ જીવનને આનંદથી ભરી દે છે!
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
I
ભાવના
Artist
પ્રાણી માત્રના જીવનમાં ભાવના અતિ મહત્ત્વને ભાગ ભજવે છે, એટલા જ માટે ચિન્તકે માણસના સ્થૂલ કાર્યને નથી જોતા, પણ એની પાછળ કામ કરતી સૂક્ષ્મ ભાવનાને અવલોકે છે. કાર્ય એક જ હોય છતાં ભાવના ભિન્ન હેચ તે પરિણામ જુદું જ આવે. બિલાડી જે દાંતથી પિતાના બચ્ચાને પકડે છે, એ જ દાંતથી ઉંદરને પણ પકડે છે; પણ એમાં અંતર આકાશ અને પાતાળનું છે. એકમાં રક્ષણની ભાવના છે; બીજામાં ભક્ષણની. એકમાં વહાલ છે, બીજામાં વિનાશ.!
* જીવનની મહત્તા - મિત્ર! પ્રેમ જે પવિત્ર હોય તે વૈભવ શું કામનો ? જીવન જો અમૂલ્ય હોય તે પિસો શું કામને ? સંયમ જે શુદ્ધ હોય તે કાયદે શું કામ ? મન જે વિશુદ્ધ હેય તે માટે શું કામના ?
૭૩
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંદર શોધ
હે માનવ! તું બહાર શું છે છે? અંદર આવ, જેને તે પાપાત્મા કહી ધિક્કારે છે, ને જેનાથી તે દૂર ભાગે છે, તે તારા હૃદયમંદિરના વામ ખંડમાં સંતાયેલો છે અને જેને તું પુણ્યાત્મા કહી પૂજે છે ને જેના સાનિધ્ય માટે તું ઝંખે છે, તે તારા હૃદયમંદિરના જમણું ખંડમાં પઢે છે. માટે વગાડ વાત્સલ્યને ઘંટ ! જેને શોધે છે, એ તારી સામે સાક્ષાત્ ખડે થશે. ત્યાગી અને ગૃહસ્થ
તજવા માટે ખાવું-આ આદર્શ સાધુને હેય અને તજીને ખાવું–આ આદર્શ ગૃહસ્થને હોય; અને આ આદર્શને કેન્દ્રમાં રાખી સાધુ અને ગૃહસ્થ જીવન જીવે તે સંન્યાસાશ્રમ જ્ઞાનની પરબ બને અને ગૃહસ્થાશ્રમ સેવાગ્રહ બને. પછી ઉપયોગી અને અનુપયેગીની સાઠમારી સહજ રીતે મટી જાય!
Oy
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિજ્ઞાભંગ
૦.
*
*
માનવીની એક પ્રતિજ્ઞા તૂટે છે, ત્યારે હજારો ભાવનાઓ, હજારે જીવને અને હજારે કલ્પનાએ ભાંગીને ભૂકે થઈ જાય છે. એક મહાબંધ તૂટે તે કેટલાં ગામ જળબંબાકાર બની જાય છે !
• અતૃપ્ત ભેગેચ્છા
ભેગેચ્છા મનમાં રહી ગઈ હોય અને એ કેઈપણ રીતે પૂર્ણ ન થાય એટલે જગતથી નિરાશ બની સંયમને પંથ સ્વીકાર કરનાર માનવી, બાહ્ય સંયમના પ્રતાપે સમાજમાં ઉચ્ચ સ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે; પણ પેલી કચડાયેલી દબાયેલી ગેરછા તે વાટ જોઈને જ બેઠી હોય છે. અને આગળ જતાં-અનુકૂલ સંગ મળતાં-એ પાંગરે છે, અને તીવ્ર આસક્તિપૂર્વક એ અતૃપ્ત ભોગેચ્છા માનવી પર કાબૂ મેળવે છે. તે વખતે એને સામને કરવા અસમર્થ નીવડનાર માનવી પર ભોગેચ્છાનું સામ્રાજ્ય જામી જાય છે ! અતૃપ્ત ભેગેચ્છા-એ સમાજમાં પેઠેલા સડાનું આંતરિક કારણ છે !
=
=
૫
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
દીન નહિ
* ઓ મારા ભાગ્ય ! મેં વળી તને ક્યારે કહ્યું હતું કે તું મને દરિદ્ર બનાવીશ નહિ? હું તે તને ફરી આજ પણ કહું છું કે દરિદ્ર બનાવજે - અતિ દરિદ્ર બનાવજે પણ મારું કહેવું છે એટલું જ છે કે મને ધર્મવિહેણ અને દીન બનાવીશ નહિ.
ખબરદાર
માર્ગ હર્યોભર્યો છે, સરળ છે, એમ જાણીને હે પંથી ! પંથ ખેડીશ નહિ. એમ જાણીને પ્રવાસ ખેડનાર પથિક કંટક ને તાપ આવતાં થભી જાય છે; માટે માર્ગ કંટક ને તાપથી છવાયેલો છે, એમ જાણીને હિંમતપૂર્વક પ્રવાસ ખેડીશ, તે હર્યોભર્યો માર્ગ આવતાં શાન્તિ ને વિશ્રામ ઉત્સાહ ને આનંદ મળશે!
૭૬.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંયમની પૂજારણ
દેવમાં સંયમની ઊજળી ભાવ
નાને પ્રતિષ્ઠિત કરીને જ નારી દેવને પૂજે છે. નારીની આરતીમાં અખંડ શિખાએ જલતી જ્યાત એ સંયમનું જ પ્રતીક છે, એટલે નારી ખરી રીતે દેવની આરતી નથી ઉતારતી પણ સંયમની જ આરતી ઉતારે છે, સંયમના ચરણામાં શ્રદ્ધાથી નમન કરતી નારીને દેવની પૂજારણ કહેવા કરતાં સંયમની પૂજારણ કહેવામાં નારીનું ઔચિત્ય અને ગૌરવ અને જળવાય છે.
મનની ગતિ
હસ્તાંગુલિથી ચંદ્રલેાકને સ્પર્શ
કરનાર અને પગની એડીથી સાગરના તળિયાને ખૂંદનાર માનવી કદાચ વિશ્વનાં સર્વ તત્ત્વાને સમજી શકશે, પણ એ નહિ સમજી શકે માત્ર એક પેાતાના મનને !
૭૭
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંગનો રંગ,
IIIIIIII
ગટરનું અપવિત્ર જળ ગંગાના પ્રવાહમાં ભળે તો એ ગંગાજળ કહેવાય; જ્યારે ગંગાનું પવિત્ર જળ પણ ગટરમાં ભળે તે એ ગટરનું ગંદુ પાણી કહેવાય તેમ દુર્જન, સજજનેમાં ભળે તે એ દુર્જન પણ ધીમે ધીમે સજનમાં ખપે અને સજજન, દુર્જન સાથે વસે તે એ સજજન પણ દુર્જન કહેવાય ! સંગના પાણીને રંગ તે જુએ! . અહિંસાનું માહાભ્ય
અહિંસા જેવી શક્તિશાળી ચીજ દુનિયામાં કેઈ નથી. આ ત્રણ અક્ષરમાં તે કેવું દૈવત ભર્યું છે કે જગતની સર્વ સુંદર ભાવનાઓ આમાંથી જન્મે! અહિંસા ઉપર આખી દુનિયાનું મંડાણુ! પ્રેમ આમાંથી જન્મે, વિશ્વવાત્સલ્ય આમાંથી જાગે અને વિશ્વોદ્ધારની ભાવના પણ આમાંથી ઉદ્ભવે! આહ! અહિંસાનું કેવું માહાતમ્ય !
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાંતિની પરિમલ
અગરબત્તીને સંયોગ અગ્નિ સાથે થાય તો જ એમાંથી સુવાસભરેલું વાતાવરણ સર્જાય, તેમ વાણુને સંગ વર્તન સાથે થાય તે જ એમાંથી શાન્તિને પરિમલ પ્રગટે! * .
જીવન-સત્વ - શેરડીને પીલશે તોય એ મીઠા રસનું ઝરણું વહાવશે. ચંદનને ઘસશે તેય એ શીતળ સૌરભની મહેફિલ જમાવશે. ઝાડને પથ્થર મારશે તેય એ મધુર ફળ આપશે. ધૂપને બાળશે તેય એ સુગન્ધના ગોટા ઉછાળશે. સજજનને અજ્ઞાનતાથી છેડશે તોય એ કરુણાભીની ક્ષમા આપશે.
અપકારન પ્રસંગે પણ સજજને જીવનસત્ત્વ વિના બીજુ આપે પણ શું?
G
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
જતાં જતાં
* જવું જ છે? તે જાઓ. આવ્યા છો તે ખુશીથી જાઓ, ગયા વિના કેમ ચાલે? પણ જતાં જતાં સ્વાર્થની દુર્ગન્ધને બદલે સ્નેહ, સેવા, સદાચાર અને સૌજન્યની સુરભિ મૂકતા જાઓ ને ! જેથી અમે પણ એ સુરભિની પુણ્યસ્મૃતિ પર બે સાચાં આંસુ તે પાડી શકીએ !
અગમ્ય વાત
જેને કોઇ સત્યમાંથી પ્રગટ હેય, જેને ગર્વ નમ્રતામાંથી ઉત્પન્ન થયે હય, જેની માયા ફકીરીમાંથી જન્મી હોય અને જેને લાભ સંતેષને પુત્ર હોય એવો માણસ આ ઉજજડ સંસારને પણ નન્દનવનમાં ફેરવી શકે છે. આ વાત સમજવી જરા કઠિન છે, વદવ્યાઘાત જેવી છે, સામાન્ય માણસને ન પણ સમજાય, પરંતુ જેને સમજાય તે પ્રજ્ઞ છે.
છ
&Bછી જી.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચાર
કબાટનાં ખાનાંમાં નકામી વસ્તુઓ ઠાંસી ઠાંસીને ભરી રાખી હોય તો પછી એમાં ઉપયોગી ને સુંદર વસ્તુ ગઠવવા જેટલી જગ્યા રહેતી નથી; અને પરાણે જ્યાં
ત્યાં ગોઠવીએ તે એ કચરામાં મૂલ્યવાન વસ્તુ ક્યાંય અટવાઈ જાય, તેમ મગજના ખાનામાં પણ વિકૃત વિચારે ભરવાથી પછી સારા વિચારે માટે સ્થાન રહેતું નથી. અને કદાચ કેઇ સુવિચાર સાંભળવામાં આવે તેય તે આ વિકૃત વિચારોમાં અટવાઈ ગયા વિના રહેતું નથી એટલે વિચારગ્રહણમાં પણ વિવેક જોઈએ.
મહાન કોઈએ કરેલા ઉપકારની કદર કરે એ સજજન છે. અપરિચિત પર ઉપકાર કરે એ અતિ સર્જન છે; પણ અપકાર કરનાર ઉપર ઉપકાર કરે એ સજજન નહિ, અતિ સજજન પણ નહિ, પરંતુ તે મહાન છે!
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધાનું દ્વાર
સમતિ ! તે તારા રંગમહેલની તર્કની બારી તે ખુલ્લી રાખી છે, પણ શ્રદ્ધાનાં દ્વાર તે બિડાયેલાં છે ! તારા નિમંત્રણને માન આપી આત્મદેવ તારા દ્વારે પધાર્યા છે, પણ દ્વાર બંધ છે, એ અંદર કેવી રીતે આવે ? સુમતિ ! એ સુમતિ ! જલદી શ્રદ્ધાનું દ્વાર ખેલ, નહિ તો એ મહાત્મા બહારથી પાછા વળે છે ! આત્માનંદ
મિત્ર! સર્વ કંઈ તજજે પણ આત્માના આનંદને ન તજ. આત્માના આનંદ ખાતર સર્વસ્વને ભેગ આપવાને પ્રસંગ આવે તે આપજે, પણ આત્માનંદને ટકાવી રાખજે; કારણ કે એ આનંદ જ જિંદગીને અમર બનાવનાર રસાયણ છે. આત્માના આનંદને ખોનાર કદાચ જગતની સર્વ વસ્તુઓ મેળવી લે, તે પણ વાસ્તવિક દષ્ટિએ એણે શું મેળવ્યું કહેવાય ? ખુશ ચાલી જાય, પછી ફૂલની કિંમત પણ શું?
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાત્રતા
તારા જીવનમંદિરમાં સાચા દેવ બિરાજે છે કે નહિ, ભાઇ ! તે તું મને કહે. ભક્તોને તું શા માટે નિમંત્રે છે ? તારા જીવનમંદિરમાં દેવ જો સાચા હશે તેા પ્રાર્થનાટાણે ભક્તો ઉભરાયા વિના રહેશે ખરા ? ફૂલ પતંગિયુંને આમંત્રણ પાઠવે છે ખરું?
ખુશામત કરીને પોતાની વિદ્વાન જ નહીં !
સાચા વિદ્વાન વિદ્યા કેાઇની ખુશામત ન કરે. વિદ્યાને વેચી નાખે તે સાચા
પરિપકવ જ્ઞાન
એકાંતમાં પ્રલેાલનકારી વિષયે મળવા છતાં તમારી ઇન્દ્રિયા શાન્ત રહે, એ તરફ પ્રલેાભાય નહિ; તે જાણજો કે તમારું જ્ઞાન પરિપક્વ છે.
૮૩
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિભૂતિ
માણસો ત્રણ પ્રકારના હોય છે. પહેલા પ્રકારના માણસને સંયે ઘડે છે, અને એ માણસ સંગેના પ્રવાહમાં તણાય છે.
બીજા પ્રકારનો માણસ સંગોને સામનો નથી કરી શકતો, તેમ તે અંગેના પ્રવાહમાં તણાતા પણ નથી; એટલે તે સંગોથી દૂર ભાગે છે અને એકાંતમાં જઈ પિતાની સાધના કરે છે..
ત્રીજા પ્રકારના માણસને સંયે નથી ઘડતા, પણ એ સંગોને ઘડે છે. અવસરે મકકમતાપૂર્વક સંયોગને સામનો કરીને પણ, એ સંગ પર કાબૂ-વિજય મેળવે છે. આવો માનવી જ સંયોગો પર, કાળ ઉપર અને જગત ઉપર પિતાની પ્રતિભાની ચિરસ્થાયી છાપ મારી જાય છે! સિદ્ધિનાં નીર
જીવનના મેદાનમાં સિદ્ધિનાં નિર્મળ નીર હાથ હાથને સો કૂવા ખોદનારને નથી મળતાં, પણ સો હાથને એક કૂવે છેદનારને જ લાધે છે.
૮૪
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક પ્રશ્ન
સંયમમાંથી અસંયમાં જતા હાય રે કમભાગી મન ! તને એક જ પ્રશ્ન પૂછું છું-સંયમમાંથી છૂટી શકીશ, પણ માત્ર એક જ ડગલું આગળ બેઠેલા મૃત્યુના કૂર અને ભયંકર જડબામાંથી તું છૂટી શકીશ ખરું?
| સ્વર્ગ અને નરક
આપણે સ્વર્ગ ને નરકને આકાશ અને પાતાળમાં માનીએ છીએ, એને બદલે થોડા સમય માટે આપણે આપણું અંતઃકરણમાં જ-આપણા મનમાં જ-સ્વર્ગ અને નરકને કપીએ તે શું ખોટું? અંતઃકરણમાં સદ્દવિચાર હોય ત્યારે સમજવું કે આપણે સ્વર્ગમાં છીએ અને અંતઃકરણમાં અસવિચાર હોય ત્યારે માનવું કે આપણે નરકમાં છીએ; કારણ કે અંતઃકરણું પર લાગેલે સદ કે અસદુ વિચારેને પટ જ અંતે માનવીને સ્વર્ગ અને નરકમાં લઈ જાય છે ને!
૮૫
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
IIIII
સ્નેહીન હૃદય
: :
1
• છે
પથ્થર આગળ ગમે એટલાં ગીત ગાએ, એથી એને થાક નહિ લાગે. થાક તે ગાનારને જ લાગવાને છે. તેવી જ વાત છે સહાનુભૂતિવિહોણા કદરહીન કઠણ હૃદયની.
એકાંતને ભય
' હા, હા, હવે હું સમજે, તમે એકાંતથી કેમ ડરે છે તે ! કારણ કે એકાંતમાં તમારાં પાપ તમને યાદ આવે છે, અને એ યાદ આવતાં તમે ધ્રુજી ઊઠો છે, એટલે એ પાપને ભૂલવા તમે કોલાહલમાં ભળે છે અને એને અવાજ ન સાંભળવા માટે તમે માલ વિનાની વાતનાં ઢેલ વગાડ્યા કરે છે.
• ઠીક છે, આત્માના અવાજને અવરુંધવા, આ માર્ગ પણ તમારા માટે ઠીક છે !
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસન્ન મન
છે.
આ
- કેટલાક કહે છે: મયૂરનું નૃત્ય, શરદ પૂનમની ચાંદની રાત, સરિતાને કિનારે, લીલી વનરાજિ, હિમગિરિના ઉન્નત શિખરે, કેયલને ટહુકે, ખીલતી ઉષાનું સોહામણું પ્રભાત, તાજું વિકસેલું હસતું ગુલાબનું ફૂલ– આ બધાં માનવીને આહલાદ આપે છે, પણ મારે અનુભવ કહે છે કે આ વાત અર્ધ સત્ય છે. મન જે પ્રસન્ન હોય તે આ બધી સુંદર વસ્તુઓ જેટલે શોક આપે છે, એટલે શેક સંસારની કદરૂપી વસ્તુઓ પણ આપવા અસમર્થ હોય છે!
- મેલ ને પાણી
સજજેનને દુર્જન સાથે સ્પર્ધા કરવાનું મન થાય તે આટલો વિચાર કરે
પાણી અને મેલ વચ્ચે યુદ્ધ થાય તે ખોવાનું કેને? ખોવાનું તે પાણીને જ! મેલને ખાવાનું હોય શું? મેલ ડે જ ઊજળે થવાનું છે? ઊજળું પાણી ઊલટું મેલું થવાનું !
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાંભિક શાંતિ
ક્રોધ કરે એ સારો નથી, પણ ધીમેધીમે ભઠ્ઠીના અંગારાની જેમ બળનાર અને બાળનાર કોધ કરતાં એકદમ ઘાસના અગ્નિની જેમ ભડકે થઈ શાન્ત થનાર ક્રોધ સારે છે. ઝરમર વરસતા વરસાદ કરતાં ધોધમાર વરસી જાય એ સારો છે, એથી આકાશ સ્વચ્છ થઈ જાય અને રસ્તે ચેખો થઈ જાય; પણ ઝરમર વરસતો મેઘ તે આકાશને કાળું બનાવે અને રસ્તાને કચડવાળો તેમજ ગંદકીવાળ બનાવે છે! હાનિ કોને?
- સુદર વસ્તુઓને વિકારી દષ્ટિથી નીરખનારા ઓ માનવી! તારા વિકારી નિરીક્ષણથી સુંદર વસ્તુએ અસુંદર નહિ થાય; પણ તારાં નયન અને તારું માનસ તે જરૂર અસુંદર થશે! હાનિ સુંદરતા કરતાં, તને પોતાને વિશેષ છે, નિર્મળતાને ખોઈ બેઠેલ નયનો નિર્બળતા સિવાય શું મેળવે છે?
అతుకులుతురుకుతుంది.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
એજીવન *
પંખીને જેમ બે પાંખ હોય છે તેમ માનવીને પણ બે જીવન હોય છે. પંખી જેમ બે પાંખો વડે અનન્ત આકાશમાં ઊડી શકે છે, તેમ માણસ આ બે જીવન વડે સંસારસાગર તરી જાય છે. માનવીનાં આ બે જીવનમાં એક સૂક્ષ્મજીવન અને બીજું સ્થૂલજીવન. અંતરમાં ઉત્પન્ન થતા વિચારો એ સૂક્ષ્મજીવન અને એ વિચારેનું જે મૂર્તકાર્ય બને છે તે સ્થલજીવન! હવે વિચાર-જીવન સડેલું હોય તે કાર્ય-જીવન સારું ક્યાંથી થાય? એટલે જ જીવનદ્રષ્ટાઓ વિચાર-જીવનને ભદ્ર બનાવવા વારંવાર ભલામણ કરે છે.
* પુરુષાર્થ
આત્મા માટે સાધનો છે, સાધને માટે આત્મા નથી જ. જે સાધને આત્મવિકાસમાં બંધનકારક હોય તેને હિંમતપૂર્વક ફગાવવાં એનું જ નામ વીર્યવાન પુરુષાર્થ !
૧ *
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઊર્ધ્વગામી
કોઈક વાર કુરસદ મળે તો તમારા સાચા મિત્રને–આત્માને પ્રશ્ન તે પૂછજો કે, મિત્ર! ત બની ઊર્વગામી બનવું છે કે અંધકાર બની અધગામી !
ભાષા
આજે કેટલાકને બેલતાં પણ નથી આવડતું. શ્રીમન્ત આગળ’ શ્વાન-વૃત્તિ અને ગરીબ આગળ વરુની વૃત્તિ ધારણ કરી બેલવું, એ માનવની ભાષા નથી. ભાષા સમાન હેવી ઘટે-જે શ્રીમન્ત પાસે તે જ ગરીબ પાસે.
બેલનારે એટલું ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે એની ભાષા ક્ષેત્મવિહેણી અને સ્પષ્ટ હેવી ઘટે, જેમાંથી આત્મ
સ્વાતન્યને પ્રકાશ વાક્ય વાક્ય ઝળહળ્યા કરે, જે “સ્વપ્રતિભામાંથી સર્જાયેલે હેય! આ જ માનવીની ભાષા છે અને સુંદર બોલવાની રીત પણ આ છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેક ,
અહીં ભેગી કરેલી પૌગલિક વસ્તુઓ પરલોકમાં આવવાની નથી, અને અહીં ભેગાં કરેલાં પાપ પરલોકમાં આવ્યા વિના રહેવાનાં નથી. આ સ્થિતિમાં શું ભેગું કરવું અને શું છેઠવું, એને વિચાર કરે એનું જ નામ વિવેક!
ઈરછા-શક્તિ , આ માન્યતા મૂર્ખાઓની છે? “કઈ મને પિતાની અસાધારણ વિરાટ શક્તિથી અથવા કોઈ અલૌકિક ચમત્કારથી મુક્તિના દ્વારમાં પ્રવેશ કરાવશે !”
મેક્ષ મેળવવાની ભાવના હોય તે આ વચન હૃદયમાં લખી લેજેઃ મોક્ષ મેળવવા માટે આત્માની બળવાન ઇચ્છાશક્તિ પ્રગટયા વિના મોક્ષ અપાવનાર સંસારભરમાં કઈ સમર્થ છે જ નહિ!
'MOS +
TO
+
તy
. કે, જો
કોઈ વાહન
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહનશીલતા
|
|
1]
તમારાં દુખે કેટલાં છે, એ હું તમને નહિ પૂછું. હું તે પૂછીશ કે તમારી સહનશીલતા કેટલી છે? એ દુઃખને સામનો કરવાની તમારામાં શક્તિ કેટલી છે? કારણ કે સહનશીલતાના સૂર્ય આગળ દુઃખને અંધકાર દીર્ઘ કાળ ટકી શકતો નથી! બ્રહ્મ અને જગત
વૃદ્ધિ જ નચ્છિા -આ ભવ્ય સૂત્રને પૂર્ણ અર્થમાં સમજ્યા વિના કેટલાક માણસોએ આને ખોટું ફૂટી માર્યું છે. બ્રહ્મ એટલે ચેતનવાળું વિશ્વ અને જગત એટલે વિકથિી ઊભરાતું માનવીનું મન ! ચેતનવાળું વિશ્વ સત્ય છે અને ક્ષણે ક્ષણે અનેક વિચારોને જન્મ આપતું મનજગત-એ મિથ્યા છે. એટલે જ તત્વવિદે કહે છે કે અર્થહીન વાતને જન્મ આપતી મનની સૃષ્ટિને મિથ્યા-ખોટી ગણી, બ્રહ્મ એટલે આત્માના સત્યપંથે ગતિમાન થાઓ.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળથી જાય
- વધેલા નખ જો યથા સમયે ન કાપીએ તે એ બેડોળ લાગે, એમાં મેલ ભરાય અને રેગની અભિવૃદ્ધિ કરે તેમ વધેલી સંપત્તિ પણ ગ્ય સમયે ન વપરાય તે માણસને સમાજમાં વિકૃત કરે, મલિનતા આણે ને રોગ-શોકનું કારણ બને. વળી કે'ક વાર જેમ ઠેસ વાગતાં, ન કાપેલો અને ખૂબ વધેલો નખ, આખો ને આખો ઉખડી જાય છે, તેમ સંપત્તિને સંઘરનાર પણ કોક વાર સમૂળગું ધન ખોઈ બેસે છે ! સારમાં માત્ર શોક રહે છે.
- બે માણસ એક જ કક્ષાના હોય અને એમાં એક પિતાની યેગ્યતાના કારણે સફળ થાય અને બીજે પિતાની અયોગ્યતાના કારણે કે વિષયમાં નિષ્ફળ જાય, ત્યારે એ પિતાની ભૂલને ન શોધતાં, સામા પર ઈર્ષ્યા કરે તે એ ઈર્ષ્યા જ એની ગ્યતા અને અણુઆવડતનું પ્રતીક બની જાય છે !
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચાર અને કાર્ય
વડના એક સૂમ બીજમાં જેમ એક મહા વડ છુપાયેલું છે, અને એક બીજમાં વળી અનેક બીજ છુપાયેલાં છે, તેમ માણસના એક નાનામાં નાના વિચારમાં પણ એક મહાકાર્ય છુપાયેલું છે અને એ એક વિચારમાં વળી અનેક વિચાર પઢેલા છે. આ દષ્ટિએ વિચારનું એક આંદેલન એક કાર્યને જન્મ આપે છે અને એક કાર્ય વિશ્વમાં અનેક કાર્યોને જન્માવે છે–તળાવમાં નાખેલી કાંકરી જેમ કૂંડાળાને ઉત્પન્ન કરે છે તેમ! અંદર અને બહાર
મન હળવું, સુવાસિત અને વિક સિત હોય ત્યારે બહાર નર્કની યાતના દેખાતી હોય તે પણ અન્તરમાં આનન્દ ઉભરાતે હોય છેપણ જ્યારે મન ભારે, દુન્યવાણું અને સંકુચિ કેય છે, ત્યારે તે બહાર સ્વર્ગને વૈભવ દેખાવા છતાં હૈયાને નર્કની કારમી યાતના પડતી હોય છે!
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રેમ અને વાસના
તું મને પ્રેમ અને વાસના વચ્ચેનું અન્તર પૂછે છે તે આટલું નેંધી લે ?
પ્રેમ નિ:સ્વાર્થ હોય છે, વાસના સ્વાર્થપૂર્ણ હોય છે. પ્રેમ નિરપેક્ષ હોય છે, વાસના સાપેક્ષ હોય છે. પ્રેમને પ્રકાશ ગમે છે, વાસનાને અંધકાર ગમે છે.
પ્રેમને માતાની આંખ હોય છે, વાસનાને ગીધની આંખ હોય છે, પ્રેમ વિશાળતાને આવકારે છે; વાસના સંકુચિતતાને આવકારે છે.
પ્રેમ ગતિ આપે છે, વાસના ગતિ અવરોધે છે. પ્રેમમાં ત્યાગ હેય છે, વાસનામાં લોલુપતા હોય છે.
સંતોષી મહાલયને સુંદર કહેનારને લોભી ન માનતા! ઝૂંપડાને ભવ્ય કહેનારને સંતોષી ન કલ્પતા ! સંતોષી તે તેને કહેજે જે મહાલય અને ઝુંપડાના ભેદને ભૂલી સંતોષને શ્રેષ્ઠ માને અને અસંતોષને કનિષ્ઠ માને!
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદય અને અસ્ત
હે પ્રકાશના પુંજને વર્ષાવનારા ગગનના લાડક્વાયા દિવાકર ! તને લેકે પૂજે છે અને વિ સંધ્યાવંદન કરે છે, એનું કંઈ કારણ જણાવીશ?
ભેળા!ન સમયે? જેમ ઉદયાચળ પર નિયમિત રીતે આવું છું, તેવી જ રીતે અસ્તાચળ પર પણ નિયમિત રીતે જ જાઉં છું. વળી ઉદય વખતે જે પ્રકાશસ્મિત પાથરું છું તેવું જ પ્રકાશ-મિત અસ્ત સમયે પણ પાથરું છું,મારે મન ઉદય અને અસ્ત સમાન છે! ઉદય ટાણે મને અસ્તને ખ્યાલ છે અને અસ્ત ટાણે મને ઉદયની પૂર્ણ શ્રદ્ધા છે.
ઉદયમાં હું કુલા નથી તેમ અસ્તમાં મઝાતો નથી. મારું આ જીવન-રહસ્ય મેંળવવા જ પ્રજ્ઞ મને પૂજે છે, અને વિપ્રો મને અર્ધ આપે છે!
@
@@@@@@@@
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેલસે
ITI
દ/
કોલસાની કાલિમા જઈમને હસવું આવ્યું, ત્યારે મારી ધવલસા પર કોલસાને હસવું આવ્યું.
મેં પૂછયું : “તું કેમ હો ?” એ કહેઃ “ભાઈ ! તું કેમ હસ્ય?” મેં કહ્યું “સંસારમાં સર્વથી અધિક તારી કાળાશ જોઈને !”
એ કહે “મને તારી બાહ્ય ધવલતા જોઈને હસવું આવ્યું! મેં તે મારી જાતને બાળીને, જગતને પ્રકાશ આપી, મારી જાતને કાળી કરી, પણ તમે માણસોએ તે જગતને કાળું કરી માત્ર તમારી જાતને જ બાહ્ય રીતે ધોળી કરી. અને ભાઈ! અમે ભલે કાળા હોઈએ, તો પણ દિવ્ય તેજથી ઝળહળતા હીરા આપનાર કેઈ હોય તો તે અમે જ છીએ.
જાતને બાળી પ્રકાશ આપનાર પર તમને હસવું આવતું હોય, તે અમને પણ તમારી બગલા જેવી, બાહ્ય ધવલતા પર હસવું કેમ ન આવે?”
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
પગદંડી
વાંકીચૂંકી પગદંડી પર થઈ
એકલે ચાલ્યે જતા હાઉં છું, ત્યારે જીવનની જે અદ્ભુત કલ્પના આવે છે, તે અનિર્વચનીય છે. જીવનના નાનાવિધ પથ પર ચાલ્યા જતા પથિકામાંથી જાણે હું એકલા જ એ બધાથી વિખૂટા પડી દૂરદૂરના કાંઇ પ્રકાશના પ્રદેશમાં ચાલ્યા જતા હાઉં એવા ભાસ થાય છે.
ઉપર વિશાળ, અનન્ત, અખંડ અને શુભ્ર આકાશ અને પગ નીચે પવિત્ર, ગંભીર, નાનાવી અને વાત્સલ્યપૂર્ણ વસુંધરા–આ એ સિવાય જીવનપંથમાં કોઇ સંગી કે સાથી નથી, એ નક્કર ભાવનાના આવિષ્કાર આ અરણ્યમાં ચાલી જતી પગદંડી જ કરાવે છે. આધુનિક સાધનોથી બાંધેલી સડકા કદાચ સુંદર હશે; પણ તે ભાવનાને જન્માવવાને સમર્થ છે ખરી ? નૈર્સિગક વસ્તુઓમાંથી પ્રભવતા ભાવ, કૃત્રિમ વસ્તુઓમાંથી જન્મે ખરા ?
-
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્પણને આનંદ
ધરતી ધગધગતી હતી, ચારે તરફ કાંટા પથરાયેલા હતા, જવાનો માર્ગ ક્યાંય ન હતો. મારે પેલે પાર જવું હતું. હું થંભી ગયે–પણ–પણ ત્યાં તે ગુલાબનું એક ફૂલ દેખાયું. એણે હાસ્ય-સૌરભની છેળો ઉછાળી, અને આવીને મારા માર્ગમાં વીખરાઈને પથરાઈ ગયું. નીચે કાંટા અને એની ઉપર ગુલાબની વિખરાયેલી કોમળ અને નાજુક પાંખડીઓ હતી. એના પર પગ મૂકી, હું ચાલ્યા ગયે.
એ પછી રાત જામી. રાત્રે હું શયામાં પડ્યો હતો ત્યારે, નાજુક પાંખડીઓને લાગેલા ઘાના જખમે મારા હૈયામાં અકથ્ય વ્યથા ઉપજાવી રહ્યા હતા, અને એમને લાગેલે તાપમારી કાયાને સળગાવી રહ્યો હતો, જ્યારે ગુલાબની પાંખડીઓ મસ્ત રીતે હસતી હતી, અને માદક શય્યામાં પિઢી ન હોય એવી શીતલતાની મજા માણી રહી હતી!
અમારે જાણે વેદનાને વિનિમય થયો હતઃ કાંટા ફૂલને વાગ્યા, લોહી મને નીકળ્યું. તડકે એના ઉપર વરસ્યા, તાપ મને લાગે ! વાહ રે, અર્પણને અગમ્ય આનંદ!
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિલ્પી
એક માનવીએ પોતાના જીવનની સર્વ શક્તિઓ કેન્દ્રિત કરી એક ભય રવપ્ન સર્યું. એ ભવ્ય સ્વપ્ન સિદ્ધ કરવા એ સ્વપ્નશિપીએ ઊંઘ ઈ, આનંદ , વિલાસ અને વૈભવ ખોયા-આટલી મહામૂલી વસ્તુઓ ખોયા પછી એ ભવ્ય અને મધુરું સ્વપ્ન સિદ્ધ થયું....પણ એ ભવ્ય સ્વપ્ન જ્યારે સિદ્ધ થયું ત્યારે ? .. ત્યારે એના જીવન-દીપકનું તેલ ખૂટી ગયું. રે! એ વિરાટ સ્વપ્ન સિદ્ધ કરનાર મહાશિ૯પી સંસારની ફૂલવાડીમાંથી પોતાની જીવનલીલા સંકેલી ચાલતે થયે! સ્વપ્નસિદ્ધ કરવા જીવન નિચાવનાર કલાધર એ સ્વપ્નસૃષ્ટિનું અપૂર્વ સુખ ન માણી શક્યો, ભાવનાના તરુવરને સર્જનાર જ એનાં સુમધુર ફળે ન આયેગી શક્યો! કે એ અર્પણ કરૂણ છતાં ભવ્ય પ્રસંગ !"
દેવ ! તને આવાં જ દશ્ય જેવાં ગમે છે,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારું જીવન રહસ્ય
આનંદ માટે સર્જેલી કલ્પનાની દુનિયાને, હું વાસ્તવિકતામાં લાવવાને મિથ્યા પ્રયત્ન કદી નથી કરતો, કારણકે કલ્પના મને વાસ્તવિકતા કરતાં વધારે આનંદ અને સ્વચ્છતા અપે છે. કલ્પનાને વાસ્તવિક બનાવવા જતાં એનો ઊર્ધ્વગામી આત્મા મરી જાય છે.
તેવી જ રીતે વાસ્તવિકતાને હું કલ્પનાની દુનિયામાં નથી લઈ જતો, કારણ કે એથી વાસ્તવિકતા નક્કર મટી પોલી બની જાય છે. એટલે કલ્પના અને વાસ્તવિકતા-એ બન્ને દુનિયા મારે મન ભિન્ન છે. કલ્પનાને સ્થાને કલ્પના જ હોય અને વાસ્તવિકતાને સ્થાને વાસ્તવિકતા જ હોય.
આ રીતે મારા આત્મપંખીને બે પાંખો છે; એક કલ્પનાની અને બીજી વાસ્તવિકતાની કલ્પના દ્વારા હું અફાટ આકાશમાં ઊડી શકું છું ને વાસ્તવિકતા દ્વારા પુનિત વસુંધરા પર ચાલી શકું છું. આ જ મારા જીવનનું રહસ્ય છે.
૧૦૧
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડિચેર
તું આને માત્ર પડી ગયેલાં મકાન અને નષ્ટ થયેલી હવેલી કહે છે, પણ હું તે આને આપણા પૂર્વજોના ભવ્ય ઇતિહાસ માનું છું.
આ ખંડિયેરમાં જે વીર-ગાથા છે, આ પથ્થરામાં જે સૌંદર્ય છુપાયેલું છે, અહીંની ધૂળનાં રજકણમાં જે ખમીર ઝળહળી રહ્યું છે. અહીંની દીવાલેામાં ભૂતકાળના જે ગૌરવભર્યાં ઇતિહાસ લખાયેલેા છે, અને અહીંના વાતાવરણમાં જે સર્જન અને વિસર્જનની ભાવના ભરી છે, તે આજે પણ આપણે અનુભવી શકીએ છીએ, હા, તેનું સંવેદન કરવા માટે સહૃદયતાભરી દષ્ટિની આવશ્યકતા તેા ખરી જ ! જેને સાત્ત્વિક માનસ-દીપક બુઝાઇ ગયા છે, તેને તે અહીં પણ કેવળ અંધકાર જ નજરે પડશે, અને એ અંધકારમાં કેવળ ભૂતના એળા જ દેખાશે !
૧૦૨
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંસુના ઉપદેશ
જગતના એ પ્રસિદ્ધ પ્રવચનકાર પાસે મેં નીતિનાં અનેક પ્રવચન સાંભળ્યાં, પણ મારા પર એ ભવ્ય ઉપદેશની અસર જરા પણ ન થઈ.
એ ઉપદેશની અસર મારા પર કેમ ન થઈ? એ માટે મને અતિદુઃખ થયું ને અતિ વેદનાનાં ઊનાંઊનાંઆંસુ ખરવાલાગ્યાં. પણ ત્યાં તે મારા આશ્ચર્યના પાર ન રહ્યો. મરતાં આંસુ એલી ઊઠચાં: “ભેાળા! રડે છે શા માટે ? રડવાની જરૂર તેા તારે કે પેલા પ્રવચનકારને ?”
મેં નમ્ર બની પૂછ્યું : “ એ પાપને ધેાનારાં પવિત્ર આંસુઓ! ઉપદેશક શા માટે રડે?”
માર્મિક હાસ્ય કરી આંસુ ખેલ્યાં : કારણ કે અનીતિના સિંહાસન પર બેસી, એ નીતિના ઉપદેશ આપે છે! લસણના અર્ક છાંટી, એ ગુલાબના અત્તરની વાત છેડે છે! લહની આગ પ્રગટાવી હવે એ સંપ ને મૈત્રીની શીતળ હવા માગે છે.” અને પછી તે ખરતું છેલ્લું આંસુ સાચું મેાતી બની ગયું.
૧૦૩
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂંઝવણ
તારે જો સ્મિત જ કરવું હતું
તો મારી સામે જોઇને કેમ કર્યું ? અનેકને મૂકી મને સ્મિતમાં કેમ ઝડપ્યા ! ઠીક, મને ઝડપ્યા, તા હવે સ્મિતના અર્થ સમજાવ, મારા દેવ !
તારુ સ્મિત અકારણ તા હેાય જ નહિ! એટલે શંકા જાય છે કે તારા આ મધુર સ્મિતમાં કોઈ મર્મ કે કટાક્ષ તે નથી ને! એાલને નાથ ! જલદી, ખેાલ, મારું મન તારા આ મર્માળા સ્મિતના ઉકેલ કર્યા વિના અકળાય છે. તું નથી ખેલતા એટલે હું માનું છું કે સ્મિત દ્વારા તું સૂચવે છે કેઃ
'
આ પાગલ, જે સ્વમ છે એને વળગ્યા છે; અને જે નક્કર સત્ય છે એથી દૂર છે !”
જો આ જ અર્થ તારા મર્માળા સ્મિતના હોય તે એમ જ કહે કે “એ નાદાન ! સાગરને તરવા હાય તા તણખલાને છેડ અને નાવને પકડ !'
પણ તું તા કાંઈ ખેાલતા જ નથી, અને વીતરાગતાની પ્રસન્નતામાં મગ્ન છે! નાથ! આ તા ભારે મૂંઝવણ થઈ! © થઈ
૧૦૪
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
તર્ક
#
'S
t
આ
R.
તક! વાદ! ખૂબ કેળવ્યો! આજ આપણે એવા તાર્કિક બન્યા કે જગતની માનવજાત ઉપર તે ઠીક, પણ આપણા આત્મા ઉપર પણ આપણને શ્રદ્ધા રહી નથી! આપણે કેવા મહાન તાર્કિક
પાગલ એક પાગલે મને કહ્યું - આ જગત કેવું પાગલ છે! હું જે કહું છું તે જગત સાંભળતું પણ નથી, અને હું કરું છું તેમ કરતું પણ નથી. જગત પાગલ છે!” - પાગલનું આ વાક્ય સાંભળ્યું ત્યારે મને લાગ્યું કે જગતને પ્રત્યેક માનવી પોતાની જાત સિવાય બીજાને પાગલ માનતે હોય છે. તે પછી આ જગતને પાગલ કહેનાર ખરે ડાહ્યો કે પાગલને પાગલ કહેનાર જગત ખરું ડાહ્યું !
=
=
అ
టుకులు.
૧૦૫
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનસિક સાધના
tra
i.fi
::
MA
" માનસિક સાધનાને ગૌણ કરી કેવળ ખોરાકની સાથે જ સંયમનો સંબંધ બાંધનાર માણસ, કદાચ સંયમના નામને પામ્યા હશે, પણ રહસ્યને તો નહિ જ. સત્વહીન ફળ, મૂળ ને જળ પર આવનાર વિશ્વામિત્ર અને પરાશરના પતનનાં દૃષ્ટતે માટે પૂરતાં છે. વળી સ્નિગ્ધ ખોરાક લેનાર સિંહને બાર મહિને જેવી કામની ભૂખ નથી જાગતી, તેવી ભૂખ તુરછ પદાર્થોને ખાતાં પારેવાઓને દિવસમાં અનેક વાર જાગે છે; એટલે સંયમની સાધનામાં અન્નજળની મર્યાદા જેટલી જ, કદાચ વધારે પણુ, મહત્વની વસ્તુ તે માનસિક સાધના છે.
* *
૧૦૬
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્ન અને લુણ
*
the
ul
મr. * જ
''minutside
દાન, શિયળ, તપ અને ભાવએ માનવ જીવનને ઘડનાર અમોઘ સાધન છેઃ આમાં દાન, શિયળ અને તપને તમે જે અન્નની ઉપમા આપતા હે તો હું ભાવને લુણની ઉપમા આપીશ. લુણ વિના અન્ન સ્વાદિષ્ટ બને ખરું? તો પછી ભાવ વિના દાનશિયળ–તપ મુક્તિદાયક કેમ નીવડે ?
સત્યને મહિમા
સત્યને પ્રકાશ અને અસત્યને અંધકાર એટલા જ માટે કહેવામાં આવે છે કે સત્યવાદી પ્રમાદથીય અસત્ય બોલી જાય તે પણ લોકો એને સત્ય જ માને; જ્યારે અસત્યવાદી કઈ પ્રસંગે મહાન સત્ય ઉચ્ચારી જાય તેય લોકે એને અસત્ય જ ગણે.
૧૦૭
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ઊર્મિઘવું હૈયું હોત તે એને પ્રેમના વારિથી પલાળી શકાત, પણ આ તે પથ્થરઘડ્યું હૈયું છે, આને પલાળવા જગતમાં કયું વારિ સમર્થ છે?
કાવ્ય
જીવન એ જ એક મહાકાવ્ય છે. એનું આલેખન અદશ્ય અને ગાન મૌન છે. આપણે એને આલેખી તે નથી શકતા, પણ વાંચી નથી શક્તા, કારણ કે આપણી પાસે સહૃદયતાભરી દષ્ટિ નથી. શાંતિ અને આનંદ તે જ મળે-જે સહૃદયતાભરી દષ્ટિથી વિશ્વના જીવનનું વાચન થાય!
. •
૧૦૮
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિલાસનો વૈભવ
ગઈકાલનું ગુલાબી અને ખીલેલું પુષ્પ આજે શ્યામ અને કરમાયેલું દેખાય છે. ગઈ કાલે જે પુષ્પની સુંદરતાનું પાન કરતાં તરસ્યાં નયને થાકતાં નહેતાં, તે જ પુષ્પને આજે નયને જોવાની પણ ના પાડે છે! વિલાસને વૈભવ કે અસ્થાયી છે?
આત્મવંચના
આંખમાં આંસુ અને મુખ પર સ્મિત-હૈયામાં વેદના અને શબ્દોમાં આનંદ-આ રીતે “ આજે માનવીનું જીવન પસાર થઈ રહ્યું છે. આ તે કુદરતને મહાન પરાજય છે ! કુદરતના મહાન પરાજય જે હિન પરાજય બીજો કયો હોઈ શકે? આ તે જાણે ચાંદની અંધકાર વરસાવી રહી છે !
૧૦૯
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખુશામત
. માણસને રીઝવવા કરાતી ખુશામત એ મધુર દૂધમાં તેજાબ રેડવા બરાબર છેઃ એથી માણસ જામતું નથી, પણ ફાટે છે!
સત્ય
સોનું કેને નથી ગમતું? સૌ એને ચાહે છે, પણ અગ્નિમાં તપેલી સોનાની લાલચળ લગડીને હાથમાં ઝાલવા કેઈ જ તૈયાર નથી તેમ સત્ય સૌને ગમે છે, પણ એને કટુતાના પાત્રમાં પીરસશું તે એને કઈ નહિ ઝીલે. તમારે જે સત્ય પીરસવું હોય તે. પ્રિયતાના પાત્રમાં પીરસે, રે! એથી સત્યનો મહિમા ઘટશે નહિ, પણ વધશે.
૧૧૦.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહત્તા
જીવનની મહત્તાને શ્રીમંતના રંગમહેલમાં નહિ, પણ નિર્જન સ્મશાનમાં વેરાયેલી કઈ અનામી માત્માની રાખની ઢગલીમાં શેાધજો,
વનના જાણનારો
જીવન અંગે કંઈ પણ ન જાણવા
છતાં ‘સર્વે, કંઇ જાણું છું' એમ માનનારા જીવનના અજાણુ ઘણા છે, પણ જીવન અંગે ઘણું ઘણું જાણવા છતાં જાણે કઈ જ ન જાણતા હોય એમ જીવનારા-જીવનના જાણકાર તા સાવ વિરલ છે.
૧૧૧
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંગ
એંજિન જેમ અગ્નિ અને જળના સંગથી આગળ ગતિ કરે છે, તેમ આત્મા પણ તપના અગ્નિ અને શાંતિના જળના સંગથી સાચ્ચે પહેચે છે.
વાચાની મર્યાદા
મિ! બોલતાં આવડે તે જરૂર બેલજે. તમારી પાસે જગતને આપવા માટે નૂતન સંદેશ છે, એમ તમારા આત્માને લાગે તે ન બેલતા હે તે પણ બોલજે. પણ તમારા બેલવાથી માત્ર જગતમાં શત્રુઓ જ ઊભા થવાના હેય, તે બોલતા હે તે પણ ન બોલશે. આમ મૂગા રહેવાથી કદાચ તમારા હાથે માનવજાતનું હિત નહિ થાય, તે પણ અહિત તે નહિ જ થાય.
@@@@@@Kછછછ . જી
૧૧૨
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્પણ
| દેવ ! હું નિધન છે. વિશ્વના માને કાજે મન્દિર બંધાવી શકે એવી મારી શક્તિ નથી, એટલું દ્રવ્ય મારી પાસે નથી, તો મારા અકિંચનના હૈયાને જ મન્દિરમાં ફેરવી નાખું; તે આપ એમાં નહિ પધારે ?
કરુણાસાગર! આ પ્રદેશમાં પવિત્ર જળ તે ક્યાંય છે નહિ, અને જે છે તે તે લોકેષણાના વેગથી ડહોળું થઈ ગયેલું છે, તે ધ્યાનના સરોવરમાં સ્નાન કરીને આપના નિકટમાં આવું, તે હું નિર્મળ નહિ ગણાઉં?
આનન્દસાગર ! કુસુમ તે ઉપવનમાં મળે, હું તો આજે રણમાં વસું છું. કુસુમવિહેણ આ પ્રદેશમાં હું ખાલી હાથે ભાવનાનું કુસુમ લઈને આવું, તો મારી પુષ્પપૂજાને આપ માન્ય નહિ કરે ?
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશરણના શરણ! નેવેદ્ય અકિંચન પાસે ક્યાંથી હોય? મારા તુચ્છ એવા જીવનના સત્વરૂપી નૈવેદ્યને આપના પુનિત ચરણકમલામાં ધરું, તે દયાદષ્ટિથી એને નહિ નિહાળે?
દયાસિ! મણકે જ નથી ત્યાં માળા કેમ સંભવે? હા! આજે તે મનની જ માળા બનાવી, શ્વાસોશ્વાસના મણકા પર આપના પવિત્ર જાપ કરી લઉં છું. આપ એ માળાવિહેણ જાપનું મધુર સ્મિતથી સ્વાગત નહિ કરે?
નાથ! માનવજીવનની દર્દકથાએ મારા ગીતને વિષાદગીત બનાવી મૂકયું છે, તે આંસુથી ધવાયેલા એ વિષાદગીતને આપ મંગળ-ગીત તરીકે નહિ સ્વીકારે?
બોલે, મારા નાથ! બેલે. આપ તે કૃપાળુ કહેવાયા છે, અનાથના નાથ કહેવાયા છે, તે આ અનાથના નાથ નહિ બને?
g
૧૧૪
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૃત્યુ '
Im
ટitili
RA.
મૃત્યુ!પ્યારા મૃત્યુતારી ભવ્યતા ' તે ભવ્ય કરતાં પણ ભવ્ય છે! જે વાચાથી પર છે ને આત્માથી અભિન્ન છે!
- તું ક્ષુદ્ર માનવીને ભવ્ય બનાવે છે, ને ભવ્ય માનવીને ક્ષુદ્ર પણ બનાવી મૂકે છે! આ તારી કેવી ભવ્યતા!
તારાથી જે ભડકે છે તે ભવ્ય માનવ હોય તે પણ મુદ્ર માનવ બની જાય છે, અને તેને જે પ્રકાશની જેમ હસતે મુખે ભેટે છે તે મુદ્ર માનવ હોય તે પણ મહામાનવ બની જાય છે.
પ્યારા મૃત્યુ! હું તારા પ્રેમભર્યા મિલનની વાટ જેતે એટલાં માટે જ વિચારું છું કે, હવે તારે મિલન પછી બીજા ઘણાં મિલન થવાનાં નથી. આ અને કદાચ આ પછીનું–એક
૧૧૫
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધિક-મિલન મને અમર બનાવનારું છે, જોતિના પુજને પમાડનારું છે, અનંત આનંદના સાગરમાં નિમજજન કરાવનારું છે!
વૈભવથી છલકાતા મહાલયમાં વસતા કોઈ માનવીને, તારું નામ કદાચ હાડ ધ્રુજાવે એવી કંપારી પણ છેડાવે; કારણ કે એને મહાલયમાંથી ઝૂંપડીમાં જવાનું છે, પ્રકાશમાંથી અંધકારમાં જવાનું છે, પણ મારે? મારે તેમ નથી.'
મારે તે ઝૂંપડીમાંથી નીકળીને અનંત પ્રકાશથી ઝળહળતી સિદ્ધશિલા પર જવાનું છે અંધકારમાંથી પ્રકાશમાં ને અજ્ઞાનમાંથી જ્ઞાનમાં જવાનું છે! માટે જ તે તારાં આગમનનાં પગલાં મારા મન મંદિરમાં સંભળાય છે, ત્યારે મારામાં યુવાની કઈ અદમ્ય જુસ્સો આવી જાય છે!
વહાલા મૃત્યુ! તું તે મારી નૌકા છે. સામે કિનારે બેઠેલા મારા મિત્રોને મારે મળવું છે. તારા વિના મને ત્યાં કેણ લઈ જાય?
પાવાપુરીમાં તું જ ભગવાન વર્ધમાનને ભેટયું હતું ખરું ને ! એ મહામાનવને ભેટીને તેં જ એમને અમર બનાવ્યા હતા ખરું ને?
પ્યાર ! બોલ તે જરા, એ જ રીતે તું મને ક્યારે અને ક્યાં ભેટીશ?
એ મધુર સુપળ કેટલી સુખદ હશે!
૧૧૬
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમરતાનું ગાન
મિત્રો ! મારે તમને એક વાત
કહેવી છેઃ
હું જાઉં છું—મારા મિત્રોનું મને આમંત્રણ આપ્યું છે, એટલે હું ઉતાવળથી જાઉં છું.
મારા જૂના સાથીઓનું જ્યેાતિના સ્મિતમાં સંકેત કરતું નિમંત્રણ વાંચ્યા પછી અહીં એક ક્ષણ પણ વિલંબ કરવા મારું ઉત્સુક હૈયું ના પાડે છે–તે મારે ગયા વિના છૂટકો નથી–હદયને મૂકીને હું અહીં કેમ રહી શકું?
—તે મારા મિત્રો ! મારા ગમન-કાળે મંજીલ ગીતધ્વનિ કરજો, હર્ષથી નાચો, પ્રેમનું જળ સિંચજો, મધુર કંઠે અમરતાનું ગાન લલકારજો, અને આનન્દની શરણાઈ અજડાવજો.
૧૧૭
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમડી જેમ અનંત આકાશમાં પરિભ્રમણ કરી, નમતી સાંજે માળામાં રહેલાં પિતાનાં બચ્ચાંઓને ભેટવા જાય, તેમ હું પણ મારા પ્રિયતમ સાથીઓને મળવા સંચરું છું!
માગમન ઉત્સુકતાભર્યું છે. મારો આત્મા પુણ્યકાર્યોથી પૂત થયેલું છે. મારે માર્ગ મંગલમય છે. લોકોએ પિતાની અજ્ઞાનતાથી એ માર્ગને ભલે અમંગળ કો હેય, પણ વાસ્તવિક રીતે એ અમંગળ નથી, એ છે પૂર્ણ મંગળમય!
આ માર્ગે, આગમન ભેમિયા સાથે, અલ્પ પ્રવાસ તે મેં બેડ છે, અને બાકી રહેલે પ્રવાસ આ છેલ્લી વાર ખેડી રહ્યો છું, એટલે જ હું તમને પૂર્ણ શ્રદ્ધાપૂર્વક કહું છું કે મારા ગમન-કાળે, મંગળ સ્વરે મંજુલ-ગીત ગાજે, કારણ કે એ મંગળમય છે ને મંગળમય પુરુષોએ આ માર્ગે પ્રયાણ કર્યું છે.
એ મારા અનંતના પ્રવાસી મિત્ર! એવું અમરતાનું ભવ્ય ગીત ગાજે કે દુનિયા એ ભવ્ય-અતિ ભવ્ય-ગીતને સાંભળી, મરણના ભયને સાવ ભૂલી જાય અને મરણના વાઘામાં છુપાઈને બેઠેલ અમરતાને પિછાની મૃત્યુના મહાત્વને કોઈ અનેરા ઉત્સાહથી ઊજવે!
-
-
૧૧૮
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરામ
&
દ
સંધ
",
\
' \ \ \iN)
\ \
S:
એ મારા સ્વામિન! હું તારી પાસે કાંઈ નથી માગતે, મારે. કાંઈ નથી જોઈતું, તારા દરબારનાં દશ્ય જોયા પછી મને હવે કઈ પણ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા નથી! .
તારી પાસે જે કાંઈ સર્વશ્રેષ્ઠ હોય તે તું જગતને વહેંચી આપ-અરે! મારા ભાગનું જે કાંઈ હોય તે પણ સૌને વહેંચી આ૫, મારે કાંઈ નથી જોઈતું! હું તારી પાસે કાંઈ માગું ના !
હું તો માત્ર આટલું જ કહેવા આવ્યો છું મને તારા દરબારમાં મારું એક કાવ્ય લલકારવા દે!
એ કાચ હું સંગીતમાં ત્યારે જ ઉતારીશ, જ્યારે તારી
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાસે, ગાઈને માગનાર, કેઈ નહિ હોય. મારે તને કાવ્ય સંભળાવવું છે, પણ સાટામાં તારી પાસેથી કાંઈ લેવું નથી.
ગાઈને માંગનારા ગયા પછી જ મારું કાવ્ય હું એડીશ; ત્યાં સુધી મારે પ્રતીક્ષા કરવી પડશે તે પણ કરીશ-પણ દેવ ! આ કાવ્ય સંભળાવ્યા વિના તે નહિ જ જાઉં.
કારણ કે આ કાવ્ય મારી પાવન ભાર્મિઓથી સર્જયેલું છે અને મારા હૈયાનાં પવિત્ર આંસુઓથી આલેખાયેલું છે, એટલે જ તે આ કાવ્ય સંભળાવવા માટે હું તારી પાછળ પાગલ થઈને ફરું છું? '
' ' કેમ? નાથ ! મારું આ કાવ્ય સાંભળીશ ને?
–પણ દેવ! આ ભાન્માદથી વ્યક્ત થયેલી વાણીને યાચના ન કહીશ; કારણ કે યાચનાનું બીજું નામ મૃત્યુ છે!
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંધકાર
:
::
અંધકાર, પ્રિય અંધકાર! જગતને ભલે તારે અણગમો હય, કવિઓ ભલે તારા દુર્ગુણ ગાતા હોય અને જગતના પ્રવાસીઓ ભલે તારાથી દૂરદૂર ભાગતા હોય; પણ હું તો તને હૈયાથી, પ્રેમથી ચાહું છું!
તારા વિના મને, મારા ઈશનું સ્મરણ કોણ કરાવે? ને પ્રકાશમાં, અનેકવિરાટ વસ્તુઓનાં અવલોકન અને નિરીક્ષણથી મારે વિભુ મને સાવ નાને લાગે છે–અરે, કેટલીક વાર તો જગતના તખ્તા પરથી સંપૂર્ણ લુપ્ત થત દેખાય છે!
પણ અંધકારમાં તેમ નથી. અંધકારમાં તે વિશ્વની સર્વ વિરાટ વસ્તુ વિલીન થઈ જાય છે–બહાર અંધકાર હોય
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને અન્તરમાં પ્રકાશ હોય ત્યારે તે માત્ર મારે વિભુ જ વિરાટ રૂપે દેખાતું હોય છે. એ અંધકારમાં અને ખા આકારને ધારણ કરી, પ્રેમના મૂર્તસ્વરૂપે નયન સન્મુખ ખડે થાય છે!
મારા એ નાવલિયાને જોઈ, હું આનન્દથી નાચી ઊઠું છું, ને હર્ષભેર ભેટવા જાઉં છું ત્યારે એ અમૌખિક મૌન વાણીમાં કહે છે?
ઊભો રહે, ભેટવાને જરા વાર છે. તારી ને મારી વચ્ચે પડદે છે. સબળ, પુરુષાર્થ કરી, કર્મના એ પડદાને ચીરી નાંખ. અને પછી તે, તું તે હું છું ને હું તે તું છેજ્યતિ શું જ્યોતિ મિલી.” *.
મારા પ્રભુ સાથે આ મધુર વાર્તાલાપ કરાવનાર અંધકાર ! હું તને કેમ ભૂલી શકું?
એ મારા પ્રિય અંધકાર ! આવા સમયે તે તું પ્રકાશ કરતાં પણ મહામૂલે છે !
જગત ભલે તારુ મૂલ્યાંકન ન કરે; પણ મૂલ્ય કરવાથી જ વસ્તુ મૂલ્યવાન થાય છે, એમ કેણે કહ્યું? એમ તે મલયાચલ પર વસતા ચન્દન-વનું પણ મૂલ્યાંકન કોણ કરે છે?
મૂલ્યાંકન ન કરવા માત્રથી એની સરસતાને કઈ નીરસતામાં ફેરવવા સમર્થ છે ખરું?
૧૨૨
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાર્ય-કારણ
:: ::::::::::::::: ******
: :
.
એ મહાવનમાં થઈ હું ચાલ્યું જતું હતું, ત્યાં મારી નજર એક મહાસભા પર પડી. વનમાં સભા કેની હેય? વૃક્ષનાં મૂળિયાંની મહાસભા ભરાઈ હતી, અને એ સભામાં અટ્ટહાસ્ય અને કટાક્ષ-હાસ્યની મહેફિલ જામી હતી. - હસતાં મૂળિયાંઓને મેં પૂછયું: એ ભલાં મૂળિયાં! આજ કાં તમેય વ્યંગ-હાસ્ય અને કટાક્ષ-હાસ્ય કરો છે ? તમારે વળી હાસ્ય હાય ખરું?” . - મારા આ પ્રશ્નથી સભામાં સ્તબ્ધતા છવાઈ ગઈ. એક અતિ વૃદ્ધ મૂળિયું બેલી ઊઠયું: “ભાઈ! આજે અમે માનવજાતની અણઆવડત અને અજ્ઞાનતા પર હસીએ છીએ. તમે રોજ હસે તે અમે કેકવાર તે હસીએ ને? જે, અમે
૧૨૩
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
જમીનમાં દટાયાં, ધૂળમાં રોળાયાં, અંધકારમાં પૂરાયાં અને વૃક્ષને ખુલ્લી હવા અને પ્રકાશમાં કહ્યું. જ્યારે એ વૃક્ષ પર ફળો આવે છે, ત્યારે ડાહી કહેવાતી માનવજાત એ વૃક્ષ અને ફળને વખાણે છે અને ધન્યવાદ આપે છે પણ એના ઉત્પાદકને તે સાવ જ ભૂલી જાય છે. અરે! અમને તે સદા અનામી જ રાખે છે ને યાદ પણ કઈ કરતું નથી.
એટલે,અમને આજે બધાને હસવું આવ્યું કે જુઓ તે ખરા, આ ડાહ્યા માણસોની ગાંડી બુદ્ધિ!-જે કાર્યને જુએ છે પણ કારણને તે સંભારતી પણ નથી ને સમજતી પણ નથી!”
એમની આ વાત સાંભળી, મને ગામડિયા મા-બાપના શહેરી છોકરા યાદ આવ્યા! જે વડવાઓનાં દર્દભર્યા આંસુ અને શ્રમના પ્રસ્વેદમાંથી આનંદનો અર્ક ખેચી રહ્યા છે!
૧૨૪
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરિતાનાં નીર
લક
:
શુક્લતીર્થના તટ પર સૂર્ય, પિતાનાં કમળ કિરણે ચારે તરફ પાથરવાની શરૂઆત કરી હતી. કિનારે માણસ વિના નિર્જન હતું. એટલામાં હું ત્યાં જઈ ચડ્યો. નર્મદાનાં નીર ત્વરિત ગતિએ ચાલ્યાં જતાં હતાં. મને થયું કે—કાંઈક ઉતાવળનું કામ હશે એટલે એ ઝડપથી ચાલ્યાં જાય છે, પણ જતાં જતાં એ પોતાના હૈયાની એક ગુપ્ત વાત. કહેતાં ગયાં. આકાશના તારા જેવું નિર્મળ સ્મિત કરી એ બોલ્યાં :
માનવી! તું પ્રમાદી છે, અમે ઉદ્યમી છીએ.
તું અનેક દેવમાં આસક્ત છે, અમે એક માત્ર સાગરમાં જ આસક્ત છીએ.
૧૨૫
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
“તારું ધ્યેય અનિશ્ચિત છે, અમારું ધ્યેય નિશ્ચિત છે. તું વ્યક્તિમાં રાચે છે, અમે સમષ્ટિમાં રાચીએ છીએ.
“તું બીજાના નાના દોષને મોટા કરે છે, અમે બીજાના ટા દેષને પણ જોઈને સ્વચ્છ કરીએ છીએ.'
, “તારા સમાગમમાં આવનાર ઉજજવળ પણ મલિન બને છે, અમારા સમાગમમાં આવનાર મલિન પણ ઉજજ્વળ બને છે!
જા, જા; સ્વાથી માનવ! જા, તારાને અમારા આચાર, વિચાર કે ઉચ્ચારમાં મેળ ખાય તેમ નથી. એટલે જ તારા સંસર્ગથી દૂર જવા, અમે ઝડપભેર સાગર ભણી જઈ રહ્યાં છીએ!”
૧૨૬
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌંદર્ય દર્શન
A.
S
( *
એ સૌંદર્યના પિપાસુ ! સૌંદર્યને તું કેવી રીતે પીશ?—જે તારા પિતાનામાં જ તે નહિ હોય તે? * . - જે પિતામાં નથી, તે અન્યમાં જુવે છે ખરો? અને કેઈ કહે કે, હું જોઉં છું, તે તે સત્ય દર્શન છે ખરું?
એમ તે આંધળે પણ અંધકારને જુવે છે, પણ અંધકાર એ શું સત્ય દર્શન છે? દર્શનને વેચે છે-વિષયોની જેમ! - તે પછી તું તારી દષ્ટિને જ સૌંદર્યમય કાં ન બનાવે? તારી નજર સૌદર્યમય બનશે તો પછી આખું વિશ્વ તને માત્ર સૌંદર્યનું ધામ જ દેખાશે. સૌંદર્ય, સૌંદર્ય અને સૌંદર્ય ! - ઓ સૌંદર્યને પીવા તલસતા તૃષાતુર !
૧૨૭
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુ સૌદર્યનું પાન કાં કાં કરીશ અને કયાં કયાં
નહિ કરે ?
એવું એક સ્થાન તે। મતાવ કે જ્યાં સૌદર્યું ન હોય ?
કયાંક રૂપનું છે તે કયાંક ઋદ્ધિનું છે, કચાંક ભવ્યતાનું છે તેા કચાંક ભાવનાનું છે; કચાંક પ્રેમનું છે તેા કયાંક પવિત્રતાનું છે, ક્યાંક ખળનું છે તા કયાંક બુદ્ધિનું છે; કયાંક કલાનું છે તે કચાંક કલ્પનાનું છે, કાંક શિલ્પીનું છે તો કયાંક કાવ્યનું છે.
ડગલે અને પગલે, આવા અનંત સૌંદર્યથી છલકાતા વિશ્વમાં, સૌદર્યને મર્યાદિત સ્થાને જ શોધવા જવું . એને અર્થ સૌંદર્ય-દષ્ટિની અજ્ઞાનતા સૂચવે છે!
છગ્ર
૧૧૮
આ છે
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવતાની ભવાઈ
સાંજને સમય હતઃ સાતેક વાગ્યા હતા. ઉપાશ્રયની ગેલેરીમાં, હું ઊભે ઊભો મનહર સંધ્યાનું દર્શન કરતે હતે. આકાશમાં કુદરતી લીલા કેઈ - અલૌકિક રીતે જામી હતી, રંગ તે આકાશમાં છૂટે હાથે વેરવામાં આવ્યો હતોકુદરતના ભંડારમાં રંગની ક્યાં ખોટ છે? સંધ્યાની એ ભવ્ય રંગલીલા જોઈ મારું હૈયું નાચી ઊઠયું.
એ જ સમયે મારી નજર એક દશ્ય પર પડી. કદી ન ભુલાય એવું એ દશ્ય હતું. સહૃદયી માનવીના આનંદને ચૂસી લે એવું એ દશ્ય હતું. એ દશ્યમાં માનવતાની ભવાઈ હતી, એમાં વિધિનું કૂર અટ્ટહાસ્ય હતું!
એક બાળાએ, એઠવાડ કાઢી, વધેલા રોટલાના ચાર ટુકડા ઓટલા પર ફેંક્યા. એ જોઈ, ભૂખ્યાં કૂતરાં એ ટુકડાઓ
૧૨૯
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર ત્રાટકી પડ્યાં. તે જ ક્ષણે એક કાળભૂખ્યો માનવી ધસી આવ્યું. એના પેટમાં ભૂખના ભડકા થઈ રહ્યા હતા. ભૂખને માર્યો એ ગીધડાની જેમ ભમી રહ્યો હતો. એણે કૂતરાઓને ટુકડા ખાતાં જોયાં અને એ એકદમ સમળીની જેમ ત્યાં પહોંચી ગયા. પિતાની ફાટેલી ટોપીવતી એક ઝપટ મારી, બે ટુકડા એણે પડાવી લીધા. એ ટુકડા કૂતરાના એંઠા હતા, અર્ધા ચવાઈ ગયેલા હતા. કૂતરાં, એના પર ધસે એ પહેલાં તે એણે એ ટુકડામમાં મૂકી દીધા, અને જાણે નૂતન જીવન ન મળ્યું હોય તેમ મલકાતો એ ચાલતો થયે! એ આગળ ચાલતું હતું, એની પાછળ શેરીનાં કૂતરાં હતાં .ભર્સ, ભસને ભસ.
કૂતરાં ખૂબ ભસતાં હતાં, તેમ તે કાળભૂખે માનવી ખૂબ હસતે હતો!
કૂતરાં, માનવીની આ ભવાઈ જોઈ હસતાં હતાં, એની કૂર અવહેલના જોઈ ભસતાં હતાં.
ભૂખે માનવી માનવજાતની આ અનાથ નિર્ધનતા જોઈ હસતે હતે. એ કહેતો હતો
“ઓ હીનકમી માનવ! તારે માટે આજે સંસારમાં ક્યાયે સ્થાન નથી. પશુઓ માટે પાંજરાપોળ, પણ તારે માટે તે તે પણ નથી. આ . ભણવામાં હસવું ને હંસવામાં ભસવું તે આનું નામ!
૧૩૦
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડલા ને વિચાર
*
.
છે
જ
જન
ટે
આમ જે, જમણી બાજુ નહિ પણ ડાબી બાજુ. ગઈ કાલે અહીંસામે પેલે વડલે કે શોભતો હતો! એની કેવી મધુરી ઘટાદાર છાયા હતી! ત્યાં કેટલાં પંખીઓ કિલેલ કરતાં હતાં! આપણે પણ ઘણીવાર ત્યાં જઈને વિશ્રાંતિ લેતા હતા ખરું ને?
પણ આજ?
આજ તે ત્યાં પેલે વડલો પણ નથી, પેલી મીઠી છાયા પણ નથી. અને ત્યાં આનંદથી નૃત્ય કરતાં પંખી પણ નથી !
આજે એક વાવાઝેડું વાયું ને એ મહાવડલે મૂળમાંથી ઊખડી ગયા !
* શું ગઈ કાલે આપણે કે કોઈએ પણ એવી કલ્પના કરી હતી કે, આવતી કાલે આ મહાવૃક્ષ મૂળમાંથી ઊખડી જશે અને પાંથાને અને પક્ષીઓને આનંદ આપતો આ વડ, સદાને માટે ભૂતકાળની બીના બની જશે?
મારા મિત્ર! આ પ્રસંગ તું તારા ધ્યાનમાં લે. જરા વિચાર કર. આજનું સુખ જોઈ, તું મનમાં મલકાય છે,
૧૩૧
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
તારે વૈભવ જોઈ, તું પ્રસન્ન બને છે, હર્ષથી નાચે છે, આનંદમાં રાચે છે; પણ મારાભાઈ! જરા વિચાર કરવા ઊભો રહે. આ સુખ સદા રહેવાનું છે? આ વૈભવ નિત્ય ટકવાને છે? આ સાધન તને શાશ્વત શાંતિ આપવાનાં છે? ' '
અરે, કેમ ભૂલી જાય છે તું? ઘણી વાર તે સુખના એક જ ડગલા પછી, ભયંકર દુઃખ વાટ જોઈને જ ઊભું હોય છે. માત્ર એક જ પળ પછી એ અણધારી રીતે ભેટી પડે છે, અને એને ભેટ થતાં, તારાં આ સાધને કયાં ચાલ્યાં જશે એની તને ખબર પણ નહિ પડે.
સુખનાં સ્વપ્રો સળગી જશે, અરમાનેની સૃષ્ટિ નષ્ટ થશે, દુખના પર્વત તૂટી પડશે, આનંદની દુનિયા ઊડી જશે, આશાના મિનારા ઓગળી જશે અને વિપત્તિની રાત્રી, તારી ચારે તરફ છવાઈ જશે; ત્યારે તારી નજર ક્યાંય નહિ પહોંચે, અંધકારને લીધે તે એક પગલું પણ નહિ ભરી શકે, તારી સાથે ગેલ કરનારા મિત્રો અદશ્ય થશે, વાતો કરનારા ખસી જશે—માત્ર દુઃખ, તારા ન ઈચ્છવા છતાં, તારું સાથીદાર બની જશે, માટે આ ઢળી પડેલા વડલા પર એક પળ શાન્ત નજર નાખ. વૈભવના ઘેનને ઉતારી, સ્વસ્થ થઈ વિચાર કર. - તું જે દેરી પર નાચી રહ્યો છે, તે દેરી કાચા સૂતરની છે. એને તૂટતાં વાર નહિ લાગે, અને દેરી તૂટશે એટલે તેને જોઈ ખુશ થનારા-તાળીઓ વગાડનારા મંદસ્મિત કરી ચાલતા થશે કહેશે, કે મૂર્ખ છે! આટલા શબ્દો બેલી ખસી જશે, પણ તારું શું થશે તેની કલપના મને ધ્રુજાવે છે. એ અનંતના પ્રવાસી! આ પડેલા વૃક્ષને જોઈ જીવનને જરા વિચાર કર!
తూరుకుడుకులుతులు.
૧૩૨
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૃત્યુની ગાડી
R
E
સમક્ષ
:- 15
છે.
મિત્રો! મૃત્યુની ગાડી આવી રહી છે. સિગ્નલ અપાઈ ગયું છે. ઘંટ વાગી ગયો છે. ધરતીમાં એના આગમનના ધબકારા વાગી રહ્યા છે!
એ વેગથી–અતિવેગથી આવી રહી છે એમ જણાય છે. પળ બે પળમાં એ આવશે અને ઊપડી પણ જશે. આપણા લાખ લાખ પ્રયત્ન પણ એ વધારે વાર થંભવાની નથી. એને નિયત સમય પૂરો થશે અને એ ચાલવા માંડશે.
આપણે પણ આ જ ગાડીમાં જવાનું છે, આ વાત તમે નાસ્તાની લહેજતમાં ભૂલી તે નથી ગયા ને? આ ગાડીમાં જ જવું પડશે. ગયા વિના છૂટકે નથી. કુદરતના એ માનભર્યા
૧૩૩
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિમંત્રણને આપણે કેમ કરી નકારી શકીશું? જે જવું જ છે તે આપણે સજજ થઈને રહીએ.
તૈયારીવાળાઓને હું આ વાત નથી કહેતો. તૈયારી વાળાને તે આકુલ–વ્યાકૂલ થવાની જરાય જરૂર નથી. એના માટે તે આ મુસાફરી આનન્દપ્રદ અને આરામભરેલી છે, પણ હું તે મારા આ બીજા મિત્રોને જાગૃત કરું છું, કે જેઓ પિતાને સામાન આ મુસાફરખાનામાં અસ્તવ્યસ્ત કરીને બેઠા છે.
મિત્રો! થે સમય આરામ લેવા-વિસામે લેવા–આવ્યા એટલામાં આટલે બધે આ પથારે શે? અને વળી આ મુસાફરે સાથે કલહ શે? આ સ્થાન મારું અને આ સ્થાન તારું, તારી પાસે સાવ એ છે સામાન અને મારી પાસે આટલે બધે સામાન–આ બધે ગર્વ છે?
અરે, ભાઈ! જેમ બેજ ઓછું હશે તેમ મુસાફરી સુગમ થશે. વધારે ભારવાળાને વધારે ચિંતા ને ઓછાવાળાને ઓછી, માટે મુસાફરખાનાના મુસાફરો સાથે નકામે કલેશ કરે છેડી દો!
જગ્યા અને હકક માટે ગમે એટલે કલહ કરશે તેય હમણાં થોડા જ સમયમાં તમારે મુસાફરખાનું છેડવું પડશે, અને અહીંથી છૂટા પડયા પછી કયું સ્થાન કેની સાથે આવવાનું હતું?
=
=
.
૧૩૪
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે પછી મૈત્રીભર્યા સ ંબ ંધ બાંધીને છૂટા કાં ન પડીએ કે જેથી કાઈક વાર આચિંતા કાંક ભેટી પડીએ તે એકબીજાને જાતાં પ્રેમની ાળે તા ઊછળે !
3
ચાલે, ચાલા, જલદી કરા; સમય સાવ થાડા છે. કલહ બંધ કરી, નકામા બાજો એછે કરવા મડી પડીએ.
ગાડી અણધારી આવશે ત્યારે સરસામાન બાંધવાના, મિત્રોને મળવાના અને શાન્તિભરી વિદ્યાય લેવાના સમય કથાંથી મળશે ? જો આપણે પહેલાં સજ્જ થઈ ને નહિ રહીએ તા મિત્રોને મળ્યા વિના, સ્વજનાને સૂચના કર્યા વિના, ભાતાના ડખો લીધા વિના અને પ્રિયજનાની સ્મરણભેટ સ્વીકાર્યાં વિના જ, અણુધારી ઘડીએ પ્રયાણ કરવું પડશે. અને અણુધારી વિદ્યાય કેવી આકરી, કેવી વિકટ અને કેવી માલ વિનાની હાય છે તે પણ શું મારે તમને સમજાવવું પડશે ?
ના, ના, મિત્રા ! તમે સર્વ કઈ જાણા છે, મારે કાંઈ કહેવાની જ જરૂર નથી; પણ હું તમારા એક એલકા મિત્ર છું અને મારે ખોલવાની ટેવ છે, એ તમે સો જાણા છો. એટલે આ બધું હું ખાલી જાઉ છું; નહિતર મારે એક મિત્ર તરીકે આટલું જ નમ્ર સૂચન કરવાનું હોય ઃ
-
મિત્ર! મૃત્યની મહાગાડી આવવાનાં સર્વ સૂચને થઈ ગયાં છે અને ધરતીમાં એના ધબકારા પણ વાગી રહ્યા છે.
૧૩૧.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
HE
કામ
દુ:ખને પ્રકાશ
આજ સુધી હું એમ માનતે હવે કે દુખ માણસને સામર્થ્યહીન બનાવે છે, કર્તવ્યભ્રષ્ટ બનાવે છે, દીન અને અનાથ બનાવે છે, પણ આજના આ પ્રસંગે મારી દષ્ટિ બદલી છે. હવે સમજાય છે કે દુઃખ વાસનાની ભૂમિકા પર સર્જાયું હોય તે જ એ ઝેરી ડંખ બને છે, અને એ ડંખ મનને અસ્વસ્થ કરે છે.
પણ દુઃખ જે કંઈ શુભ સર્જનની ભાવનામાંથી જમ્મુ હેય તે એ અગ્નિ જેવું હોવા છતાં એના સાનિધ્યમાં એક પ્રકારને આનન્દ આવે છે. ટાઢમાં અગ્નિ હૂંફ આપે છે, કાંચનને અગ્નિ શુદ્ધ કરે છે, તે દુઃખને અગ્નિ પણ માણસના મનને હૂંફ આપે છે, અને કાંચન જેવું શુદ્ધ કરે છે.
આવું દુઃખ મિચ્યા બ્રાન્તિને ટાળે છે, આપણી આસપાસ રહેલા મિત્રવર્તુળમાંથી સાચા મિત્રને ચૂંટી આપે છે, આત્માના પવિત્ર પ્રકાશમય સ્વરૂપને પ્રગટ કરે છે ને બેટી આશાઓના અસ્તિત્વને નાસ્તિમાં ફેરવે છે! • સૂર્યને પ્રકાશ જે વિશ્વના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રગટ કરે છે, તે દુઃખને પ્રકાશ જીવનના સત્યને પ્રગટ કરે છે !
૧૩૬
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ સુપ્રસિદ્ધ ચિંતક ને કુશળ વ્યાખ્યાનકારક મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગરજી મ. ‘ચિત્રભાનુ” ના. -અપર્વે ગ્રંથા સૌરભસુિંદર સચિત્ર નવી આવૃત્તિ] 2-0-0 જીવનના બાગમાં નવીન વિચારણાની બહાર લાવે તેવા, સુંદર પદાના નમૂના જેવાં, રસભરપૂર, ગામૌક્તિકોનો સંગ્રહ, એક એક મૌક્તિકમાં જીવનના બાગમાં નવી સૌરભ પ્રગટે તેવું સારરૂપ લખાણ છે. આ પુસ્તક , ગુજરાતી ચિંતનસાહિત્યમાં નવીન સૌરભ પ્રસારે છે. ભેટ, ઈનામ માટે પણ સુયોગ્ય છે. સંસ્કાર-સંભાર 1-12-9 તત્ત્વચિંતક મુનિરાજ અહીં જૂના વાર્તાસુવર્ણને | નવા ઢાળ ને નવા અલંકારો સાથે રજૂ કરે છે. જીવન ને દર્શન 1-0-0 ભારતભરમાં ઘૂમેલા, વિશ્વની દશ ભાષાઓ પર અપૂવ પ્રભુત્વ ધરાવનાર ને જીવનભર પ્રત્યેક વર્તમાન પ્રવાહનું વિશ્લેષણ કરનાર આ કુશળ વ્યાખ્યાનકારનાં ભાષણોને સંગ્રહ છે. એક એક ભાષણ 'ધર્મ અને સમ જ–સમસ્યાના મને વીંધે છે. બિદુમાં સિંધુ સાદી આંખ સામાન્ય લાગતી ઘટનામાં પણ જીવનક્રાન્તિનાં બીજ રહેલાં છે, મુનિશ્રીની તેજ સ્વી કલમે એવી મહાન પુરુષોના જીવનની નાની નાની ધટનાઓ આમાં રજૂ થઈ છે.