Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA lekhaka : adhyAtma ratnAkara paNDita ratanacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, ema.e., bI.er3a prAcArya - zrI ToDaramala di. jaina siddhAnta mahAvidyAlaya, jayapura prakAzaka: zrI akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatapariSad TrasTa 129 jAdona nagara 'bI' sTezana ror3a, durgApurA, jayapura
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 2 hajAra prathama saMskaraNa (15 agasta, 2004) dvitIya saMskaraNa (saMzodhita evaM saMbarddhita saMskaraNa ) (31 mArca mahAvIra jayantI) : 3hajAra prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane dAle dAtAroM kI sUcI Atmakathya samAdhi hai jIvana jIne kI kalA krodhAdi mAnasika vikAroM kA nAma hai 'Adhi', zArIrika roga kA dUsarA nAma hai 'vyaadhi'| para meM kartRtva buddhi kA bojha hai 'upAdhi', uparyukta tInoM vikRtiyoM se rahita - zuddhAtmasvarUpa meM sthiratA kA nAma hai 'smaadhi'| samAdhi kI samajha se hotI hai AtmA kI prasiddhi, samAdhi kI sAdhanA se hotI hai sadguNoM meM abhivRddhi / aura bar3hatI hai Atma zaktiyoM kI samRddhi, jo punaH-punaH par3hegA ise usake AtmA meM hogI vizuddhiaura hogI sukha-zAnti tathA guNoM meM guNAtmaka vRddhi| zrI zAntilAlajI alavaravAle jayapura 500.00 zrI mUlacandajI chAbar3A, jayapura 500.00 zrImatI kamalAbAI bhArilla, jayapura 500.00 zrImatI kusuma vimalakumArajI 'nIrU kemikalsa', dillI 201.00 zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 201.00 malya : pA~ca rupA zrImatI kAntAbAI pUnamacandajI chAbar3A, indaura 201.00 zrImatI nIlU rAjezakumAra kAlA indaura 201.00 bra. kusumatAI pATIla, kumbhauja 201.00 zrImatI patAsIdevI indracandajI pATanI, lADanUM zrImatI razmidevI vIrezajI kAsalIvAla, sUrata 201.00 zrImatI pAnAdevI mohanalAlajI gohATI zrImatI hIrAbAI cunnIlAla jaina pAramArthika TrasTa, jayapura 101.00 mudraka : prinTomaiTiksa kula rAzi 3,109.00 sTezana ror3a, durgApurA, jayapura-302018 201.00 'sallekhanA' hai mRtyu mahotsava kA jalajalA, isase hotA hai AtmA kA bhlaa| bandhu! ise na samajho balA, anyathA yoM hIcalatA rahegA saMsaraNa kA silasilA / / aba taka saMyogoM ke rAga meM yoM hI gayA chalA, maiM akelA hI AyA thA aura aba akelA hI claa| samAdhi hai jIvana jIne kI kalA, isI se pahu~cate haiM siddha shilaa| - ratanacanda bhArilla *samAdhi-sAdhanA aura siddhi kA nayA rUpa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya zrI a.bhA. di. jaina vidvatpariSad TrasTa dvArA prakAzita honevAlI pustakoM kI zrRMkhalA meM 'samAdhi-sAdhanA aura siddhi' kA yaha dvitIya saMzodhita aura saMbarddhita saMskaraNa hai| isa kRti ko adhika upayogI aura prabhAvI banAne hetu lekhaka dvArA 'maMgalAyatana' ke sallekhanA sambandhI vizeSAMkoM kA upayoga kiyA gayA hai, jisase yaha kRti aura bhI adhika upayogI bana gaI hai| siddhAnta cakravartI A. zrI vidyAnandajI kI preraNA se jaba vidvat pariSad TrasTa dvArA satsAhitya prakAzana kA nirNaya liyA to sabhI sadasyoM ko sAmAyika nirNaya bahuta acchA lgaa| isa nirNaya se eka lAbha to yaha hogA ki vidvatpariSad ke racanAtmaka kArya ko bala milegA aura dUsarA sabase bar3A lAbha yaha hogA ki samAja ko sastI daroM para zreSTha sAhitya milegaa| TrasTa ke mAdhyama se aba taka 1. adhyAtma bArahakhar3I, 2. maMgalatIrtha yAtrA, 3. caturacitAraNI, 4. iSTopadeza, 5. jJAnAmRta, 6. kSatracUr3AmaNi parizIlana, 7. jaina jAti nahIM dharma hai, 8. zrAvakAcAra : dizA aura dRSTi, 9. zuddhopayoga vivecana, 10. basaMta tilakA, 11. kSatracUr3AmaNi tathA 12. pratibodha, 13. samAdhi-sAdhanA aura siddhi tathA 14. chahaDhAlA kA sAra jaisI caudaha pustakoM kA prakAzana ho cukA hai| jinheM samAja meM dekara hama gauravAnvita haiN| ____ aneka pustakoM ke lokapriya lekhaka siddhAntasUri vidvatvarya paNDita zrI ratanacandajI bhArilla kI yaha kRti samAdhi-sAdhanA aura siddhi aba naye rUpa meM samAdhi aura sallekhanA ke nAma se prastuta hai| AzA hai isa kRti ke mAdhyama se Apa sabhI samAdhi aura sallekhanA ke vAstavika artha ko samajheMge aura ise jIvana meM apanA kara AtmakalyANa kA mArga prazasta kreNge| - akhila baMsala saMyojaka, sAhityaprakAzana samiti, zrI a.bhA.di. jaina vi.pa. TrasTa samAdhi aura sallekhanA sanyAsa aura samAdhi hai jInA sikhAne kI klaa| bodhi-samAdhi sAdhanA zivapaMtha pAne kI kalA / / sallekhanA kamajora karatI kAya aura kaSAya ko| nirbhIka aura ni:zaMka kara utsava banAtI mRtyu ko|| maraNa aura samAdhimaraNa - donoM mAnava ke antakAla (paraloka gamana) kI bilkula bhinna-bhinna sthitiyA~ haiN| yadi eka pUrva haiM to dUsarI pazcima, eka ananta duHkhamaya aura duHkhada hai to dUsarI asIma sukhamaya va sukhada / maraNa kI duHkhada sthiti se sArA jagata su-paricita to hai hI, bhukta-bhogI bhI hai| para samAdhimaraNa kI sukhAnubhUti kA saubhAgya viraloM ko hI milatA hai, mila pAtA hai| ___ AtmA kI amaratA se anabhijJa ajJajanoM kI dRSTi meM 'maraNa' sarvAdhika duHkhada, apriya, aniSTa va azubha prasaMga ke rUpa meM hI mAnya rahA hai| unake lie 'maraNa' eka aisI anahonI aghaTa ghaTanA hai, jisakI kalpanA mAtra se ajJAniyoM kA kalejA kA~pane lagatA hai, kaNTha avaruddha ho jAtA hai, hAtha-pA~va phUlane lagate haiN| unheM aisA lagane lagatA hai mAno una para koI aisA apratyAzita-akasmAta anabhra vajrapAta honevAlA hai jo unakA sarvanAza kara degA, unheM nesta-nAbUta kara degA, unakA astitva hI samApta kara degaa| samasta sambandha aura iSTa saMyoga anantakAla ke lie viyoga meM badala jaayeNge| aisI sthiti meM unakA 'maraNa' 'samAdhimaraNa' meM pariNata kaise ho sakatA hai? nahIM ho sktaa| jaba cAritramohavaza yA antarmukhI puruSArtha kI kamajorI ke kAraNa AtmA kI amaratA se suparicita-samyagdRSTi-vijJajana bhI 'maraNabhaya' se pUrNatayA aprabhAvita nahIM raha pAte, unheM bhI samaya-samaya para iSTa viyoga 3
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA samAdhi aura sallekhanA ke vikalpa satAye binA nahIM rhte| aisI sthiti meM deha-jIva ko eka mAnane vAle mohI-bahirAtmAoM kI to bAta hI kyA hai? unakA prabhAvita honA va bhayabhIta honA to svAbhAvika hI hai| maraNakAla meM cAritramoha ke kAraNa yadyapi jJAnI ke tathA ajJAnI ke bAhya vyavahAra meM adhikAMza koI khAsa antara dikhAI nahIM detA, donoM ko eka jaisA rote-bilakhate, duHkhI hote bhI dekhA jA sakatA hai; phira bhI AtmajJAnI-samyagdRSTi va ajJAnI-mithyAdRSTi ke mRtyubhaya meM jamInaAsamAna kA antara hotA hai; kyoMki donoM kI zraddhA meM bhI jamInaAsamAna jaisA hI mahAna antara A jAtA hai| sva-para ke bhedajJAna se zUnya ajJAnI maraNakAla meM atyanta saMklezamaya pariNAmoM se prANa chor3ane ke kAraNa narakAdi gatiyoM meM jAkara asIma duHkha bhogatA hai; vahIM jJAnI maraNakAla meM vastusvarUpa ke cintana se sAmyabhAvapUrvaka deha visarjita karake 'maraNa' ko 'samAdhimaraNa' meM athavA mRtyu ko mahotsava meM pariNata kara svargAdi uttamagati ko prApta karatA hai| yadi dUradRSTi se vicAra kiyA jAya to mRtyu jaisA mitra anya koI nahIM hai, jo jIvoM ko jIrNa-zIrNa-jarjara tanarUpa kArAgRha se nikAla kara divya deha rUpa devAlaya meM pahu~cA detA hai| kahA bhI hai - "mRtyurAja upakArI jiya kau, tana soM tohi chudd'aavai| nAtara yA tana vandIgRha meM, par3au-par3au villaavai||" kalpanA kareM, yadi mRtyu na hotI to vizva vyavasthA kaisI hotI? are! samyagdRSTi kI dRSTi meM to mRtyu koI gaMbhIra samasyA hI nahIM hai; kyoMki use mRtyu meM apanA sarvasva naSTa hotA pratIta nahIM hotA / tattvajJAnI yaha acchI taraha jAnatA hai ki mRtyu kevala purAnA jhoMpar3A chor3akara naye bhavana meM nivAsa karane ke samAna sthAnAntara mAtra haiM, purAnA mailA-kucailA vastra utArakara nayA vastra dhAraNa karane ke samAna hai; parantu jisane AtmA ko nahIM jAnA, svayaM kI ananta zaktiyoM aura vastu svAtaMtrya ke siddhAnta ko na mAnakara, dharma ko na pahacAna kara jIvana bhara pApAcaraNa hI kiyA ho, Arta-raudradhyAna hI kiyA ho, naraka-nigoda jAne kI taiyArI hI kI ho, usakA to rahA-sahA puNya bhI aba kSINa ho rahA hai, usa ajJAnI aura abhAge kA duHkha kauna dUra kara sakatA hai? aba usake maraNa sudharane kA bhI avasara samApta ho gayA hai; kyoMki usakI to aba gati ke anusAra mati ko bigar3anA hI hai| samyagdRSTi ko deha meM Atmabuddhi nahIM rhtii| vaha deha kI nazvaratA, kSaNabhaMguratA se bhalI-bhA~ti paricita hotA hai| vaha jAnatA hai ki - "nau daravAje kA pIMjarA, tAmeM suA samAya / ur3ave ko acaraja nahIM, acaraja rahave maaNhi||" ___ ataH use mukhyatayA to mRtyubhaya nahIM hotaa| kintu kadAcit yaha bhI saMbhava hai ki samyagdRSTi bhI mithyAdRSTiyoM kI taraha A~sU bahAye / purANoM meM bhI aise udAharaNa upalabdha haiM - rAmacandrajI kSAyika samyadRSTi the, tadbhava mokSagAmI the; phira bhI chaha mahIne taka lakSmaNa ke zava ko kaMdhe para Dhote phire| kavivara banArasIdAsa kI maraNAsanna vipanna dazA dekhakara logoM ne yahA~ taka kahanA prAraMbha kara diyA thA ki - "patA nahIM inake prANa kisa moha-mAyA meM aTake haiM? logoM kI isa TIkA-TippaNI ko sunakara unhoMne sleTa paTTI mA~gI aura usa para likhA - jJAnakutakkA hAtha, mAri ari mohnaa| pragaTyo rUpa svarUpa anaMta su sohanA / / jA parajai ko aMta satyakari jaannaa| cale banArasI dAsa pheri nahiM AvanA / / 1. jJAnarUpI pharasA (hthiyaar)|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA samAdhi aura sallekhanA ataH mRtyu ke samaya jJAnI kI A~khoM meM A~sU dekhakara hI use ajJAnI nahIM mAna lenA cAhie, kyoMki vaha abhI zraddhA ke stara taka hI mRtyubhaya se mukta ho pAyA hai; cAritramoha janita kamajorI to abhI hai hI na? phira bhI vaha vicAra karatA hai ki - "svataMtratayA sva-saMcAlita anAdikAlIna vastu vyavasthA ke antargata 'maraNa' eka satya tathya hai, jise na to nakArA hI jA sakatA hai, na TAlA hI jA sakatA hai aura na Age-pIche hI kiyA jA sakatA hai| sarvajJa ke jJAna aura karma siddhAnta ke anusAra bhI jIvoM kA jIvana-maraNa va sukha-duHkha apane-apane svakAla meM karmAnusAra hI hotA hai - aisA mAnane meM akAla mRtyu meM koI bAdhA nahIM AtI, kyoMki vaha to nimitta sApekSa kathana hai| vastutaH akAla mRtyu bhI apane svakAla meM hI hotI haiM; kyoMki pratyeka kArya ke sampanna hone meM pA~ca samavAya (kAraNa) hote hI haiN| una pA~ca kAraNoM meM eka kAryamAtra sva-kAla bhI eka kAraNa hai| yadyapi jJAnI va ajJAnI apane-apane vikalpAnusAra ina maraNa jaisI pratikUla paristhitiyoM ko TAlane ke anta taka bharasaka prayAsa karate haiM; tathApi unake ve prayAsa saphala nahIM hote, ho bhI nahIM skte| aMtataH isa mRtyu ke paryAyagata satya se to sabako gujaranA hI par3atA hai| jo vijJajana tattvajJAna ke bala para isa mRtyu ke satya ko svIkAra kara lete haiM, unakA maraNa samAdhimaraNa ke rUpa meM badala jAtA hai aura jo ajJajana ukta paryAyagata maraNa satya ko svIkAra nahIM karate, use TAlane ke antima kSaNa taka prayatna karate rahate haiM, ve atyanta saMklezamaya pariNAmoM se marakara narakAdi gatiyoM ko prApta karate haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki - jJAnIjana svataMtra-svacAlita vastusvarUpa ke isa prAkRtika tathya se bhalIbhA~ti paricita hone se zraddhA ke stara taka mRtyubhaya se bhayabhIta nahIM hote aura apanA amUlya samaya vyartha cintAoM meM va AkulatA meM barbAda nahIM karate / kintu isa tathya se sarvathA aparicita ajJAnIjana anAdikAla se ho rahe janma-maraNa evaM loka-paraloka ke ananta va asIma duHkhoM se be-khabara hokara janmamaraNa ke hetubhUta choTI-choTI samasyAoM ko tUla dekara apane amUlya samaya va zakti ko barbAda karate haiM, yaha bhI eka vicAraNIya bindu hai| aise loga na kevala samaya va zakti barbAda hI karate haiM, balki iSTaviyogaja Arta-dhyAna karake pracura pApa bhI bA~dhate rahate haiN| yaha unakI sabase bar3I mAnavIya kamajorI hai| yaha manovaijJAnika tathya hai ki - jaba bhI aura jahA~ kahIM bhI do paricita vyakti bAtacIta kara rahe hoMge ve nizcita hI kisI tIsare kI burAI bhalAI yA TIkA-TippaNI hI kara rahe hoNge| unakI carcA ke viSaya rAga-dveSavarddhaka vikathAyeM hI hoNge| sAmAjika va rAjanaitika vividha gatividhiyoM kI AlocanA-pratyAlocanA karake ve aisA garva kA anubhava karate haiM, mAnoM ve hI sampUrNa rASTra kA saMcAlana kara rahe hoN| bhale hI unakI marjI ke anusAra pattA bhI na hilatA ho / naye jamAne ko kosanA; burA-bhalA kahanA va purAne jamAne ke gIta gAnA to mAno unakA janmasiddha adhikAra hI hai| unheM kyA patA ki ve yaha vyartha kI bakavAsa dvArA vikathAyeM evaM Arta-raudradhyAna karake kitanA pApa bA~dha rahe haiM, joki pratyakSa kugati kA kAraNa hai| bhalA jinake paira kabra meM laTake hoM, jinako yamarAja kA bulAvA A gayA ho, jinake mAthe ke dhavala keza mRtyu kA saMdeza lekara A dhamake hoM, jinake aMga-aMga ne javAba de diyA ho, jo kevala kucha hI dinoM ke mehamAna raha gaye hoM, parijana-purajana bhI jinakI ciravidAI kI mAnasikatA banA cuke hoN| apanI antima vidAI ke ina mahatvapUrNa kSaNoM meM bhI kyA unheM apane paraloka ke viSaya meM vicAra karane ke bajAya ina vyartha kI bAtoM ke lie samaya hai? 5
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA ho sakatA hai unake vicAra sAmAyika hoM, satya hoM, tathyaparaka hoM, laukika dRSTi se janopayogI hoM, nyAya-nIti ke anukUla hoM; parantu isa nakkAra khAne meM tUtI kI AvAja sunatA kauna hai? kyA aisA karanA pahAr3a se mAthA mAranA nahIM hai? yaha to unakA aisA araNya rudana hai, jise pazu-pakSI aura jaMgala ke jAnavaroM ke sivAya aura koI nahIM suntaa| vaise to jainadarzana meM zraddhA rakhanevAle sabhI kA yaha kartavya hai ki ve tatvajJAna ke Alambana se jagata ke jJAtA-dRSTA banakara rahanA sIkheM; kyoMki sabhI ko zAnta va sukhI honA hai, AnaMda se rahanA hai, para vRddhajanoM kA to ekamAtra yahI kartavya raha gayA hai ki jo bhI ho rahA hai, ve usake kevala jJAtAdRSTA hI raheM, usameM ruci na leM, rAga-dveSa na kareM; kyoMki vRddhajana yadi aba bhI sacce sukha ke upAyabhUta samAdhi kA sAdhana nahIM apanAyeMge, samAdhi kI sAdhanA dvArA agale janma ko sukhada sthAna kA rijarvezana nahIM karAyeMge, sallekhanA se apanA jIvana aura maraNa sudhArane ke bAre meM nahIM soceMge to phira unheM yaha svarNa avasara kaba milegA? unakA to aba apane agale janma-janmAntaroM ke bAre meM vicAra karane kA samaya A hI gayA hai| ve usake bAre meM kyoM nahIM socate? isa vartamAna jIvana ko sukhI banAne aura jagata ko sudhArane meM unhoMne abataka kyA kucha nahIM kiyA? bacapana, javAnI aura bur3hApA - tInoM avasthAyeM isI udher3abuna meM hI to bitAIM haiM, para kyA huA? jo kucha kiyA, ve saba reta ke gharoMde hI to sAbita hue, jo banAte-banAte hI Dhaha gaye aura hama hAtha malate raha gaye; phira bhI ina sabase vairAgya kyoM nahIM huA? Apako yaha jJAta honA cAhie ki yaha manuSya paryAya, uttama kula va jinavANI kA zravaNa uttarottara durlabha hai| anantAnaMta jIva anAdi se nigoda meM haiM, unameM se kucha bhalI honahAra vAle birale jIva bhAr3a meM se samAdhi aura sallekhanA 11 ucaTe virale canoM kI bhA~ti nigoda se ekendriya Adi paryAyoM meM Ate haiN| vahA~ bhI ve lambe kAla taka pRthvI, jala, agni, vAyu evaM vanaspatikAyoM meM janma-maraNa karate rahate haiN| unameM se bhI kucha virale jIva hI bar3I durlabhatA se do-indriya, tIna-indriya, cAra indriya evaM paMcendriya paryAyoM meM Ate haiN| yahA~ taka to ThIka; para isake uparAMta manuSyaparyAya, uttamadeza, susaMgati, zrAvakakula, samyagdarzana, saMyama, ratnatraya kI ArAdhanA Adi to uttarottara aura bhI mahAdurlabha hai jo ki hameM hamAre sAtizaya puNyodaya se sahaja prApta ho gaye haiN| to kyoM na hama apane isa ina amUlya kSaNoM kA sadupayoga kara leN| apane isa amUlya samaya ko vikathAoM meM vyartha barabAda karanA koI buddhimAnI nahIM hai| isa saMdarbha meM bhUdharakavi kRta nimna paMktiyA~ dRSTavya haiM - joI dina kaTa, soI Ayu meM avazya ghaTai; bUMda-bUMda bIte, jaise aMjukti ko jala hai| deha nita chIna hota, naina tejahIna hota; jIvana malIna hota, chIna hota bala hai| Avai jarA nerI', takai aMtaka aherI'; Abai parabhau najIka, jAta narabhau niphala hai| milakai milApI jana, pUchata kuzala merI; aisI dazA mAMhi, mitra kAhe kI kuzala hai| isaprakAra hama pratyakSa anubhava karate haiM ki tattvajJAna ke binA, AtmajJAna ke binA saMsAra meM koI sukhI nahIM hai, ajJAnI na to samatA, zAnti va sukhapUrvaka jIvita hI raha sakatA hai aura na samAdhimaraNa pUrvaka mara hI sakatA hai| __ataH hameM AtmajJAna prApta karane ke lie mokSamArga meM prayojanabhUta 1. bur3hApA, 2. nikaTa, 3. dekhatA hai, 4. mRtyu, 5. zikArI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA samAdhi aura sallekhanA do-tIna pramukha siddhAntoM ko samajhanA ati Avazyaka hai| eka to yaha ki - bhAgya se adhika aura samaya se pahale kisI ko kabhI kucha nahIM milatA aura dUsarA yaha ki - na to hama kisI ke sukha-duHkha ke dAtA haiM, bhale-bure ke kartA haiM aura na koI hameM bhI sukha-duHkha de sakatA hai, hamArA bhalA-burA kara sakatA hai| amitagati AcArya ne kahA bhI hai - "pareNadattaM yadi labhyatesphuTaM, svayaM kRtaMkarmanirarthakaM tdaa||" rAjA sevaka para kitanA hI prasanna kyoM na ho jAye; para vaha sevaka ko usake bhAgya se adhika dhana nahIM de sktaa| dina-rAta pAnI kyoM na barase, to bhI DhAka kI TahanI meM tIna se adhika patte nahIM nikalate haiN|' 'vastu svAtaMtrya' kA siddhAnta jainadarzana kA prANa hai| isake anusAra 'jagata meM pudgala kA pratyeka paramANu aura pratyeka dravya (padArtha) svataMtrarUpa se pariNamanazIla hai, pUrNa svAvalambI hai| do dravyoM se milejule hue kArya ke samasta kathana nimitta sApekSa haiN| ataH unase vastu svAtaMtrya kA siddhAnta bAdhita nahIM hotaa| jaba taka yaha jIva vastusvAtaMtrya ke isa siddhAMta ko nahIM samajhegA aura apane ko para kA aura para ko apanA kartA-dhartA mAnatA rahegA tabataka samatA evaM samAdhi kA prApta honA saMbhava nahIM hai| dekho, "loka ke pratyeka padArtha pUrNa svataMtra aura svAvalambI haiN| koI bhI dravya kisI paradravya ke AdhIna nahIM hai| eka dravya dUsare dravya kA kartA-bhoktA bhI nahIM hai|" aisI zraddhA evaM samajha se hI samatA AtI hai, kaSAyeM kama hotI hai, rAga-dveSa kA abhAva hotA hai| basa, isIprakAra 1. tuSTo hi rAjA yadi sevakebhyaH, bhAgyAt paraM naiva dadAti kiMcit / ahirniziM varSati vArivAha tathApi patra tritayaH palAzaH / / ke zraddhAna-jJAna va AcaraNa se AtmA niSkaSAya hokara samAdhimaya jIvana jI sakatA hai| yahA~ koI vyakti samAdhi kI carcA ko mRtyu se jor3akara use azubha sUcaka mAnakara jhuMjhalAkara kaha sakatA hai ki - samAdhi... samAdhi... samAdhi...? abhI se isa samAdhi kI carcA kA kyA kAma? yaha to maraNa samaya dhAraNa karane kI vastu hai na? abhI to isakI carcA zAdI ke prasaMga para mauta kI dhvani bajAne jaisI apazakuna kI bAta hai na? samAdhAna - bhAI! samAdhi va samAdhimaraNa-donoM bilkula alagaalaga viSaya haiN| samAdhi to jIvana jIne kI kalA hai use maraNa se na jor3A jAya / marate samaya to samAdhirUpa vRkSa ke niSkaSAyarUpa phala khAye jAte haiM; etadartha samAdhi rUpa vRkSa kA bIja to abhI bonA hogaa| tabhI maraNa samaya niSkaSAyarUpa phala prApta ho skegaa| kahA bhI hai - "darzana-jJAna-cAritra ko, prIti sahita apnaay| cyuta na hoya svabhAva se, vaha samAdhi phala paay|| samAdhi to sAmyabhAvoM se nirAkulatA se jIvana jIne kI kalA hai, usase maraNa kA kyA sambandha? hA~, jisakA jIvana samAdhimaya hotA hai, usakA maraNa bhI samAdhimaya ho jAtA hai; maraNa kI carcA to mAtra sajaga va sAvadhAna karane ke lie, zeSa jIvana ko saphala banAne ke lie, saMvega bhAvanA jagAne ke lie bIca-bIca meM A jAtI hai| so usameM bhI apazakuna jaisA kucha nahIM hai| bhAI mauta kI carcA apazakuna nahIM hai, balki use apazakuna mAnanA apazakuna hai| hameM isa kharagoza vAlI vRtti ko chor3anA hI hogA, jo mauta ko sAmane khar3A dekha apane kAnoM se A~kheM DhaMka letA hai aura svayaM ko surakSita samajha letA hai| jagata meM jitane bhI jIva janma lete haiM, ve sabhI marate to haiM hI; parantu sabhI jIvoM kI mRtyu ko mahotsava kI saMjJA nahIM dI jA sakatI, unake maraNa ko samAdhimaraNa nahIM kahA jA sktaa| 7
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA hA~, jinhoMne tattvajJAna ke bala para apanA jIvana bhedavijJAna ke abhyAsa se, nija AtmA kI zaraNa lekara samAdhipUrvaka jiyA ho, niSkaSAya bhAvoM se, zAnta pariNAmoM se jiyA ho aura mRtyu ke kSaNoM meM dehAdi se mamatA tyAgakara samatApUrvaka prANoM kA visarjana kiyA ho; unake usa prANavisarjana kI kriyA-prakriyA ko hI samAdhimaraNa yA mRtyumahotsava kahate haiN| etadartha sarvaprathama saMsAra se sanyAsa lenA hotA hai| saMnyAsa aura samAdhi kA svarUpa saMnyAsa arthAt saMsAra, zarIra va bhogoM ko asAra, kSaNika evaM nAzavAna tathA duHkharUpa va duHkha kA kAraNa mAnakara unase virakta honA / sanyAsa kI sarvatra yahI vyAkhyA hai| aise saMsAra, zarIra va bhogoM se virakta AtmasAdhanA ke patha para calanevAle bhavyAtmAoM ko sanyAsI kahA tA hai| sAdhu to sanyAsI hote hI haiM, jJAnI gRhastha bhI isa sanyAsa kI bhAvanA ko nirantara bhAte haiN| 14 'samAdhi' ke lie nijasvarUpa kI samajha anivArya hai| AtmA kI pahacAna, pratIti va zraddhA samAdhi kA prathama sopAna hai| sacce-deva-zAstraguru kI zraddhA usameM nimitta hotI hai| samyagdarzana, samyagjJAna va samyak cAritra rUpa mokSamArga para agrasara hokara sanyAsapUrvaka hI samAdhi kI sAdhanA saMbhava hai| samyagdarzana arthAt vastusvarUpa kI yathArtha zraddhA, jIva, ajIva, Asrava baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa tathA puNya-pApa Adi sAta tattva athavA nau padArthoM kI sahI samajha, inameM heyopAdeyatA kA viveka evaM deva - zAstra - guru kI zraddhA anivArya hai| isake binA samyagdarzana kI prApti saMbhava nahIM hai, joki mokSamArga kA prathamasopAna hai| sanyAsa va samAdhi bhI isake binA saMbhava nahIM hai| 8 samAdhi aura sallekhanA tatvoM kA manana, mithyAtva kA vamana, kaSAyoM kA zamana, indriyoM kA damana, AtmA meM ramaNa- yahI saba samAdhi ke sopAna haiN| zAstrIya zabdoM meM kaheM to "AcArya jinasena kRta mahApurANa ke ikkIsaveM adhyAya meM kahA hai- 'sama' zabda kA artha hai ekarUpa karanA, mana ko ekarUpa yA ekAgra krnaa| isaprakAra zubhopayoga meM mana ko ekAgra karanA samAdhi zabda kA artha hai|" isIprakAra bhagavatI ArAdhanA meM bhI samAdhi ke sambandha meM yahI likhA hai - "sama zabda kA artha hai ekarUpa karanA, mana ko ekAgra karanA, zubhopayoga meM mana ko ekAgra karanA / " AcArya kundakunda kRta niyamasAra gAthA 122 meM samAdhi kI carcA karate hue kahA hai ki - "vacanoccAraNa kI kriyA kA parityAga kara vItarAgabhAva se jo AtmA ko dhyAtA hai, use samAdhi kahate haiN|" AcArya yogIndudeva kRta paramAtmaprakAza kI 190 vIM gAthA meM parama samAdhi kI vyAkhyA karate hue aisA kahA hai ki - "samasta vikalpoM ke nAza hone ko parama samAdhi kahate haiN|" ise hI dhyAna ke prakaraNa meM aisA kahA hai ki - " dhyeya aura dhyAtA kA ekIkaraNarUpa samarasIbhAva hI samAdhi hai / " syAdvAda maMjarI kI TIkA meM yoga aura samAdhi meM antara spaSTa karate hue kahA hai - "bAhyajalpa aura antarjalpa ke tyAgarUpa to yoga hai tathA svarUpa meM citta kA nirodha karanA samAdhi hai|" isaprakAra jahA~ bhI Agama meM samAdhi ke svarUpa kI carcA AI hai, use jIvana sAdhanA AtmA kI ArAdhanA aura dhyAna Adi nirvilpa bhAvoM se hI jor3A hai| ataH samAdhi ke lie maraNa kI pratIkSA karane ke bajAya jIvana ko niSkaSAya bhAva se, samatApUrvaka, atIndriya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA AtmAnubhUti ke sAtha jInA jarUrI hai| jo sarvajJa svabhAvI AtmA ke Azraya se hI saMbhava hai| tattvajJAna ke abhyAsa ke bala para jinake jIvana meM aisI samAdhi hogI, unakA maraNa bhI niyama se samAdhipUrvaka hI hogaa| etadartha hameM apane jIvana meM jainadarzana ke pramukha siddhAntoM kA adhyayana aura unhIM kI bhAvanAoM ko bArambAra nacAnA, unakI bArambAra cintana karanA - anuprekSA karanA atyanta Avazyaka hai| tabhI hama rAga-dveSa se mukta hokara niSkaSAya avasthA ko prApta kara sakeMge / vastutaH Adhi-vyAdhi va upAdhi se rahita AtmA ke nirmala pariNAmoM kA nAma hI samAdhi hai| para dhyAna rahe, jisane apanA jIvana ro-rokara jiyA ho, jinako jIvanabhara saMkleza aura azAnti rahI ho, jinakA jIvana kevala AkulatA meM hI hAya-hAya karate bItA ho, jisane jIvana meM kabhI nirAkulatA kA anubhava hI na kiyA ho, jinheM jIvanabhara mukhyarUpa se ArtadhyAna va raudradhyAna hI rahA ho; unakA maraNa kabhI nahIM sudhara sakatA; kyoMki "jaisI mati vaisI gti|" Agama ke anusAra jisakA AyubaMdha jisaprakAra ke saMkleza yA vizuddha pariNAmoM meM hotA hai, usakA maraNa bhI vaise hI pariNAmoM meM hotA hai| ataH yahA~ aisA kahA jAyagA ki "jaisI gati vaisI mti'| jaba taka AyubaMdha nahIM huA tabataka mati anusAra gati baMdhatI hai aura agale bhava kI AyubaMdha hone para gati ke anusAra mati' hotI hai| ataH yadi kugati meM jAnA pasaMda na ho to mati ko sumati banAnA evaM vyavasthita karanA Avazyaka hai, kumati kugati kA kAraNa banatI hai aura sumati se sugati kI prApti hotI hai| jinheM sanyAsa va samAdhi kI bhAvanA hotI hai, nizcita hI unheM zubha samAdhi aura sallekhanA Ayu evaM zubhagati kA hI baMdha huA hai yA honevAlA hai| anyathA unake aise uttama vicAra hI nahIM hote| kahA bhI hai - tAdRzI jAyate buddhi, vyavasAyo'pi taadRshH| sahAyastAdRzAH santi, yAdRzI bhavitavyatA / / buddhi, vyavasAya aura sahAyaka kAraNa kalApa sabhI samavAya eka honahAra kA hI anuzaraNa karate haiN| mohI jIvoM ko to mRtyu iSTaviyoga kA kAraNa hone se duHkhada hI anubhava hotI hai| bhalA mohI jIva isa antahIna viyoga kI nimittabhUta duHkhada mRtyu ko mahotsava kA rUpa kaise de sakate haiM? nahIM de skte| ataH hameM maraNa sudhArane ke bajAya jIvana sudhArane kA prayatna karanA hogaa| mRtyu ko amRta mahotsava banAne vAlA maraNonmukha vyakti to jIvanabhara ke tattvAbhyAsa ke bala para mAnasikarUpa se apane AtmA ke ajara-amara-anAdi-anaMta, nityavijJAna ghana va atIndriya Ananda svarUpa ke cintana-manana dvArA deha se dehAntara hone kI kriyA ko sahaja bhAva se svIkAra karake cira vidAI ke lie taiyAra hotA hai| sAtha hI cira vidAI dene vAle kuTumba-parivAra ke vivekI vyakti bhI bAhara se vaisA hI vairAgyaprada vAtAvaraNa banAte haiM taba kahIM vaha mRtyu amRta mahotsava bana pAtI hai| ___ kabhI-kabhI ajJAnavaza moha meM mUrchita ho parijana-purajana apane priyajanoM ko maraNAsanna dekhakara yA maraNa kI saMbhAvanA se bhI rone lagate haiM, isase maraNAsanna vyakti ke pariNAmoM meM saMkleza hone kI saMbhAvanA bar3ha jAtI hai ataH aise vAtAvaraNa se samAdhi sAdhaka ko dUra hI rakhanA hogaa| zaMkA :- jaba mRtyu ke samaya kAna meM NamokAra maMtra sunane-sunAne
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA mAtra se mRtyu mahotsava bana jAtI hai, to phira jIvanabhara tattvAbhyAsa kI kyA jarUrata hai? jaisA ki jIvandhara caritra meM AI kathA se spaSTa hai| usa kathA meM to sApha-sApha likhA hai - "mahArAja satyandhara ke putra jIvandhara kumAra ke dvArA eka maraNAsanna kutte ke kAna meM NamokAra maMtra sunAyA thA, jisake phalasvarUpa vaha kuttA svarga meM aneka RddhiyoM kA dhAraka deva bnaa|" samAdhAna :- yaha paurANika kathA apanI jagaha pUrNa satya hai, para isake yathArtha abhiprAya va prayojana ko samajhane ke lie prathamAnuyoga kI kathana paddhati ko samajhanA hogA / etadartha paNDita ToDaramala kRta mokSamArga prakAzaka kA nimnakathana dRSTavya hai| "jisaprakAra kisI ne namaskAra maMtra kA smaraNa kiyA va sAtha meM anya dharma sAdhana bhI kiyA, usake kaSTa dUra hue, atizaya pragaTa hue; vahA~ unhIM kA vaisA phala nahIM huA; parantu anya kisI karma ke udaya se vaise kArya hue; tathApi unako maMtra smaraNAdi kA phala hI nirUpita karate samAdhi aura sallekhanA varana bhAvArtha yA aura prayojana abhiprAya kI mukhyatA se kie jAte haiN| ataH zabda mlecha na hokara unakA abhiprAya grahaNa karanA cAhie. abhidheyArtha hI grahaNa karanA caahie| yadyapi lokadRSTi se loka viruddha hone se tattvajJAniyoM ke bhI AMzika rAga kA sadbhAva hone se tathA cira viyoga kA prasaMga hone se mRtyu ko anya utsavoM kI bhA~ti khuziyoM ke rUpa meM to nahIM manAyA jA sakatA, para tattvajJAniyoM dvArA viveka ke stara para rAga se Upara uThakara mRtyu ko amRta mahotsava jaisA mahazUsa to kiyA hI jA sakatA hai| sallekhanA kA svarUpa :___ yadyapi sanyAsa, samAdhi va sallekhanA eka paryAya ke rUpa meM hI prasiddha haiM, parantu sanyAsa samAdhi kI pRSThabhUmi hai, pAtratA hai| sanyAsa saMsAra, zarIra va bhogoM se viraktatA hai aura samAdhi samatAbhAva rUpa kaSAya rahita zAnta pariNAmoM kA nAma hai tathA sallekhanA jainadarzana kA pAribhASika zabda hai, jo do zabdoM se milakara banA hai| sat + lekhanA = sallekhanA / isakA artha hotA hai - samyak prakAra se kAya evaM kaSAyoM ko kRza krnaa| Agama meM sallekhanA ke svarUpa kA ullekha "sallekhanA kA eka artha yaha bhI hai - sat + lekhanA arthAt apane trikAlI svabhAva ko samyak prakAra se dekhanA" - zAntipatha pradarzaka : jinendra varNI, pRSTha-359 "kAya evaM kaSAyoM ko bhale prakAra se lekhana karanA arthAt kRza karanA, kamajora karanA sallekhanA hai|" - sarvArthasiddhi 7/22 A. pUjyapAda "jarAroga (vRddha avasthA) indriya va zarIravala kI hAni tathA SaTAvazyaka dharma kriyAoM kA nAza hone para sallekhanA hotI hai| - rAjavArtika 7/22 yadi uparyukta prazna ko hama paNDita ToDaramala ke uparyukta kathana ke saMdarbha meM dekheM to usa kutte ko na kevala NamokAra maMtra ke zabda kAna meM par3ane se svarga kI prApti huI; balki usa samaya usakI kaSAyeM bhI maMda rahIM hoMgI, pariNAma vizuddha rahe hoMge, nizcita hI vaha jIva apane pUrvabhavoM meM dhArmika saMskAroM se yukta rahA hogaa| parantu prathamAnuyoga kI zailI ke anusAra NamokAra mahAmaMtra dvArA paMcaparameSThI ke smaraNa karAne kI preraNA dene ke prayojana se usakI svarga prApti ko NamokAra maMtra zravaNa kA phala nirUpita kiyA gayA hai, jo sarvathA ucita hI hai aura prayojana kI dRSTi se pUrNa satya hai| jinavANI ke sabhI kathana zabdArtha kI mukhyatA se nahIM, 10
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA ghaTAtA hai aura rAgAdi ko miTAtA hai; isalie AtmaghAta kA doSa nahIM hai| samAdhi aura sallekhanA isIprakAra sAgAradharmAmRta 1/10 tathA samAdhimaraNotsAha dIpaka 17/18, puruSArthasiddhyupAya zloka 175 Adi meM sallekhanA kA svarUpa evaM AvazyaktA kA vizada vivecana hai| prazna :- kyA sallekhanA AtmAhatyA hai? uttara :- sallekhanA aura AtmahatyA meM jamIna-AsamAna jitanA antara hai| isa sambandha meM atyanta yuktisaMgata zaMkA-samAdhAna AcArya pUjyapAda prastuta karate haiM - "zaMkA - cU~ki sallekhanA meM apane abhiprAya se Ayu Adi kA tyAga kiyA jAtA hai, isalie yaha AtmaghAta huA? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki sallekhanA meM pramAda kA abhAva hai| 'pramattayoga se prANoM kA vadha karanA hiMsA haiM', parantu isake pramAda nahIM hai, kyoMki isake rAgAdika nahIM pAye jAte / rAga, dveSa aura moha se yukta hokara jo viSa aura zastra Adi upakaraNoM kA prayoga karake unase apanA ghAta karatA hai, use AtmaghAta kA doSa prApta hotA hai, parantu sallekhanA ko prApta hue jIva ke rAgAdika to haiM nahIM, isalie ise AtmaghAta kA doSa prApta nahIM hotaa|" - sarvArthasiddhi 7/22 AtmakhyAti ke racayitA AcArya amRtacandra kahate haiM - maraNe'vazyaMbhAvini kaSAyasallekhanAtanUkaraNamAtre / rAgAdimantareNa vyApriyamANasya nA'tmaghAto'sti / / arthAt maraNa avazyambhAvI hai - aisA jAnakara kaSAya kA tyAga karate hue, rAga-dveSa ke binA hI prANatyAga karanevAle manuSya ko AtmaghAta nahIM ho sktaa| uparyukta zloka kI TIkA karate hue ToDaramalajI likhate haiM - yahA~ koI kahegA ki saMnyAsa meM to AtmaghAta kA doSa AtA hai? samAdhAna - sallekhanA karanevAlA puruSa jisa samaya apane maraNa ko avazyambhAvI jAnatA hai, taba saMnyAsa aGgIkAra karake kaSAya ko AtmaghAta kA svarUpa spaSTa karate hue A. amRtacanda likhate haiM - yo hi kaSAyA'viSTaH kumbhakajaladhUmaketuviSazastraiH / vyaparopayati prANAn tasya syAtsatyamAtmavadhaH / / arthAt jo jIva krodhAdi kaSAyasaMyukta hokara zvAsa-nirodha karake arthAt phA~sI lagAkara, jala meM DUbakara, agni meM jalakara, viSa-bhakSaNakara yA zastrAdi ke dvArA apane prANoM kA viyoga karatA hai; usako sadAkAla apaghAta kA doSa lagatA hai| - puruSArthasiddhayupAya, zloka-177178 sallekhanA kI vidhi batAte hue AcArya samantabhadra likhate haiM - snehaM vairaM saMgaM parigrahaM cApahAya zuddhamanA / svajanaM parijanamapi ca kSAntvA kSamayet priyairvacanaiH / / AlocyasarvamenaH kRtakAritamanumataM ca nirvyAjam / AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi niHzeSam / / arthAt sneha, baira, parigraha ko chor3akara zuddha hotA huA priya vacanoM se apane kuTumbiyoM aura cAkaroM se bhI kSamA karAve aura Apa bhI sabako kSamA kareM / chalakapaTa rahita hokara, kRta-kArita-anumodanA sahita kiye hue samasta pApoM kI AcolanA karake maraNaparyaMta upacarita mahAvratoM ko dhAraNa kare / krama-krama se AhAra ko chor3akara dugdha-chAcha ko bar3hAve aura pIche dugdhAbhiSeka ko chor3akara garama jala ko bddh'aave| tatpazcAt garama jalapAna kA bhI tyAga karake aura zaktyAnusAra upavAsa karake pazca namaskAra maMtra ko mana meM dhAraNa karatA huA zarIra ko chodd'e| - ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka-124-125 "AcArya vasunandi likhate haiM - jo zrAvaka, vastramAtra parigraha ko rakhakara aura avaziSTa samasta parigraha ko chor3akara apane hI ghara meM 11
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA athavA jinAlaya meM rahakara guru ke samIpa mana-vacana-kAya se apanI bhale prakAra AlocanA karake dugdha jalapAna Adi ke sivAya zeSa tIna prakAra ke (khAdya, svAdya aura lehya AhAra kA) tyAga karatA hai, use upAsakAdhyayana sUtra meM sallekhanA nAma kA cauthA zikSAvrata kahA gayA - vasunandi zrAvakAcAra, gAthA 271-272 prazna - samAdhimaraNa dhAraNa karane kI kyA prakriyA hai? uttara - apanI Ayu nikaTa jAnakara samAdhi sAdhaka samAdhimaraNa karane kA nirNaya lete haiN| etadartha ve sarvaprathama apane guru se pUchate haiM, pazcAt mana-vacana-kAya kI zuddhatApUrvaka samasta zrAvakoM evaM munisaMgha se kSamAyAcanA karate haiM aura sabako kSamA pradAna karate haiN| tatpazcAt do athavA tIna muniyoM ke sAtha usa saMgha kA tyAga karake anya saMgha meM jAte haiM; kyoMki yadi usI saMgha meM raheMge to pUrva paricaya ke kAraNa saMgha ke sAdhuoM se moha honA sambhava hai| isaprakAra ve samAdhidhAraka yogya niryApaka kI zaraNa meM pahu~cakara samAdhimaraNa ke lie nivedana karate haiN| ve niryApaka bhI ucita parIkSApUrvaka AtmA kI zuddhi ke lie sAdhaka ke doSoM kI AlocanA (samIkSA) karate haiN| evaM una doSoM kA nirAkaraNa karAte haiN| sAdhaka doSoM ko batalAne meM kisI prakAra kI mAyAcArI nahIM karate hue AcAryadeva dvArA pradatta prAyazcitta ko dhAraNa karate haiN| yaha saba prakriyA sampanna hone para AcAryadeva, una sAdhakoM ko samAdhimaraNa kA svarUpa batalAte hue samAdhimaraNa meM utsAhita karate haiN| - mUlAcAra pradIpa, gAthA 2647 se 2666 prazna - samAdhidhAraka kisa prakAra kA cintavana karake apane pariNAmoM ko dRr3ha rakhate haiM? uttara :- sAdhaka cintavana karate haiM ki - darzana aura jJAnarUpa upayoga lakSaNavAlA maiM eka hU~, sadA nitya hU~, janma-jarA-mRtyu se rahita samAdhi aura sallekhanA hU~, paradravyoM se bhinna hU~ aura ananta guNoM kA bhaNDAra huuN| anya dUsare jitane bhI dravya, deha, indriya, lakSmI aura gRhAdi acetana padArtha haiM tathA svajana-parijana Adi cetanaprANI haiM, ve saba mere se sarvathA bhinna evaM parasvarUpa haiN| ____ maiM siddha hU~, siddharUpa hU~, guNoM se siddha ke samAna hU~, mahAna hU~, triloka ke agrabhAga para nivAsa karanevAlA hU~, arUpa hU~, asaMkhyAtapradezI huuN| maiM zuddha hU~, maiM niHkarmA hU~, maiM bhavAtIta hU~, saMsAra ko pAra kara cukA hU~, maiM mana-vacana-kAya se dUra hU~, maiM atIndriya arthAt indriyoM se pare hU~, maiM kriyA rahitaarthAt niSkriya hU~, maiM amUrta hU~, maiM jJAnarUpa hU~, maiM ananta darzana, anaMta jJAna, ananta vIrya aura ananta sukha kA dhAraka hU~, maiM sarvadarzI huuN| ____ maiM paramAtmA hU~, prasiddha hU~, buddha hU~, svacaitanyAtmaka hU~, maiM paramAnanda kA bhoktA hU~, maiM sarvaprakAra ke karma-bandhanoM se rahita hU~, akhaNDarUpa hU~, nirmamatvarUpa hU~, udAsIna hU~, UrjasvI hU~, tejasvI hU~, maiM nirvikalpa hU~, maiM AtmajJa hU~, maiM kevaladarzana aura kevalajJAnarUpa do netroM kA dhAraka hU~, maiM svasaMvedanagamya hU~, maiM samyagjJAnagamya huuN| ____ maiM sanAtana hU~, maiM siddhoM ke aSTa guNoM kA dhAraka hU~, maiM nizcayataH jagajyeSTha hU~, maiM jina hU~, paramArtha se maiM hI svayaM dhyAna karane ke yogya huuN| isaprakAra apane utkRSTa AtmasvarUpa kI bhAvanA dvArA adhyAtmavettA kSapaka svAtmadhyAna meM lIna rahatA hai| -samAdhimaraNotsAhadIpaka, gAthA-150-151 prazna :- sallekhanA kI bhAvanA jIvanaparyanta karanA upayogI hai athavA mAtra antima samaya meM sallekhanA kAryakArI hai? uttara :- maiM maraNa kAla meM avazya hI zAstrokta vidhi se samAdhimaraNa karU~gA - isa prakAra sadaiva samAdhi kI bhAvanA karake maraNakAla prApta 12
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 samAdhi aura sallekhanA hone ke pahale hI sallekhanAvrata le lenA caahie| - puruSArthasiddhiupAya, gAthA-176 prazna :- sallekhanA svayaM kI marjI se lenA cAhie yA zAstroM meM vidhAna hai, isalie use lenA Avazyaka hai? uttara :- isa sambandha meM tattvArthasUtrakAra ne manovaijJAnika samAdhAna kiyA hai| ve kahate haiM - mAraNAntikI sallekhanAM joSitA / arthAt vratI sAdhaka svecchA se maraNa samaya prItipUrvaka sallekhanA svIkAra karatA hai| yahA~ para sUtra meM prayukta 'joSitA' zabda kA kevala 'sevana karanA' artha nahIM liyA gayA hai, balki prItipUrvaka sevana karanA artha kiyA hai; kyoMki prIti ke binA sallekhanA nahIM karAyI jAtI, kintu prIti ke rahane para svayaM hI sallekhanA grahaNa karatA hai| zAstroM kA vidhAna to mAtra mArgadarzaka hai, jo vyakti svayaM apane utsAha se sallekhanA dhAraNa karegA, pUrA lAbha se use hI milegaa| - sarvArthasiddhi, 7/22 sallekhanA ke aticAra jIvitamaraNAzasAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnAni / arthAt jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA, mitrAnurAga, sukhAnubandha aura nidAna - ye sallekhanA ke pA~ca aticAra haiN| - tattvArthasUtra, 7/37 1. sallekhanA dhAraNa karake jIne kI icchA karanA, jIvitAzaMsA aticAra hai| 2. sallekhanA dhAraNa karake rogAdi ke upadrava hone para AkulavyAkula hokara zIghra marane kI icchA karanA maraNAzaMsA aticAra hai| 3. sallekhanA dhAraNa karane ke pazcAt jinake sAtha meM rahakara aneka prakAra ke kheloM meM masta rahA una mitroM kA smaraNa karanA, mitrAnurAga aticAra hai| samAdhi aura sallekhanA 4. sallekhanA dhAraNa karake pUrvakAla meM bhoge hue bhoga zayanakrIr3A Adi kA cintavana karanA sukhAnubandha aticAra hai| 5. sallekhanA ke kAla meM isa prakAra icchA karanA ki AgAmI kAla meM viSaya-bhogoM kI prApti ho, vaha nidAna aticAra hai| - arthaprakAzikA, 7/37, pRSTha 286 sallekhanA kA mahatva aura phala prazna - sallekhanA kA mahattva aura usakA phala kyA hai? uttara - sallekhanA ke dhAraka svargoM meM anuttara vimAna meM bhoga bhogakara vahA~ se Akara uttama manuSyabhava meM janma dhAraNakara sampUrNa RddhiyoM ko prApta karate haiN| bAda meM jinadharma ke anusAra tapa Adi kA pAlana karate haiN| phira zuklalezyA kI prApti karake ve ArAdhaka zukladhyAna se saMsAra kA nAza karate haiM aura karmarUpI kavaca ko chor3akara sampUrNa klezoM kA nAza kara mukta hote haiN| - bhagavatI ArAdhanA, gAthA 1942-1945 jisane sallekhanA dhAraNa karake kaSAyoM ko kRza kiyA hai, samatAbhAva dhAraNa karake vItarAgI dharmarUpI amRta pAna kiyA hai - aisA dharmAtmA sAdhaka asaMkhyAtakAla taka svarga kA mahAna RddhidhArI devapanA bhogakara phira manuSyoM meM uttama rAjAdi ke vaibhava pAkara, pazcAt una saMsAra-zarIra-bhogoM se virakta hokara zuddha saMyama aMgIkAra karake niHzreyasarUpa nirvANa kA AsvAdana karatA hai, anubhava karatA hai| tAtparya yaha hai ki sva zuddhAtmA kI ArAdhanA arthAt nirmala ratnatraya pariNati kA honA samAdhi hai aura usa samAdhipUrvaka deha kA parityAga karanA samAdhimaraNa hai| - jainendra siddhAnta koza, bhAga-4, pRSTha 337 sallekhanA bAhya svarUpa : jaba upasarga, durbhikSa, bur3hApA athavA asAdhya roga Adi koI aisI 13
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA anivArya paristhiti utpanna ho jAtI hai, jisake kAraNa dharma kI sAdhanA saMbhava na rahe to AtmA ke Azraya se kaSAyoM ko kRza karate hue anazanAdi tapoM dvArA kAya ko bhI kRza karake dharma rakSArtha maraNa ko varaNa karane kA nAma hI sallekhanA hai| ise hI mRtyu mahotsava bhI kahate haiN| prazna :- maraNa ko mahotsava kaise kahA jA sakatA hai? uttara :- jo maraNa AtmajJAnapUrvaka ho; jo maraNa, janma-maraNa ke abhAva ke lie ho; use mahotsava kahane meM koI Apatti nahIM hai| jJAnI jIvoM ke saMsAra meM ananta bhava to hote hI nahIM haiM, thor3e-bahuta bhava hI zeSa hote haiM, unameM bhI pratyeka maraNa unheM mukti ke nikaTa lA rahA hai; isa kAraNa usa maraNa ko mahotsava kahanA anucita nahIM hai| dharma ArAdhaka uparyukta paristhiti meM prItipUrvaka prasanna citta se bAhya meM zarIrAdi saMyogoM ko evaM antaraMga meM rAga-dveSa Adi kaSAyabhAvoM ko kramazaH kama karate hue pariNAmoM meM zuddhi kI vRddhi ke sAtha zarIra kA parityAga karatA hai| samAdhi kI vyAkhyA karate hue aneka zAstroM meM eka yahI kahA gayA hai ki - 'samarasI bhAvaH samAdhiH' samarasI bhAvoM kA nAma samAdhi hai| samAdhi meM trigupti kI pradhAnatA hone se samasta vikalpoM kA nAza honA mukhya hai| sallekhanA meM jahA~ kAya va kaSAya kRza karanA mukhya hai, vahIM samAdhi meM nijazuddhAtma svarUpa kA dhyAna pramukha hai| sthUlarUpa se tInoM eka hote hue bhI sAdhana-sAdhya kI dRSTi se sanyAsa samAdhi kA sAdhana hai aura samAdhi sallekhanA kA sAdhana hai; kyoMki sanyAsa binA samAdhi saMbhava nahIM aura samAdhi binA sallekhanA-kaSAyoM kA kRza honA saMbhava nahIM hotaa| samAdhi aura sallekhanA sallekhanA ke Agama meM kaI prakAra se bheda kie haiM, jinakA saMkSipta vivaraNa isaprakAra hai - nityamaraNa sallekhanA :- aMjuli ke jala binduoM ke samAna pratisamaya honevAle Ayukarma ke kSaya se jo jIvana nirantara maraNa kI ora agrasara hai use nityamaraNa kahate haiN| tathA sAtha dravya (bAhya) sallekhanApUrvaka vikArI pariNAma vihIna zuddha pariNamana nityamaraNa sallekhanA hai| tadbhavamaraNa sallekhanA :- bhujyamAna (vartamAna) Ayu ke anta meM zarIra aura AhAra Adi ke prati nirmamatva hokara sAmyabhAva se zarIra tyAganA tadbhavamaraNa sallekhanA hai| kAya sallekhanA :- kAya se mamatva kama karate hue kAya ko kRza karanA; use sahanazIla banAnA kAya sallekhanA hai| etadartha kabhI upavAsa, kabhI ekAzana, kabhI nIrasa AhAra kabhI alpAhAra (unodr)| - isataraha krama-krama se zaktipramANa AhAra ko kama karate hue kramazaH dUdha, chAcha garmapAnI se zeSa jIvana kA nirvAha karate maraNa ke nikaTa Ane para pAnI kA bhI tyAga karake deha kA tyAga karanA kAya sallekhanA bhakta pratyAkhyAna sallekhanA :- isameM bhI ukta prakAra se hI bhojana kA tyAga hotA hai| isakA utkRSTa kAla 12 varSa va jaghanyakAla antarmuhUrta hai| kaSAya sallekhanA :- tattvajJAna ke bala se kaSAyeM kRza krnaa| Agama meM maraNa yA samAdhi maraNa ke ullekha aneka apekSAoM se hue haiM - unameM nimnAMkita pA~ca prakAra ke maraNa kI bhI eka apekSA hai| 1. paNDita-paNDita maraNa :- kevalI bhagavAna ke deha visarjana ko paNDita-paNDita maraNa kahate haiN| isa maraNa ke bAda jIva punaH janma dhAraNa nahIM krtaa| 1.upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHprtikaare| dharmAya tanuvimocanamAhu : sallekhanAmAryAH / / - ratnakaraNDa zrAvakAcAra : A. samantabhadra, zloka-182 14
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA 2. paNDita maraNa :- yaha maraNa chaThaveM gaNasthAnavartI manirAjoM ke hotA hai| ekabAra aisA maraNa hone para do-tIna bhava meM hI mukti ho jAtI hai| 3. bAla paNDita maraNa - yaha maraNa dezasaMyamI ke hotA hai| isa maraNa ke hone para solahaveM svarga kI prApti ho sakatI hai| 4. bAla maraNa :- yaha maraNa caturthaguNasthAnavartI avirata samyagdRSTi ke hotA hai| isa maraNa se prAyaH svarga kI prApti hotI hai| 5. bAla-bAla maraNa :- yaha maraNa mithyAdRSTi ke hotA hai| yaha maraNa karane vAle apanI-apanI lezyA va kaSAya ke anusAra cAroM gatiyoM ke pAtra hote haiN| pA~caveM bAla-bAla maraNa ko chor3akara ukta cAroM hI maraNa samAdhipUrvaka hI hote haiM, parantu svarUpa kI sthiratA aura pariNAmoM kI vizuddhatA apanI-apanI yogyatAnusAra hotI hai| samAdhidhAraka yaha vicAra karatA hai ki - "jo duHkha mujhe abhI hai, isase bhI anaMtaguNe duHkha maiMne isa jagata meM anantabAra bhoge haiM, phira bhI AtmA kA kucha bhI nahIM bigdd'aa| ataH isa thor3e se duHkha se kyA ghabarAnA? yadi pIr3A cintana ArtadhyAna hogA to phira naye duHkha ke bIja par3a jaayeNge| ataH isa pIr3A para se apanA upayoga haTAte hue saMkalpa kareM ki - "maiM apane upayoga ko pIr3A se haTAtA huuN|" isa saMkalpa se pUrvabaddha karmoM kI nirjarA to hogI hI, navIna karmoM kA baMdha bhI nahIM hogaa| jo asAtA karma ke udaya meM duHkha AyA hai, use sahanA to par3egA hI, yadi samatApUrvaka saha leMge aura tattvajJAna ke bala para saMkleza pariNAmoM se bace raheMge tathA AtmA kI ArAdhanA meM lage raheMge to duHkha ke kAraNabhUta sabhI saMcita karma kSINa ho jaayeNge| hama cAhe nirbhaya raheM yA bhayabhIta, rogoM kA upacAra kareM yA na kareM, jo prabalakarma udaya meM AyeMge, ve to phala deMge hii| upacAra bhI karma ke samAdhi aura sallekhanA maMdodaya meM hI apanA asara dikhA skegaa| jabataka asAtA kA tIvra udaya rahatA hai, tabataka auSadhi nimitta rUpa se bhI kAryakArI nahIM hotii| anyathA bar3e-bar3e vaidya DAkTara, rAjA-mahArAjA to kabhI bImAra hI nahIM par3ate; kyoMki unake pAsa sAdhanoM kI kyA kamI? ataH spaSTa hai ki honahAra ke Age kisI kA vaza nahIM cltaa| - aisA mAnakara Aye duHkha ko samatAbhAva se sahate hue sabake jJAtA-dRSTA banane kA prayAsa karanA hI yogya hai| aisA karane se hI maiM apane maraNa ko samAdhimaraNa meM pariNata kara sakatA huuN| AcArya kahate haiM ki - yadi asahya vedanA ho rahI ho aura upayoga AtmadhyAna meM na lagatA ho, maraNa samaya ho to aisA vicAra kareM ki - "koI kitane hI prayatna kyoM na kare, para honahAra ko koI TAla nahIM sktaa| jo sukha-duHkha, jIvana-maraNa jisa samaya honA hai, vaha to hokara hI rahatA hai| ____ kArtikAnuprekSA meM spaSTa likhA hai ki - "sAdhAraNa manuSya to kyA, asIma zakti sampanna indra va ananta bala ke dhanI jinendra bhI sva-samaya meM honevAlI sukha-duHkha va jIvana-maraNa paryAyoM ko nahIM palaTa skte|" aise vicAroM se sahaja samatA AtI hai aura rAga-dveSa kama hokara maraNa samAdhimaraNa meM pariNata ho jAtA hai| prazna :- gurudeva zrI kAnajIsvAmI se kisI ne pUchA - "paNDita jayacandajI chAbar3A to azaraNa bhAvanA meM zuddhAtmA aura paMcaparameSThI - donoM ko zaraNabhUta karate haiN| Apa paNDita jayacandajI ko to samayasAra ke TIkAkAra ke rUpa meM bahuta zraddhApUrvaka smaraNa karate ho, phira bhI Apa akele AtmA ko hI zaraNa kyoM kahate haiM? kathaMJcit bhagavAna kA smaraNa bhI zaraNa hai - aisA kaho na? uttara :- bhAI, nizcaya se to jJAnAnandasvarUpa zuddha AtmA hI 15
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA zaraNabhUta hai, anya arahanta Adi ko to nimitta kI apekSA vyavahAra se zaraNa kahA hai| andara meM jo bhagavAna jJAyaka atIndriya zAnti kA piNDa zuddhAtmA hai, usameM ekAgratA karanA hI jIva ko nizcaya se zaraNa hai; jo arahatAdi paMca-parameSThI kI bhakti ityAdi zubhabhAva hote haiM, unase puNya baMdha hotA hai, ataH unheM vyavahAra se zaraNa kahA hai| aura hA~, ve paMcaparameSThI bhI jIva ko yahI upadeza dete haiM ki tuma apane jJAnAnanda svabhAvI zuddhAtmA kI zaraNa meM jaao| vahI eka mAtra zaraNabhUta hai| isaprakAra ve paMcaparameSThI svayaM bhI zuddhAtmA kI zaraNa meM kSaNa-kSaNa meM jAte haiM aura bhavya jIvoM ko bhI zuddhAtmA kI zaraNa meM jAne kA upadeza dete haiN| isI kAraNa nimitta banane kI apekSA se ve vyavahAra se zaraNa kahe jAte haiN| paNDita jayacandajI bhI yahIM kahate haiN| pravacanasAra meM AtA hai ki 'he bhavya jIva ! tuma syAdvAda vidyA ke bala se vizuddha jJAna kI kalA dvArA isa eka sampUrNa zAzvata svatattva ko prApta karake Aja hI paramAnanda pariNAmarUpa pariNamo... usa cittasvarUpa AtmA ko Aja hI anubhava kro|' he bhAI ! rAga se bhinna nija bhagavAna AtmA kI anubhUti kA udyama abhI se kara ! maraNa AegA, taba vaha udyama karU~gA - aisA vAyadA mata kara / yadi mUrcchita avasthA meM hI maraNa ho gayA to saba vAyade dhare raha jaayeNge| ataH vAyadA meM koI phAyadA nahIM hai| samayasAra kI pA~cavI gAthA meM kahA hai ki 'jadi dAejja pamANaM' arthAt usa ekatva-vibhakta zuddha AtmA ko darzAU~ to pramANa karanA; sunakara mAtra hA~-hA~ nahIM karanA; use svAnubhava pratyakSa karake, usakI anubhUti karake pramANa krnaa| ahA! digambara santoM kI sacoTa bhASA aura niSkaSAya karuNA to dekho ! kahate haiM - 'bhagavAna AtmA Ananda kA sAgara hai, usakA samAdhi aura sallekhanA anubhava prApta karane ke lie abhI se prayatna kro|' ghara jale, taba yadi kuA~ khode to pAnI kaba nikale aura kaba Aga ko bujhAve, pAnI nikale taba taka to ghara jala kara rAkha ho jAegA, ghara ko Aga se bacAnA ho to pahale se hI pAnI kI vyavasthA rakhanA caahie| isIprakAra mauta Ae taba nahIM, apitu pahale se hI arthAt abhI se hI AtmA kI ArAdhanA zurU karane aura AtmA kI anubhUti prApta karane kA prayatna kara ! jaba se sunA ho, tabhI se prayatna prArambha kara de| ahA! digambara santoM kI vANI paJcamakAla ke atyanta apratibuddha zrotAoM se kahatI hai ki bhAI! AtmAnubhUti prApta karane ke lie abhI se zurUAta kara de| samayasAra kI 38vIM gAthA kI TIkA meM kahA hai ki 'virakta guru se nirantara samajhAye jAne para darzana-jJAnacAritrasvarUpa pariNata hokara jo samyak prakAra se eka AtmArAma huA hai, vaha zrotA/ziSya kahatA hai ki - 'koI bhI paradravya, paramANumAtra bhI mujharUpa bhAsita nahIM hotA, jo mujhe bhAvakarUpa tathA jJeyarUpa hokara phira se moha utpanna kare, kyoMki nijarasa se hI moha ko mUla se ukhAr3akara, phira se aMkurita na ho - aisA nAza karake, mahAna jJAnaprakAza mujhe pragaTa huA hai| ahA ! paJcama kAla kA apratibuddha ziSya-pratibodha prApta karake kahatA hai ki - 'hamako pragaTa huA jJAnaprakAza apratihata hai, bhale hI kSAyopazamika bhAvarUpa hai to bhI apratihata hone se jor3anI kSAyika' hai; isalie hameM punaH mithyAtva kA aMkura utpanna hogA hI nhiiN|' are! mauta Ane para yaha deha, kuTumba kA melA, dhana, makAna, gAr3I, vAr3I ityAdi saba chUTa jaaegaa| koI duHkha kI belA meM sahAyaka nahIM hogaa| deha kI sthiti pUrI hone ke nagAr3e baja rahe 16
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA samAdhi aura sallekhanA haiN| mauta acAnaka A jAegI, vaha noTisa dekara nahIM aaegii| deha kA saMyoga anitya hai aura bhagavAna AtmA dhruva nitya tattva hai| AtmA kA kabhI nAza nahIM hotA, deha aura AtmA svabhAva se to bhinna hI haiM; mAtra nimitta-naimittika sambandha ke kAraNa paryAya apekSA se ekakSetrAvagAharUpa sAtha raha rahe haiN| vastutaH to ve donoM apane-apane svakSetra meM hI rahate haiN| AkAza ke eka kSetra meM jo donoM sAtha raha rahe hoM, unake pRthak hone ko mauta kahate haiN| mRtyu jarUra AnevAlI hai, aisA bArambAra yAda karake antaraMga meM svasanmukhatA kA puruSArtha kara ! jisase 'aba hama amara bhaye, na mareMge' - aisI sAvadhAnI meM tU samAdhipUrvaka maraNa kara ske| nija trikAla zuddha caitanya bhagavAna to sadA amara hI hai| deha ke sambandha kI sthiti pUrNa hone kI apekSA maraNa kahate ho to bhale kaho, parantu anAdinidhana sat jJAyakaprabhu kI sthiti kabhI pUrNa nahIM hotI, vaha to sadA amara hI hai| ___'sira para mauta ke nagAr3e baja rahe haiM, sira para mauta ma~DarA rahI hai|' aisA bArambAra smaraNa meM lAkara tU bhI sadA usa amara nija zuddhAtmatattva ke prati ugra Alambana kA joradAra puruSArtha kara ! maraNa ke samaya kadAcit nirvikalpa zuddhopayoga na bhI ho; bhale hI vikalpa hoM, parantu svabhAva ke Azraya se pariNati meM pragaTa huI jo satata vartatI zuddhi kI dhArA hai, vaha ekAgratA aura samAdhi hI hai| jJAnI ko dRSTi-apekSA aura jitanI svarUpa sthiratA hai, usakI apekSA nirvikalpadhArA satata varta rahI hai, parantu deha chUTane ke samaya upayoga nirvikalpa hI ho, upayoga meM vikalpa kA aMza bhI na rahe - aisA nahIM hotaa| kabhI-kabhI vikalpa ho sakate haiM, sAdhaka-mUrcchita bhI ho sakatA hai; parantu antara meM svabhAva ke Azraya se pariNati meM pragaTa huI ekAgratA hai; isalie maraNakAla meM usakA samAdhipUrvaka deha chuuttegaa| jJAniyoM ko khyAla meM hai ki yadyapi deha chUTane ke prasaMga meM vikalpa A sakate haiM, dehAzrita (brena hemareja Adi) mUrcchita hone jaisI bImArI bhI saMbhava hai tathApi unheM antaraMga meM samAdhi hai| __ mokSamArgaprakAzaka meM AtA hai ki 'munijanoM ko strI Adi kA parISaha hone para ve use jAnate hI nahIM, mAtra apane svarUpa kA hI jJAna karate rahate haiM - aisA mAnanA mithyA hai| ve use jAnate to haiM, parantu rAgAdika nahIM krte|' isIprakAra jJAniyoM ko maraNakAla meM bhUmikAnusAra vikalpa hone para bhI antaraMga meM vItarAgabhAva hone se samAdhipUrvaka deha chUTatI hai| zrImad rAjacandra ne bhI apane anta samaya meM apane choTe bhAI se kahA thA - 'manasukha! mA~ ko cintAtura mata hone denA / aba, maiM svarUpa meM lIna hotA huuN|' isaprakAra unheM svarUpa kI dRSTi aura anubhava to thA, parantu mA~ ko cintA na ho - aisA vikalpa A gayA, so bhAI se kaha diyaa| phira A~kha baMda karane para thor3I dera meM deha chUTa gyaa| prazna :- koI jJAnI maraNa ke kAla meM besudha hoM athavA bakavAsa kara rahe hoM to bhI kyA unheM samAdhi hotI hai? uttara :- kadAcit jJAniyoM ko indriya-nimittaka jJAna meM kiJcit pheraphAra ho jAe, jarA besudhapanA ho jAe, tathApi unake andara jJAnadhArA satat vartatI hone se samAdhi hai| samAdhizataka meM aisA AtA hai ki bhedajJAnI antarAtmA nidrA avasthA meM hone para bhI karma-bandhana se mukta hote haiN| samAdhimaraNa kA svarUpa : paNDita gumAnIrAma
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 samAdhi aura sallekhanA paNDita gumAnIrAma jo likhate haiM usakA saMkSipta sAra isaprakAra hai - "samAdhi nAma niHkaSAya kA hai, zAnta pariNAmoM kA hai| kaSAya rahita zAnta pariNAmoM se maraNa honA samAdhimaraNa hai| samyagjJAnI puruSa kA yaha sahaja svabhAva hai ki vaha samAdhimaraNa kI hI icchA karatA hai| maraNa samaya Ane para vaha sAvadhAna hotA hai| samyagdRSTi ke hRdaya meM AtmA kA svarUpa pragaTa rUpa se pratibhAsita hotA hai| vaha apane ko caitanya dhAtu kA piNDa, anantaguNoM se yukta jAnatA hai| vaha paradravya ke prati raMcamAtra bhI rAgI nahIM hotA / vaha apane nija svarUpa ko rAgAdi rahita, jJAtA-dRSTA, paradravya se bhinna, avinAzI jAnatA hai aura paradravya ko kSaNabhaMgura, a-zAsvata, apane svabhAva se bhinna jAnatA hai| isakAraNa samyagjJAnI ko maraNabhaya nahIM hotaa| samyagjJAnI maraNa ke samaya isaprakAra bhAvanA karatA hai ki mujhe aise cinha dikhAI dene lage haiM ki aba isa zarIra kI sthiti thor3I hai, isalie mujhe sAvadhAna honA ucita hai, dera karanA ucita nahIM hai| jJAnI vicAra karatA hai ki - maiM jJAtA-dRSTA rahakara deha ke honevAle kSaNa-kSaNa ke parivartana ko dekha rahA hU~, jAna rahA huuN| maiM to isakA par3ausI hU~, svAmI nhiiN| maiM isakA kartA bhI nahIM huuN| maiM to isameM honevAle parivartana ko tamAsagIra kI taraha dekha rahA huuN| zarIra ke anaMta paramANuoM kA pariNamana itane dina eka sA rahA - yaha Azcarya hai| aba vahI paramANu anya rUpa pariNamana karane lage - isameM kyA Azcarya? merA svarUpa to cetanAsvabhAvI hai, zAsvata hai| merA maraNa nahIM hotaa| tIna loka meM jitane padArtha haiM, ve saba apane-apane svabhAva rUpa pariNamana karate haiM koI kisI kA kartA-bhoktA nahIM hai| svayaM utpanna hotA hai, svayaM hI vighaTa jAtA hai, svayaM hI milatA hai, svayaM hI bichur3a jAtA hai| aisI sthiti meM maiM isakA kartA-bhoktA kaise ho sakatA hU~? samAdhi aura sallekhanA maiM to isa jJAyaka svabhAva kA hI kartA-bhoktA hU~ aura isI kA vedana va anubhava karatA huuN| isa zarIra ke jAne se merA kucha bhI bigAr3a nahIM aura isake rahane se kucha bhI sudhAra yA lAbha nahIM hai| - aisA jAnakara maiM zarIra evaM zarIra se saMbaMdhita sabhI jar3a-cetana saMbaMdha chor3atA huuN| dekho! moha kA svabhAva? ye saba saMyogI sAmagrI pratyakSa hI para vastu haiM, isase kucha bhI lAbha-hAni nahIM hai to bhI yaha saMsArI ajJAnI jIva inheM apanA samajhakara inheM iSTa mAnakara rakhanA cAhatA hai athavA aniSTa mAnakara inase dveSa karake haTAnA cAhatA hai| jJAnI jAnate haiM ki - "maiM to anAdikAla se avinAzI caitanya deva huuN|" usa para kAla (mRtyu) kA jora nahIM cltaa| ataH mujhe mRtyu kA bhaya nahIM hai| jo maratA hai vaha to pahale se marA huA hI hai aura jo jIvita hai vaha bhI pahale se hI jIvita hai| maiM apane nija caitanya svabhAva meM sthita hU~, akamba hU~, jJAnAmRta se paripUrNa huuN| mere sarvAMga meM caitanya hI caitanya isaprakAra vyApta hai jaise namaka kI DalI meM khArApanA vyApta hai| caitanya svarUpa AkAza ke samAna nirmala hai, avinAzI hai, jaise AkAza ko talavAra se kATA nahIM jA sakatA, agni-pAnI se jalAyA-galAyA nahIM jA sakatA, usI prakAra merA caitanya AtmA agni-pAnI se jalatA-galatA nahIM hai| AkAza kI taraha amUrtika, nirvikAra aura akhaNDa piNDa hai| hA~, AkAza aura mujhameM yaha antara hai ki vaha jar3a hai aura maiM caitanya padArtha huuN| jJAnI maraNAsanna sthiti meM vicAra karatA hai ki - 'mujhe donoM hI paristhitiyoM meM Ananda hai| zarIra rahegA to phira zuddhopayoga kI ArAdhanA karU~gA aura zarIra nahIM rahegA to paraloka meM jAkara zuddhopayoga kI ArAdhanA kruuNgaa| koI rAgI jIva maraNa sanmukha sanyAsI samyagdRSTi ko samajhAtA hai 18
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA ki - "yadyapi zarIra tumhArA nahIM hai; kintu - isa zarIra ke nimitta se manuSya paryAya meM zuddhopayoga kA sAdhana bhalI prakAra hotA hai, yaha jAnakara ise rakhane kA udyama karanA ucita hai na?" samakitI uttara detA hai - "he bhAI! yaha jo tumane kahA? vaha to hama bhI jAnate haiM; kintu yadi saMyamAdi rahate hue zarIra rahe to bhale rhe| hameM zarIra se baira thor3e hI hai, parantu yadi zarIra kI rahane kI sthiti na ho taba to usase mamatva chor3akara apane saMyamAdi guNa nirvighna rUpa se rakhanA hI ucita hai; kyoMki hameM donoM hI taraha se AnaMda hai| jaba taka zarIra rahegA taba taka yahA~ zuddhopayoga kI ArAdhanA kareMge aura yadi zarIra nahIM rahegA to paraloka meM koI jAkara vahA~ zuddhopayoga kI ArAdhanA kreNge|" isa prakAra jJAnI ko kahIM/kabhI/koI AkulatA nahIM hotii| jJAnI vicAra karatA hai ki - "merI sthiti to solahaveM svarga ke una kalpavAsI devoM kI taraha hai jo kautUhalavaza tamAzA hetu madhyaloka meM Ate haiN| kisI garIba AdamI ke zarIra meM praviSTa ho jAte haiM aura usakI sI kriyAyeM karane lagate haiN| jaise ki - vaha kabhI to lakar3I kA gaTThara zira para rakhakara bAjAra meM becane jAtA hai aura kabhI bhikhArI ke veSa dharakara bhIkha mA~gane lagatA hai aadi| isaprakAra jaba vaha yahA~ Akara nAnA svAMga banAkara kautUhala karatA hai| taba bhI vaha kalpavAsI deva apane solahaveM svarga kI vibhUti ko eka kSaNa ko bhI nahIM bhUlatA aura yahA~ kI svAMga kI avasthAoM se ahaMkAra-mamakAra nahIM krtaa| isIprakAra jJAnI apane siddha samAna zuddha AtmA ko kabhI nahIM bhuultaa| bhale hI vaha saMsAra avasthA meM nAnA paryAyeM dhAraNa karatA hai aura una paryAyoM meM nAnA veza dhAraNa karatA hai, nAnA ceSTAyeM karatA hai, phira bhI vaha apanI mokSa lakSmI ko nahIM bhuultaa| samyagdRSTi puruSa apanI Ayu thor3I jAnakara dAna-puNya jo kucha samAdhi aura sallekhanA karanA hotA hai, svayaM karatA hai| jina pArivArika evaM dhArmika vyaktiyoM se paramArza karanA hotA hai, unase parAmarza karake niHzalya ho jAtA hai| isaprakAra parama zAnta pariNAmoM se samAdhimaraNa meM tatpara rahakara apanA mAnava jIvana sArthaka kara letA hai| samAdhi sAra : paNDita dIpacandajI sva-samaya samAdhi kA spaSTIkaraNa karate hue samAdhisAra meM paNDita dIpacandajI ne jo likhA hai usakA sAra yaha hai ki - sva-samaya samAdhi AtmA ke dhyAna se hotI hai aura Atma dhyAna ekAgracintA nirodha se hotA hai tathA ekAgra cintAnirodha rAga-dveSa ke miTane se hotA hai| vaha rAga-dveSa iSTa-aniSTa kI mithyA kalpanAyeM miTane para miTatA hai| isalie jo jIva sva-samaya samAdhi ke icchuka haiM, unheM sarva prathama iSTa-aniSTa kI mithyA kalpanAyeM karanA chor3anA hogaa| tabhI rAga-dveSa kama hoNge| iSTAniSTapanA chor3anA kaThina nahIM hai; kyoMki para padArtha iSTAniSTa hai hI nhiiN| paNDita ToDaramalajI ne mo.mokSamArga prakAzaka pRSTha .... meM spaSTa likhA hai ki - "ajJAnI rAgavaza para padArthoM ko bhalA jAnakara iSTa kalpanA karatA aura dveSavaza burA mAnakara para padArtha meM aniSTa kalpanA karatA hai; jabaki koI bhI padArtha bhalA-burA hai hI nhiiN|" ataH aise bhI rAga-dveSa tyAga kara anya cintA kA nirodha karake AtmA ke dhyAna meM upayoga ko kendrita karane se samyak samAdhi hotI hai| jIva jyoM-jyoM nija tattva ko jAnatA hai, AtmA ke svarUpa ko jAnatA hai, tyoM-tyoM AtmA kI vizuddhi vRddhiMgata hokara kevalajJAna ke avalambana se nija kI mahimA jAnakara Ananda kI anubhUti karatA hai| basa yahI samAdhi kA svarUpa hai| samAdhimaraNa sAdhakoM ke kucha udAharaNa : jinhoMne apane AtmA ko AtmasvarUpa meM hI sthira kiyA hai -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 samAdhi aura sallekhanA aise sAdhakoM ko zera (siyAra) phAr3ate rahe, tathApi ve zreSTha ratnatraya kI sAdhanA karate rahe, zithila nahIM hue aise hI kucha dhIradhAraka sallekhanA meM saphala honevAle upasargajayI munirAjoM ke prAtaH smaraNIya ullekhanIya nAma isaprakAra hai - * navadIkSita sukumAla muni ko syAlanI aura usake baccoM dvArA lagAtAra tIna rAta taka bhakSaNa kiye jAne para jinake zarIra meM ghora vedanA utpanna huI, phira bhI ve dhyAna dvArA ArAdhanA ko prApta hue / * upasargajayI sukauzala muni ko unakI mAtA ne zeranI banakara unakA bhakSaNa kiyA, tathApi ve uttama artha ko prApta hue / * sira para agni se taptAyamAna dhadhakatI sigar3I jalane para bhI dehotsarga karake gajakumAra muni uttama artha ko prApta hue| * eNika putra nAmaka sAdhu ne gaMgA nadI ke pravAha meM bahate hue bhI nirmoharUpa se cAra ArAdhanA prApta karake samAdhimaraNa kiyA, parantu kAyaratA nahIM kI; isalie he kalyANa ke arthI sAdhu! tumheM bhI dhairya dhAraNa karake Atmahita meM sAvadhAna rahanA ucita hai / * bhadrabAhu munirAja ghora kSudhA vedanA se pIr3ita hone para bhI saMklezarahita buddhi kA avalambana karate hue, alpAhAra nAmaka tapa ko dhAraNa karake uttama sthAna ko prApta hue, parantu bhojana kI icchA nahIM kii| * kauzAmbI nagarI meM lalitaghaTAdi battIsa prasiddha mahAmuni, nadI ke pravAha meM DUbane para bhI nirmoharUpa se prAyopagamana saMnyAsa ko dhAraNa karake ArAdhanA ko prApta hue| * campAnagarI ke bAhara gaMgA ke kinAre dharmaghoSa nAmaka mahAmuni eka mAsa kA upavAsa dhAraNa karake asahya tRSA kI vedanA hone para bhI saMklezarahita uttama artha ko prApta hue, ArAdhanAsahita samAdhimaraNa kiyA, tRSA kI vedanA se pAnI kI icchA nahIM kI, saMyama se nahIM Dige; 20 samAdhi aura sallekhanA balki dhairya dhAraNa karake AtmakalyANa kiyaa| * zrIdatta muni ko pUrvajanma ke vairI deva ne vikriyA dvArA ghora zItavedanA kI, tathApi ve saMkleza kiye binA uttamasthAna ko prApta hue / vRSabhasena nAmaka muni, uSNa vAyu, uSNa zilAtala tathA sUrya kA tIvra Atapa saMklezarahita hokara sahana karake uttama artha ko prApta hue| * roheDaga nagarI meM agniputra nAmaka muni kA krauMca nAmaka zatru ne zakti- Ayudha dvArA ghAta kara diyA, tathApi usa vedanA ko samatApUrvaka sahana karake, ve uttama artha ko prApta hue / * caNDavega nAmaka zatru ne kAkaMdI nagarI meM abhayaghoSa muni ke sarva aMga cheda DAle; usa ghora vedanA ko pAkara bhI ve uttama arthasvarUpa abheda ratnatraya ko prApta hue| vidyutcara muni, DA~sa-macchara dvArA bhakSaNa kI atighora vedanA ko saMklezarahita hokara sahana karake uttama artharUpa AtmakalyANa ko prApta hue / * hastinApura ke gurudatta muni, droNAgiri parvata para, haNDI ke pakate anAja kI bhA~ti dagdha hone para bhI uttama artha ko prApta hue / * cilAtaputra nAmaka muni ko kisI pUrvabhava ke zatru ne tIkSNa Ayudha dvArA ghAva kara diyA, usa ghAva meM bar3e-bar3e kIr3e par3a gaye aura una kIr3oM se unakA zarIra calanI kI bhA~ti biMdha gayA; tathApi ve saMklezarahita samatAbhAva se vedanA sahana karake uttamArtha ko prApta hue / * yamunAvakra ke tIkSNa bANoM dvArA jinakA zarIra chida gayA hai aise daNDa munirAja, ghora vedanA ko bhI samabhAva se sahana karake uttamArtharUpa
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 samAdhi aura sallekhanA ArAdhanA ko prApta hue| * kumbhakAra nagarI meM kolhU meM pilane para bhI abhinandanAdi pA~ca sau muni samabhAvapUrvaka ArAdhanA ko prApta hue / * subandhu nAmaka zatru ne gauzAlA meM Aga lagA dI; usameM jalane para bhI cANakya munirAja, prAyopagamana saMnyAsa dhAraNa karake saMklezarahita uttama artha ko prApta hue| isaprakAra upasargAdi vedanA prasaMga Ane para bhI ArAdhanA meM aDiga rahanevAle aneka zUravIra munivaroM kA smaraNa kiyA hai| sabhI bhavya jIva aise maMgalamaya samAdhimaraNa ko dhAraNa kara apane jIvana meM kI gaI AtmA kI ArAdhanA tathA dharma kI sAdhanA ko saphala karate hue sugati prApta kara sakate haiN| upasaMhAra sArAMza rUpa meM kaheM to Adhi, vyAdhi aura upAdhi se rahita AtmA nirmala pariNAmoM kA nAma samAdhi hai| Adhi arthAt mAnasika cintA, vyAdhi arthAt zArIrika roga aura upAdhi arthAt para ke kartRtva kA bojha - samAdhi ina tInoM se rahita AtmA kI vaha nirmala pariNati hai, jisameM na koI cintA hai, na roga hai aura na para ke kartRtva kA bhAra hI hai| ekadama nirAkula, parama zAMta, atyanta nirbhaya aura nizaMka bhAva se jIvana jIne kI kalA hI samAdhi hai| yaha samAdhi saMvega ke binA saMbhava nahIM aura saMvega arthAt saMsAra se udAsI samyagdarzana ke binA saMbhava nahIM / samyagdarzana ke lie tattvAbhyAsa aura bhedavijJAna anivArya hai| jise samAdhi dvArA sukhada jIvana jInA AtA hai, vahI vyakti sallekhanA dvArA mRtyu ko mahotsava banA sakatA hai, vahI zAntipUrvaka maraNa kA varaNa kara sakatA hai| samAdhi aura sallekhanA ko aura bhI sarala zabdoM meM paribhASita kareM to hama yaha kaha sakate haiM ki "samAdhi samatA bhAva se sukha-zAntipUrvaka 21 samAdhimaraNa pATha kavivara sUracanda ke kucha cunindA padyoM kA saMkalana (narendra chanda) isa jaga vando zrI arahaMta paramaguru, jo sabako sukhadAI | meM duHkha jo maiM bhugate, so tuma jAno rAI / / bhava-bhava meM tana puruSatanoM dhara, nArI hU tana lInoM / bhava-bhava meM maiM bhayo napuMsaka, AtamaguNa nAhiM cInoM / / bhava-bhava meM gati narakatanI dhara, duHkha pAye vidhi yoge / bhava bhava meM tiryaMca yonidhara, pAyo duHkha ati bhoge / / bhava bhava meM jina pUjana kInI, dAna supAtrahiM dIno / bhava bhava meM maiM samavasaraNa meM, dekhyo jinaguNa bhIno / / etI vastu milI bhava bhava meM, samyakguNa nahiM pAyo / nA samAdhiyuta maraNa kiyo maiM, tAtaiM jaga bharamAyo / / kAla anAdi bhayo jaga bhramate, sadA kumaraNahiM kInoM / eka bAra hU~ samyakyuta maiM, nija Atama nahiM cInoM / / jo nija para ko jJAna hoya to, maraNa samaya duHkha kA~I / deha vinAsI maiM nijabhAsI, jotisvarUpa sadAI / / viSayakaSAyana ke vaza hokara, deha Apano jAnyo / kara mithyA saradhAna hiye vica, Atama nAhiM pichAnyo / /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA yoM kaleza hiyadhAra maraNakara, cAroM gati bhrmaayo| samyakdarzana-jJAna-caraNa ye, hirade meM nahiM lAyo / / mRtyu mitra upakArI tero, isa avasara ke maahiiN| jIrana tanase deta nayo yaha, yA sama sAhU naahiiN|| yA setI isa mRtyu samaya para, utsava ati hI kiijai| kleza bhAva ko tyAga sayAne, samatAbhAva dharIjai / / jo tuma pUrava puNya kiye haiM, tinako phala sukhdaaii| mRtyu mitra bina kauna dikhAvai, svarga saMpadA bhAI / / rAga-roSa ko chor3a sayAne, sAta vyasana duHkhdaaii| anta samaya meM samatA dhAro, parabhava paMtha sahAI / / mRtyurAya ko zarana pAya, tana nUtana aiso pAU~ / jA maiM samyakratana tIna lahi, AThoM karma khapAU~ / / yaha saba moha bar3hAvana hAre, jiyako durgati daataa| inase mamata nivAro jiyarA, jo cAho sukha sAtA / / mRtyu kalpadruma pAya sayAne, mAMgo icchA jetii| samatA dharakara mRtyu karo to, pAyo saMpati tetI / / cau ArAdhana sahita prANa taja, tau ye padavI pAvo / hari pratihari cakrI tIrthezvara, svargamukati meM jAvo / / mRtyukalpadruma sama nahi dAtA, tInoM loka mjhaare| tAko pAya kaleza karo mata, janma javAhara hAre / / samAdhi aura sallekhanA rogazoka Adika jo vedana, te saba pudgala lArai / maiM to cetana vyAdhi binA, nita aiso bhAva hamArai / / yA tanasoM isa kSetra saMbaMdhI, kAraNa Ana Thanyo hai| khAnapAna de vAko poSyo, aba samabhAva tanyo hai|| bina samAdhi ye duHkha lahe maiM, aba ura samatA aaii| mRtyurAja ko bhaya nahIM mAno, deyai tana sukhadAI / / yA" jaba laga mRtyu na Avai, taba laga japatapa kiijai| jaba tapa bina iza jaga ke mAhI, koI bhI na sIjai / / mana thiratA karake tuma ciMto, cau ArAdhana bhaaii| ye hI tokoM sukha kI dAtA, aura hitU kou nAhIM / / AgaiM bahu munirAja bhaye haiM, tina gahi thiratA bhaarii| bahu upasarga sahe zubha bhAvana, ArAdhana uradhArI / / tinamaiM kachu ika nAma kahU~ maiM, so suna jiya cita laakai| bhAva sahita anumode tAsoM, durgati hoya na tAke / / aru samatA nija ura meM Avai, bhAva adhIraja jaavai| yoM nizadina jo una munivara ko, dhyAna hiye bica laavai|| dhanya-dhanya sukumAla mahAmuni, kaise dhIraja dhaarii| eka zyAlanI juga baccAjuta, pA~va bhakhyoM duHkhakArI / / yaha upasarga sahyo dhara thiratA, ArAdhana citdhaarii| to tumare jiya kauna duHkha hai? mRtyu mahotsava bhArI / / dhanya dhanya ju sukauzala svAmI, vyAghrI ne tana khaayo| to bhI zrImuni neka Dige nahiM, Atama so cita lAyo ||yh upsrg.||
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi aura sallekhanA dekho gajamuni ke zira Upara, vipra agini bahu baarii| zIza jalai jima lakar3I tinako, to bhI nAhiM ciMgArI ||yh upasarga / / sanatakumAra muni ke tana meM, kuSTa vedanA vyaapii| chinna-bhinna tana tAsoM hUvo, taba ciMtyo guNa ApI ||yh upasarga . / / samaMtabhadra munivara ke tana meM, kSudhA vedanA aaii| tau duHkha meM muni neka na Digiyo, ciMtyo nijaguNa bhAI ||yh upsrg.|| sAtazataka munivara duHkha pAyo, hathanApura maiM jaano| bali brAhmaNakRta ghora upadrava, so munivara nahiM maano| yaha upsrg.|| lohamayI AbhUSaNa gar3ha ke, tAte kara paharAye / pA~coM pAMDava muni ke tana meM, to bhI nAhiM ciMgAye ||yh upasarga . / / aura aneka bhaye isa jagameM, samatA rasake svaadii| ve hI hamako ho sukhadAtA, harahaiM Teva pramAdI / / samyakdarzana jJAna carana tapa, ye ArAdhana caaroN| ye hI mokoM sukha kI dAtA, inheM sadA ura dhAroM / / yoM samAdhi uramAhi lAvoM, apanoM hita jo caaho| taja mamatA arU AThoM madako, joti svarUpI dhyaavo|| aba paragati ko cAlata biriyAM, dharma dhyAna ura aano| cAroM ArAdhana ArAdho, mohatanoM duHkha hAno / / hoya niHzalya tajo saba duvidhA Atama rAma sudhyaavo| jaba paragati ko karahu payAnoM, parama tattva ura laavo|| moha jAla ko kATa piyAre, apano rUpa vicaaro| mRtyu mitra upakArI terI, yoM ura nizcaya dhAro / / zrI ratanacaMdajI bhArilla ke prati munirAjoM ke AzIrvacana bahuta-bahuta maMgala AzIrvAda dharmAnurAgI vidvAna paNDita ratanacandajI bhArilla vartamAna jainasamAja ke uccakoTi ke vidvAnoM meM se eka haiN| vartamAna meM ve jisaprakAra eka dIpaka se hajAroM dIpaka jalate haiM, eka bIjAnna se aneka bIjAnna utpanna hote haiM, usIprakAra aneka vidvAnoM ko taiyAra kara jinavANI kI mahAna sevA kara rahe haiN| paNDitajI eka siddhahasta evaM AgamaniSTha lekhaka bhI haiN| unakA jJAna atyanta pramANika hai, jo unakI pratyeka kRti meM abhivyakta ho rahA hai, cAhe vaha 'jinapUjana rahasya' ho, cAhe 'NamokAra mhaamNtr'| mujhe unakI kisI bhI kRti meM eka akSara bhI Agamaviruddha likhA nahIM milaa| unake sArvajanika abhinandana ke isa avasara para merA bahuta-bahuta maMgala AzIrvAda hai, ve svastha evaM dIrghAyu hokara vidvAnoM ko taiyAra karate raheM aura zreSTha sAhitya kA sRjana karake sAhitya sevA bhI karate rheN| * rASTrasaMta AcArya zrI vidyAnandajI mahArAja atyanta sarala svabhAvI vidvAna paNDita ratanacanda bhArilla atyanta saralasvabhAvI va jinAgama ke jJAtA vidvAna haiN| unhoMne atyanta sarala zabdoM meM zrAvakAcAra, jinapUjana rahasya jaisI anekoM jainadharma kI sAmAnya parantu mahatvapUrNa jJAnavarddhaka pustakoM kI racanA kI hai| abhI unhoMne zalAkApuruSa evaM harivaMzakathA jaisI prathamAnuyoga kI anupama pustakoM kA bhI sundara lekhana kiyA hai| paNDita ratanacanda bhArilla jaina samAja meM isIprakAra jinavANI kA pracAra-prasAra karate raheM - hamArA yahI maMgala zubha AzIrvAda hai| *AcAryazrI dharmabhUSaNajI mahArAja koTizaH zubhAzISa dharmAnurAgI paNDita ratanacandajI bhArilla samAja ke suyogya vidvAna haiM aura acche tattvapracAraka haiN| samAja ne inakA abhinandana graMtha prakAzita karane kA saphala prayAsa kiyA hai, jo prazaMsanIya hai| samAja isIprakAra sarasvatI putroM kA sammAna karatI rahe, jisase vidvAnoM ke dvArA jinavANI kA pracAra-prasAra ho ske| abhinaMdana grantha prakAzana samiti ko koTizaH zubhAzISa saddharmavRddhirastu / * AcAryazrI bharatasAgarajI mahArAja