Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja vyavasthA CD sUtra AcArya mahAprajJa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra AcArya mahAprajJa sampAdaka muni dulaharAja jaina vizva bhAratI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ (c) jaina vizva bhAratI, lADanU~ (rAja.) prakAzaka : jaina vizva bhAratI, lADanU~ (rAja.) ISBN: 81-7195-006-X navIna saMskaraNa: janavarI 2009 mUlya : 30.00 mudraka : kalA bhAratI, navIna zAhadarA, dillI- 32 SAMAJ-VYAVASTHA KE SUTRA Acharya Mahaprajna
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuti dharma se samAja ko zAsita kiyA jA sakatA hai yA nahIM isa prazna kA uttara hA~ yA nA meM nahIM diyA jA sktaa| dharma aicchika svIkRti hai| usakA AdhAra hai hRdaya privrtn| pUre samAja kA hRdaya parivartana eka sAtha ho jAe - yaha socanA ati prasaMga hai| dharma-zUnya korI daNDa - zaktizAlI zAsana praNAlI samAja ko zAsita kara sake - yaha socanA bhI bhrAnti se zUnya nahIM hai| samAja apanI avadhAraNA se zAsita hotA hai / dharma ne kucha mahattvapUrNa avadhAraNAe~ haiN| ve samAja ke zAsana meM AdhArabhUta banatI haiN| prastuta pustaka meM una avadhAraNAoM aura vizeSataH bhagavAn mahAvIra dvArA pradatta avadhAraNAoM kI saMketa- lipi upalabdha hai / prastuta pustaka kI pANDulipi taiyAra karane ke zramasAdhya kArya meM tathA usake sampAdana meM munizrI dulaharAja ne utsAhapUrNa kArya kiyA hai| isake lie maiM unheM sAdhuvAda detA hU~ / 24 pharavarI, 86 udayapura yuvAcArya mahAprajJa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama o 37 44 1. manaHsthiti aura samAjavAda 2. vAstavika samasyA-Arthika yA mAnasika 3. artha-vyavasthA ke sUtra aura prekSA 4. samAja-vyavasthA ke do sUtra 5. pratispardhA aura pradarzana 6. padArtha, icchA aura prekSA 7. astitva aura vyaktitva 8. virodhAbhAsI jIvana praNAlI 6. sAmAjika sambandha aura sambandhAtIta cetanA 10. sAmAjika cetanA aura dharma 11. mahAvIra kI samAja-vyavasthA 12. aNuvrata kA abhiyAna aura sAmyavAda 13. bhogavAdI saMskRti aura sAmAjika sambandha 14. samAja-nirmANa ke do ghaTaka 52 58 65 68
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaHsthiti aura samAjavAda do dRSTiyA~ haiM-vyavahAradRSTi aura nizcayadRSTi / eka sthUla hai aura dUsarI sUkSma / sthUla dRSTi se dekhate haiM to lagatA hai ki jagat vyavasthA se calatA hai| sUkSma dRSTi se dekhate haiM to lagatA hai ki jagat cetanA ke dvArA cala rahA hai| vyavasthA svayaM meM nahIM hai| vaha cetanA ke dvArA saMcAlita hai| samAjavAda, sAmyavAda, janatantra Adi-ye sArI zAsana praNAliyA~ manuSya ke dvArA saMcAlita haiN| sAmAjika vyavasthAe~, cikitsA yA prazikSaNa kI vyavasthAe~ tathA aicchika vyavasthAe~-ye sArI manuSya ke dvArA saMcAlita haiN| kampyUTara ke bAre meM mahattvapUrNa bAteM sunI jA rahI haiM para kampyUTara Akhira hai kyA ? yantra hI to hai| aura vaha bhI eka manuSya ke dvArA saMcAlita hai| kampyUTara meM jitanA bharA jAtA hai utanA hI vaha ugala detA hai| isase adhika vaha kucha kara nahIM sktaa| isameM bhI mUla bAta hai manuSya aura usakI cetnaa| vaha cetanA ke dvArA saMcAlita hai| hameM samajhanA hai ki cetanA kisa prakAra badalatI rahatI hai, kisa prakAra hamArI manaHsthiti badalatI hai| manaHsthiti aura paristhiti do haiN| hama sthUladRSTi se dekhate haiM to paristhiti ko bahuta mUlya dete haiN| sArI acchAI aura burAI kA dAyitva paristhiti para lAda dete haiN| jaba hama sthUladRSTi se vicAra karate haiM to yaha sacAI sAmane AtI hai ki becArI paristhiti bahuta kamajora hai| usameM zaktisaMcAra karane kI prANa-UrjA hai mnHsthiti| manaHsthiti paristhiti ko sahArA detI hai, Age bar3hAtI hai| yadi manaHsthiti ThIka hai to paristhiti ThIka ho jAtI hai| yadi manaHsthiti ThIka nahIM hai to paristhiti gar3abar3A jAtI hai| vyavasthA karane vAlA yadi svastha nahIM hai to paristhiti viSama bana jAtI hai| janatantra kI praNAlI meM yadi bhraSTAcAra aura anaitikatA hai to sAmyavAdI praNAlI meM bhI vaha hai| kyoMki manuSya ke mana meM bhraSTAcAra aura anaitikatA vyApta hai to vaha vya 'sthA bhI unase mukta nahIM ho sktii| vyavasthA meM bhI ve vyApta ho jaaeNge| ataH sUkSmadRSTi se vicAra kareMge to yaha spaSTa pratIta hogA ki paristhiti ko sudhArane kI apekSA pahale manaHsthiti ko sudhAranA jarUrI hai| donoM meM prAthamikatA milanI cAhie manaHsthiti ko| Aja ke
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra zikSAvid aura rAjanaitika vizArada paristhiti ko sudhArane ko prAthamikatA de rahe haiN| paristhiti ko sudhArane ke lie Aja dasoM tantra kAryarata haiM, para sudhAra kahIM bhI dRSTigocara nahIM ho rahA hai| kahIM na kahIM kamI avazya hai| vaha kamI yaha hai ki java taka manaHsthiti nahIM sudharatI taba taka paristhiti pUrNarUpeNa nahIM sudhara sktii| zAsana ke bhaya se kucha sudhAra hotA hai to vaha bhI kssnnik| sthAyI sudhAra nahIM hotaa| eka AdamI hoTala meM ThaharA huA thaa| rAta viitii| prAtaHkAla hoTala ke mAlika ne pUchA-rAta kaise vItI ? usane kahA-'vahuta acchA rhaa| yahA~ ke macchara mujhe AkAza meM ur3A le jAnA cAhate the, para khATa ke khaTamala ne mujhe thAme rkhaa| anyathA na jAne abhI maiM kahA~ hotA ?' macchara AkAza meM le jAnA cAhate haiM aura khaTamala TA~ga pakar3e hue haiN| paristhiti bhI kabhI AkAzIya ur3Ana bharatI hai aura kabhI TA~ga pakar3a letI hai| paristhiti bhI kekar3AnIti hai| machaAre kekar3oM ko pakar3akara TokarI meM ekatrita karate haiM, para una TokariyoM para Dhakkana nahIM lagAte, kyoMki ve jAnate haiM ki machaliyA~ to phadaka-uchalakara panaH pAnI meM calI jA sakatI haiM, para kekar3A yadi TokarI se bAhara nikalane kI koziza karatA hai to dUsarA kekar3A usakI TA~ga khIMcakara use nIce girA detA hai| ataH Dhakkana dene kI jarUrata nahIM hai| paristhiti bhI aisI hI hai| yadi koI vyakti paristhiti kA atikramaNa kara Age bar3hanA cAhatA hai to dUsarA vyakti TaoNga khIMcate hue kahegA-kahA~ jA rahe ho ? hamArI paMkti meM baiThe rho| jabataka hama paristhiti para nirbhara raheMge aura manaHsthiti para dhyAna kendrita nahIM kareMge to dIrghakAla meM bhI sudhAra kI sambhAvyatA nahIM hogii| manaHsthiti sudhare vinA paristhiti sudhara jAe, yaha na bhUtaM na bhvissyti| eka prazna phira ubhara AtA hai ki pahale paristhiti ko sudhAranA apekSita hai athavA manaHsthiti ko sudhAranA apekSita hai ? eka AdamI apanA sArA sAmAna gAr3I meM lAdakara jA rahA thaa| gA~va vAloM ne pUchA-'kahA~ jA rahe ho ?' usane kahA-'gA~va meM gandagI bahuta hai, isalie jaMgala meM jA rahA huuN| vahA~ gandagI nahIM hai|' gA~va vAle bole-'bhale AdamI ! gandagI ko karane vAlA AdamI hI to hai| vaha jahA~ jAegA gandagI kregaa| jaMgala ko to sApha rahane do|' paristhiti ko jaTila yA viSama banAne vAlA AdamI hI to hai| jaba taka hama AdamI kI manaHsthiti ke pariSkAra kI ora dhyAna nahIM deMge taba taka paristhiti ke
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaHsthiti aura samAjavAda pariSkAra kA svapna bhI caritArtha nahIM hogaa| ___manaHsthiti ke pariSkAra kA mukhya sUtra hai-adhyAtma, dhrm| maiM usa dharma kI carcA nahIM karatA jo manaHsthiti ko bigAr3atA hai, malina aura dUSita banAtA hai| jisameM jAtIyatA hai, sAmpradAyika abhiniveza hai, dUsare ke prati ghRNA kA bhAva hai, vaha dharma nahIM sampradAya hai| dharma aura adhyAtma vaha hai jahA~ manaHsthiti ko pariSkRta karane kA prayatna hai abhyAsa aura sAdhanA hai| citta kI nirmalatA, pavitratA aura zaddhi se adhika koI dharma yA adhyAtma nahIM hai| dharma aura adhyAtma kA artha hai-cetanA kA prisskaar| mana ko samajhanA, mana kA pariSkAra karanA, mana ko nirmala banAnA-dharma, adhyAtma aura prekSAdhyAna kA yahI uddezya hai| citta itanA nirmala bana jAe ki usameM dUsare ke prati krUratA ke bhAva na rheN| vaha karuNA se paripUrNa ho jaae| usameM aprAmANikatA, anaitikatA aura burAI kA bhAva na rhe| usameM rahe kevala maMgala bhAvanA, maitrI bhAvanA aura karuNA. bhaavnaa| yaha vastusthiti hai| ise koI bhI vAda asvIkAra nahIM kara sktaa| jo manuSya ko to svIkAra karatA hai, para usakI pavitra manaHsthiti ko asvIkAra karatA hai, vaha sacAI ke sAtha aura svayaM ke sAtha A~kha-micaunI karatA hai| dharma meM bhI jo vivAda hai, vaha chilakoM ke sAtha hai, rasa ke sAtha koI vivAda nahIM hai| adhyAtma meM koI vivAda ho hI nahIM sktaa| AcArya haribhadra ne eka mArmika bAta likhI hai-adhyAtma sAdhaka ko cAhie ki ina vAda-kuztiyoM ko chor3akara kevala adhyAtma kA anucintana kre| jahA~ adhyAtma kI cetanA hotI hai, vahA~ sAre vAda samApta ho jAte haiN| vAda calatA hai sAmpradAyikatA ke AdhAra pr| adhyAtma Ate hI vAda samApta ho jAtA hai| kevala saMvAditA raha jAtI hai| na vAda, na prativAda, kevala saMvAda raha jAtA hai| kacha bacatA nhiiN| Aja isa vaijJAnika yuga meM dharma kI bahuta bar3I AvazyakatA hai| dharma zabda sampadrAya ke sAtha jur3akara kucha dhuMdhalA-sA bana gayA hai| vaha utanA ujalA nahIM rahA, jitanA hamArI dhAraNA meM thaa| adhyAtma meM Aja garimA hai| adhyAtma hai-apane bhItara jAnA aura mana ko samajhane kA prayatna krnaa| prekSAdhyAna ke sAdhakoM ke sAmane eka prazna rakhatA hU~ ki kyA unhoMne apane mana ko samajhA yA nahIM ? yadi mana ko ThIka samajha lete haiM to dhyAna svayaM hone laga jAtA hai| yadi mana ko ThIka nahIM samajha lete to dhyAna se jo upalabdhi honI cAhie vaha nahIM hogii| mana ko, citta ko aura cetanA ko samajhanA, pahalI zarta hai dhyAna kii| . eka varSa meM do ayana aura chaha Rtue~ hotI haiN| do ayana haiM-uttarAyaNa aura dakSiNAyana / hamAre mana ke bhI do ayana aura chaha Rtue~ hotI haiN| eka hai ayana kA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra anubhava aura dUsarA hai RtuoM kA anubhava / manaHsthiti ke AdhAra para mana meM jo utAra-car3hAva AtA hai, itanA vicitra aura sUkSma hai ki usako jAnanA bhI kaThina hotA hai / Apa eka dina meM Ane vAle manobhAvoM ko likhanA prArambha kreN| Azcarya hogA ki eka dina-rAta meM dasa hajAra se adhika utAra-car3hAva Apa likha leNge| hama kaise pakar3eM mana ko aura utAra-car3hAva ko ? yaha itanA sUkSma vijJAna hai ki ise jAnanA kaThina hai / 4 jo vyakti mana ke ina utAra-car3hAvoM aura bhAvoM ko nahIM pakar3a pAtA vaha manaHsthiti kA pUrA pariSkAra nahIM kara pAtA / 1 sUrya kI do avasthAe~ haiN| vaise hI hamAre mana kI bhI do avasthAe~ haiM / sUrya kI uttarAyaNa avasthA ugratA, tejasvitA aura dIpti kI avasthA hotI hai aura usakI dakSiNAyana avasthA maMdatA, jar3atA aura zithilatA kI avasthA hotI hai / isI prakAra mana kI bhI do avasthAe~ hotI haiN| eka hai tejasvI avasthA aura dUsarI hai zithila yA manda avasthA / mana meM jaba tapasyA karane kI vRtti jAgatI hai to yaha hamAre mana kI uttarAyaNa avasthA hai / aura jaba Alasya, pramAda aura nIMda kI vRtti jAgatI hai to yaha hamAre mana kI dakSiNAyana avasthA hai| mana kA dakSiNAyana hai rAta aura uttarAyaNa hai dina / dina meM mana jitanA supta rahatA hai utanA zAyada rAta meM nahIM rahatA / karmazAstra kI dRSTi se bhI aisA mAnA gayA hai ki rAtri meM tAmasa paramANuoM kA yoga milatA hai aura tAmasaguNa pragaTa ho jAtA hai| dina meM rAjasika aura sAttvika vRttiyoM ke ubharane kA adhika avasara prApta hotA hai| yahI to kAle aura sapheda raMga meM antara hotA hai / kAlA raMga tamoguNa ko bar3hAtA hai aura sapheda raMga sAttvika guNa ko bar3hAtA hai| sapheda raMga kI prakRti hai sAttvika aura kAle raMga kI prakRti hai tAmasika / nyAyAdhIza aura vakIla kAle raMga kA koTa pahanate haiN| isakA kAraNa hai ki dUsaroM kA prabhAva usa raMga ke bhItara nahIM jA sakatA hai| nyAyAdhIza ko kaThoratama daNDa - AjIvana kArAvAsa, phA~sI Adi denA hotA hai / kAle raMga ke kAraNa hI vaha itanA kaThora daNDa de sakatA hai| sapheda raMga kA kurtA pahanakara vaha itanA kaThora daNDa nahIM de sktaa| usakA hRdaya kA~pa uThatA hai / mana kA dakSiNAyana hai rAta kA samaya aura uttarAyaNa hai dina kA samaya / bar3I sUkSmatA se hameM yaha jJAta karanA cAhie ki mana kA kauna-sA ayana cala rahA hai aura kisa ayana meM kyA-kyA ho sakatA hai ? dakSiNAyana meM bhinna prakAra ke pariNAma hote haiN| mana kI avasthAe~ badala jAtI haiN| jaba manuSya kA mana dakSiNAyana meM hotA hai taba cintana eka prakAra kA hotA hai aura jaba mana uttarAyaNa meM hotA hai to cintana
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaHsthiti aura samAjavAda kI dhArA bilakala bhinna ho jAtI hai| yaha eka manovaijJAnika bAta hai| Aja isa viSaya para bar3e-bar3e manovaijJAnika gaharI khoja kara rahe haiM aura yaha adhyayana kara rahe haiM ki samaya ke sAtha hamAre bhAvoM kA kyA sambandha hai ? sAta vAra haiM aura pandraha tithiyA~ haiN| mAntrika AcAryoM ne pratyeka tithi ke alaga-alaga jApa nizcita kie haiN| mana meM prazna hotA thA ki aisA kyoM kiyA gayA ? kyA eka hI prakAra kA jApa sAtoM vAroM aura sabhI tithiyoM ke lie paryApta nahIM hotA ? gaharA cintana karane para jJAta huA ki somavAra meM yA ekama tithi meM hamAre mana kA bhAva eka prakAra kA hotA hai aura zeSa vAroM aura tithiyoM meM bhAva bhinna prakAra kA hotA hai| pratyeka vAra tithi ko vaha badalatA rahatA hai| amAvasyA, pUrNimA caturdazI ko vaha ekadama badala jAtA hai| ina tithiyoM meM mana unmAda aura pAgalapana se bhara jAtA hai| isalie ina tithiyoM meM upavAsa aura dhArmika jAgaraNa kA vidhAna kiyA gayA hai jisase ki manuSya apane mana kI sthiti ko surakSita rakha sake, usa para niyantraNa rakha sake aura bar3I durghaTanA se baca ske| . saMskRta sAhitya kA marmajJa rAjA bhoja usa samaya vAlaka thA jaba pitA kA dehAnta huA thaa| pitA kI mRtyu ke pazcAt usa rAjya kA bhAra bhoja ke cAcA bhuja para A gyaa| eka dina bhuja ke mana meM dakSiNAyana A gyaa| rAta kA samaya hogaa| usane socA-aba kucha hI varSoM bAda mujhe yaha rAjya bhoja ko sauMpanA pdd'egaa| sattA mere hAtha se nikala jAegI phira maiM kahIM kA na rhuuNgaa| acchA hai bhoja kA nAmonizAna hI miTA diyA jaae| usane vatsarAja ko bulAkara kahA-bAlaka bhoja ko jaMgala meM le jAo aura vahA~ usakA vadha kara do| vatsarAja dekhatA raha gyaa| para rAjA kI AjJA thii| usane yaha kalpanA hI nahIM kI thI ki rAjA bhuja itanA anyAya kara sakatA hai| para mana ke dakSiNAyana meM apaTita ho sakatA hai, bar3e se var3A anyAya ho sakatA hai| vatsarAja bAlaka bhoja ko ratha meM biThA jaMgala kI ora cala pdd'aa| jaMgala meM jAkara mahArAjA bhuja kA Adeza bAlaka bhoja ko kaha sunaayaa| bAlaka bhoja Adeza sunakara sanna raha gyaa| usane kahA-vatsarAja ! mArane se pUrva eka kAma kro| maiM eka patra likhatA huuN| usako tuma mahArAja bhuja ko de aao| maiM isa sthAna para baiThA rahU~gA, palAyana nahIM kruuNgaa| vatsarAja ne bAta mAna lii| bAlaka bhoja ne eka zloka likhA 'mAndhAtA ca mahIpatiH kRtayugAlaMkArabhUto gataH, seturyena mahodadhau viracitaH kyAsI dshaasyaaNtkH| anye cApi yudhiSThiraprabhRtayo yAtA divaM bhUpate ! naikenApi samaM gatA vasumatiH nUnaM tvayA yAsyati // '
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra - 'satyuga kA alaMkArabhUta rAjA mAndhAtA mara gyaa| samudra para setu bA~dhane aura rAvaNa ko mArane vAlA rAma bhI Aja kahA~ hai ? yudhiSThira Adi bar3e-bar3e rAjA bhI svarga cale ge| kisI ke sAtha yaha rAjya, yaha bhUmi nahIM gii| lagatA hai ki yaha tumhAre sAtha avazya jAegI / ' 6 vatsarAja patra lekara rAjA bhuja ke pAsa gyaa| rAjA bhuja ko patra de, agrima Adeza kI pratIkSA karane lgaa| dina kA samaya thaa| mana kA uttarAyaNa cala rahA thaa| rAjA bhuja bolA- vatsarAja ! bAlaka bhoja kA vadha abhI taka nahIM kiyA yaha bahuta acchA huaa| isa patra ne merI A~kheM khola dI haiN| calo, maiM tumhAre sAtha hI jaMgala meM calatA hU~ / mahArAja bhuja jaMgala meM AyA aura bAlaka bhoja ke sira para mukuTa rakhakara kahA- tuma rAjya sa~bhAlo, maiM saMnyAsa grahaNa karatA hU~ / Azcarya hotA hai ki aisA kaise huA ? yaha sArI karAmAta hai mana ke dakSiNAyana yA uttarAyaNa hone kI / dakSiNAyana meM AdamI aisI bAta karegA ki jisakI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI aura uttarAyaNa meM aisI bAta karegA ki hama samajha hI nahIM pAe~ge ki kyA yaha vahI AdamI hai| AdamI to vahI hotA hai, para utAra-car3hAva ke kAraNa aisA soca liyA jAtA hai /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavika samasyA Arthika yA mAnasika ? manuSya samAja meM jItA hai| samAja meM jIne kA artha hai samasyA meM jiinaa| samAje eka samasyA bhI hai aura eka samAdhAna bhI haiM aneka logoM kA honA eka samasyA hai, para samAdhAna bhI hai| pratyeka AdamI do AyAmoM meM jItA hai-bAhara meM jItA hai| aura bhItara meM jItA hai| bhUkha lagatI hai bhItara meM aura khAtA hai bAhara meN| dhana, anAja, paisA-saba bAhara se AtA hai, para mA~ga hotI hai bhItara se| eka hai mA~ga kA jagat jo bhItara meM hai, aura dUsarA hai pUrti kA jagat jo bAhara meM hai| mA~ga bhItara se uThatI hai aura usakI pUrti bAhara se hotI hai| ye do AyAma haiN| ina do AyAmoM meM jIne ke kAraNa samasyA aura adhika jaTila bana gaI hai| samasyA ko samAhita karane ke lie aneka praNAliyA~ cAlU huiiN| sAmAjika praNAlI, rAjanaitika praNAlI, dhArmika praNAlI Adi aneka praNAliyA~ jIvana ke sAtha jur3a giiN| inakA uddezya thA ki samasyA kA samAdhAna ho ske| para Aja aisA anubhava ho rahA hai ki sArI praNAliyA~ samAdhAna dene meM asaphala rahI haiN| kucha aMza meM dhArmika praNAlI ko saphala mAnA jA sakatA hai, para vaha bhI pUrA samAdhAna dene meM asaphala rahI hai| samasyA jyoM kI tyoM banI huI hai, vaise hI ulajhI huI par3I hai| prazna hotA hai ki kyA samasyA ko sulajhAne ke lie koI upAya hai ? kyA koI upAya khojA jA sakatA hai ? yA jaisA hai vaisA hI rahane deM ? do prakAra ke vizvAsa hote haiN| kucha vyakti yathAsthiti meM vizvAsa karate haiM aura kucha vyakti parivartana meM vizvAsa karate haiN| parivartana kA vizvAsa bahuta mahattvapUrNa hai| jo vyakti yathAsthiti meM vizvAsa karatA hai vaha rUr3ha ho jAtA hai, Age nahIM bar3ha sktaa| jo vyakti parivartana kI bAta socatA hai, vaha Aja nahIM kala samAdhAna DhU~Dha letA hai aura Age bar3ha jAtA hai| pUre saMsAra kA vikAsa isI badalane ke vizvAsa para huA hai| yadi badalane kI bAta nahIM hotI to vikAsa kabhI nahIM hotA, jo jahA~ hai vahIM raha jaataa| Adama yuga kA AdamI hI raha jaataa| vaha Aja ke isa bauddhika aura vaijJAnika yuga meM nahIM pahu~ca paataa| parivartana kI prakriyA calatI hai aura AdamI Age se Age pragati karatA jAtA hai| parivartana svabhAva hai,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ t nisarga hai, yaha koI thopI huI bAta nahIM hai / yaha mAnA jAtA hai ki samAja kA vikAsa artha ke AdhAra para hotA hai / Arthika unnati aura avanati ke AdhAra para hI samAja banA-bigar3atA hai| isa Arthika yuga meM yaha bAta bahuta spaSTa rUpa se mAna lI gaI hai ki samAja kI rIr3ha artha | isameM koI sandeha nahIM hai| prAcIna kAla meM cAra puruSArtha kI carcA upalabdha hotI hai| ve cAra puruSArtha haiM- dharma, artha, kAma aura mokSa / kauTilya Adi mahAn arthazAstriyoM ne kahA- " artha eva pradhAnam" / ina cAra puruSArthoM meM artha hI pradhAna hai / kAma, dharma aura mokSa ye gauNa haiM / artha samUce saMsAra kA saMcAlana karatA hai / isI Arthika pradhAnatA ke kAraNa yaha mAna liyA gayA hai ki mUla samasyA hai artha kii| samAja-vyavasthA ke sUtra para hameM socanA hai ki vAstavika samasyA Arthika hai yA mAnasika ? bAhara se yaha pratIta hotA hai ki manuSya samAja kI vAstavika samasyA hai - Arthika / aba pratyeka vyakti artha kI parikramA kara rahA hai| dharma bhI usI artha kI parikramA kara rahA hai / yaha Azcarya kI bAta hai| dharma kI rIr3ha hai tyAga / dharma artha ke tyAga kI bAta sikhAtA hai, para Aja dharma kI upAsanA isalie karate haiM ki arthArjana acchA ho, kamAI acchI ho, sampatti bddh'e| isa prakAra dharma artha kI hI parikramA kara rahA hai isase aisA lagatA hai ki kendra meM artha hai aura pUrA samAja usI kI parikramA kara rahA hai| to kyA Arthika samasyA hI vAstavika samasyA hai ? aneka dhurandharoM ne ise hI vAstavika mAnA hai / aneka arthazAstriyoM, samAjazAstriyoM aura dArzanikoM ne aisI jIvana praNAliyA~ prastuta kIM, jinake dvArA samAja kI Arthika samasyA kA samAdhAna ho sake, garIbI aura Arthika viSamatA miTa sake aura samAja meM samatA sthApita ho ske| ina praNAliyoM meM samAjavAdI aura sAmyavAdI praNAliyA~ Arthika viSamatA miTAne ke lie kAragara praNAliyA~ mAnI gaI haiN| Arthika samasyA ke sulajha jAne para samAja caturmukhI vikAsa kara sakatA hai| eka bAta bahuta spaSTa hai ki jaba AdamI ko khAne ke lie roTI sulabha nahIM hotI, taba dUsarI bAta para dhyAna kendrita karanA usake lie kaThina ho jAtA hai| saMskRta meM bahuta sundara kahA hai- "bubhukSitaiH vyAkaraNaM na bhujyate, pipAsitaiH kAvyaraso na pIyate / " bhUkhA AdamI vyAkaraNa ko nahIM khA sakatA aura pyAsA AdamI kAvya rasa kA pAna kara pyAsa nahIM bujhA pAtA / bhUkhe ko roTI aura pyAse ko pAnI caahie| bhUkha aura pyAsa- ye jIvana kI anivArya AvazyakatAe~ haiN| jaba taka inakI pUrti nahIM hotI taba taka Age kA vikAsa ho nahIM sktaa| bhUkha aura pyAsa kA mUlabhUta prazna artha ke sAtha jur3A huA hai| isalie hameM lagatA hai ki Arthika samasyA hI vAstavika samasyA hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavika samasyA-Arthika yA mAnasika mArksa ne arthazAstra kA pUrA darzana prastuta kiyA lenina aura usake sAthiyoM ne isakA prayoga kiyaa| mArksa ke darzana ko par3hakara ravIndranAtha Taigora ne TippaNI karate hue likhA- "yaha mAtra kalpanA hai, svapna hai| yaha svapna kyA kabhI pUrA ho sakegA ?" tIsa varSa pazcAt unhoMne rUsa kI yAtrA kii| vahA~ kA janajIvana dekhaa| phira unhoMne likhA- "yadi maiM rUsa nahIM AtA, vahA~ kI samAjavAdI vyavasthA ko svayaM nahIM dekhatA to mere jIvana kI eka bAta adhUrI raha jaatii| rUsa meM kitanA bar3A parivartana huA hai Arthika kSetra meN| isa Arthika samasyA ko sulajhAne ke lie eka bar3A upakrama huA hai| maiMne sAkSAt use dekhA hai|" yaha thI ravIndranAtha kI ttippnnii| prazna hotA hai, itanA hone para bhI kyA samasyA sulajha gaI ? samasyA sulajhI nahIM, yathAvasthita hai| niyantraNa aura aMkuza ke kAraNa usa para eka AvaraNa A gayA hai| yadi Aja yaha haTa jAe, niyantraNa haTa jAe to AdamI vaisA kA vaisA hai| usameM svArtha, vaiyaktikatA kI bhAvanA, lobha, AkAMkSA-saba kucha vahI hai| kucha bhI parivartana nahIM hai| jaba taka sattA kA aMkuza hai taba taka lagatA hai ki kucha samAdhAna ho gyaa| para jisa dina sattA kA aMkuza haTa jAegA taba tIvra pratikriyA sAmane aaegii| Aja bhI vahA~ aneka pratikriyAe~ ho rahI haiN| vahA~ kA AdamI mAnane lagA hai ki jahA~ vyaktigata svAmitva hai, vahA~ Arthika vikAsa adhika hotA hai| samAjavAdI dezoM meM vyaktigata svAmitva nahIM hotA, isalie Arthika vikAsa kama hotA hai| yaha janamata vanatA jA rahA hai| vahA~ ke kucheka zIrSastha vyakti eka sImA taka vyaktigata svAmitva ko svIkRti de rahe haiN| sAmyavAdI jIvana praNAlI meM Arthika herApherI kI ghaTanAe~ sAmane AtI haiM, taba lagatA hai ki AdamI kI manovRtti badalI nahIM hai| eka vyakti ne kahA, kitanA viSama jamAnA AyA hai ki basa meM maiM yAtrA kara rahA thaa| maiMne dekhA ki merI aTaicI gAyaba hai| logoM kI kitanI nIca manovRtti hai| maiMne pUchA-kyA aTaicI naI thI? usameM kitane rupaye the ? usane kahA-maiM to use rela se uThA lAyA thaa| bhItara kyA thA, mujhe jJAta nahIM hai| AdamI kI manovRtti hai ki jaba dUsarA koI uThA letA hai to vaha socatA hai, kaisA viSama jamAnA hai aura jaba svayaM dUsare kI cIja uThA lAtA hai to hRdaya meM kampana nahIM hotaa| vaha socatA hai, par3I thI, uThA lii| AdamI kA sIdhA dhyAna dUsaroM kI manovRtti para jAtA hai, apanI manovRtti para dhyAna hI nahIM jaataa| artha kI samasyA avAstavika hai, aisA to maiM kahanA nahIM cAhatA kyoMki yaha jIvana ke sAtha jur3I huI yathArtha samasyA hai| para prazna hotA hai, kyA yahI mUlabhUta
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 samAja-vyavasthA ke sUtra samasyA hai ? maiM kahU~gA yaha mUlabhUta samasyA nahIM hai| mUlabhUta samasyA hai-maansik| mAnasika samasyA hI Arthika samasyA ko janma detI hai| yahI janaka samasyA hai| garIbI, viSamatA, beImAnI aura chInA-jhapaTI kyoM haiM ? kyA ye saba artha ke abhAva meM hote haiM ? nahIM, aisA nahIM lgtaa| vAstavikatA yaha hai ki dhanI vyakti jitanA beImAna hai utanA garIba vyakti nahIM hai| yaha sacAI hai, kyoMki garIba AdamI kI AkAMkSAe~, kalpanA aura daur3a bahuta sImita hote haiN| buddhimAn aura dhanavAna AdamI jitanI aprAmANikatA aura beImAnI kara sakatA hai, utanI kama par3hA-likhA aura garIva AdamI nahIM kara sktaa| to yaha artha hai ki jaTilatA zAyada garIbI ke sAtha jur3I huI nahIM hai| yaha jur3I huI hai mAnasikatA ke sAtha / to maulika samasyA hai maansik|| do samIkaraNa haiN| eka hai-AvazyakatA aura padArtha tathA dUsarA hai AkAMkSA aura pdaarth| yadi hamArI isa duniyA meM AvazyakatA aura padArtha ke sAdha sambandha hotA to na itanI garIbI hotI na itanI adhika samasyAe~ hotIM, na krAntiyA~ hotI aura na jaTilatAe~ hotiiN| AvazyakatA pUrI hotI aura AdamI santoSa kI sA~sa le letaa| para aisA nahIM hai| padArtha kA sambandha AvazyakatA se jur3A huA nahIM hai| usakA sambandha AkAMkSA se jur3A huA hai| jaba padArtha kA sambandha AkAMkSA se jur3a gayA to garIbI bhI hogI, ghoTAlA aura saMgraha bhI hogA, bhAvoM meM tejI bhI AegI, apavyaya bhI bar3hegA, dhana ko tAnane kA prayatna bhI hogA aura vyaktigata svAmitva bhI aaegaa| AkAMkSA yA icchA maulika manovRtti hai| lobha kendrIya manovRtti hai| manuSya lobha ke dvArA saMcAlita hai| jaina darzana meM isa viSaya meM eka mahattvapUrNa siddhAnta pratipAdita huA hai| kapAya cAra haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobha / inameM sabase adhika TikatA hai lobh| yaha mUlabhUta kapAya hai| lobha hotA hai tabhI AdamI krodha karatA hai| lobha hotA hai tabhI AdamI ahaMkAra karatA hai aura lobha hotA hai tabhI AdamI mAyA karatA hai| krodha, mAna aura mAyA samApta ho jAte haiN| phira bhI lobha bacA raha jAtA hai| yaha bImArI kI jar3a hai| isI ke AsapAsa anyAnya bImAriyA~ palatI haiN| . icchA eka mAnasika bImArI hai, manovRtti hai| isI ke kAraNa vyakti padArtha kA AkAMkSI bana jAtA hai| uttarAdhyayana sUtra kA eka prasaMga hai| rAjA ne yaha ghoSaNA karavAI ki prAtaHkAla mere sAmane jo pahale AegA, use savA mAsA sonA duuNgaa| eka dina kapila nAmaka brAhmaNa sone ke lobha se vahA~ A phuNcaa| vaha atyanta garIba thaa|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavika samasyA-Arthika yA mAnasika 11 usakI patnI garbhavatI thii| pAsa meM kucha thA nahIM, vyavasthA karanI thii| bar3I AkAMkSA lekara aayaa| use samaya kA patA hI nahIM claa| jaise dhyAna meM kAlabodha nahIM hotA, vaise hI dhana kI AkAMkSA meM bhI kAlabodha samApta ho jAtA hai| kapila ko AnA cAhie thA cAra baje, para AkAMkSA kI tIvratA ke kAraNa kAla kA jJAna nahIM rahA aura vaha bAraha baje hI vahA~ A phuNcaa| vahA~ ke ArakSakoM ne use cora samajhakara pakar3a liyaa| prAtaH rAjA ke sammukha use upasthita kiyA gyaa| rAjA ne usakA pUrA vRttAnta sunaa| rAjA kA mana karuNA se bhara gyaa| usane kahA-"maiM bahuta prasanna hU~, tumhArI sacAI pr| jo cAho so maaNgo|" kapila bolA, "maiM ekAnta meM socakara btaauuNgaa|" vaha ekAnta meM calA gyaa| usane socA, jaba rAjA santuSTa hai to savA mAsA sonA hI kyoM mA~gA jaae| Akhira itane se sone se hogA kyA ? usane socA, eka tolA sonA mA~ga luuN| nahIM, nahIM, dasa tolA mA~ga luuN| nahIM, yaha bhI thor3A hogaa| rAjA jaba denA hI cAhatA hai to dasa hajAra mA~ga lU~, nahIM, nahIM, eka lAkha, eka karor3a, rupaye mA~ga luuN| ye bhI kama hoNge| AkAMkSA bhItara hI bhItara bar3hatI jA rahI hai| usane socA pA~ca-dasa karor3a mA~ga luuN| nahIM, nahIM pA~ca-dasa karor3a kI pU~jI vAle anyAnya mila jaaeNge| acchA hai ki maiM rAjA kA rAjya mA~ga luuN| phira mere se koI bar3A nahIM rhegaa| mana meM yaha bAta pakkI UMca gii| usane socA, rAjA ko kaha dU~ ki sattAntaraNa, sthAnAntaraNa ho jaae| maiM rAja-siMhAsana para baiTha jAU~ aura Apa mere sAmane nIce baiTha jaaeN| yaha vikalpa aayaa| para AdamI meM kevala vRtti hI nahIM hotI, viveka bhI hotA hai| vRtti ke sAtha pavitratA bhI hotI hai| yadi AdamI meM korI vRtti hI hotI to vaha paza se bhI badatara bana jaataa| manuSya meM hI nahIM sabhI prANiyoM meM do dhArAe~ calatI haiN| eka hai-vRttiyoM kI dhArA aura dUsarI hai pavitratA kI dhaaraa| donoM pakSa-zukla pakSa aura kRSNa pakSa-usameM hote haiN| jIvana meM korA kRSNa pakSa-a~dherA hI a~dherA nahIM hotA, zukla pakSa-prakAza bhI hotA hai| AvaraNa aura anAvaraNa-donoM sAtha-sAtha calate haiN| malinatA aura nirmalatA donoM calatI haiN| kapila kRSNa pakSa yA AvaraNa se prabhAvita hokara rAjA ke rAjya ko har3apa jAnA cAhatA thaa| zukla pakSa yA anAvaraNa kA kSaNa AyA aura usane sAMcA-kapila ! kahA~ se kahA~ chalA~ga bhara dii| Ae the savA mAsA svarNa lene ke lie, para tumane rAjA ke rAjya ko hI mA~gane kA nizcaya kara ddaalaa| kapila mudd'aa| jIvana meM prakAza jAgA, anubhava jaagaa| java anubhava jAga jAtA hai taba jIvana badala jAtA hai| usane apane anubhava kI vANI meM gunagunAyA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra jahA lAho tahA loho, lAhA loho pvhuii| do mAsa kayaM kajjaM koDie vi na niTThiyaM // jahA~ lAbha hotA hai vahA~ lobha bar3hatA hai| Aga meM IMdhana DAlate jAo, vaha kabhI nahIM bujhegii| Aga taba bujhatI hai jaba use IMdhana nahIM miltaa| kapila rAjA ke pAsa aayaa| rAjA ne kahA-bolo, mere se kyA cAhate ho ? kapila ne kahA-"rAjan ! kucha bhI nahIM caahtaa| kucha kSaNoM pUrva mana meM asIma mA~ga thI, para aba vaha miTa cukI hai, zAnta ho cukI hai| aba mujhe savA mAsA sonA bhI nahIM caahie| maiM ghara bhI nahIM jA rahA huuN| mujhe aba usa jIvana meM jAnA hai jahA~ cAha nahIM hai|" ___vyakti kI AkAMkSA ananta hotI hai| vaha saba kucha cAhatA hai| para jaba usameM kucha bhI na pAne kI bAta A jAtI hai to usakI cAha samApta ho jAtI hai| bar3e-bar3e aneka sAdhakoM ne prabhu kI prArthanA karate hue kahA-prabho ! mujhe aisI zakti deM ki mere mana meM cAhane kI cAha miTa jaae| jaba taka cAhane kI cAha banI rahatI hai taba taka samasyA nahIM suljhtii| "kucha na cAhU~"-yaha cAha paidA ho jaae| antataH cAha ko cAha se hI miTAnA hogaa| vikalpa vikalpa se hI samApta hotA hai| eka kSaNa meM hI AdamI nirvikalpa nahIM bana jaataa| isake lie aneka bhUmikAoM ko pAra karanA hotA hai| pahale vikalpa phira usa vikalpa ko kATanA jarUrI hai| prazna hai ki kisase kATA jaae| zastra se zastra kaTatA hai| AcArAMga kA vAkya hai- "atthi satthaM pareNa paraM" eka teja zastra dUsare zastra ko kATa detA hai| jahara se jahara kA zamana hotA hai| isa prakAra vikalpa se vikalpa kaTatA hai| acchA vikalpa AyA to burA vikalpa samApta ho gyaa| java satya kA sAkSAtkAra hotA hai, taba AdamI badala jAtA hai| jaba taka satya parokSa rahatA hai, AdamI nahIM vdltaa| badalane meM do-cAra ghaNTe nahIM lagate, varSa-do varpa nahIM lgte| badalane kA eka kSaNa AtA hai aura AdamI badala jAtA hai| lar3AI bhI eka kSaNa meM hotI hai to maitrI bhI eka kSaNa meM hotI hai| aisA nahIM hotA ki lar3AI karane meM varSa lage yA maitrI karane meM varSa lge| ye saba tatkAla hone vAlI ghaTanAe~ haiN| mUlabhUta samasyA hai-mAnasika / Arthika samasyA kA samAdhAna nahIM ho rahA hai| kyoM ? arthazAstrI nae-nae phArmUla aura siddhAnta prastuta kara rahe haiM, para samasyA nahIM sulajha rahI hai| yahA~ hameM mur3akara socanA hogA ki jaba taka arthazAstriyoM ke siddhAntoM ke sAtha-sAtha adhyAtma ke siddhAntoM kA samIkaraNa nahIM biThAyA jAegA,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavika samasyA - Arthika yA mAnasika mAnasika samasyAoM ko nahIM dekhA jAegA taba taka Arthika samasyA kA samAdhAna bhI nahIM hogA / prekSAdhyAna kA prayoga Arthika samasyA ke samAdhAna kA bhI prayoga hai aura isa artha meM hai ki icchA aura lobha hamArI maulika manovRttiyA~ haiM / hama ina vRttiyoM kI prekSA karanA siikheN| inheM dekheN| jaba taka ina vRttiyoM ko nahIM dekhA jAegA taba taka inakI vAstavikatA samajha meM nahIM AegI / vRttiyoM ko dekhanA aura samajhanA Avazyaka hai / siddhAntoM ko par3hakara kabhI sacAI ko nahIM pakar3A jA sakatA / prayoga karanA hogA / garIbI bAhara dIkhatI hai| phaTe kapar3e dekhakara jAna lete haiM ki yaha AdamI garIba hai / para usI garIba ke mana meM kitanI icchA hai kyA Apa use dekha sakeMge ? kyA garIba ke mana meM icchA nahIM hotI ? icchA to hai hI / pratyeka vyakti ke mana meM icchA hotI hai / para yaha sAkSAt nahIM hai| garIba kA patA calatA hai usake kapar3e se, rahana-sahana aura jIvana kI paddhati se / amIra kA bhI patA calatA hai usake kapar3e se, rahana-sahana se, makAna se aura jIvana kI paddhati se / para garIba aura amIra ke mana meM jo icchA kAma kara rahI hai, usakA patA nahIM calatA / 13 jaba taka icchA kI prekSA nahIM kI jAtI, usa vRtti kI prekSA nahIM kI jAtI, taba taka Arthika samasyA kA samAdhAna honA asambhava hai| patA nahIM, manuSya kI kyA manovRtti hai ki vaha eka pakSIya cintana karatA hai| Aja ke arthazAstrI, samAjavAdI aura rAjanayikoM ne kahA- Arthika vyavasthA meM parivartana jaba taka nahIM hogA, taba taka garIbI kA samAdhAna nahIM hogaa| dhArmika netAoM ne balapUrvaka kahA ki jaba taka dharma kA AcaraNa nahIM hogA, taba taka samAdhAna nahIM milegA, Arthika samasyA bhI nahIM sulajhegI / donoM bhautikavAdI aura adhyAtmavAdI - eka-eka pakSa para hI dhyAna de rahe haiM / arthazAstriyoM aura samAjazAstriyoM ne sArA bhAra vyavasthA ke parivartana para DAla diyA aura dhArmikoM ne sArA bhAra vRttiyoM ke parivartana para DAla diyaa| donoM aikAntika bAteM haiM / anekAnta dRSTi se vicAra kareM to vRttiyoM kA parivartana bhI jarUrI hai aura vyavasthA kA parivartana bhI jarUrI hai| donoM Avazyaka haiN| para Aja Arthika pakSa pradhAna ho gayA aura kevala bAhara hI dekhA jA rahA hai| hameM prekSA ke mAdhyama se lobha vRtti, jo gahare antarAla meM baiThI hai, taka pahu~canA hai| jaba hama usa vRtti ko dekhane lageMge tava vRtti kA pariSkAra svayaM ghaTita hone lagegA / dhyAna AkAzIya ur3Ana nahIM hai / vaha eka yathArtha hai, sacAI hai / vahasamasyAoM kA samAdhAna hai| yadi sAmAjika samasyAoM se kaTakara hama dhyAna kI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra bAta kareM to bhI AkAzIya ur3Ana bana jaaegaa| jIvana kI parama samasyAe~, jo sAmAjika, Arthika aura rAjanaitika haiM-ina sArI samasyAoM ke sandarbha meM prekSA ko samajhane kA prayatna kareM aura yaha jAneM ki prekSA kA inase kyA sambandha hai ! idhara dhyAna calatA hai aura udhara samasyAe~ eka-eka kara A rahI haiN| donoM meM kyA sambandha hai ? kyA sAmaMjasya hai ? dhyAna kI prakriyA se, isa Antarika prekSA se ina bAharI samasyAoM kA samAdhAna mila sakatA hai| isa ora gaharA cintana, manana karanA hogaa| taba hama dhyAna kI sacAI ko bhI samajha pAe~ge aura samasyAoM kI yathArthatA ko bhI samajha paaeNge| hama yaha bhI jAneMge ki kisa prakAra Antarika parivartanoM ke dvArA vAharI jagat meM parivartana sambhava ho sakatA hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-vyavasthA ke sUtra aura prekSA TAlasTAya ne eka kahAnI likhI hai| usakA zIrpaka hai-tIna prazna / pahalA prazna hai-sabase mahattvapUrNa kArya kyA ? dUsarA prazna hai-parAmarza lene ke lie sabase mahattvapUrNa vyakti kauna hai ? tIsarA prazna hai-kArya prArambha karane ke lie sabase mahattvapUrNa samaya kauna-sA hai ? ye tIna prazna pratyeka vyakti ke sAmane haiN| pahalaM hama prakSA dhyAna ke sandarbha meM ina tInoM praznoM kA uttara smjheN| pahalA prazna hai sabase mahattvapUrNa kArya kyA hai ? isakA uttara hogA-apane Apako dekhnaa| yaha duniyA kA sabase mahattvapUrNa kArya hai| jo dUsaroM ko dekhatA hai, vaha bahuta bar3A kArya nahIM kara sktaa| bar3A kAma vaha hotA hai jo sava nahIM kara pAte, koI eka vyakti karatA hai| Aja kA pravAha hai, dUsaroM ko dekhnaa| isa sthiti meM svayaM ko dekhanA bar3A kAma hai, asAdhAraNa kAma hai| dUsare prazna kA uttara hogA ki parAmarza usa vyakti kA liyA jAe jo Arthika dor3a se pare hai| jo Arthika daur3a meM lagA huA hai, usakA parAmarza vahuta kAma kA nahIM hotA, ulajhAne vAlA hotA hai| jo Arthika daur3a se pare hai, usakA parAmarza samAdhAna dene vAlA hogA aura samasyA kA pAra dikhAne vAlA hogaa| tIsarA prazna hai ki samaya kauna-sA mahattvapUrNa hai ? dhyAna kA abhyAsa karane vAle ke lie yaha zivira kAla hI sabase mahattvapUrNa samaya hai| aisA samaya kabhI-kabhAra milatA hai| Arthika daur3a aura cintA se haTakara jo kevala apane Apako dekhane meM lagatA hai, aisA samaya sabase jyAdA mahattvapUrNa hai| prekSA dhyAna ke sandarbha meM tIna praznoM ke tIna uttara haiN| TAlasTAya ne bhI apane DhaMga se uttara die haiN| hama una uttaroM se prayojana nahIM hai| hamArA prayojana hai una praznoM se| prazna atyanta mahattvapUrNa hai| uttara hameM denA hai| prazna kabhI kaThina nahIM hote, uttara kaThina hote haiN| Aja kI isa Arthika vyavasthA ne aNuyuga ko janma diyA hai| Aja hameM koI bhI kAma karanA hai, socanA hai, cintana karanA hai, to vaha aNuyuga ke sandarbha meM hI karanA hogaa| aNuyuga ke sandarbha ke vinA aura kisI bAta para hama soca
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra nahIM skte| isa artha-vyavasthA ne manuSya meM kisa prakAra ke bhAva paidA kie haiM, manuSya kahA~ se kahA~ pahu~cA hai, usakA dRSTikoNa aura cintana kyA banA hai, yaha saba hameM socanA hai| Aja yadi hama yathArtha meM socate haiM to yaha spaSTa pratIta hotA hai ki Aja ke manuSya kA dRSTikoNa ekamAtra Arthika bana gayA hai| vaha pratyeka bAta Arthika lobha-alobha kI dRSTi se socatA hai| isake sivAya cintana kA koI koNa hI nahIM rahA, aisA lagatA hai| prAcIna kAla meM kahA jAtA thA ki pratyeka vaniyA yA vyApArI hara bAta Arthika dRSTi se hI socatA hai| para Aja kauna vyApArI nahIM hai ? eka vyApArI mara gyaa| use dharmarAja ke sAmane upasthita kiyA gyaa| dharmarAja ne pUchA-kahA~ jAnA cAhate ho, naraka meM yA svarga meM ? vaha bolA-bhagavana jahA~ do paise kI kamAI ho, vahIM bheja deN| mere lie svarga-naraka kA koI pharka nahIM hai| Aja pratyeka vyakti vyApArI hai| usakA dimAga vyAvasAyika hai, phira cAhe vaha rAjanIti ke kSetra meM ho, sAmAjika kSetra meM ho yA dhArmika kSetra meM ho| Aja saMnyAsI ko bhI sampatti ke AdhAra para A~kA jA rahA hai| kahA jAtA hai-amuka saMnyAsI ke pAsa itane araba rupayoM kI sampatti hai aura amuka ke pAsa itnii| kitanI viDambanA ! aisI sthiti meM kisako vyApArI kaheM aura kisako na kaheM ? lagatA hai saMsAra kA pratyeka varga vyApArI hai, Arthika dRSTikoNa se socane vAlA hai| Aja kI artha-vyavasthA ke do mahattvapUrNa sUtra haiN| eka sUtra hai-jo zakya hai vaha kAma kara lenA caahie| aNvama banAnA zakya hai to vaha bhI banA lenA vaahie| isa zakyatA ke sAtha karaNIyatA ko jor3akara AdamI ne itanI tambI chalA~ga bhara lI ki vaha aNu zastroM taka pahu~ca gyaa| yadi yaha sImA hotI ki zakyatA to hai, para socanA yaha hai ki zakyatA kA pariNAma kyA hogA, to eka niyantraNa hotaa| para vartamAna arthazAstra kA siddhAnta yaha bana gayA ki jo zakya hai vaha karaNIya hai| isase sImA kA atikramaNa ho gyaa| AdamI kI dRSTi dhvaMsAtmaka bana gii| nirmANa ke sthAna para vinAza mukhya bana gyaa| zakyatA ke sAtha saMyama kI sImA honI caahie| adhyAtma meM bhI zakya kA karane kI bAta prApta hai| dazavaikAlika sUtra meM kahA gayA-'kiM sakkaNijjaM na samAyarAmi'-kyA maiM zakya kArya ko bhI nahIM kara rahA hU~ ? zakya kArya avazya karaNIya hotA hai, para usake sAtha yaha aMkuza ho ki vahI zakya kArya karU~ jisase dUsare kA koI aniSTa na ho| yaha bar3A aMkuza hai| zakya to bahuta ho sakatA hai| pAsa meM kaMkar3a
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-vyavasthA ke sUtra aura prekSA 17 par3e haiN| ghaDe paDe haiN| kaMkaDa pheMkA aura ghar3e ko phor3a ddaalaa| yaha zakya hai, para karaNIva nahIM hai| sAre zakya-kArya karaNIya nahIM hote| zakya honA eka bAta hai aura karaNIya honA dUsarI bAta hai| zakya hone para bhI vahI kAma karaNIya hai jisakA pariNAma acchA hotA hai, dUsare kA aniSTa nahIM hotaa| jahA~ zakya aura karaNIya kA viveka nahIM hotA vahA~ anartha ghaTita hotA hai| - isI viveka ke abhAva meM manA ne eka aisI saMskRti ko janma de diyA hai jo usa hI nigalane ko taiyAra ho rahI hai| aisI saMskRti ko janma denA to zakya thA para karaNIya nahIM thA, kyoMki Aja nigale jAne kA pariNAma use hI bhugatanA par3a rahA hai| cAra mitra the| tIna vuddhihIna vaijJAnika the aura eka buddhimAn avaijnyaanik| cAroM ghUmane nikle| eka ghane jaMgala meM gae aura saghana vRkSa ke nIce baiTha ge| itane meM hI eka kI dRSTi vahA~ par3I jahA~ zara kI asthiyoM kA pUrA DhA~cA par3A thaa| zera ko mare kucha samaya bIta gayA thaa| usane kahA-dekho, Aja vidyA kI parIkSA kA acchA avasara prApta huA hai| zera ko jIvita kara sakate haiN| eka vaijJAnika mitra bolA, maiM isameM mAMsa kA saMcAra kara sakatA huuN| dUsarA bolA, maiM isameM rakta ko pravAhita kara sakatA hU~ aura tIsarA bolA, maiM isameM prANa bhara sakatA huuN| tInoM ne socA, parIkSaNa hogaa| kutUhala hogA, camatkAra hogaa| cauthA volA-yaha mata kro| aisA karanA khatare se khAlI nahIM hai| zera jIvita hogA aura hameM hI apanA zikAra bnaaegaa| yaha AtmaghAtI prayatna haiN| aisA mata kro| tInoM eka sAtha vole-tuma murkha ho, avaijJAnika ho| tuma nahIM jAnate sadA niSedha hI niSedha karate rahate ho| sRjana karanA mahAn kArya hai| hama mare hue zera ko jindA kara rahe haiM, kama kAma nahIM hai| vaha bolA-maiM jAnatA hU~ ki nirmANa karanA bahuta bar3A kAma hai| para maiM yaha bhI jAnatA hU~ ki vaha nirmANa khataranAka hotA hai jo vidhvaMsa ko janma detA hai| isa nirmANa kI pariNati hai-vidhvaMsa / nirmANa sadA acchA hI nahIM hotA aura vidhvaMsa sadA vurA hI nahIM hotaa| vidhvaMsa bhI acchA ho sakatA hai, aura nirmANa bhI burA ho sakatA hai| usane bahuta samajhAyA, para tInoM mitra usakI besamajhI kI majAka karate rhe| tInoM usa zera ke kalevara ke pAsa phuNce| cauthA avaijJAnika mitra U~ce per3a para car3ha gyaa| eka ne usameM mAMsa kA, dUsare ne usameM rakta kA saMcAra kiyaa| tIsare ne jyoMhI usameM prANa kA saMcAra kiyA, zera jIvita ho uThA aura dahAr3ane lgaa| tInoM apanI saphalatA para prasannatA vyakta kara hI rahe the ki zera ne tInoM kA kAma samApta kara apanI bhUkha zAnta kii| per3a para baiThe avaijJAnika, kintu buddhimAn mitra, apane tInoM sAthiyoM kI mUrkhatA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra se niSpanna sthiti para ro par3A aura akelA hI ghara A gyaa| AdamI Ane-anajAne aisA nirmANa kara detA hai, aisI saMskRti ko janma de detA hai jo sarvabhakSI bana jAtI hai| Aja vaha aisI ardha-vyavasthA ko janma de rahA hai jo svayaM usako hI grasane ko taiyAra hai| yadi hama eka prazna para vicAra kareM ki aNu-zastroM kA nirmANa Arthika sAmrAjya ke vistAra ke lie hI to huaa| prAcIna kAla meM bhUmigata vistAra kI vAta socI jAtI thii| Aja Arthika sAmrAjya kI vAta pramukha vana gii| mAna leM choTA rASTra hai, thor3I bhUmi aura sImita janasaMkhyA para Arthika sAmrAjya yadi bar3ha jAtA hai to vaha sArI duniyA para apanA sikkA jamA sakatA hai| choTe-choTe rASTra Aja Arthika sAmrAjya ke kAraNa bahuta zaktizAlI bana ge| Arthika vyavasthA ke sAtha sArA dRSTikoNa hI badala gyaa| pahale lar3AiyA~ hotI thIM bhUmi ke lie aura Aja saMgharSa cala rahA hai Arthika prabhutva ke vikAsa ke lie, Arthika sAmrAjya ko bar3hAne ke lie| Arthika vyavasthA kA dUsarA sUtra hai-AvazyakatA bar3hAe~, kArya-kSamatA ko car3hAe~ aura utpAdana ko bddh'aaeN| isa sUtra ne Arthika sAmrAjya kA vistAra kiyA aura sAtha hI sAtha manuSya ke lie saMkaTa aura khatare bhI paidA kara die| AvazyakatA bar3hAne kA pahalA artha hai-sNghrp| padArtha kama, AvazyakatA adhik| khAne vAle adhika, khAdya vastueM km| eka ora kahA jA rahA hai parivAra niyojana kro| virodhAbhAsa hai| eka ora AvazyakatA ko bar3hAo aura eka ora AvazyakatA ko ghttaao| usakA sIdhA-sA artha hai-cetanA ko ghaTAo aura padArtha ko bddh'aao| cetana ghaTe, padArtha bddh'e| sArA dRSTikoNa hI padArthavAdI ho gyaa| cetanAzIla aura vivekazIla prANI hai manuSya, usako kama karanA aura padArtha yA jar3a ko bddh'aanaa| yadi AvazyakatA bar3hAne kI bAta nahIM hotI to zAyada dRSTikoNa aisA nahIM bntaa| ava dUsarI bAta hai-kAryakSamatA bar3hAne kii| manuSya kI kAryakSamatA bar3hAne kI bAta kama hai aura yantroM kI kAryakSamatA bar3hAne kI bAta adhika hai| yantroM kI kAryakSamatA bar3he ki kauna-sI mila meM kitanA utpAdana ho rahA hai, kitanI mazIneM jyAdA utpAdana kara rahI haiN| sArA dhyAna yantroM kI kAryakSamatA bar3hAne para hai| AdamI bhalA kitanA utpAdana kara sakatA hai| isakA pariNAma hai ki majadUra kama hote jA rahe haiM aura yantra usakA sthAna grahaNa kara rahe haiN| ___dUsarA prahAra hai phira manuSya para, caitanya para, ki jar3a kI kSamatA ko bar3hAo aura manuSya kI kSamatA ko kama karo, manuSya ko kama kro| artha-vyavasthA kI isa avadhAraNA ne sabase adhika prahAra kiyA hai-manuSya para aura cetanA pr|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-vyavasthA ke sUtra aura prekSA 16 jisa deza ke kArakhAne adhika utpAdana karate haiM, usa deza kA Arthika sAmrAjya vistRta ho jAtA hai| jApAna ne kAroM kA itanA utpAdana kiyA ki saMsAra para prabhutva jamA liyaa| aura bhI aneka choTe-choTe rASTroM ne padArthoM kA utpAdana kara aisA jAla phailAyA ki ve sAre saMsAra para chA ge| aura unakA Arthika prabhutva jama gyaa| kitanA hI bar3A rASTra kyoM na ho, yadi usameM padArtha utpAdana kI kSamatA nahIM hai to usakA Arthika sAmrAjya phaila nahIM sakatA aura Aja kI daur3a meM vaha pichar3a jAtA hai, avikasita raha jAtA hai| vaha vikAsazIla dezoM kI sUcI meM nahIM aataa| Arthika vyavasthA meM ina donoM sUtroM ke AdhAra para hama samasyA para vicAra kareM aura yaha dekheM ki ina donoM ne kisa sthiti kA nirmANa kiyA hai ? isakA uttara hameM prekSA-dhyAna ke sandarbha meM pAnA hai, apane Apako dekhane ke dvArA hI isa sUtra kA hastagata karanA hai ki kisa sthiti kA nirmANa haA hai ? java yantroM kI, jar3a kI kSamatA bar3hatI hai, mUlya bar3hatA hai, cetanA kI kSamatA kama hotI hai, mUlya kama hotA hai tava zoSaNa ko bala milatA hai| Aja kI Arthika vyavasthA aura rAjanaitika praNAlI kA zabda hai-zoSaNa aura adhyAtma kI bhASA meM usakA zabda hai 'kruurtaa'| donoM zabda eka hI haiN| zoSaNa nayA zabda hai aura Aja kI artha-vyavasthA ke sAtha jur3A huA hai, Aja kI rAjanaitika krAnti ke sAtha jur3A huA hai| 'krUratA' purAnA zabda hai / jaise-jaise krUratA bar3hatI hai zoSaNa ko bala milatA hai| jaise-jaise audyogika vikAsa huA hai to sAtha-sAtha zoSaNa bhI bar3hA hai| ATha ghaNTA kAma karane vAlA majadUra becArA AjIvikA nirvAha karane mAtra kA paisA pAtA hai| oNphisa meM baiThA huA aphasara yA mAlika karor3oM meM khelane laga jAtA hai| itanA antara kyoM ? isIlie ki manuSya meM krUratA kI vRtti hai| yaha vRtti kyoM panapatI hai ? yaha panapatI hai inhIM Arthika avadhAraNAoM ke kaarnn| ina avadhAraNAoM ke sandarbha meM krUratA kA panapanA sahaja hai| kyA zoSaNa miTAyA jA sakatA hai ? kyA krUratA kI vRtti badalI jA sakatI hai ? jisameM krUratA nahIM hotI, vaha zoSaNa nahIM kara sktaa| koI bhI karuNAzIla vyakti zoSaNa nahIM kara sktaa| zoSaNa vahI kara sakatA hai jisameM krUratA hai, dUsare ke prati sahAnubhUti nahIM hai| vaha yahI socatA hai ki dUsarA mare to bhale hI mare, mujhe kyA ? isa krUratA ko janma dene meM artha-vyavasthA kA bahuta bar3A hAtha hai| prazna hai ki kyA hama prekSAdhyAna ke sandarbha meM isa samasyA para vicAra kareM aura samAdhAna pAe~ ? yaha mahattvapUrNa prazna hai| prekSAdhyAna kI prakriyA meM zarIragata vibhinna saMvedanoM ko pakar3ane kI bAta AtI hai| zvAsa ke saMvedana, zarIra ke saMvedana,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra suSumnA aura prANa ke saMvedana Adi-Adi vibhinna saMvedana hote haiM / inheM pakar3anA choTI bAta nahIM hai| manuSya meM cetanA hai / vaha jar3a ko bhI jAnatA hai aura cetana ko bhI jAnatA hai| vaha sabako jAnatA hai, apane Apako bhI jAnatA hai aura dUsaroM ko bhI jAnatA hai I cetanA ke do AyAma haiM-jJAna aura sNvedn| yaha saMvedana kA jo AyAma hai, yaha samAja vyavasthA ke lie AdhAra bhUta sUtra banatA hai| jisa samAja meM saMvedanazIlatA kA dhAgA nahIM hotA, vaha nRzaMsa logoM kA samAja bana jAtA hai| jisa samAja meM yaha sUtra nahIM hotA, vaha hiMsra pazuoM kA samAja bana jAtA hai| manuSya kA isIlie vikasita, sahayogazIla samAja banA ki isameM saMvedanA hai| isI ke AdhAra para Aja hajAroM-hajAroM AdamI sAtha meM rahate haiM / yadi manuSya meM korI buddhi hotI, korA jJAna hotA aura saMvedanA nahIM hotI to vaha jJAna vidhvaMsakArI hI hotA / jisa vaijJAnika ne aNu-zastroM kA nirmANa kiyA usane sabase pahale mAnavIya saMvedanA kA kATakara alaga rakha diyA aura phira astroM kA nirmANa kiyA / yadi usa vaijJAnika meM mAnava jAti ke prati saMvedanA hotI to vaha aisA jaghanya kArya kabhI nahIM karatA / manuSya kI sabase bar3I vizeSatA hai- saMvedanazIlatA / hama pahale sthUla zarIra ke, phira taijasa zarIra-vidyut zarIra ke saMvedanoM ko pakar3ate haiN| ye hamAre bhAvoM ke saMvAhaka haiN| phira hama karma zarIra ke aura anta meM caitanya ke saMvedanoM ko pakar3ate haiM / jaba ye pakar3a meM Ate haiM, taba hamArA caitanya itanA vistArazIla bana jAtA hai ki phira hamase kisI ke prati krUratA kA vyavahAra nahIM ho sktaa| jina-jina meM adhyAtma jAgA hai, unameM saMvedanazIlatA avazya jAgI hai| unameM karuNA kA pravAha phUTA hai aura ve samatA se otaprota hue haiN| vaha phira kisI kA aniSTa nahIM kara sakatA, dhokhA nahIM de sakatA, kisI kI bhUmi yA sampatti nahIM har3apa sakatA, anaitikatA nahIM kara sakatA Adi -Adi / prekSAdhyAna kI prakriyA isa sandarbha meM bahuta mahattvapUrNa bana jAtI hai| hama usake mAdhyama se saMvedanazIlatA ko jgaaeN| vaha itanI vyApaka vana jAe ki pUrA mAnava samAja hI nahIM, pUrA prANI jagat usameM samA jaae| itanA hone para hI krUratA dhula sakatI hai| anyathA bApa beTe ko aura beTA vApa ko, sAsa bahU ko aura bahU sAsa ko mAra sakatI hai| koI rokane vAlA nahIM hai / jaba saMvedanA ruka jAtI hai taba kauna kisako nahIM mAra sakatA ? saba sabako mAra sakate haiN| saMvedanA ke abhAva meM koI sambandha TikatA hI nahIM / 20 dhyAna se AdamI badale, yaha mUla bAta hai| isakA tAtparya hai ki usameM rahI huI krUratA vadale, zoSaNa kI vRtti badale, nayI cetanA kA nirmANa ho| hameM vaha dhyAna
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-vyavasthA ke sUtra aura prekSA karanA hai jisase cetanA kA rUpAntaraNa ho / sabase adhika anartha karane vAlI do vRttiyA~ haiM- lobha kI vRtti aura icchA kI vRtti / ye janma detI haiM krUratA ko / saMvedanazIlatA se hI yaha badala sakatI haiN| isa sandarbha meM dhyAna eka jIvana darzana kI naI praNAlI hai| jIvana kI jitanI praNAliyA~ haiM- Arthika praNAliyA~ aura rAjanetika praNAliyA~ - ina sabameM dIpoM kA parimArjana karane vAlI hai dhyAna kI praNAlI / dhyAna kA mUla prayojana hai - cetanA kA rUpAntaraNa, vRttiyoM kA pariSkAra / pahalA pariSkAra hai- lobha kA aura svArtha kA / 21
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke do sUtra jaoNna razkina ne eka kitAba likhI-anTU di lAsTa (UNTO THE LAST) / unhoMne isameM prAcIna arthazAstriyoM kI samAlocanA kI hai| purAne arthazAstrI mAnate the ki majadUroM ko adhika vetana denA galata hai| kyoMki ve susaMskRta nahIM haiM / yadi unheM adhika vetana milegA to ve zarAba pIe~ge tathA anyAnya vyasanoM meM phNseNge| jIvana ko ve barbAda kara deMge / razkina ne eka prazna upasthita kiyA ki una vyaktiyoM ko asaMskRta rakhane kA uttaradAyitva kina para hai ? yadi samAja kA bahuta bar3A bhAga asaMskRta rahatA hai to usakA uttaradAyI kauna hai ? yaha bahuta bar3A prazna hai / hamako bhI isa prazna para vicAra karanA cAhie / samAja ke do citra sAmane Ate haiN| eka hai padArtha- pratibaddha samAja aura dUsarA hai padArtha mukta smaaj| jaba taka jIvana hai, zarIra hai, jIvanayAtrA ko calAnA hai, taba taka padArtha nahIM chUTa sakatA / padArtha rhegaa| padArtha kA honA eka bAta hai aura padArtha - pratibaddha honA dUsarI bAta hai / padArtha-pratibaddha samAja vaha hotA hai jahA~ dhana sAdhana nahIM rahatA, sAdhya bana jAtA hai| dhana sAdhana hai jIvanayApana ke lie, kintu jaba vaha sAdhya bana jAtA hai to padArtha kI pratibaddhatA AtI hai aura sAre samAja meM pratibaddhatA hotI hai| eka vyakti krUra hai, eka vyakti hiMsaka hai, eka vyakti sRjanAtmaka zakti ko kho baiThatA hai, aisA kyoM hotA hai ? isameM vyakti ke apane doSa yA karma-saMskAra mAne jA sakate haiM, para kevala vyakti hI isameM doSI nahIM hai, samAja-vyavasthA bhI doSI hai| samAja kI jaisI avadhAraNA hotI hai, usI ke anurUpa vyakti kA rUpa banatA hai 1 jo padArtha-pratibaddha samAja hotA hai, usakA pahalA lakSaNa hotA hai-utsukatA / padArtha ke prati utsukatA nirantara banI rahatI hai aura vaha vRddhiMgata hotI rahatI hai / utsukatA asIma bana jAtI hai| vaha utsukatA itanI mAtrA meM bar3ha jAtI hai ki yoga kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki vyakti kA vizuddhikendra gar3abar3A gayA hai | zarIrazAstra kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki vyakti kA thAyarAiDa
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke do sUtra glANDa asta-vyasta ho gayA hai| utsukatA kA pahalA kAma hai-vizuddhikendra ko asantulita krnaa| zarIra meM kaMTha kA bhAga bahuta mahattvapUrNa hai| yahI vizuddhikendra hai| isake sAtha mana kI caMcalatA kA bar3A bhAga jur3A huA hai| jyotiSazAstra meM mAnasika avasthAoM kA adhyayana candramA ke AdhAra para kiyA jAtA hai| vizuddhikendra candramA kA prabhAva-kSetra hai| isa AdhAra para vicAroM meM utAra-car3hAva AtA hai| ati utsukatA asantulana paidA karatI hai| aura yaha asantulana bahuta lambI kArya-kAraNa kI zrRMkhalA ko janma detI hai| padArtha-prativaddha samAja meM padArtha sAdhya bana jAtA hai aura tava pratyeka padArtha ke prati utsukatA bar3hatI hai, asantulana bar3hatA hai aura mana kI caMcalatA bar3hatI jAtI hai| caMcalatA bahuta bar3I samasyA hai| jisa samAja-vyavasthA meM caMcalatA ke bIja adhika haiM, usa samAja-vyavasthA meM acche pariNAma nahIM A sakate / java tava zarIra, mana aura vANI haiM taba taka caMcalatA ko chor3A nahIM jA sktaa| kintu jaba caMcalatA usa vindu para pahu~ca jAe jahA~ vaha pramAda kA pratinidhitva kare, Aveza aura icchA kA pratinidhitva kare, vaha caMcalatA khataranAka bana jAtI hai| Aveza AtA hai, para yadi caMcalatA nahIM hai to vaha abhivyakta nahIM hogaa| pramAda AtA hai, para caMcalatA ke abhAva meM vaha abhivyakta nahIM hogaa| icchA paidA hotI hai, para yadi caMcalatA nahIM hai to icchA kI kriyAnvita nahIM hogii| sArI pravRttiyA~ caMcalatAmaya haiN| caMcalatA pravRtti hai, pravRtti hI caMcalatA hai| mana kI caMcalatA, vANI kI caMcalatA aura zarIra kI caMcalatA kaheM yA mana kI pravRtti, vANI kI pravRtti aura zarIra kI pravRtti kaheM, donoM meM koI antara nahIM hai| utsukatA ke kAraNa caMcalatA adhika bar3hatI hai aura caMcalatA kI antima pariNati hotI hai-pAgalapana, mAnasika tnaav| mAnasika tanAva ke anupAta se hI pAgalapana bar3hatA hai| koI AdamI pacIsa pratizata pAgala hotA hai to koI pacAsa pratizata aura koI assI pratizata pAgala hotA hai aura koI zata-pratizata pAgala hotA hai| pAgalapana kA mUla kAraNa hai cNcltaa| pAgalapana kA artha hI hai kisI eka vipaya para na Tika pAnA, kisI eka vindu para na Tika paanaa| samAja meM jo asaMskRta varga hai usakA uttaradAyitva kisa para hai| samAja kI vyavasthA hI isake lie uttaradAyI hai| vyakti apane lie, apane AcaraNa ke lie uttaradAyI ho sakatA hai, para eka sImA tk| vyakti kA apanA karma-saMskAra, AnuvaMzikatA Adi vaiyaktika kAraNa nimitta bana sakate haiM, kintu samAja-vyavasthA bhI eka nimitta hai| usakI pratikriyA hotI hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra kuA~ pAnI se bharA thaa| Dora aura vAlTI par3I thii| eka vyakti pyAsa se Akula thaa| vaha AyA aura pAnI pie vinA vahIM vaiTha gyaa| vha amIrajAdA thaa| itane meM hI navAbajAdA AyA aura vaha bhI pAnI pie vi| baiTha gyaa| eka zAhajAdA AyA aura vaha bhI pyAsA hI baiTha gyaa| cauthI vAra eka harAmajAdA AyA, pAnI piyA aura calatA bnaa| usane kahA-maiM harAmajAdA huuN| svayaM pItA hU~, dUsaroM ko nahIM pilaataa| prazna hotA hai ki samAja meM harAmajAdoM ko kisane paidA kiyA ? yadi samAja meM amIrajAdA, navAvajAdA aura zAhajAdA nahIM hote to samAja meM kabhI harAmajAde paidA nahIM hote| jo padArtha-pratibaddha samAja hotA hai, jahA~ padArtha sAdhya bana jAtA hai, vahA~ kArya-kAraNa kI eka zrRMkhalA cala par3atI hai| use kabhI rokA nahIM jA sktaa| vahA~ pratikriyA hotI hai| . eka gA~va meM eka siddhapurupa aayaa| sAre gA~va meM yaha carcA ho gaI ki jo mA~ge vaha siddhapurupa detA hai| java yaha patA laga jAe to padArtha-prativaddha manuSya ko aura kyA cAhie ? mA~ga banI rahatI hai| vaha kabhI chUTatI nhiiN| cAhe rAjA ho, zahaMzAha ho, aravapati ho yA aura kucha, mA~ga banI kI banI rahatI hai| ve garIba vane rahate haiM jo icchA ke dAsa bane rahate haiN| loga mahAtmAjI ke pAsa Ane lge| mahAtmAjI kI zarta thI ki eka vyakti ko eka hI varadAna mila sakatA hai| do nhiiN| usa gA~va kI eka kisAna kI patnI aaii| usane socA-kyA maaNgeN| yadi mA~gUMgI to sAre gharavAle usameM hissA bNttaaeNge| sArA dhana merA nahIM rhegaa| dUsarI musIvata yaha hogI ki dhana hote hI kisAna dUsarI patnI le aaegaa| phira mujhe kauna pUchegA ? maiM to aisA vara mA~gUMgI ki pati kA prema dugunA ho jaae| usane siddhapurupa se kahA--mujhe Apa atyanta rUpavatI banA deN| siddhapuruSa ne khaa-tthaastu| vaha rUpavatI strI vana gii| ava vaha apsarA-sI lagane lgii| vaha daur3I-daur3I apane kheta kI ora gii| usakA pati vahIM khar3A thaa| usane dekhA ki eka rUpavatI strI A rahI hai| vaha sAkSAt devI-sI laga rahI hai| vaha tatkAla sAmane gayA aura sApTAMga vandana karate hue bolA-Apane mere para anugraha kiyaa| Aja merA bhAgya khula gayA ki sAkSAt devI mare kheta meM A gii| vaha volI-maiM devI nahIM huuN| meM to chokare kI mA~ huuN| yaha sunate hI kisAna ne pUchA-yaha parivartana kaise huA ? vaha volI--siddhaparupa se rUpa kA varadAna mAMgA aura meM apsarA-sI bana gii| kisAna ne kahA-rAMDa, ghara meM khAne ko dAne nahIM haiM, pahanane ko pUre kapar3e nahIM haiM aura tUne rUpa kA varadAna maaNgaa| dhana mA~gatI to garIvI to dUra . hotii| kyA karogI rUpa kA ? vaha gusse meM AgavabUlA ho gyaa| vaha daur3A-daur3A
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke do sUtra - siddhapuruSa ke pAsa gayA aura mujhe bhI eka varadAna do / siddhapuruSa ne kahA- mA~go | vaha kisAna bolA- bhagavan Apane jisa strI ko rUpa kA varadAna diyA hai, usa strI ko gadhI banA deN| siddhapuruSa ne kahA - tathAstu / vaha rUpavatI strI tatkAla gadhI bana gii| aura kheta meM carane laga gii| kisAna daur3A-daur3A AyA aura gadhI ko mArane pIche daudd'aa| gadhI Age daur3ane lgii| itane meM hI kisAna kA putra A gyaa| pitA se pUchA ki tuma gadhI ke pIche kyoM daur3a rahe ho ? kisAna ne kahA- yaha gadhI nahIM, terI mA~ hai| usane sArI rAmakahAnI kaha sunaaii| beTA asamaMjasa meM par3a gyaa| vaha bhI siddhapuruSa ke pAsa gayA aura volA- mahAtmAjI ! Apane merI mA~ ko aura pitA ko varadAna diyA thaa| aba Apa kRpA kara mujhe bhI eka varadAna deM ki hama pahale jaise the, vaise ke vaise bana jaaeN| siddhapuruSa ne kahA - tathAstu / saba kucha pUrvavat ho gayA / jahA~ samAja kI sthitiyA~ pratikriyAtmaka banatI haiM, padArtha prativaddhatA kA vikAsa hotA hai, padArtha saba kucha bana jAtA hai, vahA~ pahalA varadAna milatA hai hiMsA kA, vidhvaMsa kA aura dUsarA varadAna milatA hai vidhvaMsaka zastrAstroM ke nirmANa kA / tIsare varadAna kI parikalpanA nahIM kI jA sakatI / vyakti prastara yuga se calA aura Aja aNuyuga taka pahu~ca gyaa| aba Age kahA~ pahu~cegA, kahA nahIM jA sakatA / aneka vaijJAnikoM ne kahA hai ki aba jaba kabhI yuddha hogA, vaha prastaroM se lar3A jaaegaa| vahA~ hama jaise the vaise vana jaaeNge| ye sArI pratikriyAe~ padArtha- pratibaddhatA ke kAraNa hotI haiM / Aja dRSTikoNa badala gayA / caMcalatA, Aveza, pramAda aura icchA - inake nimitta se samAja kA dRSTikoNa badala gyaa| Aja yaha mAnadaNDa bana gayA ki adhika utpAdana, adhika kSamatA kA vikAsa aura adhika bhoga / usakI pratikriyA hotI hai| use koI TAla nahIM sktaa| isake pratikUla yadi koI bAta kahI jAtI hai to AdamI socatA hai ki yaha vikAsavAdI yuga kI vAta nahIM hai / yaha to vIte yuga kI vAta hai, pichar3epana kI bAta hai / I aba hama padArtha mukta samAja kI kalpanA kreN| para prazna hotA hai ki java taka zarIra hai taba taka padArtha mukta kaise huA jA sakatA hai ? padArtha se koI chUTa nahIM sakatA, cAhe gRhastha ho yA saMnyAsI / sava padArtha kA upabhoga karate haiN| padArtha se sarvathA chuTakArA asambhava hai| isa sthiti meM padArthamukta samAja kI kalpanA kaise kI jA sakatI hai ? hama ise smjheN| padArthamukta samAja meM padArtha jIvanayApana kA sAdhana mAtra banA rahatA hai, sAdhya nahIM bntaa| usameM sAdhya hotA hai-cAritra aura naitikatA kA vikAsa, AdhyAtmikatA kA vikaas| padArtha sAdhana mAtra rahatA hai| aisI sthiti meM pahalA pariNAma kyA AtA hai ? 25
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra bhagavAn mahAvIra se pUchA gayA-bhante ! dharmaniSThA yA adhyAtma niSThA kA pariNAma kyA hotA hai ? bhagavAna ne kahA-dharmaniSThA kA pariNAma hai-anutsuktaa| vahA~ utsukatA samApta ho jAtI hai| bandhana aura mukti tathA padArtha-pratibaddhatA aura padArthamukta meM yahI antara hai ki eka meM padArtha ke prati utsukatA banI rahatI hai aura eka meM utsukatA kama ho jAtI hai| yahA~ padArtha upayogitA aura AvazyakatA kA sAdhana mAtra banA rahatA hai| isa sthiti meM pratikriyA bhitra hotI hai| jaba utsukatA samApta hotI hai to caMcalatA kama ho jAtI hai| utsukatA caMcalatA ko paidA karatI hai| utsukatA kI kamI kA artha hai caMcalatA kI kmii| jisa vyakti meM utsukatA kA Avega kama ho jAtA hai, usameM caMcalatA kI kamI sahaja ghaTita ho jAtI hai| isa avasthA meM dUsarI sthitiyA~ bhI vadala jAtI haiN| caMcalatA apane Apa meM koI burI nahIM hai| caMcalatA ko paidA karane vAlI jo utsukatA hai, vaha durI hai| caMcalatA hamArI pakar3a meM nahIM aatii| utsukatA ko hama pakar3a sakate haiN| isalie hama kAyotsarga ke dvArA zarIra kI caMcalatA ko kama karate haiM, mauna ke dvArA dANI kI caMcalatA ko kama karate haiM tathA zvAsa-prekSA, zarIraprekSA Adi ke dvArA mana kI caMcalatA ko kama karate haiN| ___ekAgratA ke abhAva meM caMcalatA kI adhikatA se bhArata kI kyA sthiti banI he vaha spaSTa hai| abhI-abhI olampika khela sampatra hue| bhArata ko kitane padaka mile ? bhArata kI apekSA atyanta choTe-choTe rASTroM ne svarNa padaka jIte, para bhArata ko eka kAMsya padaka bhI nahIM milaa| isake kAraNa kI khoja meM kyA bhArata kI rAjanaitika vyavasthA, sAmAjika aura Arthika vyavasthA kAraNabhUta nahIM hai ! ina sabase bar3A kAraNa hai ekAgratA kI kmii| yahA~ ke nivAsI eka vindu para ekAgra hokara kArya karanA nahIM jaante| java taka ekAgratA kI gaharI sAdhanA nahIM hotI, tava taka vyakti, samAja yA rASTra pragati nahIM kara sktaa| caMcalatA ko miTAne, kama karane ke tIna prayoga haiM-kAyotsarga, mauna aura dhyaan| java caMcalatA kama ho jAtI hai taba Aveza AtA bhI hai, para usakI abhivyakti nahIM hotii| jaba krodha Ae aura usakI abhivyakti na ho to kucha hI dinoM meM vaha apanI mauta mara jAtA hai| yaha jJAnatantuoM kA eka niyama hai| java zarIra meM koI jJAnatantu lamve samaya taka niSkriya rahate haiM tava apanA kArya vismRta kara dete haiM, unakI niSkriyatA vahata bar3ha jAtI hai aura ve apanA kArya karanA banda kara dete haiN| isI prakAra jaba Aveza kI taraMga uThatI hai aura caMcalatA kI kamI ke kAraNa vaha vAhara pragaTa nahIM hotI, tava vahA~ ke jJAnatantu niSkriya hone lagate haiM aura dhIre-dhIre Avega bhI kama hone lagatA hai| adhyAtma kI bhASA meM yahI Avega
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke do sUtra kI asaphala avasthA hai| krodha ko viphala karane kA artha hai ki use abhivyakta hone kA avasara na denA / zarIrazAstrIya bhASA meM kahA jAtA hai ki Avega ke rasAyana mastiSka ke imozanala eriyA meM utpanna hote haiM aura ve abhivyakta hote haiM nAbhi ke pAsa, eDrinala glANDa ke pAsa / yadi eDrinala glANDa para niyantraNa kara diyA jAe to Avega ke rasAyana nAbhi taka jAe~ge para abhivyakta nahIM hoNge| Avega ke utpanna hone kA poiNTa aura abhivyakta hone kA poiNTa alaga-alaga hai| Avega kA utpanna honA aura Avega kA saphala honA -- ye do bAteM haiM, eka nahIM hai / caMcalatA ke kama hone para Avega utpanna to ho sakate haiM, para pragaTa nahIM ho skte| jaba Avega pragaTa nahIM hote taba jJAnatantu, apanA kArya banda kara dete haiM / usa sthiti meM pramAda bhI kama hone lagatA hai / icchA bhI kama ho jAtI hai aura dRSTikoNa badala jAtA hai| jaba jIvana ke prati, dUsare vyakti ke prati aura samAja ke prati dRSTikoNa badalatA hai to saMvedanazIlatA kA vikAsa hone para vyakti dUsare ke prati burA AcaraNa nahIM kara sakatA, anyAya nahIM kara sakatA aura kisI kA atikramaNa nahIM kara sktaa| aisI sthiti meM hI naitikatApUrNa aura cAritraniSTha samAja racanA kI kalpanA kI jA sakatI hai tathA isI sthiti meM padArtha - -yukta samAja-saMracanA kA svapna saMjoyA jA sakatA hai| prekSAdhyAna padArthamukti kA prayoga hai| padArthamukti kA tAtparya hai - dRSTikoNa kA parivartana ! jaba taka dRSTikoNa nahIM badalatA, taba taka AdamI badalane kA bahAnA karatA rahatA hai, para badalatA nhiiN| usameM AkAMkSA kI tIvratA banI rahatI hai / vaha AkAMkSA kisI bhI zAsana praNAlI se miTa nahIM sktii| vaha avasara kI Toha meM rahatI hai aura avasara milate hI pragaTa ho jAtI hai| yaha maulika manovRtti hai| kar3I se kar3I zAsana vyavasthA meM bhI vaha pragaTa ho jAtI hai / patnI ne pati se kahA- 'Aja hI akhabAra meM par3hA ki eka vyakti ne apanI patnI ko sAikila ke badale beca ddaalaa| kahIM Apa to aisA nahIM kareMge ?' pati bolA- 'maiM itanA mUrkha nahIM hU~ ki tumako sAikila ke badale beca DAlU~ / yadi saudA karU~gA to moTarakAra kA karU~gA / ' 27 AkAMkSA itanI tIvra banI rahatI hai ki usakA anta hI nahIM aataa| isakA mUla kAraNa hai dRSTikoNa kA aparivartana / dRSTikoNa kA parivartana honA atyanta Avazyaka hai aura isake lie AdhyAtmika vikAsa bahuta jarUrI hai| Aja samAja-vyavasthA kI sabase bar3I kamI yahI hai ki isameM padArtha-vyavasthA arthAt utpAdana, vitaraNa aura vinimaya para bahuta dhyAna diyA gayA kintu utpAdaka, vitaraka
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 samAja-vyavasthA ke sUtra aura vinimAyaka para bahuta kama dhyAna diyA gyaa| isIlie itanI viSamatAe~ aura avyavasthAe~ utpanna huI haiN| jaba taka vyakti ko badalane kI bAta prApta nahIM hotI taba taka samasyAe~ sulajhatI nahIM haiN| jaba taka yaha cetana jo kartA hai, jo karane vAlA hai, vaha nahIM badalegA to praNAliyoM ke parivartana se kucha nahIM banegA, sthiti jyoM kI tyoM banI rhegii| eka bhAI ne kahA-jaba hama dIrghazvAsa prekSA kara prayoga karate haiM taba hamArA kAbhAva jAga jAtA hai| maiMne kahA-kAbhAva jarUrI hai| yaha burA nahIM hai| jaina darzana mukta AtmA ko bhI akartA nahIM maantaa| vaha apane svabhAva kA kartA to hai hii| hama akartA nahIM haiN| jaba taka hama zarIra se pratibaddha haiM taba taka akartA ho nahIM skte| hameM zarIra meM jInA hai to kartA bhAva chUTa nahIM sktaa| para itanA ho sakatA hai ki hamArA jJAtAbhAva aura kartAbhAva-donoM sAtha-sAtha cleN| hama sacAI ko svIkAra kara caleM ki hama kartA haiN| punaH prazna uThatA hai ki kyA padArtha mukta samAja kI kalpanA kI jA sakatI hai ? kyA yaha sambhava hai ? maiM yaha spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki vizva meM jitanI bhI krAntiyA~ huI haiM, cAhe phira ve krAntiyA~ phrAMsa meM yA rUsa meM huI hoM yA bhAratavarSa meM huI hoM, ve krAntiyA~ kisI mahAn dArzanika yA sAhityakAra kI vicAradhArA se huI haiN| phrAMsisI krAnti kA janaka thA ruuso| mArksa kI vicAradhArA se rUsa meM krAnti huii| mahAvIra, buddha, zaMkara Adi mahAn dharmanetAoM ke pravacanoM ke AdhAra para bhArata meM krAntiyA~ huIM, parivartana hue| krAnti kisI na kisI vicAradhArA ke AdhAra para hotI hai| yaha jarUrI nahIM ki Aja hI koI nayA vicAra utpana ho aura Aja hI koI krAnti ghaTita ho jaae| sau varSa bAda bhI vaha ghaTita ho sakatI hai aura hajAra varSa ke bAda bhI vaha ho sakatI hai| mAMsAhAra ke niSedha meM sabase pahale bhagavAn mahAvIra ne AvAja utthaaii| usa samaya yaha svara itanA sazakta nahIM bnaa| para Aja yaha svara apane Apa pUre vizva meM sazakta bana gyaa| cAhe mAMsAhAra pUrNa rUpa se chUTA yA nahIM yaha alaga bAta hai| para Aja mAMsAhAra-niSedha para bar3e-bar3e Ayojana hote haiM, seminAra hote haiM aura vaijJAnika vizleSaNa ke AdhAra para yaha pramANita kiyA jAtA hai ki mAMsa manuSya kA bhojana nahIM bana sakatA, kyoMki manuSya ke zarIra kI jo saMracanA hai vaha mAMsAhAra ke anukUla nahIM hai| para isa svara ne krAnti kA rUpa liyA DhAI hajAra varpa ke bAda / isalie hama sadA acchA soceM, acche vicAra utpanna kareM, acchI kalpanAe~ kreN| isa bAta ko chor3a deM ki ye vicAra kaba phalita hoNge| yaha AkAzIya rekArDa bhaNDAra itanA vizAla hai ki isameM sabhI vicAra saMgrahIta hote haiM aura kAlAntara meM naI
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke do sUtra 26 ghaTanA ghaTita kara dete haiM, naI krAnti lA dete haiN| kabhI kisI vyakti meM ye vicAra praveza karate haiM aura taba naI ghaTanA ghaTita ho jAtI hai| hama isa para cintana kareM ki padArtha-pratibaddha samAja meM jo pratikriyAe~ ho rahI haiM, ve mAnava-jAti ke lie kalyANakArI nahIM haiM, suvidhAjanaka nahIM haiN| kintu padArtha mukta samAja kI jo kalpanA hai vaha samAja ke lie utthAnakArI hai aura vyakti ke AdhyAtmika vikAsa aura cetanA ke rUpAntaraNa ke lie upayogI hai|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratispardhA aura pradarzana AcArya tulasI ne jIvana vikAsa ke lie eka mahattvapUrNa tripadI dI / usake tIna pada haiM (1) cintA nahIM, cintana karo / (2) vyathA nahIM, vyavasthA karo / (3) prazasti nahIM, prastuti karo / cintana, vyavasthA aura prastuti - ye vikAsa ke kAraNa banate haiM tathA cintA, vyathA aura prazasti-ye avarodha ke kAraNa banate haiM / cintana karanA pahalI bAta hai| hama kisI bhI bAta ko svIkAreM to pahale cintana kareM, kevala andhAnukaraNa na kareM / manuSya vyathA kI bAta paga-paga para pragaTa karatA hai, para vyavasthA para dhyAna nahIM detA / mahattvapUrNa sUtra hai ki zikAyata yA vyathA nahIM vyavasthA kreN| manuSya jaba taka jindA hai, taba taka zikAyata maregI nahIM / AdamI ke sAtha-sAtha clegii| jahA~ apUrNatA hai vahA~ zikAyata ke lie sadA avakAza hai| AdamI pUrNa hone kA nahIM to zikAyata kabhI banda hone ko nahIM / para jisakA dhyAna vyavasthA kI ora calA jAtA hai, usakI zikAyateM kama hotI jAtI haiM aura jo vyavasthA karanA nahIM jAnatA, vaha sadA zikAyata hI karatA rahatA hai| prazasti kI bAta bahuta hotI hai| jo dhArmika hogA vaha dharma kI bahuta prazasti karegA, guNagAna karegA, dharma ko hI saba kucha batAegA / arthazAstrI kahegA ki sArA samAja artha vyavasthA ke AdhAra para hI cala rahA hai| artha-vyavasthA nahIM hotI to samAja kabhI cala nahIM paataa| jo jisa viSaya kA vyakti hai vaha usa viSaya kI prazasti karatA hai / para sabakI apanI-apanI sImA hai| dharma kI eka sImA hai to artha-vyavasthA kI bhI eka sImA hai, saba kucha dharma se nahIM hotaa| dharma se bhUkha-pyAsa nahIM mitttii| sardI laga rahI hai to dharma se sardI nahIM mittegii| hameM prastutakIraNa karanA caahie| kisa prastAva meM kauna-sI bAta upayogI hotI hai, yaha jAnanA Avazyaka hai| prakaraNa, prasaMga aura prastAva ko jAnanA aura phira prastuta karanA yaha
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 pratispardhA aura pradarzana mahattvapUrNa prakriyA hai| vikAsa ke tIna sUtra haiM-cintana, vyavasthA aura prastuti ' vartamAna kA yuga cintana, vyavasthA aura prastuti kA yuga hai| isa yuga meM cintana kA bahuta vikAsa huaa| Aja buddhi kA vikAsa huA hai isalie cintanazIla logoM kI kamI nahIM hai| Aja vyavasthA kI bhI kamI nahIM hai| vyavasthA ke korsa karAe jAte haiN| sthAna-sthAna para prazikSaNa kendra cala rahe haiN| vyavasthA sikhAI jAtI hai| AdamI prastutIkaraNa meM bhI niDara ho calA hai| isalie Arthika tathA anyAnya vikAsa ho sakA hai| purAne jamAne meM kucheka loga dhanavAna hote the| vartamAna meM adhika saMkhyA meM loga dhanavAn haiN| dhana ke srota bar3he haiN| sampadA kI vyavasthA meM sudhAra huA hai| Aya bar3hI hai| para isake sAtha pratispardhA kA bhI vikAsa huA hai| purAne jamAne meM pratispardhA nahIM thI, kyoMki na koI artha-vyavasthA jaisI cIja thI aura na arthazAstra kA itanA vikAsa thaa| Aja hajAroM arthazAstrI aura hajAroM arthazAstra ke grantha milate haiN| prAcInakAla meM pA~ca-dasa arthazAstriyoM ke nAma tathA pA~ca-dasa granthoM ke nAma milate haiN| Aja arthazAstra ke grantha tathA arthazAstriyoM-donoM kI saMkhyA bar3ha gaI hai| artha-vyavasthA ke niyamoM kA bhI vikAsa huA hai| jahA~ eka bAta kA vikAsa hotA hai vahA~ samasyAe~ bhI paidA ho jAtI haiN| Aja kI samasyA hai-pratispardhA / prAcInakAla meM Arthika pratispardhA itanI nahIM thI jitanI Aja hai| jahA~ Arthika pratispardhA bar3hatI hai vahA~ sAdhana-zuddhi kA bhAva vilupta ho jAtA hai| yaha sabase bar3I kSati A jAtI hai| jo samAja-vyavasthA vyakti ko satyaniSThA kI ora le jAtI hai, sAdhana-zuddhi kI ora le jAtI hai, vaha samAja-vyavasthA mAnava ke lie kalyANakArI hai| jo samAja-vyavasthA sAdhana-zuddhi ke vicAra ko samApta karatI hai, satyaniSThA ko samApta karatI hai, usa samAja vyavasthA kA antima pariNAma duHkhada aura ahitakara hotA hai| isa Arthika pratispardhA ne sAdhana-zuddhi ke viveka ko samApta kara ddaalaa| isa pratispardhA ne 'yenakena prakAreNa dhanaM syAta' kI vRtti ko vikasita kiyA aura usakA pariNAma hai anaitikatA aura apramANikatA kA bolbaalaa| do hajAra varSa yA do sau varSa purAne AdamI kI aura Aja ke AdamI kI tulanA kI jAya to sabase bar3A antara yaha lagegA ki prAcInakAla ke AdamI meM jo satyaniSThA thI vaha Aja ke AdamI meM nahIM hai| pahale AdamI ghabar3AtA thA ki usake hAtha se koI burA kAma na ho jaae| jhUTha na bolanA pdd'e| Aja yaha niSThA samApta ho gii| Aja vaha AdamI adhika kuzala aura vyAvahArika mAnA jAtA hai jo jhUTha bola sakatA hai, bAta ko chipA sakatA hai| satya bolane vAlA kAyara samajhA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra jAtA hai| isa satyaniSThA kI kamI ne AsthA ko Andolita kara diyaa| AdamI kI AsthA kahIM jama nahIM pA rahI hai| satyaniSThA kI kamI ke kAraNa mAnasika tanAva bar3ha gayA hai| Aja kA dRSTikoNa hai- 'dhanaM zaraNaM gcchaami|' dharma ke jo cAra zaraNa mAne jAte haiM-'arahate saraNaM gacchAmi', 'dhamma saraNaM gacchAmi' Adi-ye to kevala vAcika mAtra raha gae aura 'vyApAra zaraNa gacchAmi', 'dhanaM zaraNa gacchAmi'-ye zaraNabhUta bana ge| AdamI sAmAjika prANI hai| eka-dUsare ko dekhakara pratikriyAe~ hotI haiN| eka AdamI ko jaba dasa lAkha rupae kharca karate dekhatA hai to vaha socatA hai ki maiM bhI dhanI hotA to kitanA acchA hotaa| merA bhAI vyApArI hai aura Aja dhanakubera hai| maiM naukarI meM rahA aura Aja usakA mu~hatAja bana rahA huuN| rAjasthAnI loka sAhitya kI eka laghu kathA hai, jo pradarzana para saTIka AkSepa prastuta karatI hai eka seThAnI ne cUr3A phnaa| vaha candarabAI kA cUr3A thaa| gA~va kI saikar3oM mahilAe~ use dekhane aaiiN| sabane usa cUr3e kI banAvaTa, rUpa-raMga kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| eka garIba camArina bhI dekhane aaii| usake mana meM pratikriyA huii| usane socA, kitanI striyA~ AtI haiM, pUchatI haiM aura vAha-vAha karatI haiN| vaha tatkAla ghara AI, pati se bolI, mujhe bhI candarabAI kA cUr3A lAkara do| pati bolA-ghara meM to khAne ko anAja bhI nahIM hai aura tU cUr3e kI bAta karatI hai| mahilA ne haTha pakar3A antataH AdamI ne banie se rupae udhAra lie aura mahilA ko cUr3A pahanA diyaa| vaha gA~va ke bAhara eka jhopar3I meM rahatI thii| vahA~ koI usake cUr3e ko dekhane nahIM aayaa| cUr3A pahanane kA majA kirakirA ho gyaa| koI pradarzana kare aura yadi dUsarA use dekhane nahIM Ae to pradarzana apanI mauta mara jAtA hai| pradarzana ko mUlya taba milatA hai jaba loga dekhane Ate haiN| pradarzanakartA meM ahaMkAra hotA hai aura pradarzana dekhane vAloM meM utsuktaa| donoM kA yoga hotA hai taba kucha hotA hai| usa camArina meM apanA cUr3A dikhAne kI bhAvanA prabala huI aura usane logoM ko ekatrita karane kA eka upAya, ddhuuNddh'aa| usane eka dina apanI jhopar3I meM Aga lagA dii| logoM ne Aga kI bAta sunii| ve daur3e aae| vaha camArina hAtha ko U~cA kie jalatI huI jhoMpar3I ke bAhara khar3I thii| kucha mahilAoM ne dekha liyA aura pUchA-are ! yaha candarabaradAI kA cUr3A kaba pahana liyaa| vaha bolI- 'are ! pahale hI pUcha letI to yaha jhoMpar3I to nahIM jltii| aba pUcha rahI ho ?' yaha pradarzana kI vRtti vicitra hotI hai| phira hama usa bindu para Ate haiM ki
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratispardhA aura pradarzana samasyA bhautika aura kAraNa maansik| yaha mahattvapUrNa sUtra hai cintana kA ki samasyA hai bhautika aura kAraNa hai maansik| kisI ne golI calAI aura AdamI mara gyaa| aba isa ghaTanA para vicAra kreN| AdamI meM Aveza nahIM hotA to golI nahIM cltii| bandUka nahIM hotI, golI nahIM hotI to golI nahIM cltii| isakA vizleSaNa karate-karate hama isa cintana para paha~cate haiM ki yadi bArUda kA AviSkAra nahIM hotA to itanA anartha nahIM hotaa| isa AviSkAra kI jananI kauna ? uttara milatA hai buddhi / to phira doSI kauna ? doSI hai vaha buddhi jisane saMhAraka astra kA AviSkAra kiyaa| samasyA bhautika jagat meM zurU huI aura aTakI buddhi pr| jo ki mAnava kA Antarika tattva hai| manuSya meM pradarzana kI bhAvanA hai, vaha buddhi ke sAtha jur3I huI hai| yaha mAnasika samasyA hai| vastu kA pradarzana bAharI bAta hai| kintu pradarzana kI manovRtti Antarika samasyA hai| Aja bhautika samasyAoM para bahuta dhyAna kendrita kiyA jAtA hai| para samasyAoM ko paidA karane vAlI jo manovRtti hai, usakI upekSA kI jAtI hai| Antarika samasyA para dhyAna nahIM diyA jAtA taba taka manuSya zAnti se nahIM jI sakatA aura na hI samasyAoM kA samAdhAna hI hotA hai| samasyAe~ AtI rahatI haiM, milatI rahatI haiN| eka lar3ake ne pitA se pUchA-pitAjI ! ApakA janma kahA~ huA ? madrAsa meN| mammI kA janma huA ? kalakattA meN| aura merA janma kahA~ huA ? bambaI meN| to hama tInoM mila kaise gae ? bahata bar3I apekSA hai ki hama Arthika samasyA ke sAtha mAnavIya samasyA kA bhI yoga kreN| aisA karane para hI samAdhAna ThIka nikala sakatA hai| yadi donoM kA yoga nahIM hogA to kevala samAja-vyavasthA aura rAjya-vyavasthA para hI dhyAna jAegA aura Antarika samasyA upekSita raha jaaegii| taba pariNAma svastha nahIM niklegaa| Arthika vikAsa ke lie Arthika pratispardhA kA sUtra bana gyaa| vikAsa ke lie spardhA Avazyaka bhI hai| vikAsa aura spardhA-donoM sAtha-sAtha calate haiN| yadi pratispardhA aura vikAsa manuSya ko kendra meM rakhakara hotA hai to koI aniSTa pariNAma nahIM aataa| kintu jahA~ kendra meM padArtha Akara baiTha jAtA hai aura usako bhogane vAlA manuSya kendra se haTakara paridhi meM calA jAtA hai, vahA~ sArI samasyAe~ paidA hotI haiN| Aja manuSya kahIM aura kisI kendra me nahIM hai| sarvatra padArtha hI kendra meM baiThA hai| caitanya kendra meM nahIM hai| jar3a hai kendra meN| becArA manuSya aura caitanya paridhi meM cale gae haiM, Dhakela die gae haiN| isakA kAraNa hai ki hamane dahamata ko
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 samAja-vyavasthA ke sUtra mahattva de diyaa| Aja prajAtantra kA jamAnA hai| usameM bahumata mAnya hai| isakA kucha to mUlya hai, isalie cala rahA hai| prajAtantra kA vicAra yUnAna ke dArzanikoM ne diyaa| ekAntataH yaha burA bhI nahIM hai to bahumata vAlI bAta ekAntataH acchI bhI nahIM hai| jahA~ satya kA prazna hai vahA~ bahumata vAlI bAta bhrAmaka ho jAtI hai| jahA~ duHkha aura durvyavasthA ko miTAne kA prazna hai vahA~ bahumata kI vAta saphala bhI ho sakatI hai kintu satyazodha meM vaha saphala nahIM ho sktii| gaharAI meM utarane vAlA eka vyakti satya ko adhika pragaTa kara sakatA hai aura 66veM AdamI jhUTha ho sakate haiN| bahumata vahA~ kAma nahIM de sktaa| mahAvIra, buddha, rAma, kRSNa, muhammada, IsA-saba akele the| eka-eka vyakti the| eka-eka ne satya kI ghoSaNAe~ kI, zodha kiyA aura unake dvArA batAe gae satya ke AdhAra para lAkhoM-karor3oM vyakti apanA jIvana calA rahe haiN| batAne vAlA akelA thA, bahamata nahIM thaa| mahAvIra, buddha Adi ne jo bhI satya diyA vaha vahumata ke AdhAra para nahIM diyaa| usa samaya kA bahumata thA ki jAti se AdamI U~cA hotA hai, jAti se hI nIcA hotA hai| mahAvIra ne kahA-jAti se AdamI U~cA-nIcA nahIM hotaa| vaha U~cA-nIcA hotA apane karma se| bahumata mAnatA thA ki yuddha meM marane vAlA svarga meM calA jAtA hai_ 'jite ca prApyate lakSmIH, mRte cApi suraaNgnaa| kSaNabhaMgurako dehaH, kA cintA maraNe rnne||' __isake viparIta mahAvIra ne kahA-yuddha karanA aura yuddha meM maranA mahAn hiMsA hai| yaha asatkarma hai, naraka le jAne vAlA karma hai| usa samaya bahumata thA padArthAsakti kaa| kRSNa ne kahA-anAsakta bno| anAsakta honA hI paramArtha hai| anAsakti kI bAta kyA bahamata kI bAta thI ? nhiiN| akele kRSNa ne isakA ghopa kiyaa| bahumata padArtha kI ora daur3atA hai| paramArtha yA satya kI ora jAne kA bahumata nahIM hotaa| kucheka vyakti hI sacAI taka pahu~cate haiM ora satya kA pratipAdana karate haiN| vahumata aisA nahIM hotaa| artha-vyavasthA meM bhI bahumata kI bAta A gii| vahumata kyA cAhatA hai ? yaha vAstavikatA nahIM hai| yadi vAstavikatA para dhyAna hotA to samAja-vyavasthA aura artha-vyavasthA dUsare hI prakAra kI hotI / gA~dhI ne bahuta ThIka kahA-maiM bahumata ko nAstikatA mAnatA huuN| yaha kaTa ho sakatI hai, para hai satya / jahA~ satya kA prazna hai vahA~ bahumatavAda vyartha hai| vahA~ usakI vAta hogI jo satya ke nikaTa pahu~ca gyaa| isIlie kahA gayA--'mahAjano yena gataH sa panthA' / mahAna kA artha hai-satyaniSTha
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratispardhA aura pradarzana 35 vyakti, mhaapuruss| vaha jisa rAste se gayA hai, vahI mArga hai| usakA cunAva kro| hajAra AdamI usake viparIta mArga para cala sakate haiM, para vaha mArga nahIM bana sktaa| mArga vahI hotA hai, jisa para satyaniSTha AdamI cala par3atA hai| Aja artha-vyavasthA ke tIna ghaTaka mAne jAte haiM-pratispardhA, pradarzana aura vikAsa / yaha bahumata mAnatA hai, para yaha sacAI nahIM hai| pratispardhA aura pradarzana kI vAta eka sImA taka mAnya ho sakatI hai| kyoMki AdamI samAja meM jItA hai| vaha sAmAjika vyakti hai, vItarAga nahIM hai| para prekSAdhyAna ke sandarbha meM hama isake sAtha vikAsa ke artha kA pariSkAra, pratispardhA kA pariSkAra aura pradarzana kI manovRtti kA pariSkAra-ye bAteM jor3a sakate haiN| tInoM ke sAtha pariSkAra kI bAta ko jor3a deN| pradarzana ko darzana banA deN| vikAsa ke kendra meM caitanya ho aura padArtha paridhi meM rhe| yaha vikAsa kA pariSkAra ho jaaegaa| sAdhanazuddhi ke viveka ke sAtha pratispardhA hotI hai to vaha pratispardhA kA pariSkAra hai| pratispardhA ke sAtha sAdhanazuddhi kA viveka, vikAsa ke sAtha kendra meM manuSya yA caitanya kI sthApanA aura paridhi meM padArtha tathA pradarzana meM darzana kA yoga yaha hai-parivAra kI baat| prekSAdhyAna kA prayojana hai-vRttiyoM kA prisskaar| jaba taka vRttiyA~ nahIM sudharatI taba taka vyavasthAe~ nahIM sudhara sktiiN| pahale vRttiyoM kA pariSkAra honA cAhie, phira vyavasthAe~ sudhara jaaeNgii| kyoMki jo pariSkAra karane vAlA hai, pariSkartA hai, usake bhItara meM hai vRttiyA~ aura bAhara meM hai vyavasthA / vyavasthA AdamI ke lie hai| yaha sArA bAhya vAtAvaraNa hai| bAhya paristhiti hai| vyavasthA bAhya hai aura jo vyavasthA karatA hai vaha bhI bAharI sAdhanoM se karatA hai| usake bhItara meM haiM vRttiyaaN| ye vRttiyA~ yadi pariSkRta ho jAtI haiM to vyavasthA bhI pariSkRta ho jAtI hai| vRttiyA~ apariSkRta raheM aura vyavasthA pariSkRta ho jAe, yaha sambhava nahIM hai| logoM kI zikAyata hai ki jo sattA meM A rahe haiM ve acche loga nahIM haiN| sattA para Ane vAle isI samAja se to Ate haiM jisa samAja meM vRttiyoM kA pariSkAra nahIM hai| to apariSkRta vRttiyoM ko lekara jo bhI Ate haiM unase khatarA hI khatarA hai| cAhe ve phira zikSA ke kSetra meM jAe~, rakSA ke kSetra meM jAe~ yA dharma ke kSetra meM jaaeN| Aja dharma ko una logoM se bar3A khatarA hai jinhoMne vRttiyoM kA pariSkAra to kiyA nahIM aura dharma kI pITha para Akara baiTha ge| una logoM se sattA ko bhI khatarA hai, jina logoM kI vRttiyA~ apariSkRta haiN| mUla prazna hai vRttiyoM kA prisskaar| jaise-jaise vRttiyoM kA pariSkAra hogA vyavasthAoM meM apane Apa pariSkAra aaegaa| vyavasthAoM ko doSa denA vyartha hai| doSa denA cAhie vRttiyoM ko| vRttiyA~ pariSkRta hoMgI to
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra cintana svastha hogA aura cintana svastha hogA to vyavasthA meM pariSkAra aaegaa| prazna AtA hai ki eka ora padArtha kA vikAsa aura utpAdana ko bar3hAvA diyA jA rahA hai aura dUsarI ora arthazAstra aura samAja-kalyANa ke sambandha meM parivAra niyojana kI bAta kahI jA rahI hai| kyA parivAra niyojana kI bAta samAja ke lie kalyANakArI hai ? kyA yaha ApakI carcA meM phiTa baiTha sakatI hai ? AvazyakatA bar3hAo, utpAdana bar3hAo, upabhoga karo aura parivAra niyojana bhI karo-ye virodhI bAteM haiN| isakA tAtparya hai ki caitanya ko kama kro| upabhoktA ko kama karo, para upabhogya ko bddh'aao| isa sambandha meM eka bAta chUTa jAtI hai| padArtha kA utpAdana bar3hAo aura AvazyakatA bar3hAo-yaha eka bAta hii| aba isake sAtha yadi 'ikolaoNjI' kI eka bAta aura jur3a jAtI hai ki padArthoM kA upabhoga kama karo-to pUrI bAta bana jAtI hai| 'ikolaoNjI' kA siddhAnta hai-'limiTezana'-yAnI upabhogya vastu kI sImA hai, isalie use kama kAma meM lo| padArtha kA utpAdana bar3hAo para svayaM bhoga mata kro| samasyA vahA~ ulajhatI hai jahA~ siddhAnta banatA hai ki padArtha ko bar3hAo aura upabhoga kI bhI vRddhi kro| padArthoM kI vRddhi se koI hAni nahIM hai| burAI AtI hai, upabhoga meN| ise hameM spaSTa samajha lenA caahie|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArtha, icchA aura prekSA bhagavAn mahAvIra ne pravRttiyoM ke cAra prakAra batalAe haiM 1. ApAta sundara, pariNAma asundara / 2. ApAta asundara, pariNAma sundara / 3. ApAta sundara, pariNAma sundara / 4. ApAta asundara, pariNAma asundara / kucheka pravRttiyA~ aisI hotI haiM jinakA prArambha priya aura iSTa hotA hai / para unakA pariNAma acchA nahIM hotA, priya nahIM hotaa| kucheka pravRttiyoM kA prArambha asundara hotA hai, acchA nahIM hotA, para unakA pariNAma acchA hotA hai, sarasa hotA hai / kucheka pravRttiyoM kA prArambha priya hotA hai aura pariNAma bhI priya hotA hai kucheka pravRttiyoM kA na prArambha acchA hotA hai aura na pariNAma kalyANakArI hotA hai| ye cAra prakAra kI pravRttiyA~ haiM aura inake cAra pariNAma haiN| I hama inameM se cunAva kreN| jinakA prArambha bhI ipTa nahIM hai aura pariNAma bhI iSTa nahIM hotA, va pravRttiyA~ sarvathA heya hotI haiN| jinakA prArambha bhI acchA hotA hai aura pariNAma bhI acchA hotA hai, ve pravRttiyA~ sarvathA upAdeya hotI haiN| do vikalpa zeSa rahate haiM / jisa pravRtti kA prArambha sundara hotA hai, para pariNAma virasa hotA hai, vaha bhI karaNIya nahIM hotii| para sAmAjika vyakti use chor3a nahIM sakatA / ise sarvathA heya nahIM kahA jA sktaa| jo pravRtti prArambha meM nIrasa hotI hai, para jisakA pariNAma sarasa hotA hai, vaha bhI AcaraNIya hotI hai| nIma khAne meM kaDuA lagatA hai para usakA pariNAma acchA hotA hai / haraDa, veharaDa, A~valA, triphalA Adi svAdiSTa nahIM hote, para pariNAma kAla meM ve lAbhadAyI hote haiN| cInI khAne meM mIThI hotI hai, acchI lagatI hai, para usakA pariNAma acchA nahIM hotaa| isase dA~ta aura A~ta kharAba hotI hai, aneka bImAriyA~ utpanna hotI haiM, to ApAta priya honA eka bAta hai aura pariNAma - priya honA dUsarI bAta hai / jo samAja vyavasthA priyatA aura AkarSaNa ke AdhAra para calatI hai vaha prArambha meM priya lagatI hai, para usakA pariNAma acchA nahIM hotA antataH vaha eka
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra khataranAka mor3a letI hai| jo samAja-vyavasthA manuSya meM indriya lolupatA bar3hAtI hai, use ati Asakta banAtI hai, vaha nizcita hI khatare meM DAlatI hai| usa sthiti meM vyakti ke sAmane khataranAka paristhitiyA~ AtI haiM aura vaha unase parAjita ho jAtA hai| ___ aba hama vArtamAnika samAja-vyavasthA para vicAra kareM aura dekheM ki usakA Arthika aura sAmAjika dRSTikoNa kyA hai ? artha kA saMgraha karanA sAmAjika sandarbha meM burA nahIM mAnA jA sakatA para Arthika vikAsa kaise ho, yaha mAnanIya viSaya hai| Aja Arthika vikAsa kA pahalU hai ki naI-naI cIjeM taiyAra karanA, unakA vijJApana karanA, unako peTeNTa banAnA aura janatA kA dhyAna AkarSita krnaa| una vastuoM ko peTeNTa banAne ke pIche dRSTi yaha rahatI hai ki anyAnya kampaniyA~ una vastuoM ko taiyAra na kara sakeM, jisase ki artha kA viniyoga eka hI sthAna para ho| ve vyakti vastuoM ko peTeNTa banAkara unake mUla phArmUloM ko durlabha banA dete haiN| phira bhAva teja kara janatA ko lUTate haiN| isameM unakI sArI dRSTi Arthika rahatI hai| mAnavIya dRSTi kA lopa ho jAtA hai| kampanI cAhatI hai ki prativarSa Aya bddh'e| phira usake lie kucha bhI kyoM na karanA pdd'e| vijJApana se AdamI AkarSita hotA hai| usa AkarSaNa ke kAraNa vastu kI prApti AvazyakatA bana jAtI hai| usake binA rahA nahIM jA sktaa| use kharIdanA hI par3atA hai| phira mUlya kitanA hI kyoM na ho ? yaha cakra calatA hai| isakA pariNAma kucheka logoM ke lie suvidhAjanaka hotA hai, kyoMki isase bahuta pU~jI unake hAtha laga jAtI hai, ve sampanna ho jAte haiN| aura dUsare vipanna avasthA meM Dhakela die jAte haiN| isa vastu-pratibaddhatA se AdateM bigar3atI haiM, svAsthya bigar3atA hai aura aneka hAniyA~, jAne-anajAne, uThAnI par3atI haiN| ___ eka prazna aura AtA hai ki Aja kA samAja jitanI vastuoM kA upabhoga kara rahA hai, kyA ve sArI Avazyaka haiN| Avazyaka aura anAvazyaka kA viveka honA jarUrI hai| unhIM padArthoM kA upabhoga honA cAhie jo Avazyaka hoN| anAvazyaka padArtha kA upabhoga nahIM honA caahie| Aja vijJApana aura AkarSaNa ke isa yuga meM Avazyaka aura anAvazyaka kA viveka samApta ho gyaa| jitanI anAvazyaka cIjoM kA istemAla hotA hai utanI Avazyaka cIjoM kA istemAla nahIM hotaa| Avazyaka cIja gauNa bhI ho sakatI hai para anAvazyaka cIja jarUrI bana jAtI hai| sAmyavAdI dezoM meM prasAdhana kI sAmagrI para roka hai| prasAdhana kI sAmagrI jIvana-yAtrA ke lie Avazyaka nahIM hotii| ve cAhate haiM ki janatA ko prAthamika
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArtha, icchA aura prekSA 36 AvazyakatA kI cIjeM sulabha honI caahie| isa vicAra ke AdhAra para anAvazyaka cIjeM apane Apa chUTa jAtI haiN| jisa rASTra meM isa bAta para dhyAna nahIM diyA jAtA, vahA~ karor3oM, lAkhoM logoM ko prAthamika AvazyakatA kI vastue~ prApta nahIM hotI, yA maha~gI ho jAtI haiN| aura kucheka vyaktiyoM ko prasAdhana kI sAmagrI itanI pracura mAtrA meM milatI hai ki unakA sArA paisA usI meM kharca ho jAtA hai| isa sthiti meM samAja ke sAmane samasyA khar3I ho jAtI hai| lagatA hai ki samAja jAnabUjhakara A~kha-micaunI kara rahA hai| garIva rASTra yadi prasAdhana kI sAmagrI tathA sAja-sajjA kI sAmagrI juTAne meM vyasta rahatA hai to bhalA logoM ko roTI aura kapar3A kaise sulabha ho sakatA hai ? janatA ina prAthamika AvazyakatA kI cIjoM ke lie tar3apatI rahatI hai aura rASTra kRtrima sundaratA ke vyAmoha meM pha~sakara aneka burAiyoM kA ghara bana jAtA hai| vaha jAna-bUjhakara hI aisA karatA hai| eka andhA caurAhe para bhIkha mA~ga rahA thaa| eka vyakti ne usake pAtra meM aTannI ddaalii| andhA tatkAla bolA-are bhAI ! yaha nakalI aTannI kyoM DAlI ? vaha vyakti volA-tuma to andhe ho| kaise patA lagA ki sikkA nakalI hai ? vaha vAlA-maiM andhA nahIM huuN| jo andhA pratidina yahA~ baiThatA thA vaha Aja sinemA dekhane calA gayA hai| maiM usake sthAna para baiThA huuN| jAna-bUjhakara A~kheM mUMdI jA rahI haiN| pahalA bhI A~kheM mUMdakara baiThA thA, dUsarA aura tIsarA bhI A~kheM mUMdakara baiTA hai| isa cakra kA kahIM anta nahIM hai| isa samasyA kA samAdhAna kaise ho ? bhagavAn mahAvIra ne hiMsA ke viSaya meM viveka dete hue kahA--hiMsA ke do prakAra haiM-arthahiMsA aura anrthhiNsaa| sAmAjika prANI apane jIvana-yApana ke lie arthahiMsA karatA hai| vaha isa prayojana kI hiMsA se baca nahIM sktaa| kyoMki use jIvana calAnA hai| jIvana-yApana ke lie use khetI bhI karanI par3atI hai, vyApAra aura udyoga bhI karanA par3atA hai, rasoI bhI pakAnI par3atI hai| vaha ina saba pravRttiyoM se baca nahIM sktaa| parantu vaha anarthahiMsA se avazya bce| anarthahiMsA jIvana-yApana ke lie Avazyaka nahIM hotii| manuSya isase vaca sakatA hai| yaha sundara dRSTikoNa hai, sImAkaraNa hai| isameM ucchRkhalatA ko koI sthAna nahIM rahatA aura hiMsA kA sImAkaraNa ho jAtA hai| isI prakAra Avazyaka padArthoM kA upabhoga aura anAvazyaka padArthoM kA tyAga-yaha viveka vahuta Avazyaka hai| pratyeka vyakti jAnatA hai ki Avazyaka kyA hai aura anAvazyaka kyA hai ? yadi samAja meM yaha viveka jAgrata ho jAe ki anAvazyaka padArthoM kA upabhoga na ho, to garIvI kI mAtrA meM antara A sakatA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra haiN| tathA anAvazyaka padArthoM kI utpAdaka kampaniyA~ aura vitarita karane vAlI dukAne svataH banda ho jaaeNgii| aura taba kevala AvazyakatA kA bhAna hogA aura usa para hI dhyAna kendrita hogaa| aise bahuta sAre loga haiM, pI vAra haiM jinheM jIvana kI anivArya bAteM-makAna, kapar3A, bhojana aura par3hAI prApta nahIM hai para zarAba, sigareTa, garma aura zItala peya-inameM sArA paisA kharca ho jAtA hai| unakI garIbI kabhI miTatI nhiiN| jaba taka samAja meM yaha cetanA jAgrata nahIM kI jAegI ki prAthamikatA Avazyaka cIjoM ko dI jAe aura phira paisA bace to kucheka anAvazyaka mAnI jAne vAlI vastuoM para kharca ho| jisa samAja meM indriyalolupatA para koI aMkuza nahIM hogA, vaha samAja uttarottara vinAza kI ora bddh'egaa|| indriya-saMyama kevala saMnyAsI aura tapasvI ke lie hI jarUrI nahIM hai| eka sImA taka yaha pUre samAja ke lie jarUrI hai| yaha zAsaka ke lie bhI jarUrI hai aura zAsita ke lie bhI jarUrI hai| jo vyakti yA parivAra indriya-saMyama kA abhyAsa nahIM karatA, usa parivAra meM samasyAe~ paidA hotI haiM, lar3AI-jhagar3e hote haiM aura isI ke kAraNa jAti, samAja aura rASTra meM viplava hotA hai| isa dRSTi se eka sImA taka indriyoM para roka lagAnA, Asakti para aMkuza lagAnA bahuta Avazyaka hai| anAsakti kA siddhAnta bahuta hI mahattvapUrNa hai| isakA vyAvahArika rUpa bana sakatA hai anAvazyaka vastuoM ke varjana se| kisa vyakti ke mana meM kitanI Asakti hai usakI pahacAna nahIM kI jA sktii| hara vyakti apane Apako anAsakta mAna sakatA hai| anAsakti kI pahacAna vyavahAra se kI jA sakatI hai| jo vyakti anAvazyaka vastuoM kA upabhoga karatA hai vaha Asakta hai aura jo anAvazyaka vastuoM kA upabhoga nahIM karatA, usake jIvana meM anAsakti kA siddhAnta utarA hai| Aja Arthika vikAsa kA AdhAra hai-padArtha kA utpAdana, Arthika vastuoM kA vijJApana aura vitaraNa tathA manuSyoM meM anAvazyaka vastuoM ke prati AkarSaNa evaM bhUkha paidA krnaa| ye sArI bAteM jIvana meM aneka samasyAe~ paidA kara detI haiN| . Aja udyoga ke kSetra meM eka naI samasyA A rahI hai| aura vaha hai jIna kI smsyaa| Aja jIna ke vikAsa ke sAtha-sAtha eka naI Teknika kA vikAsa ho rahA hai| jIna iMjIniyariMga kI pUrI jAnakArI manuSya ne hastagata kara lI hai| aba isake AdhAra para naI cIjoM kA nirmANa kara kampaniyA~ unheM peTeNTa kara leMgI aura usase apAra dhanarAzi prApta kara dhanakubera bana jaaeNgii| Arthika lAbha bahuta hogA para logoM ke lie samasyA ho jaaegii| Aja aneka vaijJAnika jIna ke vikAsa ke sAtha-sAtha jIna ke pratyAropaNa
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArtha, icchA aura prekSA kI prakriyA ko jAnakara bhayabhIta ho rahe haiN| ve jAnate haiM ki isase manuSya samAja aneka musIbatoM meM pha~sa jaaegaa| ina saba bAtoM se aisA lagatA hai ki manuSya kA dRSTikoNa kevala Arthika bana gayA hai| keda Arthika aura Arthika / mAnavIya dRSTikoNa kA mAno sarvathA hI lopa ho gayA hai| mAnava parde ke pIche calA gayA hai| usa para pUrA AvaraNa jaisA A gayA haiN| yaha AvaraNa AdhyAtmikatA se hI dUra ho sakatA hai| AdamI cAhe kitanA hI bar3A vaijJAnika, arthazAstrI yA samAjazAstrI ho jAe, yaha pardA antarmukhatA ke binA nahIM haTegA / 1 eka sAdhaka dIrghakAla se sAdhanA kara rahA thaa| use siddhi prApta ho gii| ziSyoM ko yaha jJAta huaa| unhoMne pUchA- gurudeva ! ApakI sAdhanA siddha ho gaI hai / yaha hamane sunA / Apako kyA prApti huI ? guru ne kahA-prApti kucha bhI nahIM huii| yaha sunakara ziSya avAk raha ge| kucha nahIM milA to phira itane varSa sAdhanA kyoM kI? ziSya ne kahA- sAdhanA se kyA huA ? sAdhaka ne kahA- yaha prazna maulika hai / sAdhanA meM milatA kucha bhI nahIM hai / usameM honA hotA hai| milanA aura honA - ye do bAteM haiM / milanA choTI bAta hai / mahattvapUrNa bAta hai - honA / honA hamArA astitva hai| astitva kI bAta maulika hai| milanA gauNa bAta hai| Aja milA, kala kho diyA / milane ke sAtha Ananda aura harSa hotA hai| khone ke sAtha zoka hotA hai / harSa aura zoka kA eka yugala hai| milane kI bAta socane kA artha hai - khone kI bAta socnaa| milane ke sukha ke sAtha duHkha bhI hotA hai / / 1 mahattvapUrNa prazna thA - kyA huA ? guru ne kahA- sAdhanA se jo honA thA vaha ho gayA / pardA haTa gyaa| AvaraNa TUTa gyaa| sAkSAtkAra ho gyaa| jaba taka AvaraNa nahIM haTatA taba taka moha chAyA rahatA hai| AdamI meM kitanA hI bauddhika vikAsa ho jAe, AdamI kitanA hI paNDita aura vidvAn ho jAe, vaha vidyA kI kitanI hI zAkhAoM meM pAraMgata kyoM na ho jAe, jaba taka pardA nahIM haTatA taba taka satya kA sAkSAtkAra nahIM hotA / satya ko khojane ke lie kahIM jAne kI jarUrata nahIM hai| vaha sAmane hai| para dikhAI nahIM detA mUr3hatA ke kaarnn| indriyoM kA asaMyama, lolupatA kA atireka, ananta AkAMkSA- ina sabake kAraNa AdamI satya ko nahIM pakar3a pA rahA hai| vaha asantoSa aura tanAva se grasta hotA jA rahA hai 1 Aja isa audyogika yuga kI sabase bar3I dena hai- asantoSa / AdamI kahIM bhI santuSTa nahIM hai, mana meM caina nahIM hai| purAne jamAne meM AdamI apanI prApta vastuoM se santuSTa thA / vaha itanA tanAvagrasta nahIM thA jitanA Aja kA sabhya AdamI hai| Aja kA AdamI goliyA~ khAkara nIMda letA hai| nIMda jIvana kI 41
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 samAja-vyavasthA ke sUtra anivArya AvazyakatA hai| para nIMda kI goliyA~ khAkara nIMda lI jAe, yaha AvazyakatA nahIM hai| AdamI kA asantoSa nirantara bar3hatA jA rahA hai| usake pAsa paisA sImita hai| para usakI AkAMkSA asImita hai| usake pAsa itanA paisA nahIM hai ki vaha jo cAhe so kharIda le| yahI asantopa kA kAraNa hai| AdamI mAnatA hai ki ghar3I Avazyaka hai| para kyoM ? ghar3I taba Avazyaka ho sakatI hai jaba ki AdamI meM niyamitatA hai| Aja samaya kI pAbandI kahA~ hai ? phira ghar3I ko Avazyaka kaise mAnA jA sakatA hai ? isa AkAMkSAbahula yuga meM santApa kI bAta hI prApta nahIM hotii| sabhI asantopa kA jIvana jI rahe haiN| isameM koI apavAda nahIM hai| ina sAre sandarbho meM hama yadi sAmAjika samasyA aura sAmAjika sthiti tathA Arthika vyavasthA kA vizlepaNa kareM to jJAta hogA ki adhyAtma ke sUtra ko apanAe binA AdamI sukhI nahIM ho sktaa| Arthika vikAsa ke sUtroM ne AdamI ke lie bahuta bar3A khatarA paidA kara diyA hai| prazna hotA hai ki asantoSa kaise miTe ? kAyotsarga kA mUlya isalie hai ki usase tanAva miTatA hai, para usase asantoSa nahIM mitttaa| AdamI punaH tanAva se bhara jAtA hai| isalie kAyotsarga ke sAtha hI sAtha padArthoM ke upabhoga para niyantraNa karane se hI asantoSa miTa sakatA hai| tanAva se chuTakArA pAne ke lie asantoSa se chuTakArA pAnA hogaa| asantoSa miTe, santoSa aae| jo prApta hai usameM santoSa karanA siikheN| yaha kahA jA sakatA hai ki santoSa pichar3epana kA dyotaka hai| isase Arthika vipannatA AtI hai| eka sImA taka hama ise svIkAra bhI kara leM to bhI yaha prazna uThatA hai ki kyA manuSya kevala Arthika vikAsa ke lie hI hai ? manuSya zAnti se jIvana jIne ke lie hai| yadi jIvana meM zAnti nahIM AI, kevala artha kA saMcaya huA to usakA artha hI kyA hogA ? kevala artha ke saMcaya se tanAva bar3hegA, aneka bImAriyA~ hoMgI aura cintA kI citA meM nirantara jhulasatA jAegA aisI sthiti meM usakA artha-saMcaya kisa kAma aaegaa| bImAriyoM ke kAraNa na vaha kucha khA-pI sakegA aura na usakA upayoga hI kara paaegaa| mUla bAta hai ki asantoSa mitte| jaba asantoSa miTatA hai taba zArIrika aura mAnasika-donoM svAsthya prApta hote haiM aura AdamI zAnti se jItA hai| isalie kAyotsarga ke sAtha Avazyaka vastuoM ke upabhoga para bhI niyantraNa aae| donoM ke yoga se hI asantoSa samApta ho sakatA hai aura jIvana Anandamaya bana sakatA hai| isI prakAra jaba indriya-saMyama vikasita hotA hai taba icchAe~ kama hotI haiM aura santopa svataH AtA hai| isase anAsakti kA vikAsa bhI hotA hai| AdamI aneka staroM para jItA hai| vaha kevala zarIra ke stara para hI nahIM jItA, vaha
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArtha, icchA aura prekSA mAnasika stara para bhI jItA hai| ina saba staroM para samAhita jIvana jIkara hI vyakti sukhI ho sakatA hai| ___ hama ekAMgI-dRSTi se na soceN| hama pratyeka bAta ko anekAntadRSTi se soceN| hama mAnasika parivartana kI ceSTA kareM to sAtha hI sAtha bhautika stara para bhI saMyama karanA sIkheM aura viveka kI cetanA ko jgaaeN| hama yaha viveka karanA sIkheM ki kitanA kAma meM lenA hai aura kitanA nhiiN| nIMda jIvana kI AvazyakatA hai, para yaha viveka honA cAhie ki nIMda kitanI Avazyaka hai| yadi AvazyakatA kA jJAna nahIM hogA to nIMda bhI khatarA paidA kara degii| vaha svAsthya ko bigAr3a degii| adhika nIMda akAlamRtyu ko nimantraNa hai| adhika nIMda se Ayu kama hotI hai| isakA vaijJAnika kAraNa yaha hai ki nIMda meM zvAsa kI saMkhyA bar3ha jAtI hai| adhika zvAsa Ayu ko ghaTAtA hai| adhika jAgane vAlA lambA jIvana jItA hai aura adhika sone vAlA thor3A jIvana jItA hai| nIMda meM zvAsa choTA hotA hai| jAgrata AdamI eka minaTa meM 15-18 zvAsa letA hai to vahI nIMda meM 25-30 zvAsa letA hai| nIMda meM kharrATe bharane vAlA 40-50 zvAsa lene laga jAtA hai| jaba zvAsa choTA hotA hai taba jIvanIzakti jyAdA kharca hotI hai| isase AyuSya kama hotA hai| nIMda Avazyaka hai, adhika nIMda anAvazyaka hai| yaha viveka bahuta jarUrI hai| sabhI pravRttiyoM meM viveka jarUrI hai| bhojana Avazyaka hai, pAnI aura dUdha bhI Avazyaka hai| para unakI bhI eka sImA hai| sImAtireka hone para ve saba hAnikAraka siddha hote haiN| jyAdA mAtrA meM bhojana karanA, pAnI pInA, dUdha pInA yA nIMda lenA ye saba svAsthya ke lie hAnikAraka haiN| mAtrA meM ye saba cIjeM svAsthyaprada hotI haiN| pratyeka pravRtti ke sAtha Avazyaka aura anAvazyaka kA viveka jur3A huA hai| hamArI viveka cetanA jaage| yaha hone para hI dhyAna, kAyotsarga, zarIra prekSA, caitanya kendra prekSA ke prayoga sArthaka hoMge, anyathA kSaNika lAbha hI hogaa|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ astitva aura vyaktitva hamAre astitva ke lie kisI bhI sandarbha kI jarUrata nahIM hai| yaha zAzvata hai, traikAlika hai, svatantra hai| usake hone meM kisI kI apekSA nahIM haiN| kevala honA, kevala hai aura kucha nahIM caahie| usake hone meM na deza kI apekSA hai, na kAla kI apekSA hai aura na paristhiti kI apekSA hai| vaha dezAtIta, kAlAtIta aura paristhiti se atIta hai| ___dUsarA pahalU hai-vyktitv| yaha deza, kAla aura paristhiti sApekSa hotA hai| yaha sandarbha se jur3A huA hotA hai| manuSya kA vyaktitva hai aura usakA eka samdarbha hai smaaj| samAja ke sandarbha meM usakA vyaktitva banatA hai sAmAjika / artha ke sandarbha meM usakA vyaktitva banatA hai Arthika, rAjanIti ke sandarbha meM rAjanaitika aura adhyAtma ke sandarbha meM AdhyAtmika banatA hai| usake vyaktitva ke cAra AyAma ho gae 1. sAmAjika vyaktitva 2. rAjanaitika vyaktitva 3. Arthika vyaktitva aura 4. AdhyAtmika vyaktitva vyaktitva kA yaha vargIkaraNa bahuta spaSTa hai| pratyeka vyakti samAja meM jItA hai, isalie sAmAjika honA svAbhAvika hai| samAja ke sandarbha ko chor3akara koI bhI vyakti akelA jI nahIM sktaa| koI bhI vyakti himAlaya kI kandarA meM baiTha jAe to bhI vaha samAja ke sAtha hI jItA hai| jo kucha A rahA hai vaha samAja se A rahA hai| isalie sAmAjika vyaktitva eka sahaja bAta hai| sAmAjika vyaktitva ke sAtha eka samasyA jur3I huI hai aura vaha hai-svaarth| svArtha sAmAjika vyaktitva hai| usake sAtha sattA bhI jur3I huI hai| yadyapi samAja kA artha hai svArtha kA vistAra, svArtha kA viliiniikrnn| AdamI akelA nahIM hai| vaha samAja ke aneka logoM ke sAtha jI rahA hai| vaha samAja meM jI rahA hai aura vyakti kI sImA ko jAnakara jI rahA hai| isalie sAmAjikatA aura
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ astitva aura vyaktitva 45 vaiyaktikatA ko sarvathA alaga nahIM kiyA jA sktaa| samAja kI apekSA hai svArtha kA vistAra aura vyakti kI vaiyaktikatA kI sImA hai-svArtha kA sampoSaNa aura saMvardhana / ina donoM meM virodha hai isalie sAmAjika vyaktitva bhI saMgharSa se mukta nahIM hai| eka ora svArtha-tyAga kI apekSA hai to dUsarI ora svArtha-sampoSaNa kI bAdhyatA hai| yaha hai sAmAjika vyaktitva kA virodhAbhAsa / sAmAjika jIvana meM isase chuTakArA nahIM pAyA jA sktaa| _dUsarA hai-Arthika vyaktitva / vyakti apane jIvana kI sArI AvazyakatAe~ artha ke mAdhyama se pUrI karatA hai| roTI aura pAnI se lekara jIvana kI sArI AvazyakatAe~ artha ke mAdhyama se pUrI hotI haiM, isalie artha ko chor3A nahIM jA sktaa| artha eka mahattvapUrNa sandarbha hai| Arthika vyaktitva kI bhI kucheka maryAdAe~ haiN| artha-vyavasthA meM yaha mAnya sUtra hai ki kucheka vyaktiyoM ko yA eka vyakti ko anadhikRta artha kA saMgraha nahIM karanA caahie| yaha maryAdA Aja kI nahIM, purAnI hai| hajAroM-hajAroM varSa pahale kI maryAdA hai| yaha koI sAmyavAda kI upaja nahIM hai| smRti-granthoM meM kahA gayA hai 'yAvad bhriyeta jaTharaM, tAvat svatvaM hi dehinAm / adhikaM yobhimanyeta, sa steno vadhamahaMta // ' isakA tAtparya hai ki peTa bharane ke lie jitanA dhana Avazyaka hotA hai, usa para vyakti kA adhikAra hai, vaha usakA svatva hai| jo adhika ko apanA mAnatA hai, apanA svatva yA sampatti mAnatA hai, usa para vaiyaktika adhikAra mAnatA hai, vaha cora hai| vaha vadha ke yogya hai| yaha hajAroM varSa pahale kI maryAdA hai, naI nahIM hai| isakA phalita hai ki vyakti ke pAsa adhika sampatti nahIM honI caahie| vyaktigata svAmitva kI sImA honI caahie| yaha sImA bahuta choTI lagatI hai| isa para Azcarya bhI hotA hai| Aja kI sAmyavAdI vyavasthA meM bhI sampatti kA itanA alpIkaraNa nahIM hai| yadyapi sAmyavAdI vyavasthA meM agalI pIr3hI ko sampatti kA adhikAra nahIM milatA, phira bhI usameM sampatti kI sImA isase kucha adhika hai| para smRtikAra ne yahA~ taka likha diyA ki peTa bharane ke lie jitanA cAhie, usase jyAdA rakhanA corI hai| ___ artha ke vipaya meM samaya-samaya para aneka maryAdAe~ vanI haiM, Aja bhI bana rahI haiN| yaha nahIM ki jisa vyakti meM vyAvasAyika buddhi hai, vaha jitanA cAhe utanA / ekatrita kare aura jitanA cAhe utanA bhoga kre| Arthika vyaktitva bhI virodhAbhAsoM se bharA par3A hai| isa kSetra meM bhI vaipamya kI bahulatA hai| itanA vaiSamya ki eka ora Dhera hai to dUsarI ora gar3hA hai| java gar3hA hotA hai tabhI Dhera banatA hai| jaba Dhera hotA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra hai taba gar3he kA honA anivAryatA hai| isa prakAra Arthika vyaktitva bhI virodhAbhAsoM se mukta nahIM hai| Aja AdamI ke vicAra meM virodhAbhAsa hai, kArya meM virodhAbhAsa hai aura vaha zvAsa bhI virodhAbhAsa kI le rahA hai| isalie usakI pratyeka pravRtti meM virodhAbhAsa hai| eka bImAra DaoNkTara ke pAsa gyaa| DaoNkTara ne usakA parIkSaNa kiyA aura goliyA~ diiN| rogI ne pUchA-kaise lU~ goliyoM ko ? DaoNkTara bolA-do goliyA~ sone ke bAda le lenA aura do goliyA~ uThane se pahale le lenaa| kitanA virodhaabhaas| sone ke bAda do goliyA~ kaise legA aura uThane se pahale do goliyA~ kaise legA ? jaba samAja vyavasthA meM virodhAbhAsa hai, artha-vyavasthA meM virodhAbhAsa hai taba phira cintana meM, vicAra meM, aura vANI meM virodhAbhAsa kaise nahIM hogA ? pUrI vyavasthA meM hI virodhAbhAsa kA bolabAlA hai| tIsarA sandarbha hai-rAjanIti kaa| rAjanaitika vyakti rAjanIti ko chor3akara jI nahIM sktaa| kyoMki jIvana para rAjanIti kA sabase jyAdA niyantraNa hai| aura yaha isalie ki artha krA aura samAja kA niyamana bhI usake hAtha meM hai| isameM bhI virodhAbhAsa hai| yahA~ sattA aura adhikAra kA saMgharSa hai, kusI kA saMgharSa hai| isa saMgharSa ko samajhAne ke lie vyaMgya likhA gayA eka jahAja jA rahA thaa| samudra meM tuphAna aayaa| jahAja DagamagAne lgaa| jAnakAra vyaktiyoM ne kahA ki yaha tUphAna nahIM hai| nIce koI vizAla magaramaccha hai, jisake kAraNa pAnI kulabulA rahA hai aura yahI tUphAna kA rUpa dhAraNa kara rahA hai| socA-kyA magaramaccha ko mAra DAlA jaae| magaramaccha dikhAI diyaa| usakA mu~ha khulA thaa| usameM jahAja se aneka vastue~ DAlI giiN| eka kursI bhI DAla dI gii| aba AdamiyoM ko DAlanA prArambha kiyA, jisase ki eka-do-cAra kI vali se zeSa baca jaaeN| do adhikArI bhI yAtrA kara rahe the| unako magaramaccha ke mu~ha meM DAla diyA gyaa| magaramaccha zAnta huaa| mallAhoM ne use pakar3A aura jahAja meM lAda diyaa| usake peTa ko cIrA to dekhA ki donoM adhikArI kursI ke lie lar3a rahe haiN| kursI eka aura adhikArI do the| donoM kursI para apanA-apanA adhikAra batA rahe the| logoM ne dekhA ki mauta ke muMha meM bhI lar3AI jArI hai| sattA aura kursI kA pralobhana sabase bar3A hotA hai| usake lie saMgharSa honA svAbhAvika hai| cauthA sandarbha hai-AdhyAtmikatA kaa| yaha tInoM vyaktitvoM kA samIkaraNa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ astitva aura vyaktitva 47 hai| isameM svArtha aura viSamatA kA saMyama ghaTita hotA hai| isameM viSamatA ke sthAna para samatA pratiSThita hotI hai aura svArtha ke sthAna para tyAga A jAtA hai| maitrI kA vikAsa hotA hai| poSaNazAstra kA niyama hai ki santulita bhojana ke binA svAsthya acchA nahIM rhtaa| koI vyakti kevala anna hI khAe, kevala dUdha hI pIe, kevala ghI hI khAe to svAsthya ThIka nahIM rhegaa| kyoMki inase eka-eka tattva kI hI pUrti hotI hai| svAsthya ke lie aneka tattvoM kI AvazyakatA rahatI hai| kevala zvetasAra yA kArbohAiDreTa se kAma nahIM cltaa| santulita bhojana vaha hotA hai jisameM zarIra ke lie Avazyaka sabhI tattva milate hoN| zarIra kI puSTi ke lie zvetasAra bhI cAhie, kSAra aura lavaNa bhI cAhie, cikanAI aura viTAminsa bhI caahie| ye saba hote haiM taba zarIra svastha rahatA hai| isI prakAra sAmAjika prANI ke lie sAmAjikatA, ArthikatA, rAjanaitikatA aura AdhyAtmikatA-ina sabakI AvazyakatA rahatI hai| ina sabake sandarbha meM hI jIvana santulita rahatA hai| inase hI jIvana kI sArI prakriyA meM santulana banA rahatA hai| eka kI bhI kamI jIvana meM kamI lA detI hai| yadi sAmAjika prANI kevala AdhyAtmika jIvana jIne kA prayatna karegA to usakA jIvana asantulita ho jaaegaa| yadi vaha soce ki mujhe samAja se kyA lenA-denA hai to usakI bhUla hogii| usakA santulana gar3abar3A jaaegaa| prAcIna kAla meM arthavyavasthA sAmudAyika thI aura Aja vaha vaiyaktika hai| AdikAla meM loga mila-julakara dhandhA karate the, milakara AjIvikA calAte the| ve dhandhe hI aise the| jaise khetI akelA vyakti nahIM kara sktaa| eka kavi ne kahA hai-dhyAna ekAkI kre| adhyayana meM do sAtha rheN| gAyana meM tIna rheN| yAtrA meM cAra aura khetI meM pA~ca sAtha rheN| to prAcInakAla meM khetI Adi ke kucha aise kArya the, jinameM aneka loga sAtha-sAtha kAma karate the| Aja akelA AdamI bar3e dhandhe para svAmitva rakhatA hai aura itanA kamA letA hai ki use samAja kI apekSA nahIM rhtii| Aja Arthika kSetra meM vaiyaktikatA A gii| ve vAteM to samAjavAda kI karate haiM, para vyaktigata sampatti para unakA bar3A adhikAra hai| yaha Aja kI samasyA hai| isalie Aja nayA cintana ubhara rahA hai ki sAmadAyika naitikatA ke sthAna para vaiyaktika naitikatA kI bahuta jarUrata hai| jo Arthika sampannatA ke kAraNa samAja kI apekSA nahIM rakhate unake lie vaiyaktika naitikatA Avazyaka hai| Aja Arthika sampannatA ke kAraNa AdamI samAja se kaTA huA hai, parivAra se kaTA huA hai| artha kI yaha viparIta prakRti hai| jaba AdamI sukhI hotA hai tava sabase kaTatA calA jAtA hai| jaba vaha duHkhI hotA hai to sabase
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra jur3atA calA jAtA hai| duHkhI AdamI ko dUsarA koI na koI cAhie, jisase ki vaha apanA duHkhar3A sunA sake, kama kara ske| AdamI duHkha ko bA~TanA cAhatA hai aura sukha ko akele hI baToranA cAhatA hai / dhana AdamI ko andhA banA DAlatA hai| dhanI vyakti apane purAne mitroM ko bhI nahIM pahacAna paataa| vaha kevala dhanI yA dhana ko pahacAnatA hai aura kisI ko bhI nahIM / 48 ..eka gA~va meM do mitra rahate the| donoM meM pragAr3ha mitratA thI / eka mitra gA~va ko chor3akara zahara meM calA gayA / bhAgya ne sAtha diyA aura usane apAra dhana kamA liyaa| gA~va vAlA vaisA kA vaisA raha gyaa| kucha kAla biitaa| gA~va vAle mitra ke mana meM mitra se milane kI icchA jaagii| vaha claa| zahara meM pahu~cA aura pUchatA- pUchatA mitra kI koThI para gyaa| praharI ne sUcanA dI, eka vyakti gA~va se AyA hai aura vaha apane Apako ApakA parama mitra batA rahA hai| vaha Apase milane ke lie bar3A utsuka hai| dhanI mitra ne kahA- abhI nahIM / do-tIna bAra aisA hI huaa| do ghaNTA bIta gyaa| cauthI bAra vaha garIba mitra ke sAmane AyA / dhanI mitra ne use dekhA anadekhA kara ddaalaa| garIba mitra ne apanA paricaya diyA / dhanI bolA-kauna ho tuma ? maiM nahIM jAnatA / tuma galata sthAna para A gae ho / garIba mitra dhanI mitra kI bAteM sunakara avAk raha gyaa| usane socA- kitanI ghaniSTha mitratA thI / aura Aja yaha mujhe mitra kahane meM bhI sakucA rahA hai| vaha bolA- mitra ! maiM tumase kevala milane AyA thA, mA~gane nahIM / maiMne sunA thA ki merA mitra andhA ho gayA hai, isalie meM dekhane AyA thA ki vAstava meM vaha andhA ho gayA hai yA nahIM / yahA~ Ane para mujhe vizvAsa ho gayA hai ki merA mitra bilakula andhA ho gayA hai| aba maiM jA rahA hU~ / isa andhepana kA koI ilAja nahIM hai 1 saMskRta kavi ne eka zloka meM kahA hai 'naiva pazyati janmAndho, kAmAndho naiva pazyati / na pazyati madonmatta, arthI doSAn na pazyati // ' cAra prakAra ke andhe hote haiM-janmAndha, kAmAndha, madonmatta aura svArthI / janmAndha vyakti kabhI dekhatA nahIM / usakI vivazatA hai| janma se andhA hai / isI prakAra jaba vyakti kAma se andhA hotA hai, usa samaya use kucha bhI dikhAI nahIM detA / yaha dUsarI andhatA hai| tIsarI andhatA hai madonmattatA / madonmatta vyakti kI A~kheM U~cI car3hI rahatI haiN| vaha kucha bhI nahIM dekha paataa| vyakti cAhe jAti ke mada se unmatta ho, sampatti ke mada se unmatta ho, vidyA ahaMkAra ke mada se unmatta ho, vaha unmatta vyakti nahIM dekha paataa| cauthI andhatA hai-svArthaparAyaNatA / svArthI
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ astitva aura vyaktitva 46 AdamI doSoM ko nahIM dekha paataa| jisameM svArtha prabala ho jAtA hai, vaha apane svArtha ke atirikta kucha bhI nahIM dekha paataa| samAja kI prakRti hai-svArtha kA sImAkaraNa / isI ke AdhAra para samAja kA nirmANa hotA hai| jahA~ svArtha kA sImAkaraNa nahIM hotA vahA~ vAstava meM samAja vanatA hI nhiiN| aura yadi banatA hai to usameM aneka vikRtiyA~ A jAtI haiN| jaba AdhyAtmika vyaktitva kA vikAsa hotA hai taba dUsare sAre vyaktitva pavitra vana jAte haiN| kevala Arthika vyaktitva, kevala sAmAjika vyaktitva yA rAjanaitika vyaktitva se samAja ThIka cala nahIM sktaa| tInoM jIvana ke abhinna aMga haiN| para jaba cauthe vyaktitva-AdhyAtmika vyaktitva kA vikAsa hotA hai taba tInoM santulita rahate haiN| Aja sabase bar3I samasyA yahI hai ki eka vyaktitva para jyAdA bhAra lAda diyA jAtA hai aura zeSa vyaktitvoM kI upekSA kI jAtI hai| Aja tInoM vyaktitvoM para bahuta bhAra lAda diyA gayA hai| itanA bhAra ki ve becAre sahana hI nahIM kara pA rahe haiN| cauthA vyaktitva upekSita par3A hai| yaha anubhava hI nahIM ho pA rahA hai ki usakI bhI koI AvazyakatA hai| jaba taba AdhyAtmika vyaktitva kI bAta nahIM jur3atI taba taka tInoM vyaktitva sadopa bana jAte haiM, tInoM kI maryAdAe~ lar3akhar3A jAtI haiN| kucha aisA hI ho rahA hai| prekSA-dhyAna kA prayoga na sAmAjika hai, na Arthika hai aura na raajnaitik| yaha AdhyAtmika prayoga hai| AdamI tIna vyaktitvoM meM, AyAmoM meM jI rahA hai| yadi cauthA AyAma khula jAe to kitanA kalyANa ho sakatA hai ? jaise vijJAna ke cauthe AyAma-deza-kAlAtIta AyAma se sArI avadhAraNAoM meM parivartana ho gayA, vaise hI isa cauthe AyAma-AdhyAtmika AyAma se vyaktitva kA pUrA nirmANa ho sakatA hai, tInoM vyaktitva pariSkRta ho sakate haiM aura jIvana kI naI dizA udghATita ho sakatI hai| prekSA-dhyAna kA prayoga bhItara jAne kA prayoga hai, adhyAtma kA prayoga hai| jaba vyakti apane bhItara dekhanA zurU karatA hai taba dekhane kA eka nayA AyAma khulatA hai| hama prakAza ko dekhate haiM, sUraja aura cA~da ko dekhate haiN| dIe aura bijalI ko dekhate haiN| ye saba bAhara ke prakAza haiN| hamane bhItara ke prakAza ko nahIM dekhaa| jaba hama dhyAna kA prayoga kara bhItara kI gaharAiyoM meM utarate haiM taba aisA anubhava hotA hai ki prakAza bAhara hI nahIM hai, bhItara bhI prakAza kA ajasra srota hai| indradhanuSa ko dekhA hai, sataraMgI duniyA ko dekhA hai| jaba hama lezyA dhyAna kA prayoga karate haiM to lagatA hai ki sAre raMga bhItara bhI haiM, indradhanuSa bhI hai aura sataraMgI duniyA bhI hai| lezyA-dhyAna ke sAdhaka ne kahA-dhyAna kiyA aura tInoM raMga ubhara aae| harA,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 samAja-vyavasthA ke sUtra nIlA aura aruNa-tInoM raMga A gae, ye raMga AkAza se nahIM, bhItara se Ate haiN| jaba abhyAsa gaharA hotA hai taba-taba aise camakIle raMga dikhAI dete haiM jo vAharI duniyA meM hai hI nhiiN| isI prakAra bhItara kI sugandha jaba ubharatI hai tava bAhara kI sArI sugandhe phIkI par3a jAtI haiN| nAsAgra para dhyAna karate hue jaba apanI zvAsa kI gaMdha kA anubhava hotA hai taba aisA lagatA hai ki aisI gaMdha sAmane kabhI nahIM aaii| jaise-jaise bhItara kA anubhava jAgatA hai, vaise-vaise bAhara kA AkarSaNa kama hotA jAtA hai| sAmAnyataH sattA kA AkarSaNa, dhana kA AkarSaNa, parivAra kA AkarSaNa nahIM chUTatA, kintu jaba bhItara kA AyAma khulatA hai taba parivartana sahaja sulabha ho jAtA hai| vinA upadeza yA prayatna ke parivartana prArambha ho jAtA hai, dizA badala jAtI hai| AkarSaNa badalate hI dizA badala jAtI hai| hama eka gaMtavya kI ora calate haiM taba jahA~ se calate haiM, vaha zanaiH zanaiH dUra hotA jAtA hai aura gaMtavya nikaTa AtA jAtA hai| jodhapura se hama jayapura kI ora calate haiN| dasa-bIsa kilomITara calate haiM to jodhapura pIche hotA jAtA hai, dUra hotA jAtA hai aura jayapura nikaTa AtA jAtA hai| yaha dizA-parivartana ke kAraNa hotA hai| jisakI ora abhimukhatA hotI hai vaha nikaTa A jAtA hai aura jisakI ora pITha hotI hai vaha dUra hotA jAtA hai| yaha zAzvata krama hai| muni kA eka vizeSaNa hai-'saMsAra syU~ apUThA, mokSa syU~ sAmA'-arthAt muni saMsAra kI ora pITha kara calate haiM aura unakI abhimukhatA hotI hai mokSa kI or| unake lie mokSa nikaTa hotA jAtA hai aura saMsAra dUra hotA jAtA hai| sabase bar3I bAta hai AkarSaNa kA badala jaanaa| jaba taka hama bAhara hI bAhara dekhate raheMge, bhItara dekhane kA prayatna nahIM kareMge taba taka samAja meM, artha-vyavasthA meM aura rAjanIti meM palane vAle virodhAbhAsa samApta nahIM hoNge| una virodhAbhAsoM meM sAmaMjasya sthApita karane kA eka mAtra upAya hai AdhyAtmika vikAsa krnaa| kintu Aja kA AdamI ise upekSita kara rahA hai| ___ maiMne cAra prakAra kI andhatA kI bAta khii| pA~cavIM andhatA hai-'pazyatrapi na pazyati'-dekhatA huA bhI nahIM dekha paataa| yaha yoga-sAdhanA kI utkRSTa upalabdhi mAnI jAtI hai| para sAmAnya puruSoM ke lie yaha andhatA hai| ve kevala bAhara dekhate haiM aura bhItara dekhane ke lie ve andhe haiN| unake pAsa bhItara dekhane kI A~kha nahIM hai| trATaka do prakAra ke hote haiN| eka trATaka bAhara kiyA jAtA hai aura dUsarA trATaka bhItara kiyA jAtA hai| jaba AdamI apanI A~khoM para trATaka karatA hai taba vaha A~khoM ke bhItara dekhanA zurU karatA hai, cAkSuSa kendra meM dhyAna kA prayoga
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ astitva aura vyaktitva 51 karatA hai, vaha dekhatA huA bhI nahIM dekhtaa| yaha upalabdhi hai, sAdhanA hai| kintu jo madonmatta hai, jo kevala vAhya ko dekhatA hai, bhItara kA sparza nahIM karatA, vaha bhI dekhatA huA nahIM dekhatA / yaha upalabdhi nahIM, andhatA hai| yaha eka samasyA hai| jaba taka isakA samAdhAna sAmAjika, Arthika, rAjanaitika aura AdhyAtmika stara para nahIM kiyA jAegA taba taka samasyAe~ ulajhatI rheNgii| jaba taka yaha mUla bAta samajha meM nahIM AegI, parivartana nahIM hogaa| jaba Antarika cetanA jAga jAtI hai| tava sArI vyavasthAe~ ThIka calatI haiN| yaha na mAneM ki Antarika cetanA ke jAgaraNa se kaMvala Antarika lAbha hI hotA hai| aisA nahIM hai| Antarika zakti ke sahAre sArI bAhya pravRttiyA~ bhI sucAru rUpa se calatI haiN| yaha AdhArabhUta niyama hai| Aja pUrA samAja ise gANa karatA jA rahA hai aura kevala phUla aura pattoM ko sIMcakara vagIce ko harA-bharA rakhanA cAhatA hai / yaha asambhava hai| maiM bAhya pravRttiyoM ko sarvathA chor3ane kI bAta nahIM karatA / merA kahanA hai ki usake sAtha isa mUlabhUta tathya ko bhI jor3a deN| isameM vyakti aura samAja donoM kA kalyANa nihita hai /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ virodhAbhAsI jIvana praNAlI vartamAna kA samAja audyogika vikAsa kA samAja hai| padArthoM kA vikAsa huA hai to sAtha hI sAtha viSAktatA aura pradUSaNa kA bhI vikAsa huA hai| Aja jala bhI dUSita hai to vAyumaNDala bhI dUSita hai| isa vikAsa ke du' meM kyA koI dhyAna kI saMgati hai ? isa prazna kA tAtparya hai ki dhyAna ke lie vizuddha vAtAvaraNa kI AvazyakatA hotI hai| Aja ke ina audyogika nagaroM meM zuddha vAyumaNDala kI kalpanA hI bekAra hai| nagara hI kyoM, pUre vAyumaNDala meM aNudhUlI phailI huI hai| isa sthiti meM zuddha vAyumaNDala kI kalpanA vyartha hai| Aja sArI cIjeM azuddha haiN| aisI sthiti meM dhyAna, Asana aura prANAyAma karane kA koI aucitya najara nahIM aataa| kyoMki prANAyAma meM adhika se adhika prANavAyu lI jAtI hai| para Aja prANavAyu adhika jAtI hai yA kArbana-yaha kahanA kaThina hai| . isa yuga meM padArthoM kI saMkhyA bar3hI hai| suvidhA kI sAdhana-sAmagrI meM vikAsa huA hai| vidyAlaya aura aspatAla bar3he haiN| to sAtha hI sAtha ajJAna aura bImAriyoM kA bhI vikAsa huA hai| Aja macchara bhI davA pratirodhI bana gae haiN| jo davAiyA~ maccharoM kA.saphAyA kara DAlatI thIM, ve davAiyA~ Aja nirarthaka ho gaI haiN| maccharoM kI naI santati ne unako bekAra kara DAlA hai| yaha saMsAra virodhAbhAsoM kA saMsAra hai| isa saMsAra meM eka bAta koI rahatI nhiiN| virodhI bAta hI yahA~ Tika pAtI hai| anekAnta siddhAnta ke anusAra virodhI yugala hI vAstavika hai| virodhI nahIM hai to eka kA koI astitva hI nahIM hotaa| isIlie yaha virodhAbhAsoM kA jIvana, virodhI jIvana praNAlI cala rahI hai| isameM koI Azcarya nahIM hai| yaha jagat hI svAbhAvika prakriyA hai| prazna hotA hai ki kyA isameM sAmaMjasya kA koI sUtra khojA jA sakatA hai| isakA uttara hogA, avazya khojA jA sakatA hai| hameM virodhoM ke bIca rahanA hai, jInA hai| virodha honA svAbhAvika prakriyA hai| korA roga ho aura davA na ho, yaha kabhI nahIM hogaa| kevala davA ho aura roga na ho, yaha bhI kabhI nahIM hogaa| donoM sAtha-sAtha cleNge| pyAsa ho aura pAnI na ho, yaha nahIM ho sktaa| pAnI ho aura pyAsa na ho, yaha bhI kabhI nahIM ho sktaa| pyAsa bhI hai, pAnI bhI
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ virodhAbhAsI jIvana praNAlI hai| donoM sAtha-sAtha cleNge| hamAre mUlyoM kA siddhAnta virodhoM se hI nikalatA hai| vartamAna meM darzana kI eka naI zAkhA vikasita huI hai| prAcIna kAla meM bhI mUlyoM kA siddhAnta thA, Aja vaha bahuta vikasita ho gayA hai| pazcimI darzano meM mUlyoM ke siddhAnta kI kAphI carcA hai| prazna hotA hai ki mUlya kise mAnA jAe ? isakI aneka paribhASAe~ huI haiN| jisase icchA kI pUrti ho use mUlya mAnA jaae| isa paribhASA ke anusAra pazuoM meM bhI aneka mUlya vikasita hue haiN| ve bhI apanI icchA pUrti ke lie pravRtti karate haiN| aura unakI icchA pUrI ho jAtI hai| bhUkha aura pyAsa kI icchA hotI hai, kAma kI icchA hotI hai| icchA kI pUrti aura vilAsa kI pUrti ke AdhAra para mUlya ke siddhAnta ko sthApita nahIM kiyA jA sktaa| yaha koI mUlya kI paribhASA nahIM bntii| mUlya kI eka paribhASA yaha kI gaI hai ki jo upayogI hai, vaha mUlya hai| yaha bhI yathArtha paribhASA nahIM hai| kyoMki kisI ke lie kucha upayogI hotA hai aura kisI ke kuch| sabake lie eka hI bAta upayogI nahIM bntii| upayogitA kA koI nizcaya nahIM hotaa| ataH yaha paribhASA bhI ThIka nahIM bntii| eka paribhASA Arthika kI gaI hai ki mUlya vaha hotA hai jisase vikAsa ho ske| yaha mahattvapUrNa paribhASA hai| jisase AtmA kA vikAsa hotA hai vaha mUlya hai| hama virodhoM ke bIca, virodhAbhAsI jIvana praNAlI ke bIca kA prayoga isalie karate haiM ki usakA mUlya hai| svatantra mUlya hai| usase vikAsa hotA hai, jIvana kA aura AtmA kaa| to kyA ina virodhoM aura pradUSaNoM ke bIca vikAsa kI sambhAvanA kI jA sakatI hai ? nizcita hI kI jA sakatI hai| yahA~ hameM eka bAta kA aMkana karanA hai ki hama jo jI rahe haiM, kyA anna, pAnI aura prANavAyu ke AdhAra para jI rahe haiM ? bahuta sUkSmatA se dhyAna deN| kyA hama anna ke AdhAra para jI rahe haiM ? kyA hama pAnI ke AdhAra para jI rahe haiM ? kyA hama zvAsa ke AdhAra para jI rahe haiM ? yadi inake AdhAra para jI rahe haiM to kyA marate samaya anna nahIM milA ? pAnI nahIM milA ? zvAsa nahIM AyA ? davA nahIM milI ? hama dekhate haiM ki AdamI ke prANa-pakherU ur3a rahe haiM aura usake cAroM aura AksIjana kI naliyA~ lagI huI haiN| glUkoja diyA jA rahA hai| davAiyA~ pilAI jA rahI haiM aura phira bhI AdamI mara jAtA hai| yadi bhojana, pAnI, davA, oNksIjana, glUkoja hI AdamI ko jilA pAtA to AdamI kabhI nahIM mrtaa| phira prazna yahI hai ki hama kisa AdhAra para jIte haiM ? hama jI rahe haiM apanI prANa-zakti ke AdhAra pr| hamArA jIvana he praann| prANa hai to bhojana-pAnI bhI kAma detA hai| zvAsa aura davA bhI kAma detI hai| yadi prANa nahIM hai to saba vyartha haiN| ye sArI vAhya vastue~ prANa ko hI sahArA dene vAlI haiN| mUlataH jilAne vAlI nahIM haiN| hamArA jIvana anna, pAnI, zvAsa yA davA nahIM hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra hemArA jIvana hai prANa / hamArI jIvanI-zakti hI hamArA jIvana hai| yaha prathama hai aura zeSa sAre dvayam haiN| prANa hai to jIvana hai| prANa nahIM hai to jIvana nahIM hai| phira cAhe kitanA hI anna-pAnI mile, davA-oNksIjana mile, jIvana nahIM hotaa| jaba yaha bAta spaSTa samajha meM A jAtI hai taba AdamI kA dhyAna prANa-zakti para kendrita ho jAtA hai| anyathA usakA dhyAna acche anna, acche pAnI aura acchI davAiyA~ Adi-Adi meM hI aTakA raha jAtA hai| vaha apanI sArI zakti inakI prApti meM hI niyojita kara detA hai| aura taba mUla becArA upekSita hI raha jAtA hai| mUla hai praann| usakI upekSA hone ke kAraNa anyAnya sAdhana bhI bekAra ho rahe haiN| dhyAna kA prayoga prANa-zakti ko vikasita karane kA prayoga hai, prANa-zakti ko rokane kA prayoga hai| dhyAna ke dvArA prANazakti kA samyak niyojana kiyA jA sakatA hai, sahI kAmoM meM use lagAyA jA sakatA hai aura viveka kI cetanA jagAI jA sakatI hai| jaba yaha viveka kI cetanA jAgatI hai taba prANazakti kA apavyaya ruka jAtA hai| AdamI nahIM jAnatA ki usakI prANa-zakti kA kitanA apavyaya hotA hai| mana meM burA vikalpa AtA hai, prANa-zakti kA vahuta kSaraNa hotA hai| indriya ke asaMyama se, adhika bolane se, aniSTa cintana karane se, zarIra kI caMcalatA se, atyadhika kalpanA se prANa-zakti kA atyadhika vyaya hotA hai| dhyAna karane kA artha hai-prANa-zakti kA saMyama karanA, prANa-zakti kA kSaraNa karane vAlI pravRttiyoM kA saMyama krnaa| dhyAna kA prayojana hai-mana, vANI aura zarIra kI pravRtti aura nivRtti meM santulana sthApita krnaa| Aja kA AdamI kevala pravRtti kI bAta socatA hai ki Aja kitanA zrama kiyA ? kitanA huA ? kyA huA ? vaha nivRtti kI bAta nahIM soctaa| vaha nahIM jAnatA ki pravRtti aura nivRtti kA jor3A hai, zrama aura vizrAma kA jor3A hai| donoM virodhI haiM, para ina virodhAbhAsoM se haTakara hama jIvana nahIM jI skte| hamArI pUrI jIvana praNAlI virodhAbhAsoM para TikI huI hai| zrama ke binA jIvana nahIM calatA to vizrAma ke binA bhI jIvana nahIM cltaa| hama mAna lete haiM ki hRdaya dhar3akatA hai isalie hama jI rahe haiN| caubIsa ghaNToM meM hRdaya kevala ATha ghaNTA dhar3akatA hai aura solaha ghaNTA vizrAma karatA hai| zrama aura vizrAma-donoM calate haiN| balki ATha ghaNTA zrama aura solaha ghaNTA vizrAma calatA hai| mana caubIsa ghaNTA smRti, cintana yA kalpanA meM phaMsA rahatA hai| aisI sthiti meM prANa-zakti kA apavyaya kaise nahIM hogA ? yadi hama mana ko ATha ghaNTA zrama meM lagAe rakheM aura solaha dhaNTA vizrAma deM, smRti, cintana yA kalpanA se mukta rakheM to hamAre lie dhyAna karanA koI Avazyaka nahIM hogaa| __ pradUSaNa ke isa yuga meM jo vyakti apane rakta ko zuddha rakhatA hai vaha
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ virodhAbhAsI jIvana praNAlI zArIrika aura mAnasika svAsthya kA jIvana jI sakatA hai| bhojana se rakta banatA hai| Asana aura vyAyAma se rakta kA abhisaraNa hotA hai| zvAsa se rakta kA zodhana hotA hai| tInoM bAteM jur3I huI haiM-rakta kA nirmANa, rakta kA abhisaraNa aura rakta kA zodhana / kahA jAtA hai-brIthiMga ija pyUrIphikezana-zvAsa rakta kA zodhana kara use sabhI doSoM se mukta karatA hai| jaba zvAsa dIrgha nahIM hotA hai to prANavAyu pUrI bhItara nahIM jAtI aura yadi zvAsa dIrgha nahIM chor3ate haiM to pUrA kArbana bAhara nahIM aataa| rakta kI pUrI zuddhi nahIM hotii| jaba rakta zuddha hotA hai to mana kI pravRtti apane Apa kama hone laga jAtI hai| jaba rakta dUSita hotA hai to mana meM bure vicAra Ate haiM aura mana kA cakkA kabhI banda nahIM hotaa| mAnasika pravRtti ko kama karanA usakI nivRtti karanA hai| isI prakAra vANI aura kAyA kI pravRtti ko kama karanA usakI nivRtti karanA hai| pravRtti aura nivRtti kA santulana-yaha hai dhyAna kA rhsy| jisa vyakti ne dhyAna karanA nahIM sIkhA, usane sahI DhaMga se jInA nahIM siikhaa| acchA jIvana vaha hotA hai jahA~ prANazakti svastha hotI hai| dhyAna, Asana aura prANAyAma ke binA prANazakti svastha nahIM raha sktii| eka prazna AtA hai ki prekSAdhyAna ke prayogakAla meM Asana, prANAyAma, kAyotsarga, khAdya saMyama, AcAmla Adi tapasyAe~ karAI jAtI haiN| ina sabakA prayojana kyA hai ? itane sAre kyoM ? kevala dhyAna aura kAyotsarga hI karAyA jAtA to ThIka nahIM thA kyA ?. hamArI prakRti virodhAbhAsI hai| eka se kAma nahIM calatA, aneka caahie| jaise bhojana ke sAtha aneka cIjoM kA honA anivArya hai, vaise hI dhyAna ke sAtha bhI aneka cIjeM caahie| eka se kAma pUrA nahIM hotaa| dhyAna se pUrva zodhana apekSita hotA hai| java taka zodhana kI prakriyA nahIM hotI, taba taka dhyAna ThIka prakAra se nahIM hotaa| tapasyAe~ zodhana ke lie karAI jAtI haiN| maloM kA niSkAsana Avazyaka hotA hai| unake jamAva se aneka kaThinAiyA~ AtI haiN| ataH unakI zuddhi ke lie aneka sAdhana apanAe jAte haiN| apAnavAyu kI zuddhi para vizeSa dhyAna diyA jAtA hai| aura isake lie bhojana kI zuddhi apekSita hotI hai| svastha jIvana, zArIrika aura mAnasika svAsthya tathA zAntimaya jIvana kA pahalA sUtra hai-apAna kI shuddhi| jisakA apAnavAyu dUSita hai usake prANavAyu meM bhI vikRti Ane lgegii| dUSita apAnavAyu ke kAraNa vyakti kabhI zAnta jIvana nahIM jI sktaa| yadyapi DaoNkTara isa tathya ko nahIM mAnate para yaha yathArtha hai| isa pradUSaNa ko miTAe binA svAsthya kI kalpanA nahIM kI jA sktii|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra - hamAre zarIra meM nAnA prakAra ke viSa jamA hote haiM / A kA meDikala sAiMsa aura Ayurveda vijJAna- donoM isameM sahamata haiN| hamArI dhamaniyoM aura zirAoM meM, cUne jaisA eka viSa jamA hotA hai| usake jamA hone kA nAma hI hai bur3hApA, Alasya / vaha jaise-jaise jamA hotA hai, vaise-vaise rakta ke abhisaraNa meM avarodha paidA hotA hai / jaba rakta kA sahI saMcAra nahIM hotA taba zarIra kA avayava rogagrasta ho jAtA hai| Alasya, pramAda, darda, anutsAha, becainI - ye saba jame hue viSa ke kAraNa hote haiN| Asana aura vyAyAma ke kAraNa isa viSa kA nirAkaraNa kiyA jAtA hai / Asana, vyAyAma Adi kriyAoM se viSa cU-cUkara mUtra se, mala se, pasIne se bAhara nikala jAtA hai aura taba rakta kA saMcaraNa sahaja ho jAtA hai| 56 zarIra kI sthUlatA yA bhArIpana ko miTAne ke lie prANAyAma acUka sAdhana hai / 'prANAyAmAt lAghavaM ' - prANAyAma se halkApana AtA hai| akar3ana - jakar3ana saba miTa jAtI hai| jo vyakti kevala recana yA bhastrikA kA prayoga karatA hai vaha anubhava kara sakatA hai ki usakA zarIra kitanA halkA ho jAtA hai / ina sArI dRSTiyoM se yaha Avazyaka hai ki dhyAna ke prayoga ke sAtha-sAtha anyAnya prayoga bhI cale / isase zArIrika aura mAnasika svAsthya prApta hotA hai / prApta praNAlI kI samagratA bahuvidha vikAsa ke lie bahuta Avazyaka hai I 'dhyAnAt pratyakSamAtmani' - dhyAna se sacAiyoM kA sAkSAtkAra hotA hai| bhItara meM jo kucha ho rahA hai, usakA patA cala jAnA dhyAna kA pariNAma hai| eka hai sAkSAtkAra aura eka hai usa sthiti meM cale jAnA jahA~ vicAroM kA pravAha banda ho jAe / yaha hai ekAgratA / lambI ekAgratA kA nAma hai samAdhi aura samAdhi kA pariNAma hai- anAsakti kA vikAsa / dhyAna ke ye vibhinna prayoga samagratA kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiM / prekSA ke sAtha anuprekSA kA bhI yoga hai| anuprekSA hai vikalpAtmaka, vicArAtmaka / anitya anuprekSA, ekatva anuprekSA, azaraNa anuprekSA Adi-Adi anuprekSAe~ bahuta mUlyavAn haiN| inake anuzIlana se AdataM vadalatI haiN| yadi bure svabhAva ko badalanA hai aura naye svabhAva kA nirmANa karanA hai, to hameM eka vikalpa cunanA hogA / vikalpa vaha hogA jo bure vikalpa ko tor3a sake ora usake sthAna para acche vikalpa ko abhirUr3ha kara ske| acchA vikalpa bure vikalpa ko naSTa kara detA hai / prekSA aura anuprekSA- donoM ke yoga se eka samagra prakriyA banatI hai| isa prakriyA meM vikalpa ko bhI sthAna hai aura nirvikalpa ko bhI sthAna hai| vicAra aura nirvicAra donoM ke lie sthAna hai| pravRtti aura nivRtti donoM svIkRta haiN| Asana,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ virodhAbhAsI jIvana praNAlI . 57 prANAyAma, vyAyAma Adi pravRtti hai aura dhyAna, kAyotsarga Adi nivRtti hai / yaha hai samagra pryog| prekSA-dhyAna kA prayoga samagra jIvana darzana hai| isameM AhAra kA viveka, vANI kA viveka, Asana kA viveka, pravRtti aura nivRtti kA viveka hai| isake dvArA jIvana kI samagra pravRttiyoM meM Aloka kI razmi upalabdha hotI hai| usase pUrA jIvana Alokita hotA hai| isake anuzIlana se hI zaktimaya, Anandamaya, caitanyamaya aura Alokamaya jIvana jIyA jA sakatA hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika sambandha aura sambandhAtIta cetanA sAmAjika sambandhoM meM taba taka pariSkAra sambhava nahIM hai jaba taka sambandhAtIta cetanA na jAga jaae| ekAntavAdI honA yA ekAMgI honA hameM bahuta pasanda hai| anekAnta meM hamArA vizvAsa bahuta kama hai| sarvAMgINa dRSTi se dekhanA aura pakSamukta hokara dekhanA hamane sIkhA hI nhiiN| satya taka pahu~cane kA ekamAtra mArga hai-anekAnta / anekAnta kA artha hai-pakSAtIta cetnaa| vaha kisI eka ke prati nahIM jhuktii| usase (anekAnta se) taTastha rahakara sAre pakSoM ko eka sAtha samanvita kara niSkarSa nikAlA jA sakatA hai| _ manuSya sambandha kI acchAI ke viSaya meM jAnate haiN| burAI ko ojhala kara dete haiN| ve sambandha kI burAI ke viSaya meM jAnate haiM, acchAI ko ojhala kara dete haiN| sambandhoM kI apanI acchAiyA~ haiM, upayogitA hai to unakI khAmiyA~ aura kamajoriyA~ bhI haiN| donoM bAteM spaSTa aura jJAta rahanI caahie| __ hamArA sabase pahalA sambandha rahatA hai-zarIra ke saath| 'zarIra merA hai'. isako koI asvIkAra nahIM kregaa| yadi ise koI asvIkAra karatA hai to vaha bolegA kaise ? khAegA-pIegA kaise ? yaha svIkAra karanA ki 'zarIra merA nahIM hai', aura phira usase satata kAma lete rahanA kauna-sI sacAI hai| jo kahatA hai 'zarIra merA nahIM hai' aura saba kucha zarIra se karatA jAtA hai loga use nirA mUrkha hI maaneNge| 'zarIra merA hai'-yaha bahuta spaSTa hai| aura 'zarIra merA nahIM hai'-yaha mAtra eka pUrva-mAnyatA ke rUpa meM svIkRta hai| jaba vyakti anuprekSA aura bheda-vijJAna kA prayoga karatA hai taba 'zarIra merA nahIM hai'-ise Alambana banAtA hai| para sAmAnyataH zarIra ke sAtha hamArA jo sambandha hai, use asvIkAra nahIM kara skte| zarIra merA hai'-ise mAnanA hI hogaa| yaha eka pakSIya svIkRti ulajhana meM DAla detA hai| hamane zarIra ke sAtha sambandha jor3a liyaa| aba zarIra jo nAca nacAtA hai vaise hI nAcanA par3atA hai| zarIra ko 'mere' se kaise alaga kiyA jAe ? bar3I samasyA paidA ho jAtI hai| sambandhoM kI sArI samasyAe~ isIlie paidA hotI haiM ki hama dUsare pakSoM ko nahIM jAnate / sambandhAtIta cetanA ko nahIM jaante| eka sUtra hai-jisake sAtha hamArA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 sAmAjika sambandha aura sambandhAtIta cetanA sambandha hai, usake sAtha hamArA sambandha nahIM bhI hai| anekAnta kA sUtra hai-asti aura nAsti, hai bhI aura nahIM bhI hai| yadi hama kevala asti ko-hai bhI ko hI svIkAreMge to ulajhana paidA ho jaaegii| sAtha-sAtha hameM yaha bhI svIkAranA hogA ki nAsti-nahIM bhI hai| zarIra merA hai' aura 'zarIra merA nahIM bhI hai| kyoMki yaha pacAsa varSa pahale banA hI nahIM thA aura pacAsa varSa bAda chUTa jAne vAlA hai| isa sthiti meM vaha merA kaise rahA ? isa pahalU para jaba hama socate haiM to A~khoM ke sAmane do sacAiyA~ tairane laga jAtI haiN| 'zarIra merA hai'-yaha bhI saca hai aura zarIra merA nahIM hai'-yaha bhI saca hai| ina donoM koNoM ko eka sAtha svIkAranA hI anekAnta hai, pAramArthika satya hai aura adhyAtma kI sAdhanA hai| maiM anekAnta aura adhyAtma kI sAdhanA ko alaga nahIM maantaa| AdhyAtmika sAdhanA se jisa darzana kA vikAsa hotA hai, vaha hai anekaant| AdhyAtmika sAdhanA ke binA anekAnta jIvana meM phalita nahIM ho sktaa| phira to vyakti AgrahI bana jAegA, eka hI bAta ko pakar3akara baiTha jaaegaa| isa duniyA meM do kheme haiN| eka khemA hai bhautikavAda kA aura dUsarA khemA hai adhyAtmavAda kaa| bhautikavAda kA Agraha hai ki isa duniyA meM jo kucha sAra hai, vaha padArtha hI hai| adhyAtmavAda kA Agraha hai ki jagat meM jo kucha sAra hai, vaha AtmA hI hai| donoM ekAMgI dRSTikoNa haiN| koI kitanA hI adhyAtmavAdI ho, bhautikatA ke binA usakA kAma nahIM calegA, padArtha ke binA usakA kAma nahIM clegaa| padArtha ko sarvathA chor3A nahIM jA sktaa| AtmA kA ekAnta Agraha bhI jaTilatA paidA karatA hai| Aja hI nahIM, prAcIna kAla meM bhI eka Agraha panapA thA ki dharma se saba kucha ho jAtA hai| prAcIna AcAryoM ne yahA~ taka likha DAlA prAjyaM rAjyaM subhagadayitA nandanA nandanAnAM, ramyaM rUpaM sarasakavitAcAturI susvaratvam / nIrogatvaM guNaparicayaH sajjanatvaM subuddhiH, kinnu brUmaH phalapariNatiM dharmakalpadrumasya / / -dharma kalpavRkSa hai| usake eka nahIM, aneka phala haiN| vistRta sAmrAjya, manojJa strI, acche lar3ake, susvara, sundara rUpa, rasapUrNa kavitA banAne kI kalA, cAturI, madhusvara, Arogya, guNoM kI samRddhi, sajjanatA aura subuddhi kitanA ginAU~, ye sArI dharma kI pariNatiyA~ haiN| eka ora dharma sikhAtA hai ki tyAga karo aura dUsarI ora sAmrAjya kI prApti aura bhoga dharma kA phala hai| eka ora dharma kahatA hai ki anAsakta raho, brahmacArI bano aura dUsarI ora sundara strI kA milanA dharma kA phala hai| kitanA virodhAbhAsa !
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ .60 samAja-vyavasthA ke sUtra lar3akA ho jAe to dharma kA phala aura lar3akI ho jAe to pApa kA phl| kitanI viDambanA ! patA hI nahIM calatA ki ye bhrAnti bharI loka-mAnyatAe~ kaise cala par3atI haiN| dhArmika loga kisa prakAra pravAha meM baha jAte haiM ! dhArmika loga bhI yaha mAna lete haiM ki saMsAra meM jo acchI vastue~ prApta hotI haiM, ve saba dharma ke kAraNa hI hotI haiN| becArA dharma kahIM kA nahIM rhaa| kyA padArtha kI upalabdhi hI dharma kI pariNati hai ? strI kI prApti bhI dharma se hotI hai aura brahmacArI bananA bhI dharma se hotA hai| strI-prApti aura strI-tyAga-donoM dharma se hote haiN| isase adhika aura kyA buddhi-sAdhya ho sakatA hai| ye sArI atyuktiyA~ haiN| dharma se vahI hogA, jo usase ho sakatA hai| dharma kI prakRti hai-tyAga aura saMyama / AcArya bhikSu ne dharma kI paribhASA kI-tyAga dharma hai aura bhoga adharma hai| paribhASA ho gii| kahIM jaTilatA nahIM hai| jIvana se jitanA-jitanA tyAga utanA-utanA dharma aura jitanA-jitanA bhoga utanA-utanA adhrm| gItA meM anAsakta-yoga aura niSkAma-karma kA sundara upadeza hai| kintu loga usakA bhI durupayoga karate haiN| maiMne eka bhAI se pUchA-are ! aisA kAma tuma karate ho ? vaha bolA-bilakula anAsakta bhAva se kara rahA huuN| merA isake sAtha koI lagAva nahIM hai| yaha hai anAsakta-yoga kA durupyog| vaha nahIM jAnatA ki anAsakta cetanA kaba-kaise jAgatI hai ? gItA meM anAsakti ke jAgaraNa ke aneka prayoga haiN| koI una prayogoM se gujaratA nahIM aura sIdhA anAsakta bana jAtA hai| vaha apanI tIvra Asakti kI Ar3a meM anAsakti kA upayoga karatA hai| vaha hai dharma kI viddmbnaa| dharma kI dhAraNA ke bAre meM pariSkAra kI AvazyakatA hai| dharma se saba kucha nahIM miltaa| dharma se padArtha kA yoga nahIM hotaa| kintu padArtha kA tyAga aura padArtha kA viyoga ghaTita hotA hai| jaba dharma aura adhyAtma kI cetanA jAgatI hai taba AdamI padArtha kI bhASA meM nahIM soctaa| vaha parigraha aura saMgraha kI bhASA meM nahIM soctaa| vaha aparigraha aura apadArtha kI bhASA meM socegA, tyAga kI bhASA meM socegaa| bahuta sAre loga marate dama taka padArtha kI bhASA meM hI socate haiN| __eka seTha saMnyAsI ke pAsa gyaa| seTha cAlAka thaa| usane apanI hoziyArI pradarzita karane ke lie saMnyAsI se kahA-mahAtman ! Apa to jagaha-jagaha ghUmate haiN| mere pAsa eka char3I hai| Apa use le jAe~ aura aise vyakti ko deM jo mahAmUrkha ho| saMnyAsI ne char3I le lii| pA~ca-chaha varSa bIta ge| eka dina saMnyAsI char3I lie usI seTha ke ghara phuNcaa| usane dekhA ki seTha mRtyuzayyA para par3A hai aura kucha hI samaya kA mehamAna hai| phira bhI vaha apane lar3ake se pUcha rahA hai-beTe ! usake udhAra
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika sambandha aura sambandhAtIta cetanA 61 ke rupaye Ae yA nahIM ? abhI tejI - mandI kaise hai ? tumane mAla becA yA nahIM ? usakA byAja mata cukAnA ? seTha inhIM bAtoM meM ulajhA jA rahA thA / saMnyAsI ne dekhA / vaha seTha kI zayyA para phuNcaa| seTha ne pahacAnate hue pUchA- mahAtman ! Apane char3I dI nahIM / kyA koI mahAmUrkha nahIM milA ? saMnyAsI bolA- yaha char3I aba maiM tumako de rahA hU~, kyoMki tumase bar3hakara mujhe koI mahAmUrkha nahIM milA / seTha bolA- maiM mUrkha kaise ? saMnyAsI ne kahA- marane jA rahe ho, mRtyuzayyA para par3e ho, na iSTa kA smaraNa kara rahe ho aura na paramAtmA kA bhajana kara rahe ho / gorakhadhandhe meM ulajha rahe ho| tumase bar3hakara mUrkha isa duniyA meM koI ho nahIM sktaa| yaha lo chdd'ii| padArtha sambandhI cetanA itanI pragAr3ha bana gaI hai ki vaha antima samaya taka bhI nahIM chUTatI / marate dama taka auSadhi lene kI tamannA, jIvita rahane kI tamannA banI rahatI hai| vaha jijIviSA use saba kucha karane ko bAdhya karatI hai / jo vyakti maranA sIkha letA hai vaha sambandhAtIta cetanA meM calA jAtA hai| bhagavAn mahAvIra ne jIne kI kalA batAI yA nahIM, unhoMne marane kI bahuta sundara kalA batalAI hai| jo vyakti mRtyu ke prati sAvadhAna hotA hai, acchI mauta se maranA cAhatA hai, vaha apane Apa sundara jIvana jItA hai| jo mRtyu kI cintA nahIM karatA, jo paNDitamaraNa yA samAdhimaraNa kI kAmanA nahIM karatA usakA jIvana kabhI zAntipUrNa, samAdhipUrNa nahIM ho sktaa| jIvana aura maraNa- donoM paraspara gu~the hue haiN| inako alaga-alaga kATakara hama dekha nahIM sakate, vyAkhyA nahIM kara sakate / hamAre jIvana kA aisA kauna-sA kSaNa hai jo jIvana kA kSaNa hai aura mauta kA kSaNa nahIM hai| AdamI jaba se janmA taba se maranA prArambha kara diyA / ise pAribhASika zabdAvalI meM kahA jAtA hai - 'AvIcimaraNa' / eka hotA hai- mAraNAntika maraNa / yaha antima mRtyu hai / AvIcimaraNa kSaNa-kSaNa meM hone vAlA maraNa hai / jIvana aura mRtyu kA kSaNa alaga nahIM hai / car3hane aura utarane kI sIr3hiyA~ do nahIM hotiiN| jina sIr3hiyoM se car3hA jAtA hai unhIM sIr3hiyoM se utarA jAtA hai| jina sIr3hiyoM se utarA jAtA hai unhIM sIr3hiyoM se car3hA jAtA hai| kevala ArohaNa aura avarohaNa kA antara hai / jIvana aura maraNa meM bhI koI antara nahIM hai| jIvana kA eka sambandha hai / isake viSaya meM hamArI mUrcchA hai| hama kevala sambandha ko hI jAnate haiM, visambandha ko nahIM jAnate / zarIra, jIvana aura padArtha ke sAtha sambandha hama jAnate haiM / merI mA~, mere pitA - yaha sambandha to hai hI / yadi itanA hI mAnakara baiTha jAte haiM aura sambandhAtIta cetanA ko gauNa kara dete haiM to samasyA paidA ho jAtI hai| yadi
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra sambandhAtIta cetanA bhI sAtha-sAtha vikasita ho ki 'yaha merI mA~ hai' aura 'merI mA~ nahIM hai', 'ye mere pitA haiM' aura 'mere pitA nahIM haiM' to samasyAe~ kama hoMgI / sambandha kI cetanA aura sambandhAtIta cetanA- donoM sAtha-sAtha calanI caahie| tabhI AdamI sukha aura zAnti se jI sakatA hai| jaba kevala sambandha kI cetanA hI rahatI hai taba pitA putra ko aura putra pitA ko, bhAI bhAI ko tathA pati patnI ko aura patnI pati ko kaSTa dene meM nahIM hicktii| yahA~ taka ki eka-dUsare ko hatyA karane tathA daNDita karane meM bhI hicakicAhaTa nahIM hotaa| pitA putra ko mAra DAlatA hai aura putra pitA ko mAra DAlatA hai| bhAI bhAI kI hatyA kara detA hai / yaha saba ghaTita hotA hai - samvandhAtIta cetanA ko na jAnane ke kaarnn| isalie donoM dRSTiyA~ spaSTa raheM ki merA pitA hai aura merA pitA nahIM hai / yaha anekAntadRSTi yA sApekSadRSTi rahatI hai aura koI anucita vyavahAra eka-dUsare ke prati ho jAtA hai to kaSTadAyI nahIM hotA / vaha vyakti baukhalAtA nahIM, kyoMki vaha jAnatA hai ki isa duniyA meM aisA honA Azcarya nahIM hai| yadi aisA vyavahAra na ho to Azcarya ho sakatA hai / bAta samApta ho jAtI hai| jaba taka sambandhAtIta cetanA kA vikAsa nahIM hotA taba taka eka choTI-sI bAta para bhI bhayaMkara Aveza A jAtA hai aura AdamI bure se burA kArya kara letA hai / 62 Apa adhyAtma ko vyartha na smjheN| yaha adhyAtma kI cetanA jIvana kI saphalatA kI cetanA hai| isase bodha milatA hai aura sAre vyavahAra acche bana jAte haiN| jo vyakti AdhyAtmika nahIM hotA vaha vyakti saphala vyavahAra karane vAlA bhI nahIM hotA, vyavahAra ke kSetra meM bhI vaha pichar3a jAtA hai / adhyAtma bar3e se bar3A bodhadAtA hai / bodha milane para samAdhAna mila jAtA hai| / sUtra bambaI ke eka bhAI ne AcArya tulasI se guru-dIkSA lii| guru-dIkSA kA eka haiM- "maiM kisI bhI paristhiti meM AtmahatyA nahIM kruuNgaa|" kucha varSa bIte / aisI paristhiti AI ki vaha vyakti Atma hatyA karane kA nizcaya kara samudra para calA gyaa| vaha samudra meM chalA~ga lagAne vAlA hI thA ki guru-dIkSA kI smRti ho AI / 'maiM AtmahatyA nahIM karU~gA' - yaha sUtra usake mastiSka meM cakkara lagAne lagA / vaha tatkAla vahA~ se lauttaa| Aveza zAnta ho gayA / paristhiti ne mor3a liyaa| vaha marane se baca gyaa| do-tIna bAra usake sAmane AtmahatyA kI paristhiti AI aura guru-dIkSA ne use bacA liyaa| usa sUtra ne usake lie sthirIkaraNa kA . kAma kiyaa| dharmasaMgha meM 'sthavira' kI vyavasthA hotI hai| sthavira kA kAma hotA hai| saMyama meM asthira hone vAle ko punaH sthira karanA, punaH saMyamamArga meM ArUr3ha kara denA /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika sambandha aura sambandhAtIta cetanA 63 eka kahAnI hai| sabhI kharagoza ekatrita hue| unhoMne socA - sabhI loga hamako satAte haiM / hama idhara se udhara aura udhara se idhara bhAgate-phirate haiM / yaha bhI koI jIvana ? isase to acchA hai ki hama pAsa vAle tAlAva meM jAe~ aura DUbakara mara jaaeN| hamArA jIvana vyartha hai / ve saba tAlAba ke pAsa phuNce| unake padacApa sunakara tAlAba ke kinAre baiThe hue meDhaka pAnI meM kUda ge| aba sabhI kharagoza jala samAdhi lene kI taiyArI karane lge| usI samaya eka bUr3he kharagoza ne kahA- dekho ! hamane pUrI bAta nahIM socii| hamane yahI mAnA hai ki hama sabase choTe prANI haiM aura isIlie hameM jIne kA adhikAra nahIM hai| para dekho, ye meDhaka hamase kitane choTe haiN| ye bhI jI rahe haiN| hama kyoM mareM ? AtmahatyA kyoM kareM ? sabakA nirNaya badala gayA, sabhI daur3ate-uchalate cale gae / kharagozoM ko sthavira mila gyaa| bodhapATha dene vAlA, sthira karane vAlA mila gayA aura ve saba pUrvavat sthira ho ge| adhyAtma sthiratA lAne vAlA mahattvapUrNa bodhapATha hai / adhyAtma kA sUtra hai - sambandhAtIta cetanA kA jaagrnn| anagAra kA artha hai - vaha vyakti jo ghara chor3a cukA hai arthAt saadhu| isakA eka vizeSaNa hai - saMjogA vippamukka- jo sabhI saMyogoM se mukta ho jAtA hai, sambandhAtIta cetanA jAga jAtI hai, vaha hotA hai anagAra / saMyogamukti kA artha hai-sambandhAtIta cetanA kA vikaas| jaba taka yaha cetanA nahIM jAgatI taba taka saMyogoM se mukta nahIM huA jA sakatA, koI anagAra nahIM bana sakatA, ghara kA tyAga nahIM kara sakatA / eka prazna hotA hai ki isa yuga meM tRSNA kA bahuta vikAsa huA hai| isakA upacAra kyA hai ? tRSNA kI vRddhi meM AnuvaMzikatA kA bahuta bar3A hAtha hai| yaha saMskAra virAsata se prApta hai| usakA pratikAra kaise ho - yaha cintana kA viSaya banatA hai / pratikAra kA sUtra hai - sambandha aura sambandhAtIta cetanA kA samanvaya / donoM kA jAgaraNa sAtha-sAtha ho / yadi kevala sambandhoM kI cetanA hI jAgrata hotI hai to jIvana meM dhokhA aura chalAvA hI prApta hotA hai / isIlie vyakti ko jitanI jarUrata hotI hai sAmAjikatA aura sAmAjika sambandhoM kI, utanI hI jarUrata hai AdhyAtmikatA kI, dhArmika cetanA kI aura samvandhAtIta cetanA kI / parantu AdamI eka pakSa ko gauNa kara detA hai aura dUsare pakSa meM AkaMTha DUba jAtA hai| AdamI mAnatA hai ki abhI dharma karane kI koI AvazyakatA nahIM hai| yaha jIvana.... ke lie anivArya bhI nahIM hai| yaha to avakAza meM karane ke lie hai| aisA socakara vaha sAmAjika sambandhoM ko, svArthapUrNa sambandhoM ko prAthamikatA detA hai / isa dRSTikoNa meM parivartana AnA caahie| dharma bUr3hoM yA nikammoM kA karma nahIM hai / yaha
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra jIvana kI anivAryatA hai / yaha mAnasika zAnti aura saphalatA kA sUtra hai| AdamI vibhinna prakAra ke sambandhoM ke tApa se jala rahA hai| use zAnti kI AvazyakatA hai| usakI prApti ke lie sambandhAtIta cetanA kA anubhava karanA hogaa| sambandha aura sambandhAtIta yA saMyogAtIta cetanA-donoM kA santulita vikAsa honA cAhie / sambandha kevalapadArtha yA parivAra ke sAtha hI nahIM hotA; vaha apane bhItara ke sAtha bhI hotA hai| AdamI kA parigraha ke sAtha sambandha hotA hai / parigraha do prakAra kA hai - bAhya aura Abhyantara / bAhya parigraha nau prakAra kA hotA hai / aura Abhyantara parigraha caudaha prakAra kA hotA hai / krodha, mAna, mAyA, lobha- ye sAre Abhyantara parigraha haiM / inake sAtha AdamI samvandha banAe baiThA hai| inake sAtha itanA gaharA sambandha ho gayA hai ki vaha anyAnya parigrahoM ko chor3a sakatA hai para inako nahIM / inake sAtha gaharA sambandha hai / yahI sambandha phUTa-phUTakara bAhara AtA hai| jaba taka Antarika sambandha - Antarika parigraha aura bAhara kA sambandha - bAhara kA parigraha-ina donoM ke viSaya meM sambandhAtIta cetanA kA pariSkAra nahIM hotA taba taka samasyA kA samAdhAna nahIM ho sktaa| AdamI aura sArI cintAoM ko chor3akara sabase pahale apanA samAdhAna khoje| isake lie yahI karanA hogA ki bhItara ke samvandha kama kie jAe~, bAhara ke sambandha bhI kama kie jAe~ aura sambandha se pare kI cetanA ko vikasita kiyA jaae| jahA~ 'merA hai' - yaha cetanA hai to 'merA nahIM hai' - vAstavika cetanA hai| ina donoM kA samanvaya kiyA jAe to bahuta bar3A samAdhAna mila sakatA hai isase / samasyAe~ sulajheMgI, mAnasika ulajhaneM kama hoMgI. vyavahAra kuzala aura mRdu banegA, kalaha kama hoMge aura 'nyAyAlaya zaraNaM gacchAmi' kI bAta chUTa jAegI / 64
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika cetanA aura dharma machalI pAnI meM jItI hai| pAnI ke binA usake jIvana kI kalpanA nahIM kI jA sktii| vyakti samAja meM jItA hai| samAja ke binA vyakti ke vyaktitva kI kalpanA nahIM kI jA sktii| bhASA, sabhyatA, saMskRti Adi jitane bhI viziSTa guNa haiM, ve samAja meM panapate haiN| yadi kisI vyakti ko samAja se sarvathA alaga rakhA jAe to vaha yA to rAmU bher3iyA banegA yA kevala miTTI kA lodhaa| vaha aura kucha bana hI nahIM sktaa| hamAre do rUpa haiN| eka hai vyakti kA rUpa aura dUsarA hai samAja kA ruup| vyakti kA vyaktitva naSTa nahIM hotA, vaha samAja ke sAtha rahatA hai| para usakA jo samAja kA rUpa hai, vaha usake vyaktitva kA nirmANa karatA hai| Aja eka prakAra se vyakti kI apekSA samAja kA rUpa jyAdA hai, isalie sAmAjika cetanA kA prazna bahuta mUlyavAn hai| jaba taka sAmAjika cetanA nahIM jAgatI, vyakti kA bhI mUlya nahIM hotaa| isalie sAmAjika cetanA kA jAgaraNa bahuta apekSita hotA hai| sAmAjika cetanA kyA hai, isa para hameM vimarza karanA hai| jaba AdamI 'sva' se haTakara 'para' taka calatA hai, taba vaha sAmAjika bana jAtA hai| sAmAjika cetanA kA eka mahattvapUrNa sUtra hai-prsprtaa| AcArya umAsvAti ne likhA hai-'parasparopagraho jIvAnAma'-jIvoM kA lakSaNa hai-eka-dUsare ko sahArA denA, Alambana denaa| samAja banatA hai parasparAvalambana ke AdhAra para, pArasparika sahayoga ke AdhAra pr| paurANika kahAnI hai| asuroM ne eka bAra indra ke pAsa jAkara zikAyata kI ki Apa devoM kA pakSa lete haiN| indra ne kahA-aisA to nahIM hai, isakA nirNaya karane ke lie indra ne devoM aura dAnavoM ko bhoja ke lie nimantraNa diyaa| donoM bar3I saMkhyA meM upasthita hue| indra ne kahA-bhoja eka zarta ke sAtha hogaa| do-do vyakti Amane-sAmane baittheNge| donoM ke hAtha khapatriyoM se ba~dhe hue rheNge| aisI avasthA meM bhojana karanA hogaa| pahale dAnavoM kA nambara aayaa| sabake hAtha bA~dha die gae aura unheM bhojana karane ke lie kahA gyaa| ve vaise hI baiThe rhe| niyamita samaya para binA bhojana kie uTha ge|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra devoM kI bArI aaii| unake bhI hAtha bA~dha die ge| kucha dera taka ve asamaMjasa meM baiThe rhe| phira eka upAya suujhaa| ba~dhe hue hAtha apane mu~ha kI ora to nahIM mur3ate, para sAmane vAle ke mu~ha taka to pahu~cate hI haiN| deva eka-dUsare ko kavala dene lge| pUrA bhojana kara niyamita samaya para uTha ge| indra ne dAnavoM se kahA-batAo ! pakSapAta kisane kiyA ? jisameM parasparatA hotI hai, jo dUsaroM ko khilAnA jAnatA hai, vaha deva hotA hai| jisameM parasparatA nahIM hotI, vaha dAnava hotA hai| deva aura dAnava meM antara hI kyA ? jo svArthI hotA hai, jo svayaM khAnA jAnatA hai para khilAnA nahIM jAnatA, vaha dAnava hotA hai| jo svayaM khAnA jAnatA hai aura dUsaroM ko tilAnA bhI jAnatA hai, vaha deva hotA hai| mahAn rAjanItijJa cANakya ne likhA hai-jo svayaM khAnA jAnatA hai aura dUsaroM ko khilAnA bhI jAnatA hai vaha vyakti rAjanIti meM saphala ho sakatA hai| jo svayaM khAnA jAnatA hai, vaha kabhI saphala nahIM hotaa| __ samAja kI divyatA kA lakSaNa hai-paarspriktaa| dharma kI cetanA jAge binA samAja kI cetanA bhI pUrI nahIM jaagtii| samAja ke lie tIna bAteM apekSita haiM-(1) svArtha mukti, (2) parasparatA, aura (3) ahiNsaa| samAja banatA hai ahiMsA ke AdhAra pr| ahiMsA kI cetanA jAge binA samAja kA nirmANa nahIM hotA hai| yadi hiMsA kI cetanA vAloM kA samAja banatA hai to hiMsaka pazuoM kA hI samAja bnegaa| para Aja taka banA nhiiN| machaliyoM kA samAja bana jAtA, para banA nhiiN| jahA~ bar3I machalI choTI machalI ko khA jAtI hai, vahA~ samAja nahIM bana sktaa| samAja ke lie pahalI zarta hai-ahiNsaa| jisa dina manuSya ne ahiMsA ko samajhA, usI dina se usakA samAja bananA zurU huaa| ahiMsA ke binA samAja bana nahIM sktaa| samAja kI nIMva meM ahiMsA barAbara kAma karatI hai| ahiMsA kI cetanA jitanI vikasita hotI hai| utanI hI sAmAjika cetanA vikasita hotI hai| jahA~-jahA~ ahiMsA kI cetanA kama hotI hai, vahA~-vahA~ sAmAjika cetanA kA bhI hAsa ho jAtA hai| vaha mUrchita ho jAtI hai| bhAratIya itihAsa se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki jaba-jaba ahiMsA kI bAta bhulA dI gaI, taba-tava samasyAe~ aura kaThinAiyA~ ubharI haiM, rakta-krAntiyA~ huI haiN| Aja bhI bhraSTAcAra karane vAle, anaitikatA karane vAle, dUsaroM ko Thagane vAla, krUra vyavahAra karane vAle ahiMsA kI upekSA karate haiN| usakA pariNAma yaha hotA hai ki samAja meM vicchaMkhalatA panapatI hai, rakta-krAnti kI sambhAvanA bar3ha jAtI hai| aisA huA hai Ara aisA hogaa| aura hotA rhegaa| jaba AdamI krUra bana jAtA hai, dUsaroM kI nirantara upekSA karatA jAtA hai tava samasyAe~ paidA hotI haiN| Aja ke tathAkathita dhArmika samAja meM bhI karuNA sUkha-sI gaI hai,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika cetanA aura dharma krUratA aura nirdayatA bar3hI hai| usakA pratyakSa pramANa hai-khAne kI vastuoM meM milaavtt| jisameM thor3I-sI bhI sAmAjika yA ahiMsA kI cetanA ho to kyA vaha khAne kI vastuoM meM milAvaTa kara sakatA hai ? kabhI nahIM kara sktaa| kyA vaha davAiyoM meM milAvaTa kara sakatA hai ? kabhI nhiiN| kyA vaha tela meM jaharIlA padArtha milA sakatA hai, jisase ki hajAroM AdamI rogagrasta bana jAe~ ? kabhI sambhava nhiiN| sAmajika cetanA aura dharma kI cetanA-donoM kA gaharA sambandha hai| jaba inako bhulA diyA jAtA hai taba samasyA paidA hotI hai| sAmAjika cetanA ke jAgaraNa kA eka mahattvapUrNa sUtra hai-ahiMsA aura karuNA kA vikaas| isa bindu para donoM kA sambandha jur3a jAtA hai| AdamI itanA svArthI hotA hai, itanA chalAvA aura pravaMcanA karane vAlA hotA hai ki kucha kahA nahIM jA sktaa| samAja ke vikAsa kA eka sUtra hai-sNvednshiiltaa| yahI dharma kA sUtra hai| saMvedanazIlatA kA artha hai-svayaM vaisA anubhava krnaa| jaisA vyavahAra tuma apane sAtha nahIM cAhate, vaisA vyavahAra dUsaroM ke sAtha mata kro| jisa vyavahAra se tumheM priyatA yA apriyatA kI anubhUti hotI hai, vaise vyavahAra se dUsare ko priyatA aura apriyatA kA anubhava hotA hai| isalie jaisA tumhArA priyatA yA apriyatA kA saMvedana hai, vaisA hI tuma samAja ke sAtha anubhava kro| yaha saMvedanazIlatA dharma kA sUtra hai, sAmAjika cetanA kA sUtra hai| jo vyakti samAja ke prati jitanA saMvedanazIla hotA hai, utanA hI vaha samAja ko lAbha pahuMcAtA hai| jisa samAja meM saMvedanazIlatA nahIM rahatI aura vyakti ke mana meM yaha bhAvanA kAma karatI hai ki 'maiM pIyA, merA bailA pIyA, phira cAhe kuA~ Dhaha par3e-vahA~ sAmAjika cetanA nahIM jaagtii| samAja kA artha kevala ekatrita ho jAnA nahIM hai| samAja ekasUtratA se jur3A huA hai| ekasUtratA kA mUla AdhAra hai-sNvednshiiltaa| jisa samAja ke sadasya eka-dUsare kI pIr3A kA anubhava karate haiM, kaThinAiyoM kA anubhava karate haiM, vahIM vAstava meM samAja banatA hai| jahA~ pratyeka vyakti kevala apanI cintA karatA hai, vahA~ samAja kaise banegA ? vaha to kevala haDDiyoM kA DhA~cA mAtra hai| zarIra meM ekasUtratA hotI hai prANa kii| prANa hotA hai to zarIra ke sabhI avayava sAtha milakara kAma karate haiM, sabakA ThIka saMcAlana hotA hai| prANa ke nikala jAne para kevala asthiyoM kA DhA~cA mAtra raha jAtA hai| saMvedanazIlatA ke abhAva meM samAja bhI korA asthiyoM kA DhA~cA mAtra raha jAtA hai| vaha svastha cetanAvAn samAja nahIM bntaa| sAmAjika cetanA ke jAgaraNa ke lie saMvedanazIlatA ko jagAnA bahuta jarUrI hai| hamArI saMvedanazIlatA jaage| hama parAI samasyA yA pIr3A ko apane meM dekheN|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra kI samAja-vyavasthA mahAvIra dharma ke tIrthaMkara the| ve rAjya ke zAstA nahIM the| unhoMne dharma kA pratipAdana kiyA-eka muni ke lie bhI aura eka gRhastha ke lie bhii| samAja aura ghara kA tyAga karane vAlA muni bhI unakA anuyAyI banA aura gRhastha ke lie bhI eka AcAra-saMhitA banAI, pUrNa AdhyAtmika aura aantrik| adhyAtma ke kSetra meM itanI mahattvapUrNa aura vyavasthita saMhitA abhI taka dekhane meM nahIM aaii| usa AcAra-saMhitA meM kucha vilakSaNatA hai aura usake AdhAra para samAja kI samagra vyavasthA banatI hai| yaha nahIM kahA jA sakatA ki adhyAtma ke AdhAra para samAja kI vyavasthA cala sakatI hai| samAja vyavasthA ke pIche zAsana hotA hai, daNDa kA bhaya hotA hai aura daNDa kI zakti hotI hai| mahAvIra ke pAsa na koI zAsana thA, na rAjya sattA kA sahArA thA aura na daNDa kI shkti| samAja kI vyavasthA karanA unakA viSaya bhI nahIM thaa| samAja sthAyI mUlyoM ke AdhAra para calatA hai| koI bhI samAja kevala sAmAjika mUlyoM ke AdhAra para apane mUlya ko banAe nahIM rakha sktaa| bhagavAna mahAvIra ne aise sthAyI mUlyoM kA pratipAdana kiyA jo samAja ke lie AdhArabhUta bana jAte haiN| ve AdhArabhUta tattva sAta haiM 1. abhaya, 2. anAkramaNa, 3. vizvAsa yA AzvAsana, 4. sAmaMjasyapUrNa vikAsa, 5. parigraha kI samyak vyavasthA, 6. samAnatA, 7. visrjn| bhagavAna mahAvIra ne 12 vratoM kA pratipAdana kiyaa| adhyAtma samAja-vyavasthA kA sthAyI tattva hai, traikAlika satya hai| cAhe koI bhI vyavasthA ho-prajAtAntrika praNAlI, sAmyavAdI praNAlI yA anya koI bhI praNAlI, ye sAta tattva pratyeka ziSTa samAja ke lie anivArya haiN| - jahA~ abhaya aura anAkramaNa kI bAta nahIM hotI vahA~ samAja cala nahIM sktaa| sabase pahalI zarta hai abhy| jitane hiMsaka jAnavara haiM unakA samAja nahIM bnaa| bana bhI nahIM sakatA kyoMki ve eka-dUsare se bhaya khAte haiN| manuSya kA samAja tabhI banA jaba unameM pahale abhaya kA vikAsa huaa| abhaya ke lie anAkramaNa
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra kI samAja-vyavasthA jarUrI hai / anAkramaNa hogA tabhI abhaya kA vikAsa hogA / samAja vyavasthA kA mUla tantra hai -ahiMsA / ahiMsA kA artha hai - abhaya kA vikAsa aura anAkramaNa kA vikAsa / yaha jaMgala kA kAnUna hai ki eka zera dUsare prANiyoM ko khA jAtA hai| eka bar3I machalI choTI machalI ko khA jAtI hai, yaha samudra kA kAnUna hai| jahA~ bhaya hotA hai vahA~ samAja nahIM banatA / samAja bane aura cale, samAja vyavasthA sthAI rahe, usake lie do anivArya zarteM haiM-abhaya aura anAkramaNa / ina donoM kA samuccaya hai ahiMsA / jo rASTra paraspara yuddha karate haiM ve hI rASTra yuddha ke bAda paraspara anAkramaNa sandhiyA~ karate haiM / yuddha ke binA bhI anAkramaNa kI sandhiyA~ hotI haiN| eka-dUsare para AkramaNa nahIM karegA, kisI kA apaharaNa nahIM karegA, ye sandhiyA~ hotI haiM, isalie ki samAja zAnti ke sAtha raha sake / zAnti samAja kA AdhAra hai / zAnti kA AdhAra hai anAkramaNa aura abhaya kI bhAvanA kA vikaas| gRhastha kI AcAra-saMhitA kA pahalA sUtra mahAvIra ne diyA ahiMsA / yaha samAja vyavasthA kA * sabase majabUta AdhAra mAnA jAtA hai| I dUsarI bAta hai vizvAsa / paraspara vizvAsa hotA hai tabhI samAja banatA hai / vizvAsa ke binA samAja nahIM bntaa| hajAroM-hajAroM ghara eka-dUsare se saTe hue haiN| aisI dIvAra banI huI hai ki eka-dUsare ko lA~ghakara AyA-jAyA jA sakatA hai paraspara vizvAsa rahatA hai aura usI ke AdhAra para kAma calatA hai, dukAneM calatI haiM, kArobAra calatA hai| vizvAsa ke lie do bAteM jarUrI haiM- satyaniSThA aura sAmAjikatA - satya aura acaurya / jahA~ corI hotI hai vahA~ vizvAsa nahIM hotA 1 jahA~ jhUTha bolA jAtA hai vahA~ vizvAsa nahIM hotaa| jaba koI kisI ko naukara rakhatA hai sabase pahale dekhatA hai ki yaha corI to nahIM karatA, jhUTha to nahIM bolatA / ye do bAteM pahale dekhatA hai / jahA~ ye do bAteM hotI haiM to koI kisI ko naukara rakhatA bhI nahIM hai / 66 eka bAra tIna AdamI eka sAtha yamarAja ke ghara phuNce| usa dina yamarAja kA janma-dina manAyA jA rahA thA / yamarAja ne kahA- 'bhAI ! Aja tuma Ae ho aura Aja merA janma dina hai| tuma kyA cAhate ho ?' eka ne kahA- 'maiM ratnoM kA vyApArI hU~, jauharI hU~ aura bahuta sAre ratna kharIde haiN| dukAna aise hI par3I hai| mana hai ki phira calA jAU~ aura apanI dukAna meM jAkara baiThUM aura kucha aura ratnoM kI vyavasthA kruuN| aura kucha nahIM caahtaa|' dUsare se pUchA - 'tuma kyA cAhate ho ?' vaha bhI bar3A vyApArI thaa| udhAra kAphI bAkI thaa| usane kahA- 'maiM to mara gayA aura yahA~ A gyaa| mana hai ki vApasa jAU~ aura jitanA bAkI hai usakI ugAhI karU~ aura rupayA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 samAja-vyavasthA ke sUtra dukAna meM jamA kara duuN| pUrI dukAna ko rupayoM se bharA dekhanA cAhatA hU~ aura kucha nahIM caahtaa|' tIsare se pUchA- 'tuma kyA cAhate ho ?' tIsarA cora thaa| usane kahA- 'hujUra ! maiM to aura kacha nahIM caahtaa| ina donoM kA sahI-sahI patA batA diijiegaa|' cora kA nAma sunate hI donoM ghabarA gae aura bole-'ava hama vahA~ jAkara bhI kyA kareMge ?' samAja meM vizvAsa caahie| samAja kA eka AdhAra banatA hai vizvAsa / vizvAsa ke binA samAja cala nahIM sktaa| acaurya Ara satya-ye donoM aNuvrata vizvAsa utpanna karane vAle haiN| brahmacarya vizvAsa paidA karatA hai| kisI mahilA kA Aparezana ho rahA thaa| mahilA ne DaoNkTara se kahA-'DaoNkTara ! narsa ko bhI yahA~ bulA lo|' DaoNkTara ne kahA- 'kyA tumheM mujha para vizvAsa nahIM hai|' mahilA bolI- 'mujhe to vizvAsa hai, para mare pati ko mujha para vizvAsa nahIM hai, isIlie narsa ko bulA lo|' brahmacarya bhI bahuta vizvAsa paidA karane vAlA hai| jisake indriya-saMyama hotA hai usakA samAja meM vizvAsa hotA hai yaha nahIM hotA to koI usakA bharosA nahIM krtaa| ye tIna brahmacarya, satyaniSThA aura acaurya-ye samAja ke lie AdhArabhUta banate haiM apanI vizvasanIyatA ke kaarnn| eka aura mahattvapUrNa bAta he parigraha kI samyag vyvsthaa| jahA~ samAja meM parigraha kA santulana hotA hai, vahata U~cAI aura nIcAI hotI hai, vahA~ vyavasthA gar3avar3A jAtI hai| yaha koI sAmyavAda kA sUtra nahIM hai| parigraha kA utpAdana aura vitaraNa kA santulana karanA yaha bahuta prAcIna vyavasthA rahI hai| eka AdamI itanA apane adhikAra meM le lenA cAhatA hai jitanA nahIM lenA cAhie, jisase samAja meM krUratA phaila jAe ! yaha cintana hajAroM-hajAroM varSa purAnA rahA hai| yaha zrAvaka kI AcAra-saMhitA kA pA~cavA~ vrata hai-icchA kA parimANa, icchA kA saMyama karanA, use sImita karanA, jo vyakti apanI icchA para apanA niyantraNa nahIM karatA vaha samAja ke lie khataranAka bana jAtA hai| hamArI isa pRthvI para 4-5 araba AdamI rahate haiN| usameM 5 arava AdamiyoM kA peTa bharane kI kSamatA to hai para eka AdamI kI icchA ko bharane kI kSamatA usameM nahIM hai| kitanA bar3A Azcarya hai ! jo araboM vyaktiyoM kA peTa bhara sakatI hai kintu eka vyakti kA peTa nahIM bhara sktii| usa sthiti meM yaha sUtra bahuta mahattvapUrNa bana jAtA hai ki icchA kA saMyama na karanA, use niyantrita karanA, usakA parimANa krnaa| ye pA~ca aNuvrata samAja ke lie AdhArabhUta banate haiN| jisa samAja meM ye sthAyI nahIM hote vaha samAja vikAsazIla samAja nahIM ho sktaa| bhagavAn mahAvIra
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra kI samAja-vyavasthA 71 ne AcAra-saMhitA meM sAmayika mUlyoM kI carcA nahIM kii| sAmayika mUlya parivartanazIla hote haiM, badalate rahate haiN| unheM sthAyitva nahIM diyA jA sktaa| jahA~ parivartanazIla vyavasthA ko zAzvata kA rUpa diyA jAtA hai vahA~ samasyAe~ utpanna hotI haiM aura unakA samAdhAna nahIM hotaa| sAmayika vyavasthAoM ke AdhAra para kabhI bhI zAzvata kA nirNaya nahIM kiyA jA sakatA aura zAzvata niyama ke AdhAra para sAmayika vyavasthAoM ko nahIM tolA jA sktaa| vrata kI AcAra-saMhitA meM do vrata aura adhika mUlyavAn haiN| eka hai-'bhoga-upabhoga kI sImA' aura dUsarA hai-'anarthadaNDa kI sImA' / Aja kI sabase bar3I samasyA hai anarthadaNDa / vartamAna yuga meM anAvazyaka hiMsA bahuta ho rahI hai, anAvazyaka saMgraha bahuta ho rahA hai, anAvazyaka utpAdana bahuta ho rahA hai, anAvazyaka vikraya bahuta ho rahA hai| bahuta bar3I samasyA hai anAvazyaka utpAdana aura anAvazyaka bhoga / peTa bharane ko roTI nahIM, itanI garIbI, dUsarI ora prasAdhana kI sAmagrI kA pryog| kyA phrija ke binA kAma nahIM cala sakatA ? kyA lipisTika ke binA kAma nahIM cala sakatA ? kyA prasAdhana kI sAmagrI ke binA kAma nahIM cala sakatA ? kyA sAja-sajjA ke binA kAma nahIM cala sakatA ? eka bhAI ne batAyA ki makAna to bana gayA hai aba use pharnisDa karanA hai| usameM 12 lAkha rupaye lgeNge| kevala sAja-sajjA ke lie 10 lAkha rupaye ! jahA~ hajAroM-hajAroM logoM ko jhoMpar3I bhI prApta nahIM hotI vahA~ kevala sAja-sajjA ke nAma para karor3oM rupaye caahie| yaha anAvazyaka hiMsA, anAvazyaka saMgraha vigraha paidA karatA hai samAja meN| isa anAvazyaka vyaya se samAja kI vyavasthA caramarA jAtI hai| hiMsA, aparAdha, corI, DakaitI, AkramaNa, upadraviyoM kA tAMtA jo vanA huA hai, usake pIche samAja kI avyavasthA bhI eka bahuta bar3A kAraNa hai| vyaktigata bhoga kI lAlasA itanI bar3ha gaI, vyaktigata bhoga itanA bar3ha gayA ki vyakti akaMlA khAnA cAhatA hai, akelA bhoganA cAhatA hai aura jahA~ akele khAne, akele bhogane kI bAta hogI vahA~ samAja meM pratikriyA hue binA raha nahIM sktii| ___ mahAmAnya cANakya ne kauTilya arthazAstra meM likhA hai ki jo rAjA, jo zAsaka aura jo bar3A vyApArI yA bar3A AdamI akelA roTI khAnA jAnatA hai vahA~ vidroha hogA, hatyAe~ hoNgii| khAtA bhI hai, aura dUsaroM ko khilAtA hai, vahA~ kabhI vidroha nahIM hogaa| rAjanIti kA eka bar3A sUtra hai-svayaM khAnA aura dUsaroM ko khilaanaa| samAja meM jo svArthavAdI manovRtti bana gaI, svayaM bhoga karanA, apane Apako ezo-ArAma meM rakhanA, eka-eka vivAha maNDapa meM 10-10 lAkha rupaye mAtra
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 samAja-vyavasthA ke sUtra sajAvaTa meM kharca kara denA, phira cAhe par3osI ko do jUna roTI bhI khAne ko na mile, vahA~ samAja-vyavasthA lar3akhar3A jAtI hai aura vahA~ nizcita hiN.|| hotI hai, nizcita pratikriyA hotI hai, krAntiyA~ hotI haiN| bhagavAn mahAvIra ne sUtra diyA-vyaktigata bhoga kI sImA kro| mahAvIra ke jo zrAvaka bane, cAhe Ananda thA, cAhe dUsarA thA, tIsarA thA sabake bhoga kI sImA kA vrata thaa| Ananda itanA bar3A vyavasAyI, itanI sampadA phira bhI niyama itanA kaThora ki eka taulie se jyAdA apane lie dUsarA tauliyA kAma meM nahIM luuNgaa| hara bAta kI siimaa| apane bhoga kI siimaa| jahA~ kaThora niyantraNa hotA hai vahA~ samAja kI vyavasthA. acchI calatI hai| hindustAna ke itihAsa meM sabase pahalA vyakti thA candragupta, jisane itane bar3e sAmrAjya kA vistAra kiyaa| kisa AdhAra para kiyA ? cANakya pUre sAmrAjya kA nirmAtA aura candragupta ke sAmrAjya kA saMcAlaka thaa| vaha zaktizAlI vyakti thaa| vaha kaise rahatA thA, Apako patA hai ? mudrArAkSasa meM eka citra khIMcA hai| vaha eka jhopar3I meM rahatA thaa| usake koI vizAla koThI nahIM thii| jhoMpar3I meM kyA thA ? do cAra upale, kucha suvidhaaeN| eka bAra yUnAna kA rAjadUta AyA, vAtacIta karane lagA, taba dIyA jala rahA thaa| bAta pUrI ho gaI to dIyA bujhA diyA aura apanA kAma zurU kiyA to dUsarA dIyA jalA liyaa| dUta ne pUchA-'mahAmAnya ! yaha kaise ? eka dIyA bujhAyA aura dUsarA dIyA jlaayaa| cANakya ne kahA-'itanI dera meM rAjya kA kAma kara rahA thaa| ataH rAjya ke tela se dIyA jala rahA thA, aba to apanA kAma kara rahA huuN| ataH apanA dIyA jalA rahA huuN|' jahA~ vyaktigata bhoga kA saMyama nahIM hogA, bhoga kI sImA nahIM hotI vahA~ svastha samAja vyavasthA kA nirmANa nahIM ho sktaa| jahA~ asIma bhoga nahIM hotA vahA~ anAvazyaka hiMsA bhI nahIM hotii| AdamI kitanI anartha hiMsA karatA hai| Aja vAtAvaraNa hI aisA bana gayA ki kahanA bhI acchA nahIM aura kahe vinA rahA bhI nahIM jaataa| kahanA acchA nahIM lagatA, isalie ki sArA samAja kara rahA hai| bar3I vicitra bAta hai| eka vaijJAnika kisI bImArI para prayoga karatA hai to 70-70 hajAra meDhaka mAra DAlatA hai| eka AdamI ko svastha rakhane ke lie kitane meMDhaka, kitane cUhe aura kitane bandara mAre jAte haiM ? kitanA karuNa dRzya hai, kitanI karuNa kahAnI hai ? aisA lagatA hai ki anartha-hiMsA ke bAre meM koI cintana rahA hI nhiiN| meDhaka marate haiM, cUhe marate haiM, bandara marate haiM aura gAe~ maratI haiM to kyA AdamI ko mArane kI vRtti nahIM jAgegI ? kahate haiM ki
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra kI samAja-vyavasthA 73 AtaMkavAdiyoM ne itane AdamiyoM ko mAra ddaalaa| amuka jagaha lar3AI ho gii| krAnti huI aura raktapAta ho gyaa| zarIra meM sArA saMskAra to raktapAta kA hI jA rahA hai to phira AdamI AdamI ko kyoM nahIM mAregA ? anartha-hiMsA hogI to phira hiMsA kA itanA vistAra hogA ki AdamI ko AdamI mAre binA raha nahIM sktaa| bhagavAn mahAvIra ne sUtra diyA-anartha-hiMsA mata kro| utanI hiMsA AdamI kie binA nahIM raha sakatA jo jIvana calAne ke lie anivArya hotI hai| para yaha mAna liyA ki AdamI ke lie jo kiyA jAe, vaha saba kiyA jA sakatA hai| bhagavAn mahAvIra ne eka sthAI mUlya diyA thA 'anarthadaNDa virati'-anAvazyaka hiMsA kA parityAga, anAvazyaka bhoga kA prityaag| usameM bar3e kArakhAne kA svAmitva aura bar3e hiMsaka vyApAroM kA varjana apane Apa A gyaa| vikendrita artha-vyavasthA yaha samAja-vyavasthA kA mahattvapUrNa sUtra thaa| jisakA punaroccAraNa mahAtmA gA~dhI ne bhI kiyA thaa| isakA mUla AdhAra bhagavAn mahAvIra kI samAja-vyavasthA meM prApta hai| alpa Arambha, alpa hiMsA aura alpa parigraha, isakA matalaba hai vikendrita arth-vyvsthaa| mahAvIra ne eka aura mahattvapUrNa bAta kahI, vaha hai, zastroM para niyntrnn| yaha niHzastrIkaraNa kA mahattvapUrNa sUtra hai| mahAvIra kI AdhyAtmika samAja-vyavasthA meM calane vAlA vyakti na to zastroM kA nirmANa hI karegA aura na zastroM kA saMyojana hI kregaa| yaha niHzastrIkaraNa kI bAta saMyukta rASTra saMgha ke nirmANa ke bAda kI bAta nahIM hai, dUsare mahAyuddha ke bAda kI bAta nahIM hai, 2502 varSa pahale kI bAta hai|| ina vratoM ke bAda sAdhanA kA eka vrata diyA, vaha hai samAnatA kI sAdhanA kA vrt| isa vyavasthA meM calane vAle vyakti ke lie pratyeka dina samatA kI sAdhanA karanI jarUrI hai| antima bAta hai-visrjn| isakA artha hai-atithi saMvibhAga karanA, apane svAmitva ko chodd'naa| aba prazna rahA ki kyA aisA koI samAja banA ? uttara hogA-nahIM bnaa| vyakti to saikar3oM bane aura hajAroM bane, para samAja nahIM bnaa| kyoM nahIM banA ? yaha samAja kI prakRti ke anukUla bAta nahIM hai| samAja banatA hai niyantraNa ke saath| itanA mAnasa prabuddha nahIM ki manuSya adhyAtma ko svIkAra kara le| bauddhika vikAsa to hai| buddhi hamezA niyantraNa ko mAna letI hai para aicchika niyantraNa yA AtmAnuzAsana ko nahIM maantii| yaha buddhi kI apanI durbalatA hai| isalie samAja to nahIM bana sktaa| isa vyavasthA ne samAja kI antara AtmA ko avazya prabhAvita kiyA hai| 2500 varSa kA hI itihAsa dekheN| samAja vyavasthA ke AdhArabhUta tattva ye hI mAne gae haiN|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata kA abhiyAna aura sAmyavAda 'anuttaraM sAmyamupaitI yogI'-yogI anuttara sAmya ko pAtA hai| sAmya kA prayoga bahuta prAcIna kAla se calatA A rahA hai| jainoM kI bhASA meM ahiMsA aura samatA eka hai| lAbha-alAbha, sukha-duHkha, jIvana-mRtyu, nindA-prazaMsA aura mAna-apamAna meM jo sama rahe, vahI ahiMsA kI ArAdhanA kara sakatA hai| rAga-dveSa AvegAtmaka vRttiyA~ haiN| inase pare rahane kA jo bhAva hai, madhyasthatA hai, vahI sAmya hai| gItA meM 'samatva' kA yoga kahA gayA hai| sAmyavAda Aja ke dalita-mAnasa kA priya zabda hai| kucha loga sAmyavAda se ghabarAte bhI haiN| dillI meM AcAryazrI se eka vyakti ne pUchA- 'kyA bhAratavarSa meM sAmyavAda AegA ?' AcAryazrI ne kahA-'Apa bulAe~ge to AegA, nahIM to nhiiN|' uttara sIdhA hai| kArya ko samajhane ke lie kAraNa ko samajhanA caahie| sAmyavAda kA kAraNa hai-puuNjiivaad| do-sau varSa pahale pU~jIvAda isa artha meM rUr3ha nahIM thA, jisa artha meM Aja hai| 1761 meM bhApa kA AviSkAra huaa| usake sAtha-sAtha pU~jIvAda aayaa| isase pahale yAtAyAta ke sAdhana alpa vega vAle the| saMgraha ke sAdhana sulabha nahIM the| sahajabhAva se vikendrita sthiti thii| vASpa-yuga ne yantra-yuga kA rUpa liyaa| vartamAna yuga yantra-yuga hai| isa yuga meM yAtAyAta ke sAdhana vegavAn bane aura banate jA rahe haiN| vizva simaTa gyaa| yantroM dvArA kArya hone lgaa| kArya karane kI kSamatA manuSyoM se haTakara. mazInoM meM A gii| pU~jI kA saMgraha sulabha ho gyaa| vyakti-vyakti ke pAsa jo sampatti thI, vaha kucha hI vyaktiyoM ke pAsa calI gii| sahaja hI do varga bana gae-pUMjIpati aura mjduur| pahale bar3e nagara kama the, gA~va adhik| miloM ne gA~voM ko khAlI kiyaa| nagaroM kI AvAdI bar3ha gii| hajAroM majadUra eka sAtha kAma karane lge| isa paristhiti se unheM milane, saMgaThita hone aura varga banAne kA avasara milA / varga-saMgharpa kA bIja jar3a pakar3a gyaa| pU~jIvAda kA pariNAma hai-vekArI yA utpAdana kI kRtrima aavshyktaa| manuSya kA kAma yantra karane lage taba hajAroM kA jIvana sAdhana eka vyakti ke pAsa
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata kA abhiyAna aura sAmyavAda 75 A gyaa| eka dhanI aura hajAroM bekAra ho ge| saMgharSa kI jar3a majabUta ho gii| vahI Age jAkara sAmyavAda ke rUpa meM phalita huii| purAne pUMjIpatiyoM kI dhAraNA yaha thI ki yaha paramparA isI prakAra calatI rhegii| pU~jIpati aura majadUra usI prakAra bane rheNge| mArksa ne isa dRSTikoNa se bhitra vicAra prastuta kiyaa| vaha dvandvAtmaka bhautikatA kahalAtA hai| usake anusAra yaha vizva parivartanazIla hai| mUlAvasthA meM virodhI tattva samaveta rahate haiN| jisa samaya jisakI pravalatA hotI hai, usa samaya vaha vyakta ho jAtA hai| eka ke bAda dUsarI avasthA AtI hai, dUsarI ke vAda tiisrii| dUsarI avasthA pahalI kA vipariNAma aura tIsarI vipariNAma kA vipariNAma hotI hai| yaha krama calatA rahatA hai| pahale pUMjIvAda AyA, bekArI bar3hI, zopaNa huaa| zopaNa saM kSobha utpanna huA-pU~jIvAda kA DhA~cA lar3akhar3Ane lgaa| pratikriyA ke rUpa meM sAmyavAda ko janma milaa| Arthika dRSTi se sAmyavAda kA svarUpa utpAdana aura vitaraNa meM samAyA huA hai| ina para vyaktigata svAmitva na ho, yahI hai sAmyavAda kA Arthika dRssttikonn| kucha purAne dArzanikoM ne kahA hai-sampatti para vyaktigata svAmitva na ho| kintu sampatti kA vitaraNa kaise kiyA jAe, yaha unhoMne nahIM btlaayaa| isalie Aja ke cintaka use dArzanika sAmyavAda kahate haiN| mArksa ne sampatti ke vitaraNa kI vyavasthita paddhati btlaaii| isalie usakA sAmyavAda. vaijJAnika sAmyavAda kahalAtA hai| usane eka sImA taka sampatti ke vaiyaktika-prabhutva ko rASTrIya prabhutva ke rUpa meM badala diyaa| ___aNuvrata kA abhiyAna vaiyaktikatA se rASTrIyatA kI ora nahIM hai| vaha asaMgraha kI ora hai| yaha Arthika samasyA kA samAdhAna nahIM hai, kintu artha ke prati hone vAle AkarpaNa ko tor3ane kI prakriyA hai| loga kahate haiM, aparigraha kA upadeza hajAroM varSoM se cala rahA hai, para sthiti meM koI antara nahIM aayaa| tarka sahI hai| vaijJAnika sAmyavAda ke dvArA samAja kI artha-vyavasthA meM jo parivartana AyA hai, vaha aparigraha ke upadeza se nahIM A sakA hai| isakA kAraNa donoM kA bhUmikA-bheda hai| sAmyavAda kA uddezya hai-samAja ke arthatantra kA parivartana aura aparigraha kA uddezya hai-vyakti kI AtmA kA parizodhana yA padArtha-saMgraha kI mUrchA kA unmuuln| inakI prakriyA bhI eka nahIM hai| sAmyavAdI artha-vyavasthA, rAjya-zakti ke dvArA hotI hai aura AtmA kA parizodhana vyakti ke hRdaya parivartana se hotA hai| artha-vyavasthA sAmAjika ho sakatI hai, para AtmA kA zodhana vaiyaktika hI hotA hai| saMkSepa meM kahA jAe to parigraha bhoga-tyAga kA preraka hai aura sAmyavAda bhoga kI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 samAja-vyavasthA ke sUtra santulita vyavasthA kA preraka hai| aparigraha kI eka lambI paramparA hai, jise mAnya kara lAkhoM-karor3oM vyakti AkiMcanya kA vrata le cuke haiM aura usakA dhAgA Aja TUTA nahIM hai| sAmyavAda ne pUrNa asaMgraha kI ora kisI ko prerita kiyA ho, aisA nahIM lgtaa| __ artha-vyavasthA ke pariSkAra meM sAmyavAda yA usake pAzryoM ko chUtI huI dUsarI janatantra-praNAliyA~ saphala na huI hoM, aisA nahIM kahA jA sktaa| kintu isake dvArA mAnava kI AvegAtmaka vRttiyA~ pariSkRta huI hoM, aisA bhI nahIM kahA jA sktaa| vRttiyoM kA pariSkAra padArtha-saMgraha ko aniSTakara mAnane para hI ho sakatA hai| adhyAtmavAda isI dizA kA nAma hai| __ saMgraha kA mUla bhogavRtti meM hai| samAja kI jitanI vyavasthAe~ haiM, ve mAtrA-bheda se bhoga-vRtti ke pariSkAra haiN| artha-tantra usakA sAdhana hai| adhyAtmavAda kA mUla tyAga meM hai| saMgrahamAtra pApa hai, bhale phira vaha vaiyaktika ho yA saamaajik| jitanA parigraha utanA bandhana, jitanA bandhana utanA moha, utanI mithyA dhAraNAe~, yaha eka krama hai, jo manuSya meM bhaTakane kI tarka-buddhi paidA karatA hai| artha-tantra kI parikramA karane vAle sAre vAda bhautika-vikAsa ko vaijJAnika aura Atmika-vikAsa ko avaijJAnika mAnakara cala rahe haiN| pariSkRta artha-vyavasthA ne bhI saMgharSa kI dizA badalI ho, aisA nahIM lgtaa| vikAsa ko mApA jAtA hai padArtha se, zastra se, senA se| sAmAjika prANiyoM ke lie sAmAjika-vikAsa apekSita nahIM, yaha nahIM kahA jA sktaa| yaha bhI saca hai, parigraha se samAja kA bhautika-vikAsa nahIM hotaa| vaha AtmA ke vikAsa kA patha hai| sAmAjika jIvana ke lie bhautika-pakSa aura usakI samRddhi ke lie parigraha Avazyaka mAnA jAtA rahA hai| parigraha icchA hai, padArtha nhiiN| icchA jur3atI hai, vaha parigraha bana jAtA hai| icchA kA niyantraNa kiyA jA sakatA hai, padArtha kA nhiiN| sAmAjika prANiyoM ke lie aparigraha kA artha hai-icchA parimANa / jIvana-yApana ke do vikalpa haiM-mahA-Arambha aura mahA-parigraha tathA alpa-Arambha aura alpa-parigraha / Aja kI bhASA meM bar3A udyoga aura apAra saMgraha tathA choTA udyoga aura sImita saMgraha, udyoga ke kendrIkaraNa se arthatantra vikRta hotA hai| yaha vyAvahArika doSa hai| usakA AdhyAtmika doSa hai-bhogvRddhi| bhoga ke lie pracura parigraha cAhie aura usake lie bar3A udyog| yaha krama jIvana ke donoM (bhautika aura AdhyAtmika) pakSoM ko jaTila banAne vAlA hai| udyoga ke vikendrIkaraNa yA alpIkaraNa kA AdhAra alpabhoga hai| aNuvrata-Andolana kI AtmA bhoga-tyAga kA saMyama hai| isIlie yaha AdhyAtmika hai| bhArata kA mAnasa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata kA abhiyAna aura sAmyavAda 77 cirakAla se AdhyAtmika rahA hai| bhAratIya loga jo zAntipriya haiM, isakA kAraNa unakI AdhyAtmika paramparA hai| Arthika sAmya sukha-suvidhA ke sAdhana prastuta kara sakatA hai| AdhyAtmika sAmya zAnti yA mAnasika santulana kA sAdhana hai| pahale dhAraNAe~ badalatI haiM, phira vyvsthaa| paristhitiyoM kA parivartana hue binA manuSyoM kA parivartana nahIM hotaa| paristhitiyA~ naitikatA ke anukUla hotI haiM, manuSya naitika banatA hai| ve usake pratikUla hotI haiM, manuSya anetika banatA hai, yaha bahutoM kI dhAraNA hai| yaha paristhitivAda hai| bhautikavAda kA utkarSa isI dhAraNA se huA hai| aNuvrata-Andolana paristhitivAda kA pracAra nahIM krtaa| vaha AdhyAtmika hai, paristhitiyoM kI anukUlatA se usakA koI virodha nahIM hai| kintu unakI anukUlatA meM hI manuSya naitika raha sakatA hai-isa dhAraNA se virodha hai| manuSya paristhitiyoM kI upaja nahIM hai| usakA svatantra astitva hai| bhoga-vRtti se vaha durbala banatA hai, kaThinAiyoM ko sahana karane kI kSamatA naSTa ho jAtI hai, manuSya paristhiti se daba jAtA hai| AdhyAtmikatA kA praveza-dvAra hai-tyaag| tyAga se AtmA kA bala bar3hatA hai| Atma-bala kA matalaba hai-bhautika AkarpaNa kA abhAva / padArtha kA AkarSaNa manuSya meM dainya bharatA hai| padArtha kA AkarSaNa TUTatA hai, Atmabala kA sahaja udaya ho jAtA hai| Atmodaya kI dhAraNA meM paristhiti gauNa bana jAtI hai| ___ yaha saca hai, paristhiti kI pratikUlatA janasAdhAraNa ke lie eka prazna hai| kintu manuSya ko paristhiti kA dAsa banAkara use nahIM sulajhAyA jA sktaa| paristhiti ke rUpAntara se manuSya kI vRtti kA rUpAntara ho jAtA hai| vaha koI naitika vikAsa nahIM hai| sAmyavAdI artha-tantra meM eka prakAra kI anaitikatA miTa jAtI hai, para kyA anaitikatA ke sabhI prakAra miTa jAte haiM ? kyA usa vyavasthA meM aparAdha aura aparAdhI nahIM hote ? kyA rAjanaitika spardhA nahIM hotI ? ekatantra eka paristhiti paidA karatA hai, janatantra dUsarI / pU~jIvAda eka paristhiti paidA karatA hai, sAmyavAda duusrii| inameM naitikatA ke eka rUpa kA vikAsa hotA hai to usake dUsare rUpa kA vinAza bhI hotA hai| anaitikatA kA eka rUpa miTatA hai to dUsarA rUpa ubharatA bhI hai| yaha paristhitivAda kI dena hai| use mukhya mAnakara calA jAe to vaha rukegI nhiiN| AdhyAtmikatA paristhiti-nirapekSa hai| manuSya AtmA hai| usakI kSamatA asIma hai| vaha pratikUla paristhiti meM bhI naitika raha sakatA hai| aNuvrata-Andolana kA dhyeya hai-isa zraddhA ko jgaanaa| naitikatA-vikAsa kA prazna sAmAjika prazna hai| AdhyAtmikatA yadyapi vaiyaktika hotI hai, kintu AdhyAtmikatAhIna vyakti svatantra bhAva se naitika nahIM ho sktaa|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 samAja-vyavasthA ke sUtra isalie samAja ke samparka meM vaha naitikatA bana jAtI hai| naitikatA ke binA vyakti pavitra nahIM rahatA, itanA hI nahIM, kintu sAmUhika vyavasthA bhI nahIM Tika paatii| eka vyakti dUsare vyakti ke prati prAmANika na rahe, ImAnadAra na rahe, taba sandeha bar3hatA hai| sandeha se bhaya aura bhaya se krUratA bar3hatI hai| manovijJAna ke anusAra bhaya ke do pariNAma hote haiM-palAyana aura AkramaNa / adhikAMza lar3AiyA~, abhiyoga, AkramaNa aura yuddha bhaya ke kAraNa hote haiN| yadi manuSya naitika rahe to sahaja hI vizvAsa kA vAtAvaraNa paidA ho jaae| vartamAna kI vibhISikA aura zastra-nirmANa kI spardhA isalie to hai ki eka rASTra dUsare ke prati sandigdha hai, bhayabhIta hai aura krUratA anAyAsa bar3ha rahI hai| naitika-vikAsa ke binA isa pravAha ko rokA nahIM jA sktaa| vyApAra meM prAmANikatA rahe, milAvaTa na ho, kama taula-mApa na ho-ye naitikatA kI bahuta choTI bAteM haiN| naitikatA kA mUla yaha hai ki apane svatva ko vyApaka banAne kI vRtti na ho, dUsaroM ke adhikAroM ko har3apane kI ceSTA na ho| mUla balahIna ho rahA hai| isalie bahuta choTI bAteM bhayaMkara bana rahI haiN| yadi unakA mUla dRr3ha hotA to ina choTI-choTI bAtoM ko vrata kA rUpa dene kI AvazyakatA nahIM hotii| vrata saMyama hai| saMyama kA svarUpa vibhakta nahIM hotaa| vrata eka hI hai| vaha hai ahiNsaa| vaiyaktika sAdhanA meM ahiMsA kA abhitra rUpa hI prApta thaa| usakA sAmUhika AcaraNa huA taba usakI aneka zAkhAe~ nikliiN| vratoM kA vikAsa huaa| satya ahiMsA kA naitika pahalU hai| aparigraha usakA Arthika pahalU hai| acaurya aura brahmacarya usake sAmAjika pahalU haiN| yathArtha para pardA DAlane ke lie hiMsA kA prayoga hotA hai, taba vaha asatya kahalAtI hai| padArtha-saMgraha ke lie usakA prayoga hotA hai taba vaha parigraha kahalAtI hai| vAsanA kA rUpa le vaha abrahmacarya bana jAtI hai| corI kA prazna vikaTa hai| yuga rahA tarkavAda kaa| loga sAre masaloM ko tarka se hala karanA cAhate haiN| kahA jAtA hai-yuga badala gayA, samAja kI paristhitiyA~ badala giiN| badalI huI samAja-vyavasthA meM ahiMsA Adi vratoM kA koI upayoga nahIM rhaa| ve Aja avaijJAnika ho gae haiN| purAne jamAne meM eka vyakti ko cAhe jitanA dhana saMgraha karane kA adhikAra thaa| isalie usakI dhanarAzi kA lenA corI mAnA gyaa| vartamAna samAja-vyavasthA meM kisI bhI vyakti ke adhikAra niraMkuza nahIM haiN| Aja mAna liyA gayA hai ki dhana kA Avazyaka saMgraha kisI ke pAsa nahIM honA caahie| yadi koI kare to usakA dhana lUTa lenA caahie| yaha corI nahIM hai| corI hai-anAvazyaka saMgraha krnaa| ho sakatA hai-sAmAjika vyavasthA aura usakI mAnyatA ke parivartana ke sAtha corI kI paribhASA thor3I jaTila yA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata kA abhiyAna aura sAmyavAda vivAdAspada ho jAe / para usakA koI artha hI na rahe, yaha to taba taka sambhava nahIM, jaba taka sva vyaktitva jaisA adhikAra manuSya ko milA rahegA aura manuSya meM atRpti kA bhAva banA rahegA / corI parigraha kA hI eka rUpa hai| AkAMkSA hI manuSya ko kisI bahAne dUsare kI vastu lene ke lie prerita karatI hai / vaidhAnika DhaMga se vastu saMgraha karane meM manuSya ko mAyA nahIM karanI par3atI, isalie vaha saMgraha kI prakriyA kahalAtI hai aura avaidhAnika DhaMga se dUsaroM kI vastu lene meM mAyA kA jAla bichAnA par3atA hai, vicAra aura kArya kI sahajatA ko chipAnA par3atA hai, isalie vaha prakriyA corI kahalAtI hai / vastu kA saMgraha svayaM sadoSa hai, bhale phira vaha vaidhAnika DhaMga se ho yA avaidhAnika DhaMga se / vaidhAnika DhaMga se kie jAne vAle saMgraha ko chor3ane meM sAmAjika prANI apane ko asamartha pAtA hai, kintu avaidhAnika saMgraha ke lie manuSya ko bahuta hI nIce utaranA par3atA hai| isalie use ghRNita artha meM corI mAnA gayA aura saMgraha kI isa prakriyA se bacanA Avazyaka mAnA gayA / samAja ke tIna pahalU haiM-Arthika, rAjanItika aura naitika / jIvana kI AvazyakatAoM kI pUrti karane ke lie Arthika Ayojana, Arthika vyavasthA ke lie rAjanaitika saMgaThana aura jIvana kI uccatA ke lie naitika vikAsa Avazyaka mAnA jAtA hai| naitikatA kA srota AdhyAtmikatA hai| AdhyAtmikatA ke mAne haiM- AtmA kI anubhUti aura unake zodhana kA prayatna / yaha vaiyaktika vastu hai bAharI jagat meM vyakti sAmAjika banatA hai, antar-jagat meM vaha akelA hotA hai akelepana meM jo adhyAtma hotA hai, vahI do meM naitikatA bana jAtI hai| naitikatA adhyAtma kA pratibimba hai 1 1 / naitikatA kA akhaNDa rUpa hai - AdhyAtmikatA yA bhautika AkarSaNa meM mukti| vaha hai ahiMsA / ahiMsA aura AdhyAtmikatA eka hai, vaha zAzvata hai, deza aura kAla ke parivartana ke sAtha parivartita nahIM hotI / AdhyAtmikatA kA khaNDa rUpa hai-naitikatA / svarUpataH vaha bhI aparivartita hai, kintu prakAroM ke rUpa meM vaha parivartanazIla bhI hai / deza, kAla kI sthiti ke anusAra burAI ke prakAra badalate rahate haiN| burAI nayA rUpa letI hai, naitikatA kA rUpa letI hai, naitikatA kA rUpa bhI nayA ho jAtA hai / vAstava meM anaitikatA kA rUpa bhI eka hI hai / vaha hai hiMsA / hiMsA ke nae prakAra kA pratikAra karane ke lie ahiMsA kA nayA prakAra banatA hai| svarUpa na hiMsA kA badalatA hai aura na ahiMsA kA / pratyeka vyakti sukha cAhatA hai| sukha kA mUla hai - zAnti aura zAnti kA mUla hai- bhautika AkarSaNa se bcnaa| bhautikatA ke prati jitanA adhika AkarSaNa 76
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 samAja-vyavasthA ke sUtra hotA hai, utanA hI manuSya kA naitika patana hotA hai| padArtha, sattA, adhikAra aura bar3appana-ye bhautika yA bhautikatA se sambandhita haiN| unakI apekSAe~ bar3hatI haiM, Atmaupamya-buddhi miTa jAtI hai| prANI prANI meM yA manuSya manuSya meM samatA ke bhAva rahate haiM to krUratA nahIM bddh'tii| usake binA anaitikatA kA pakSa lar3akhar3A jAtA hai| manuSya-jIvana kA dUsarA pakSa rAgAtmaka hai| usase prerita hokara manuSya anaitika kArya karatA hai| jAtIyatA yA rASTrIyatA ke AdhAra para jo naitikatA kA vikAsa huA hai, usameM unakA svatantra mUlya nahIM hai| yaha jAti aura rASTra ke saMkucita prema para TikI huI hotI hai| vaha apanI sImA se pare ugra anaitikatA bana jAtI hai| jo vyakti apane rASTra ke hitoM ke lie dUsare rASTra ke hitoM ko kucalane meM saMkoca na kare, kyA use naitika mAnA jAe ? jAti, bhASA, prAnta aura rASTra-ye sAre samAnatA aura upayogitA kI dRSTi se banate haiN| manuSya jAti eka hI hai-vaha bAta bhulA dI hai| gore gore se prema karatA hai, aura kAle ko pazu se bhI gayA-bItA samajhatA hai| savarNa aura asavarNa hinduoM meM bhI aisA hI cala rahA hai| jAtIya aura rASTrIya pakSapAta bhI spaSTa hai| ye sthUla-dRSTi se acche bhI lagate haiN| loga una yoropiyanoM ko sarAhate haiM, jo adhika kImata dekara bhI apane dezavAsiyoM kI dUkAna se cIja kharIdate haiN| vahIM cIja sarI jagaha kama kImata se milane para bhI nahIM khriidte| ise rASTrIya-prema kA vikAsa mAnA jAtA hai| para hama thor3e-se gahare caleM to dikhegA ki yaha 'manuSya jAti eka hai' usakI viparIta dizA hai| isa koTi kI bhAvanAe~ hI ugra banakara saMgharSa aura yuddha ke rUpa meM phUTa par3atI haiN| apane adhikAra kSetra kA vikAsa ho, apanI jAti yA bhASA kI pragati ho, yaha bhAvanA yahIM taka sImita rahe to priyatA ko kSamya bhI mAnA jA sakatA hai kintu vaha priyatA dUsaroM ke lie apriya paristhiti paidA kara detI hai, vahA~ mAnava-jAti kI akhaNDatA vibhakta ho jAtI hai, isalie vaha prema bhI akhaNDa mAnavatA kI dRSTi se aprema hI hai aura usake AdhAra para vikasita hone vAlI naitikatA bhI svatantra mUlyoM kI dRSTi se anaitikatA hI hai| isalie aNuvrata Andolana kA yaha prayatna hai ki ceSTA karane se bhale hI phira dUsaroM kA ahita na ho, svayaM usI kA ahita hotA hI hai, isalie dUsaroM ke ahita kI ceSTA se bacA jAe, yaha AdhyAtmikatA hai| isake AdhAra para jo naitika-vikAsa hotA hai vaha kisI ke lie bhI khataranAka nahIM hotaa| yaha mAnava kI hI nahIM, kintu prANImAtra kI ekatA kI dizA hai| yaha vicAra jitanA dArzanika hai, utanA hI vaijJAnika hai| isakI prakriyA nizcita hai| itihAsa sAkSI hai ki jAti, bhASA, prAnta aura rASTra ko manuSya ne hI janma diyA aura Age jAkara usakI kRtiyA~ hI usake
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata kA abhiyAna aura sAmyavAda 81 lie abhizApa banIM-saMgharSa aura saMhAra kA kAraNa bniiN| rASTra aura kyA hai ? vyakti ke svArthoM kA vistAra-kSetra hai| parivAra meM svArthoM kA vistAra hone lagA aura vaha hote-hote rASTra taka hotA calA gyaa| yaha svArtha yA bhoga ke vistAra kI dizA hai| isI dizA meM antarrASTrIyatA kI bhAvanA bhI vizeSa mUlyavAn nahIM hai| AdhyAtmikatA isakI viparIta dizA hai| usakA svarUpa hai-svArtha-tyAga yA bhog-tyaag| apane hita ke lie, apanI zAnti ke lie svArtha aura bhoga kA saMyama karane se naitikatA kA vikAsa apane Apa hotA hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhogavAdI saMskRti aura sAmAjika sambandha bhinna-bhinna zabda haiM aura bhinna-bhinna vicaar| saMskRti bhI eka nahIM hai| preraNAe~ aura sambandha bhI aneka haiN| hama preraNA aura sambandha para vicAra kreN| hameM donoM ko eka sAtha dekhanA hogA ki manuSya kI maulika preraNAe~ kyA haiM aura unake AdhAra para sAmAjika sambandhoM kA kaisA nirmANa hotA hai ? hama pUrI saMskRti kA adhyayana kareM to jJAta hogA ki kisI bhI saMskRti ko kabhI vibhakta nahIM kiyA jA sktaa| bhaugolika sImAoM ko bA~dhA jA sakatA hai, kintu saMskRti kI vibhAjaka rekhAe~ nahIM bntiiN| vicAra itanA saMkrAnta hotA hai ki pUre jagat kI saMskRti eka bana jAtI hai| vAstava meM kAma kI preraNA aura artha kI preraNA se eka saMskRti kA vikAsa huaa| ise padArthavAdI saMskRti yA bhogavAdI saMskRti kahA jA sakatA hai| ___vyakti ko suvidhA aura sukha caahie| vaha padArtha se milatA hai| dhana hotA hai to saba kucha mila jAtA hai| caitanya aura tyAga parde ke pIche haiN| padArtha aura bhoga sAmane haiN| pratyakSa anubhava hotA hai ki padArtha se, bhoga se sukha mila rahA hai, sArI suvidhAe~ prApta ho rahI haiN| tyAga kA sukha kaba, kaise milegA, kauna jaane| vaha parokSa hai| caitanya kA anubhava kaba, kaise hogA, patA nhiiN| para padArtha aura bhoga kA anubhava to sabako hai| isameM anya pramANoM kI AvazyakatA nahIM hai| isameM sadA bhIr3a lagI rahatI hai| dhyAna kA mArga aisA nahIM hai| yaha ajJAta dizA kI ora le jAne vAlA mArga hai| yahA~ bhIr3a kaise ho sakatI hai ? yadi koI kahe ki yahA~ svarNa banAne kI vidhi sikhAI jA rahI hai to bahuta bar3I bhIr3a laga sakatI hai| yadi yaha kahA jAe ki yahA~ caitanya kA anubhava karAyA jAtA hai to virala vyakti hI upasthita rheNge| loga kaheMge caitanya kA anubhava bakavAsa hai, vyartha hai| padArtha ke bhoga se pratyakSa lAbha hotA hai, yaha saba jAnate haiN| para yaha bhI jAna lenA cAhie ki dhyAna aura tyAga kA lAbha bhI parokSa nahIM hai, pratyakSa hai, para vaha kaThinAI se samajha meM AtA hai| kala kI hI ghaTanA hai| zivira kI eka bahina ne Akara kahA- 'mujhe lagabhaga
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhogavAdI saMskRti aura sAmAjika sambandha do varSoM se nIMda nahIM A rahI hai| sone kA prayAsa karatI hU~ taba burI-burI kalpanAe~ AtI haiM, vicAra Ate haiN| bahuta kaSTa se rAta gujaratI hai| aneka upacAra kie para koI upacAra saphala nahIM huaa| usa bahina ko prekSA sAdhikA kAntA surANA ne kAyotsarga karAyA aura sAtha hI sAtha anuprekSA kA prayoga bhI btaayaa| prAtaH pUchane para vaha bahina bolI- 'Aja do varSoM meM pahalI bAra nIMda lI hai / bahuta vizrAma milaa| aba maiM pratidina kAyotsarga aura anuprekSA kA prayoga karatI rahU~gI / ' kyA yaha pratyakSa lAbha nahIM hai ? bhogavAdI saMskRti aura padArthavAdI saMskRti ke pIche kAma, artha aura svArtha kI balavatI preraNA rahatI hai| bhAratIya RSiyoM ne yahA~ naI dhArA kA pravartana kiyA jisameM paramArtha aura tyAga kI preraNA hai / svArtha vyakti ko nIce le jAtA hai / paramArtha vyakti ko Upara uThAtA hai / unnati ke lie paramArtha kI preraNA bahuta jarUrI hai / jahA~ na svArtha hai, na parArtha hai, para hai kevala paramArtha - yaha vikAsa kA srota hai| paramArtha kI preraNA ke sAtha svArtha vighaTita nahIM hotA, kintu vaha sadhatA hai| paramArtha aura svArtha- donoM sadhate haiM / jahA~ paramArtha kI preraNA hotI vahA~ svArtha sAmAjika sambandhoM meM tanAva paidA karatA hai| sabhI tanAva svArtha se hI utpanna hote haiN| Aja ke pArivArika aura sAmAjika sambandhoM ko dekheM, kyA ve madhura haiM ? Apa unameM racapaca gae, isalie ve madhura lagate haiM, para ve haiM bahuta viSama / zAdI hotI hai to pati-patnI kA aura donoM parivAroM kA jitanA madhura sambandha honA cAhie vaha nahIM rahatA / kucheka praznoM ko lekara zAdI se pahale hI khatarA ho jAtA hai aura zAdI ke bAda to usameM aura adhika viSa ghula jAtA hai| donoM parivAroM meM tanAva A jAtA hai aura usa tanAva kI Aga meM yuvatiyoM ko jhulasanA par3atA hai aura aneka bAra mauta kA varaNa bhI kara lenA par3atA hai| rAjanayika daloM ke sambandhoM meM kitanA viSa ghulA huA hai, hama saba jAnate haiN| kisI bhI kSetra ko dekheM, vahA~ tanAva parAkASThA para najara aaegaa| isakA mUla kAraNa hai - bhogavAdI saMskRti, padArthavAdI saMskRti / jaba taka padArthavAdI dRSTikoNa rahegA taba taka mAnavIya sambandhoM meM, sAmAjika sambandhoM meM sudhAra nahIM kiyA jA sktaa| IrAna kA prasiddha zAha nauzerAM bahuta krUra zAsaka thaa| usakI krUratA se sArA deza vyathita thaa| kucheka mantriyoM ne eka prayAsa kiyA aura zAha kA dRSTikoNa badalane lgaa| dhIre-dhIre usakI krUratA dhula gaI aura vaha adhika mRdu aura nyAyapriya banane lagA | usake nyAya kI kahAniyAM sarvatra phaila gaIM / yaha camatkAra huaa| usane eka nayA mahala bnaayaa| usI ke pAsa eka bur3hiyA jhoMpar3I meM rahatI thii| usake rasoI kA dhuA~ mahala kI dIvAroM ko kAlA kara detA thA / bur3hiyA ke 83
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra pAsa gAya thii| vaha gobara krtii| Ane jAne vAloM ke paira gobara meM lipta ho jaate| kucha vyaktiyoM ne zAha ke pAsa zikAyata kI ki mahala ke pAsa se jhoMpar3I ko haTA diyA jaae| zAha ne bur3hiyA ko bulAkara kahA-'bur3hiyA ! tuma apanI jhoMpar3I kahIM anyatra banA lo| maiM tumheM isase bar3I jamIna de duuNgaa| bur3hiyA bolI- 'maiM to yahIM rhuuNgii| mere bApa-dAde bhI yahIM rahate the| kyoM jAU~ maiM ? samrAT ! maiM to apanI jhoMpar3I ke pAsa Apake mahala ko dekha sakatI hU~ aura Apa apane mahala ke pAsa merI jhoMpar3I ko nahIM dekha sakate ?' bAdazAha mauna aura stabdha raha gyaa| bur3hiyA ne Age kahA-'zAha ! merI eka bAta aura suna lenA, yadi Apane jabaradastI merI jhoMpar3I yahA~ se uThA dI to Apake rAjya kA satyAnAza ho jAegA, kyoMki sArI prajJA Apake viruddha ho jAegI, sabhI ApakA anartha socane lgeNge| yadi Apa merI jhoMpar3I ko yahIM rahane deMge to loga soceMge ki bAdazAha bhI bur3hiyA kI jhoMpar3I nahIM uThA sakA to hama prajA ke sAtha anyAya nahIM kara skeNge|' bAdazAha samajha gyaa| padArtha kA svabhAva hai ki vaha dUsare ko sahana nahIM kara sktaa| mahala vAlA jhoMpar3I ko sahana nahIM kara sktaa| jhoMpar3I vAlA yadi mahala ko sahana nahIM karatA hai to isameM Azcarya kI koI bAta nahIM hai, kyoMki usake mana meM eka pratikriyA hotI hI hai| usameM IrSyA aura pratispardhA jAge, yaha asvAbhAvika nahIM hai, kintu Azcarya taba hotA hai jaba mahala jhoMpar3I ko apane pAsa bane rahane meM sahana nahIM krtaa| IrSyA aura spardhA ne bhogavAdI saMskRti kA yaha rUpa hamAre sAmane prastuta kara ise prasthApita kara diyaa| isI ke kAraNa sAmAjika sambandhoM meM tanAva AtA hai| abhI maiMne par3hA thA ki jarmana ke kucha vizeSajJoM ne yaha mAnA hai ki IrSyA bahuta bar3I bImArI hai| pahale yaha mAnA jAtA thA ki IrSyA eka manobhAva hai, aba yaha bImArI ke rUpa meM svIkRta hai| unakA kahanA hai ki zarIra meM hone vAle aneka darda IrSyA ke kAraNa hote haiN| peTa meM, kamara meM, pITha meM, sira meM jo darda hotA hai, usakA mUla kAraNa hai iirssyaa| to tanAva paidA karane vAle manobhAva kevala mana ko hI rugNa nahIM banAte, zarIra ko bhI rogagrasta kara dete haiN| prAyaH darda kI cikitsA ke lie DaoNkTara auSadhiyA~ dete haiN| vaha miTatA nhiiN| miTe bhI kaise ? jaba vaha manobhAva janya hai| IrSyA paidA hotI hai mana meM aura ilAja hotA hai zarIra kaa| davA kahIM, darda kahIM ! ilAja kucha aura bImArI kucha ! yaha hai viparyAsa / zarIragata bImArI ho taba to auSadhi apanA kAma kare ? para bImArI hai mana kI aura ilAja calatA hai zarIra kaa| kabhI-kabhI aisA hotA hai ki zarIra kA sArA parIkSaNa karA lene para bhI bImArI hAtha nahIM lgtii| aba vaha kaise ThIka ho ? DaoNkTara kahatA hai parIkSaNa ke AdhAra '
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhogavAdI saMskRti aura sAmAjika sambandha para kahA jA sakatA hai ki kahIM kucha gar3abar3a nahIM hai, koI roga nahIM hai| para rogI roga bhoga rahA hai| aba kyA kiyA jAe ? rogI kA roga bhoganA ayathArtha nahIM hai aura DaoNkTara kA kathana bhI ayathArtha nahIM hai| yaha jaTila sthiti hai| isa jaTila sthiti meM yaha socane ke lie vivaza honA par3atA hai ki kucheka bImAriyA~ zarIra meM nahIM hotI, mana kI hotI haiM, manobhAvoM kI hotI haiM aura ye sAmAjika sambandhoM ke asantulana se paidA hotI haiN| jaba taka vyakti mRdu, Rju, IAmukta nahIM hotA taba taka sAmAjika sambandha svastha nahIM ho skte| sAmAjika sambandhoM kI asvasthatA mana, zarIra aura bhAvanA ko bhI asvastha banA detI hai| pahale bhAvanA bImAra hotI hai, phira mana aura phira zarIra bImAra hotA hai| isa sthiti meM kAraNa khojA jAtA hai petholaoNjI kI riporTa meM, vaha milegA kahA~ se ? bImArI kahIM dUsare sthAna para hai aura usakI khoja kahIM anyatra ho rahI hai| samAdhAna prApta kaise hogA ? DaoN. gAMgulI batA rahe the ki abhI taka kaiMsara ke jarsa pakar3a meM nahIM aae| DaoNkTara aura vaijJAnika isakI khoja meM haiM para ve abhI nahIM mila pAe haiN| yadi jarsa-kITANu mila jAte to unakA nizcita hI upacAra khoja liyA jaataa| para kITANu prApta nahIM haiM, isalie vaha acikitsya ho rahA hai| mAikroskopa kI jitanI kSamatA hotI hai, utanoM ko hI vaha dekha pAtA hai| kaiMsara ke kITANu bahuta sUkSma haiN| ve mAikroskopa kI pakar3a se bAhara haiM, ataH abhI taka koI upAya nahIM nikalA hai| hamArA jagat na jAne kitanA sUkSma hai| kevala sthUla ke AdhAra para kAma nahIM cltaa| mana atyanta sUkSma hai| cetanA usase bhI adhika sUkSma hai| hama sAmAjika sambandhoM ke sandarbha meM kevala sthUla se kAma nahIM le sakate / sthUla ke sahAre caleMge to samAdhAna nahIM mila skegaa| AcArya zubhacandra kA yaha pada bahuta mArmika hai-'sthUlAta sUkSma-sthUla se sUkSma kA Alambana lo| sthUla jagat se pare bhI eka sUkSma sattA hai, usakA Alambana lenA caahie| hamArA prasthAna jaise-jaise sthUla se sUkSma kI ora hogA, vaise-vaise satyoM kA, rahasyoM kA aura sArvabhauma niyamoM kA patA lagatA jAegA aura taba samasyAoM ko sulajhAne meM sahayoga milatA rhegaa| mAnavIya sambandhoM kI jaTilatA ko samajhanA sahaja nahIM hai| makAna kA nirmANa karate samaya IMToM ko, pattharoM ko vyakti ThIka-ThIka kara, tor3a-bhA~jakara phiTa biThA detA hai| isameM jyAdA kaThinAI nahIM hotii| para, AdamI ko phiTa biThAnA sarala nahIM hotaa| yaha cetanA bahuta bar3I samasyA hai| cetana socatA hai, cintana karatA hai, kalpanA karatA hai, tarka karatA hai, yaha usakA svabhAva hai| usameM krodha hai, svArtha hai, ahaM hai, kAma hai aura bhI na jAne usake bhItara kitanI-kitanI vRttiyA~ bharI haiN| ye hI samasyAe~ utpanna karatI haiN|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra maryAdA mahotsava ke samaya hameM cetanA kI samasyAoM kA bahuta sAmanA karanA par3atA hai / terApaMtha eka ke anuzAsana meM calane vAlA saM hai| usake sadasya cetanAvAn, manISI, tarkazIla aura bhAvanApradhAna haiN| unakI apanI samasyAe~ haiM aura AcArya ko una samasyAoM kA samAdhAna karanA par3atA hai| AcArya ko isakA gaharA anubhava hai| jaba kabhI maiM AcAryazrI kI sannidhi meM baiThatA hU~, yaha carcA cala par3atI hai ki caitanya meM sAmaMjasya biThAnA, tanAva ko dUra karanA, sabase kaThina kAma hai I I sAdhu-sAdhvI bana gae, para abhI vItarAga nahIM bane haiN| sAdhanA kara rahe haiN| unakA jIvana sAmudAyika hai, sAmAjika hai| isakA artha hai ki unheM sAtha meM jInA hai / sevA lenA hai, sevA denA hai| sAre kArya sApakSa haiM, paraspara meM jur3e hue haiN| isa sthiti meM sAre sambandha mRdu raheM, tanAvapUrNa na baneM, yaha apekSita hai / sambandhoM ko tor3A nahIM jA sakatA, nakArA nahIM jA sakatA, kyoMki sArA jIvana hI sApekSa jIvana hai / koI akelA raha nahIM sakatA, sAtha hI rahanA hotA hai / yaha sApekSatA hai| jahA~ sApekSatA hai vahA~ sambandha hai / prazna hai sambandha ho para tanAva na ho / tanAva bImAriyA~ paidA karatA hai| striyoM meM tanAva janita bImAriyA~ adhika hotI haiN| unameM ghuTana hotI hai| jaba vaha ghuTana bar3hatI hai taba bhUta dikhAI dene laga jAtA hai| miragI ke daure prArambha ho jAte haiM / sambandhoM meM tanAva na ho to bImArI nahIM ho sakatI / striyA~ adhika saMvedana karatI haiM, isalie sambandhajanita tanAvoM se unameM adhika bImAriyA~ hotI haiN| puruSa kama saMvedana karatA hai| vaha kama bImAra hotA hai| maryAdA mahotsava ke avasara para saikar3oM sAdhu-sAdhvI ekatrita hote haiM / AcArya unakI riporTa lete haiN| eka hotI hai likhita riporTa aura eka hotI hai maukhika riportt| isa maukhika riporTa ko hamArI bhASA meM 'pRcchA' kahA jAtA hai / eka-eka 'grupa' ko AcArya ke samakSa upasthita honA par3atA hai| AcArya unase pahalA prazna pUchate haiM- 'kaho, Apasa meM citta - samAdhi kaisI rahI ? itane varSoM ke bAda (eka, do, tIna yA pA~ca varSa ) Ae ho, Apasa meM manamuTAva to nahIM huA ? citta-samAdhi banI rahI ?' isake atirikta svAsthya, svAdhyAya, pracAra-prasAra, kSetra Adi ke viSaya meM pUchA jAtA hai| para pahalA prazna hotA hai citta ke svAsthya kA, pArasparika vyavahAra kI mRdutA aura saralatA kA / yadi citta-samAdhi nahIM rahI hai to isakA artha hai ki tanAva bana rahA hai / sambandhoM meM samatA aura komalatA nahIM rahI hai / isa samasyA ko samAhita karanA, una-una vyaktiyoM ko punaH sahI sthAna para . biThAnA, jahA~ unakI citta - samAdhi banI rahe, yaha kaThinatama kArya hai / jaba sAdhuoM ke grupa kI pRcchA hotI hai taba maiM aura AcAryazrI ke atirikta aura koI nahIM rahatA aura jaba sAdhviyoM ke grupa kI pRcchA hotI hai taba hama donoM aura sAdhvI 86
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhogavAdI saMskRti aura sAmAjika sambandha 87 pramukhA rahatI haiN| sambandhita grupa ke sAdhu-sAdhviyoM ke sivAya anya sAdhu-sAdhviyoM ko vahA~ nahIM rakhA jaataa| yaha pUchA ekAnta meM hotI hai| isa pRcchA meM AcAryazrI ko bahuta samaya lagAnA par3atA hai aura phira sAdhu-sAdhviyoM ke ucita sthAna kA gaharA cintana kara unheM phiTa karanA hotA hai| kisa sAdhu ko kisa sAdhu ke pAsa phiTa karanA ucita rahegA aura kisa sAdhvI ko kisa sAdhvI ke pAsa phiTa karanA ucita rahegA, isakA gaharA cintana karanA par3atA hai| isa cintana meM vyakti kI prakRti kA pUrA lekhA-jokhA kara lenA hotA hai| yaha sabase kaThina kArya hai| acetana ko kATa-chA~Takara phiTa kiyA jA sakatA hai, para cetana kI kATa-chA~Ta bar3I kaThina hotI hai| cetana meM paraspara sAmaMjasya sthApita karanA, tanAvoM ko dUra karanA, mAnasika sAmaMjasya biThAnA, bahuta bar3I samasyA hai| yadi isakA koI gura hameM mila jAe to mAnavIya sambandhoM meM sudhAra kiyA jA sakatA hai| aisA hone para pacAsa pratizata bImAriyA~ svataH nirasta ho jAtI haiM, mAnasika samasyAe~ bhI samAhita ho jAtI haiN|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-nirmANa ke do ghaTaka 1. vyakti kA samarpaNa duniyA meM sabase kaThina kAma hai nirmANa krnaa| nirmANa meM bhI sabase kaThina hotA hai vyakti kA nirmANa aura dRSTikoNa kA nirmaann| vyakti ke pAsa sva-nirmANa ke lie bahuta kama samaya bacatA hai| jodhapura nareza mAnasiMhajI ke pAsa eka caudharI ne Akara eka paisA pheMkA aura kahA-'mahArAja ! rAjya kA itanA hI haka hai| nareza dekhate raha ge| unhoMne socA, itanA hI haka kaise ? caudharI bolA- hujUra ! eka rupayA hama kamAte haiM to usameM se ATha AnA hAkima ko, cAra AnA paTavArI ko, do AnA kotavAla ko aura eka AnA caparAsI ko denA par3atA hai| pIche cAra paise bacate haiN| tIna paise hama rakhate haiM to eka paisA pIche bacatA hai, vaha sarakAra ke khajAne ke lie hai|' vyakti kI bhI yahI avasthA hai| usake pAsa tIna paise bacate haiM, zeSa dUsaroM ko denA par3atA hai| kisI ko ATha Ane, kisI ko cAra Ane aura kisI ko eka aanaa| eka rupayA AegA to ATha Ane vAsanAoM ko, cAra Ane AhAra kI lolupatA ko, do Ane vyartha kI bAtoM ko aura eka AnA Alasya aura pramAda ko denA par3atA hai| phira apane lie eka AnA bacatA hai| vyakti kA nirmANa kaise ho, bar3I kaThinAiyA~ haiN| vyakti apane lie kucha bhI nahIM bacA paataa| Ayurveda meM eka mArmika prasaMga AtA hai ki caraka ne 'rAjayakSmA' roga kI carcA kI usakI cikitsA batAne se pUrva unhoMne eka avataraNikA likhii| vaha mArmika hai| lagatA hai vaha avataraNikA Ayurveda grantha kI nahIM, kisI dharma-grantha kI hai| __ziSya ne pUchA-'gurudeva ! yaha rAjayakSmA roga kyoM hotA hai ? kaise hotA hai ?' guru ne kahA- eka bAra devatAoM aura maharSiyoM meM isa viSaya kI carcA clii| devatAoM ne marma batAte hue kahA, sabase pahale isa rAjaroga kI bImArI candradeva ko huii| usakA kAraNa thA ki rAjA candradeva ne 28 vivAha kie| vaha apane zarIra kI cintA chor3akara viSaya bhoga meM rata rahane lgaa| usakA sArI vIrya aura oja samApta
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-nirmANa ke do ghaTaka ho gayA aura vaha rAjaroga se grasta ho gyaa| sabase pahale yaha roga rAjA ko huA aura phira usakA saMkramaNa manuSyoM meM huaa| kathA kA niSkarSa yaha hai ki vAsanA aura Avega kI vRttiyA~ rAjayakSmA, kaiMsara Adi bar3I bImAriyoM ko janma detI haiN| inakA sahaja nirAkaraNa adhyAtma ke sUtroM se ho sakatA hai| isa dRSTi se dharma aura adhyAtma kevala pAralaukika yAtrA ke lie hI upayogI nahIM hai, kintu yaha vartamAna jIvana ko svAsthyaprada, Anandaprada aura zakti-sampanna banAne ke lie bhI upayogI hai| zAntipUrNa aura ojapUrNa jIvana jIne kA yaha apUrva vijJAna hai| vyakti isa vidyA se nirmita hokara samAja ke AdhAra ko sudRr3ha banA sakatA hai| vyakti se merA tAtparya hai tripadI-yuvaka, abhibhAvaka aura shikssk| ina tInoM kA samAhAra vyakti hai| Aja ke yuvA kI jo tasvIra banI hai, usameM kucha rekhAe~ bahuta ubharI haiM aura kucha aspaSTa haiN| vuddhi kI rekhA bahuta ubharI hai| usameM sataraMgI camaka-damaka dikhAI de rahI hai| usake sAtha tarka kI rekhA bhI ubharakara sAmane AI hai| tarka asahiSNutA ko janma detA hai| asahiSNutA vyakti ko AkrAmaka vanAtI hai| isa sthiti meM anuzAsana aura caritra kI rekhAe~ aspaSTa ho giiN| unake raMga phIke-phIke se laga rahe haiN| yaha tasvIra dUra se acchI lagatI hai, kintu pAsa se acchI nahIM bhI lgtii| Aja kA yuvA bauddhika dRSTi se bahuta samRddha huA hai| mAnasika aura bhAvanAtmaka dRSTi se vaha samRddha nahIM hai| isa ekAMgI vikAsa kA kAraNa kevala yuvaka nahIM, pUrA samAja hai| samAja kA ratha anuzAsana aura caritra ke pahiyoM ke bala para Age bar3hatA hai| para unake lie koI upakrama nahIM kiyA gyaa| anuzAsanahInatA aura caritra vikAsa kI kamI ke lie kevala yuvaka doSI nahIM abhibhAvaka aura zikSaka bhI yuvaka ke sAtha haiN| ___ mAnasika vikAsa aura bhAvanAtmaka vikAsa kI dizA ko udghATita kie binA anuzAsana aura caritra kA vikAsa nahIM kiyA jA sktaa| hamArI dRSTi meM vartamAna samasyA kA eka mahattvapUrNa pahalU hai-asantulana / bauddhika vikAsa aura bhAvanAtmaka vikAsa meM santulana sthApita kara samasyA kI jaTilatA ko kama kiyA jA sakatA hai| isa santulana kI sthApanA ke lie kevala yuvaka ke mAnasa ko badalane kI bAta paryApta nahIM hai| isake lie trikoNAtmaka abhiyAna apekSita hai| abhibhAvaka
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-vyavasthA ke sUtra badale, vyavasthA va paristhiti badale aura yuvaka kA mAnasa bdle| yaha parivartana kevala upadeza yA samajhAne-bujhAne se ho sakegA, yaha bhI sambhava nahIM hai / ise prayogAtmaka bhUmikA apanAkara hI sambhava kiyA jA sakatA hai| jIvana zailI ko badalane kA eka prayoga hamane nirdhArita kiyA hai| usakA nAma hai jIvana - vijJAna | usake dvArA vidyArthI yA yuvaka kI jIvana-zailI ko badalA jA sakatA hai / yaha badalAva Aropita nahIM hogaa| yaha sarvathA Antarika hai| abhI taka baccA apanI chAyA kI coTI pakar3ane kI asaphala ceSTA kara rahA hai| koI samajhadAra Ae aura svayaM kI coTI para hAtha thamA de to chAyA kI coTI apane Apa pakar3a meM A jaae| bhautikavAdI yA padArthavAdI dRSTikoNa kA nirmANa kara anuzAsana va caritra kA vikAsa nahIM kiyA jA sakatA / adhyAtmavAdI yA Atma-nirIkSaNa kI dRSTi kA nirmANa karane para hI usakI sambhAvanA kI jA sakatI hai| 60 2. dRSTikoNa kA nirmANa dRSTikoNa kA prazna mahattvapUrNa prazna hai / maiM isakI carcA adhyAtma ke maMca se 1. kara rahA huuN| maiM cAhatA hU~ pratyeka vyakti meM AdhyAtmika cetanA kA jAgaraNa ho / jisameM bhItara kI cetanA nahIM jAgI, jisane apane Apako dekhane kA prayatna nahIM kiyA, vaha apane dRSTikoNa ko bhI nahIM samajha pAtA, vaha dUsare ko samajha letA hai, yaha mAnanA bar3I bhrAnti hai| jo apane Apako jAnatA hai, pahacAnatA hai, samajhatA hai, vaha dUsaroM ko bhI jAna sakegA, pahacAna sakegA, samajha sakegA / anyathA aisA sambhava nahIM hai / yaha na kevala adhyAtma kI dRSTi se, kintu tattvajJAna kI dRSTi se bhI dhruva satya hai / dRSTikoNa usI kA sahA ho sakatA hai, jo apane Apako jAnatA hai| ise adhyAtma kI bhASA meM 'bheda - vijJAna' kahA jAtA hai| yahI viveka hai| viveka kA artha hai - pRthakkaraNa karanA / cetana aura acetana donoM kA saMyoga hai jIvana / ye donoM itane jur3e hue haiM ki java taka inakA bheda-vijJAna nahIM hogA, taba taka AdamI satya ko nahIM pA sktaa| bheda - vijJAna ke sambandha meM do prazna upasthita hote haiM 1. kyA hama padArtha ko padArtha kI dRSTi se dekhate haiM yA mUrcchA kI dRSTi se ? 2. kyA hama sAdhanA ko sAdhanA kI dRSTi se dekhate haiM yA sAdhya kI dRSTi se ? yadi hama padArtha ko padArtha kI dRSTi se nahIM dekhate haiM aura hama gaharI mUrcchA se grasta haiM to hamArA dRSTikoNa sahI nahIM hogaa| usa vyakti kA dRSTikoNa sahI
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja nirmANa ke do ghaTaka 1 hotA hai jo sAdhanA ko mAtra sAdhana mAnatA hai, sAdhya nahIM / usa vyakti kA dRSTikoNa sahI hotA hai jo padArtha ko padArtha kI dRSTi se yA upayogitA kI dRSTi se dekhatA hai kintu apane astitva kI dRSTi se nahIM dekhatA / 1 jaba taka zarIra hai, taba taka aneka sAdhana apekSita hote haiN| kapar3A, makAna, roTI - ye jaba sAdhana mAtra rahate haiM, vahA~ adhyAtma yA dharma khaNDita nahIM hotA aura jahA~ ye sAdhana bana jAte haiM, vahA~ dharma khaNDita ho jAtA hai / dRSTikoNa ke parivartana ke sAtha hI yaha spaSTa AbhAsita ho jAtA hai ki sAdhana sAdhana hotA hai, sAdhya nahIM / jaba sAdhana sAdhya bana jAtA hai taba samasyA paidA hotI hai| dhana jIvana nirvAha kA sAdhana hai / kintu jaba yaha sAdhya bana jAtA hai taba AdamI akaraNIya kArya karane meM bhI nahIM hicktaa| Aja padArtha sAdhana nahIM rahA, vaha sAdhya bana gayA hai| yaha bheda samApta ho gayA hai ki padArtha padArtha hai, jar3a jar3a hai aura cetana cetana hai / jar3a meM saMvedana nahIM hotA / cetana meM saMvedanA hai, anubhava kI zakti hai / yadi AdamI ko cetanA kI zakti aura saMvedanA kA sahI jJAna ho to vaha dUsare ke prati krUra vyavahAra nahIM kara sktaa| jaise maiM sukha-duHkha kA saMvedana karatA hU~, priya-apriya kA anubhava karatA hU~, anukUla paristhitiyoM meM prasanna aura pratikUla paristhitiyoM meM cintAtura hotA hU~, vaise hI pratyeka prANI meM saMvedana hotA hai| jisa vyakti meM saMvedanazIlatA kI yaha sacAI jAgrata ho jAtI hai to AdamI itanA krUra nahIM ho sakatA, jitanA vaha Aja hai / jaba padArtha kendrastha ho jAtA hai, taba manuSya gauNa bana jAtA hai| isIlie Aja manuSya kA mUlya kama hai aura padArtha kA mUlya adhika hai| padArthako mUlya dene vAlA AdamI hai| mUlya dene vAlA svayaM mUlyahIna ho gayA aura mUlyahIna padArtha svayaM mUlyavAn bana gyaa| jitanI pArivArika lar3AiyA~ yA saMgharSa hote haiM, unakA mUla yahI hai ki AdamI kI dRSTi meM mUlya hai paise kA / AdamI yA sambandha kA koI mUlya nahIM hai / jahA~ paise kA mUlya bar3hatA hai vahA~ AdamI kA mUlya ghaTa jAtA hai isa sthiti meM lar3AiyA~ yA saMgharSa miTa nahIM skte| yaha taba miTa sakatA hai jaba AdamI kA mUlya bar3hatA hai aura paise kA mUlya kama hotA haiM, jaba AdamI pradhAna hotA hai aura paisA gauNa hotA hai / kintu AdamI ne apanA mUlya bahuta kho diyA hai / saMskRta kavi ne eka mArmika zloka kahA hai ' agnidAhe na me duHkhaM, na duHkhaM lohatADane / idameva mahad duHkhaM, guJjayA saha tolanam // ' eka bAra svarNa ne svarNakAra se kahA- tuma mujhe agni meM pighalAte ho, hathaur3e se pITate ho, isakA mujhe duHkha nahIM hai| duHkha basa isa bAta kA hai ki tuma mujhe ghughaciyoM se tolate ho /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 samAja-vyavasthA ke sUtra yahI Aja manuSya kara rahA hai| kyoMki usakA dRSTikoNa sahI nahIM hai| yadi dRSTikoNa sahI ho to yaha sthiti bana nahIM sktii| Apa svayaM soceM ki Aja AdamI mUlyavAna hai yA padArtha ? padArtha bhogya hai. usakA mUlya nahIM hai| AdamI usako mUlya detA hai| yadi aisA socA jAtA hai to vaha sahI dRSTikoNa hai| parantu yadi aisA socA jAtA hai ki mUlya to padArtha kA hai, kyoMki usake binA jIvana cala nahIM sktaa| mUlya to dhana kA hai, kyoMki jIvana usake vinA cala nahIM sktaa| mUlya to dhana kA hai; kyoMki jIvana kI pratyeka AvazyakatA usase pUrI hotI hai| yaha galata dRSTikoNa hai| aisA kyoM nahIM socA jAtA ki AdamI ke binA kAma kaise clegaa| AdamI ke vinA padArtha kA upayoga kauna karegA? .. o samajhane kA sabase bar3A sUtra hai-bhedvijnyaan| jaina sona: / / bahuta bala diyA ki jaba taka cetana aura jar3a kA bheda spapTa nahIM hotA, tava ... bha kA 'a, A' bhI samajha meM nahIM aataa| jaba bhedavijJAna kA sUtra spaSTa ho jAtA hai, tava dRSTikoNa bhI sahI bana jAtA hai| sahI dRSTikoNa ke vinA maMjila prApta nahIM ho sktii| sahI dRSTikoNa ke abhAva meM tapasyAeM, sAdhanAe~ bhI utanA phala nahIM de sakatIM, jitanA denA caahie| hama apane dRSTikoNa ko samyak karane kA prayatna kareM aura usake Aloka meM jIvana ko prakAzamaya bnaaeN| samAja-nirmANa ke donoM ghaTakoM-vyakti kA nirmANa aura dRSTikoNa kA nirmANa-ko sahI-sahI samajhakara hama samAja-nirmANa meM apanA yogadAna deN|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ .jaina vizva D, jaina vizva bhAratI lADanUM (rAja.) maratI lADanU Education International sa