Book Title: Naykarnika
Author(s): Vinayvijay, Sureshchandra Shastri
Publisher: Sanmati Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020502/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir / kobAtIrthamaMDana zrI mahAvIrasvAmine namaH / / / / anaMtalabdhinidhAna zrI gautamasvAmine namaH / / / / gaNadhara bhagavaMta zrI sudharmAsvAmine namaH / / / / yoganiSTha AcArya zrImad buddhisAgarasUrIzvarebhyo namaH / / / cAritracUDAmaNi AcArya zrImad kailAsasAgarasUrIzvarebhyo namaH / / AcArya zrI kailAsasAgarasUrijJAnamaMdira punitapreraNA va AzIrvAda rASTrasaMta zrutoddhAraka AcAryadeva zrImat padmasAgarasUrIzvarajI ma. sA. jaina mudrita graMtha skeniMga prakalpa graMthAMka :1 jaina ArAdhanA na kandra mahAvIra kobA. // amarta tu vidyA zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra zahara zAkhA AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira kobA, gAMdhInagara-zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira kobA, gAMdhInagara-382007 (gujarAta) (079) 23276252, 23276204 pheksa : 23276249 Websiet : www.kobatirth.org Email : Kendra@kobatirth.org AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira zahara zAkhA AcAryazrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira traNa baMgalA, Tolakanagara parivAra DAiniMga haoNla kI galI meM pAlaDI, ahamadAbAda - 380007 (079)26582355 - - - For Private And Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra OM OM OM OM OM kra sanmati jJAna pITha AgarA ke amara zramaNa- sUtra zrI upAdhyAya amara muni zrI sanmati jJAnapITha, AgarA saMgatikA www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir amara mAdhurI 1979AJANAN zrI sanmati nAna- pITha, AgarA upAdhyAya amara muni jaina kanyA zikSA namra sUcana isa grantha ke abhyAsa kA kArya pUrNa hote hI niyata samayAvadhi meM zIghra vApasa karane kI kareM. kRpA jisase anya vAcakagaNa isakA upayoga kara sakeM. For Private And Personal Use Only jayara Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mati - sAhitya ratnamAlA kA 45 vA~ ratna naya-karNikA kRtikAra - upAdhyAya zrI vinayavijaya jI vivecanakAra - muni zrI surezacandra, "zAstrI " " sAhityaratna" For Private And Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzakasanmati-jJAna-pITha, lohAmaMDI, aagraa| mudraka-- vijaya ArTa presa, naubastA, AgarA / For Private And Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prastAvanA jaina darzana aura 'nayavAda' ___ 'nayavAda' jaina-darzana kI eka mahattvapUrNa dena hai| jaina darzana pratyeka padArtha kA nirUpaNa tathA vivecana 'naya' ko dRSTi meM rakhakara hI karatA hai / "jaina-darzana meM aisA koI bhI sUtra aura artha nahIM hai, jo naya se rahita ho"nathi: naehiM vihuNaM suttaM atyo ya jiNamae kiMci / ' -vizeSAvazyakabhASya, 2277 jaina-darzana kI vicAra-dhArA ke anusAra pratyeka vastu ke ananta pakSa-pahalU haiM / ina pakSoM ko jaina-darzana kI mUla bhASA meM 'dharma' kahate haiM / isa dRSTi se saMsAra kI pratyeka vastu ananta-dharmAtmaka hai - "anantadharmAtmaka vastu'' - syAdvAda-maMjarI ananta-dharmAtmaka vastu ko yadi koI eka hI dharma meM sImita karanA cAhe, kisI eka dharma ke dvArA hone vAle jJAna ko hI vastu kA pUrNa jJAna samajha baiThe, to isase vastu kA vAstavika svarUpa buddhi-gata nahIM ho sktaa| koI bhI For Private And Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kathana.athavA vicAra nirapekSa sthiti meM satyAtmaka nahIM ho sakatA / satya hone ke lie use apane se anya vicAra-pakSa kI apekSA rakhanI hI par3atI hai / sAdhAraNa jJAna, vastu ke kucha dharmoM-pahaluoM taka hI sImita rahatA hai| kevalajJAna kI sthiti meM jJAna ke paripUrNa hone para hI vastuoM ke ananta dharmoM kA pUrNa jJAna honA sambhava hai| dUsare zabdoM meM, kevalajJAna hI vastu-svarUpa kA samagra jJAna karA sakatA hai| isa pUrNa jJAna ko hI jaina-darzana meM 'pramANa' mAnA gayA hai| isake atirikta, anya sabhI prakAra kA jJAna apUrNa evaM sApekSa hai| sApekSa sthiti meM hI vaha satya ho sakatA hai, nirapekSa sthiti meM nahIM / hAthI ko khaMbhe jaisA batalAne vAlA andhA vyakti apane dRSTi-bindu se saccA hai; parantu hAthI ko rasse jesA kahanevAle dUsare vyakti kI apekSA se saccA nahIM ho sakatA / hAthI kA samagra jJAna karane ke lie samUce hAthI kA jJAna karAne vAlI saba dRSTiyoM kI apekSA rahatI hai| vastu-tattva ke sambandha meM yaha apUrNa aura sApekSa jJAna hI jaina-darzana meM 'naya' kahalAtA hai| aura isI apekSA-dRSTi ke kAraNa 'nayavAda' kA dUsarA nAma 'apekSAvAda' bhI hai| dhyeya-prApti kA AdhAra 'naya-jJAna' ___ 'naya' ke dvArA hI vastu-tattva kA yathArtha jJAna ho sakatA hai / kevala, vastu ke kisI eka hI dharma ke dvArA vastu kI jAnakArI ko vastu kA samagra jJAna samajhane kI AgrahapUrNa For Private And Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2 ) dRSTi vastu kA yathArtha pratipAdana karatI hai / isIlie vaha dRSTi mithyA hai, aprAmANika hai| naya ke dvArA hone vAlA vastu kA jJAna hI vAstava meM asandigdha evaM nirbhrAnta jJAna hai; kyoMki vaha vastu ko aneka dRSTi binduoM se chUne kA prayatna karatA hai, aura apane se atirikta dRSTikoNa kA pratiSedha nahIM karatA / sandeha aura bhrAnti jJAna ke doSa mAne gaye haiM / sadoSa jJAna se yathArtha pravRtti kI AzA nahIM kI jA sakatI aura yathArtha pravRtti ke abhAva meM dhyeya prApti nahIM ho sakatI / jaise dhyeya prApti ke lie yathArtha pravRtti apekSita hai; usI prakAra yathArtha pravRtti ke lie asandigdha evaM abhrAnta jJAna anivArya hai / dUsare zabdoM meM yoM bhI kahA jA sakatA hai ki yathArtha pravRtti tathA dhyeya-siddhi kA mUlAdhAra yathArtha jJAna hI hai / bhArata ke saba darzanakAroM ne padArtha-vijJAna aura AcAra zAstra ke sAtha-sAtha jJAna prakriyA bhI batalAyI hai / padArtha - vijJAna aura AcAra - zAstra kI satyatA jJAna prakriyA kI satyatA para AdhArita hai - yaha eka nizcita tathya hai / itara dArzanikoM dvArA pradarzita jJAna -prakriyAe~ ekAnta dRSTi para Azrita haiM, eka hI naya para avalambita haiM aura ekAnta hone ke kAraNa hI ve mithyA haiM -- "egaMtaM hoi micchatta / " For Private And Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vastu-svarUpa kA yajJArtha pratipAdana na karane para bhI anya darzanoM kI ve ekAnta dRSTiyA~ yathArthatA kA dAvA karatI haiM aura isakA duSpariNAma hotA hai-vivAda, kalaha aura saMgharSa / asmitA ke Aveza meM maiM-tU' kA vAtAvaraNa paidA ho jAtA hai / ____ bhArata ke samasta darzanoM meM jaina-darzana hI eka aisA darzana hai, jo yathArtha rUpa meM jJAna-prakriyA kA pratipAdana karatA hai aura usakI yathArthatA kA mUla hai 'naya. vAda / ' vaha vastu-svarUpa ko aneka dRSTi- binduoM se nirakhatA-parakhatA hai, gaharAI meM utara kara vastu-tatva kA aneka pahaluoM se vizleSaNa karatA hai / usakA kahanA hai ki jaba taka vicAra zailI meM 'nayavAda' ko prazraya na diyA jAya, taba taka dRSTi se ajJAna kA jAlA sApha nahIM hotA aura jaba taka ajJAna kA jAlA sApha na ho jAya, taba taka AcArapAlana ke nAma para kiyA gayA ghora-se-ghora zrama bhI ajJAnakaSTa banakara raha jAtA hai, usase dhyeya-prApti kI aura Atma-vikAsa kI dizA meM eka kadama bhI nahIM bar3hA jA sakatA / isIlie prAcArya hemacandra ne bhagavAn kI stuti karate hue cunautIpUrNa svara meM kahA hai-"bhagavan ! anya sAdhaka cAhe hajAroM varSoM taka tapa kareM, athavA yuga-yuga taka yoga-sAdhanA kareM ; parantu jaba taka ve naya se anuprA. Nita Apake mArga kA anusaraNa na kareM, taba taka ve mokSa kI icchA karate hue bhI mokSa nahIM pA sakate "paraHsahasrAH zaradastapAMsi, For Private And Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yugAntaraM yogamupAsatAM vA / tathApi te mArgamanApatanto, na mokSyamANA api yAnti mokSam / / -ayogavyavacchedadvAtriM0 'nayavAda' kAnepana ko miTAtA hai 'nayavAda' kahatA hai ki manuSya ko do A~kheM milI haiM, ataH vaha eka se apanA,to dUsarI se virodhiyoM kA satya dekhe / jitanI bhI vacana-paddhatiyA~ haiM, una saba kA lakSya satya ke darzana karAnA hai| jaise dvitIyA ke candramA kA darzana karane vAle vyaktiyoM meM se koI eka to aisA batalAtA hai ki "candramA usa vRkSa kI TahanI se ThIka eka bittA Upara hai|" dUsarA vyakti kahatA hai "candramA isa makAna ke kone se saTA huA hai / " tIsarA bolatA hai "candramA usa ur3ate hue pakSI ke donoM paMkhoM ke bIca meM se dIkha rahA hai|" cauthA vyakti saMketa karake kahatA hai-'candramA ThIka merI aMgulI ke sAmane najara A rahA hai|" ina saba vyaktiyoM kA lakSya candra-darzana karAne kA hai, aura ve apanI zuddha nIyata se hI apanI-apanI prakriyA batalA rahe haiN| para, eka-dUsare ke kathana meM paraspara AkAza-pAtAla kA antara hai| isI prakAra sabhI satya-gaveSI dArzanika vicArakoM kA eka hI uddezya hai-sAdhakoM ko satya ke darzana karAnA / For Private And Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saba apane-apane dRSTikoNa se satya kI vyAkhyA kara rahe haiM / parantu, unake kathana meM atyanta bheda hai| 'nayavAda' kI sateja A~kha se hI una tathyAMzoM ke prakAza ko dekhA jA sakatA hai| 'nayavAda' hameM satya-darzana ke lie A~kheM kholakara saba ora dekhane kI dUragAmI preraNA pradAna karatA hai| usakA kahanA hai ki sAre saMsAra ko tuma apanI hI kalpanA kI A~khoM se mata dekho-parakho / dUsare ko hamezA usakI A~kha se dekhie; usake dRSTi-koNa se parakhie / satya vahI aura utanA hI nahIM hai ki jo-jitanA Apa dekha pAye haiN| phira bhI, yaha to sambhava hai ki hAthI ke svarUpa kA alaga-alaga varNana karane vAle ve chahoM vyakti zata-pratizata sacce hokara bhI basa isalie adhUre hoM ki eka ne hAthI ko dekhA thA sUDa kI tarapha se, dUsare ne dekhA thA pUcha kI tarapha se, tIsare ne peTa chUkara, cauthe ne kAna pakar3a kara, pA~caveM ne dAMtoM kI ora se aura chaThe ne pA~va kI tarapha se / isa kAnepana ko dUra kIjie / kyoMki kAnA vyakti eka ora ke hI satya ko dekha sakatA hai| satya kA dUsarA pahalU usakI A~kha se lupta hI rahatA hai| eka purAnI loka-kathA hai / kisI mA~ kA kAnA beTA haradvAra gayA / lauTA to mA~ ne pUchA-'haradvAra meM tujhe sabase acchA kyA lagA re ?" gA~va ke bhole beTe ne taba taka kahIM For Private And Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bAz2Ara dekhA nahIM thaa| bolA-"mA~, maiMne naI bAta yahI dekhI ki haradvAra kA bAjAra ghUmatA hai|" ___ mA~ haradvAra ho AI thii| bAjAra ghUmane kI bAta sunakara vaha ghUma gaI aura cauMkakara usane pUchA- "kaise ghUmatA hai re haradvAra kA bAjAra ?" beTe ne naye sire se Azcarya meM DUbakara kahA-"mA~, maiM hara kI pair3I nahAne gayA, to dekhA bAjAra idhara thA aura nahAkara lauTA, to dekhA bAjAra udhara ho gayA !" duHkha pAkara bhI mA~ ha~sa par3I aura bhole beTe ko chAtI se lagA liyA ! __ aba dekhiye ! bAjAra to donoM ora thA / para kAnepana ke kAraNa vaha eka ora hI dekha sakA / aise hI ve vicAraka, jo ekAnta ke jhamele meM par3akara apanI eka dRSTi--A~kha se vastu-svarUpa ke satya ko dekhane kA prayatna karate haiN| vastu ke eka pahalU kI ora hI dekha pAte haiN| para satya hotA hai dUsarI ora bhii| kintu kAnepana ke kAraNa dUsarI ora kA satya unheM dIkha nahIM pdd'taa| ekAnta kA pakSAndha bhalA prakAza ke darzana kaise kara sakatA hai ? 'nayavAda' manuSya kI dRSTi ke isa kAnepana ko miTAkara vastu-svarUpa ko aneka pahaluoM se dekhane kI jIvita preraNA pradAna karatA hai / apane ghara ke A~gana meM khar3A vyakti apane Upara prakAza dekhatA hai, chata para car3hakara dekhe, to saba jagaha prakAza hI prakAza-yaha 'nayavAda' kA jIvaMta Adarza hai| For Private And Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'hI' aura 'bhI' kA antara 'nayavAda' kI yaha sarvopari vizeSatA hai ki vaha kisI vastu ke eka pakSa ko pakar3akara yaha nahIM kahatA ki "yaha vastu ekAntataH aisI hI hai|" vaha to 'hI' ke sthAna para 'bhI' kA prayoga karatA hai ; jisakA artha yaha hotA hai ki-"isa apekSA se vastu kA svarUpa aisA 'bhI' hai|" 'hI' nayAbhAsa hai to 'bhI' nayavAda / 'hI viSamatA kA bIja vapana karatI hai, to 'bhI' usa vaiSamya ke bIja kA unmUlana karake samatA ke madhura vAtAvaraNa kA sRjana karatI hai / 'hI' meM vastu svarUpa ke dUsare satpakSoM kA inakAra hai, to 'bhI' meM itara saba satpakSoM kA svIkAra hai / 'hI' se satya kA dvAra banda ho jAtA hai, to 'bhI' meM satya kA prakAza Ane ke lie samasta dvAra anAvRta rahate haiN| jitane bhI ekAntavAdI darzana haiM, ve vastu-svarUpa ke sambandha meM eka naya ko sarvathA pradhAnatA dekara hI kucha pratipAdana karate haiM / vastu-svarUpa para udAramanA hokara vividha dRSTi-koNoM se vicAra karane kI kalA unake pAsa nahIM hotI / yahI kAraNa hai ki unakA dRSTikoNa athavA kathana 'jana-hitAya' na hokara 'jana-virodhAya' ho jAtA hai| isake viparIta, jaina-darzana khule mastiSka se vastu-svarUpa para aneka dRSTi-binduoM se vicAra karake caumukhI satya ko AtmasAt For Private And Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 11 ) karane kA dUragAmI prayatna karatA hai| isalie usakA dRSTikoNa satya kA dRSTikoNa hai,zAnti kA dRSTikoNa hai,jana-hita kA dRSTikoNa hai / udAharaNa ke lie AtmA ko hI le liijie| sAMkhya-darzana AtmA ko kUTastha (ekAnta) nitya hI mAnatA hai aura kahatA hai ki 'aAtmA sarvathA nitya hI hai|' bauddhadarzana kA kahanA hai ki' AtmA anitya-kSaNika hI hai / Apasa meM donoM kA virodha hai, donoM kA uttara-dakSiNa kA rAstA hai / para, jaina-darzana eka karavaTa kabhI nahIM par3atA / usakA kahanA hai ki "yadi AtmA ekAntataH nitya hI ho, to usameM krodha, mAna, mAyA aura lobha ke rUpa meM rUpAntara hotA huA kaise dIkha par3atA hai ? nArakI, devatA, pazu aura manuSya ke rUpa meM parivartana kyoM hotA hai AtmA kA ? kUTastha nitya meM to kisI bhI prakAra kA paryAya-parivartana nahIM honA cAhie / para, hotA hai,yaha spaSTa hai / ataH AtmA sarvathA nitya hI haiyaha kathana bhrAnta hai| aura yadi AtmA sarvathA anitya hI hai, to "yaha vastu vahI hai, jo maiMne pahale dekhI thI"yaha ekatva-anusandhAnAtmaka pratyabhijJAna nahIM honA cAhie / para, pratyabhijJAna to abAdha rUpa se hotA hai| isa lie AtmA sarvathA anitya (kSaNika) hI hai- yaha mAnyatA bhI truTipUrNa hai / jIvana meM eka karavaTa par3akara 'hI' ke rUpa meM hama vastu-svarUpa kA nirNaya nahIM kara sakate / hameM to 'bhI' ke dvArA vividha pahaluoM se satya ke prakAza kA kA svAgata For Private And Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 12 ) karanA cAhie / aura isa satyAtmaka dRSTikoNa se 'AtmA' nitya bhI hai aura anitya bhI, hai / dravya kI dRSTi se AtmA nitya hai aura paryAya kI dRSTi se anitya hai / basa 'hI' ke prayoga se paraspara meM jo virodha bar3hate haiM 'bhI' se ve saba dvandva ekadama zAnta ho jAte haiM / 'hI' se saMgharSa kaise utpanna hotA hai, isa viSaya meM eka bar3A sundara laghu kathAnaka hai| "do AdamI nAca dekhane gaye / eka andhA aura dUsarA baharA / rAta-bhara tamAzA dekhakara subaha donoM apane ghara vApisa lauTa rahe the| rAste meM eka AdamI pUcha baiThA-"kyoM bhaI , nAca kaisA thA ?' andhe ne kahA-"Aja kevala gAnA hI huA hai, nAca kala hogaa|" bahare ne kahA-"aAja to sirpha nAca hI huA hai, gAnA kala hogaa|" donoM lage apanI-apanI tAnane / khIMca-tAna ke sAtha kahA-sunI ho gaI aura mAra-pITa taka kI naubata A gyii|" basa, 'nayavAda' yahI kahatA hai ki eka hI dRSTi-koNa ke a~dhe, bahare mata bno| dUsaroM kI bhI suno aura dUsare ke dRSTibindu ko bhI parakho / tamAze meM huI thI donoM cIjeM nAca bhI aura gAnA bhI / para, andhA nAca na dekha sakA aura baharA gAnA na suna sakA / Aja gAnA 'hI' huA hai athavA aAja nAca 'hI' huA hai-isa'hI' se hI donoM meM lar3AI ThanagaI / naya. vAda paraspara meM saMgharSa paidA karane vAlI 'hI' kA unmUlana For Private And Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 13 ) karake usake sthAna meM 'bhI' kA prayoga karane ke lie kahatA hai / 'nayavAda' kI upayogitA yaha jo Aja parivAroM meM lar3AI-jhagar3e haiM, sArvajanika jIvana meM krUratA aura kalmaSa hai, dhArmika kSetra meM 'maiM - tU' kA bola bAlA hai, antarrASTrIya vAtAvaraNa meM tanA tanI hai, vaha saba 'nayavAda' ke dRSTikoNa ko na samajhane ke kAraNa hI hai / duniyA kA yaha eka rivAja-sA bana gayA hai ki vaha apanI A~khoM se apanI hI kalpanA ke anusAra saba kucha dekhanA cAhatI hai / samAja kA pratyeka vyakti yahI cAhatA hai ki saba jagaha merI hI cale / samUcA samAja mere izAre para nAce aura jaba yaha nahIM hotA, to loga Apasa meM eka-dUsare ke doSa nikAlate haiM aura TIkA-TippaNI ke rUpa meM eka-dUsare para chIMTAkazI karate haiM / isase 'maiM - tU' kA vAtAvaraNa garama ho jAtA hai / rAjanIti ke kSetra ko hI liijie| vahA~ saMsAra vAdoM ke jhamele meM par3akara apanI bAta ko khIMca rahA hai / koI kahatA hai 'samAjavAda hI vizva kI samasyAoM ko sulajhA sakatA hai|" dUsarA kahatA hai " sAmyavAda se hI vizva meM zAnti sthApita ho sakatI hai / " tIsarA pukAra rahA hai - "pUjIvAda kI chatrachAyA meM hI saMsAra sukha kI sAMsa le sakatA hai / "koI kisI vAda se aura kisI vAda se vizva-zAMti kI raTa lagA rahA hai| isa khIMcatAna se hI IrSyA, kalaha, saMgharSa aura dvandva rAjanItika For Private And Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 14 ) maMca para apanI chAtI tAna kara khar3e ho jAte haiM aura saMsAra azAnti kA akhAr3A bana jAtA hai / yadi ye saba vicAraka eka maMca para baiThakara sahiSNutA aura dhairya ke sAtha eka-dUsare kI bAta suna leM, eka-dUsare ke dRSTikoNa ko samajha leM aura apanI hI dRSTi ko dUsaroM para balAtkArapUrvaka thopane kA yatna na kareM, to phira inameM paraspara mela na ho jAya, samajhaute aura samanvaya kA dvAra na khula jAya / sarvodaya kI pagaDaMDI sApha na ho jAya ! aura yahI to sikhAtA hai jaina darzana kA nayavAda / ' jaise prakAza ke Ate hI andhakAra adRzya ho jAtA hai ; usI prakAra 'nayavAda' kA Aloka mana-mandira meM Ate hI kalaha, dveSa, kaluSita vicAra, pArasparika tanAtanI, saMkIrNatA evaM saMgharSa bAta kI bAta meM zAnta ho jAte haiM aura zAnti kA eka madhura evaM maitrI - pUrNa vAtAvaraNa banatA calA jAtA hai / pArasparika virodha evaM saMgharSa ke jahara ko nikAla kara virodha, zAnti tathA samanvaya ke isa amRta varSaNa meM hI 'nayavAda' kI upayogitA nihita hai / 'naya - karNikA' aura prastuta prayAsa saMsAra kI jitanI bhI vicAra-saraNiyA~ aura vacana - prakAra haiM, ve saba naya kI koTi meM A jAte haiM - yaha jainadarzana kI ghoSaNA hai / isa dRSTi se nayoM kI koI ginatI nahIM hai, yAnI naya ananta haiM, gaNanAtIta haiM / alpa-mati For Private And Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir manuSyoM ke lie una gaNanAtIta vicAra-saraNiyoM ko hRdayaMgama karanA nitAnta asambhava hai, ataH jainAcAryoM ne gahare cintana-manana ke bAda usa virATa vicAra-samUha kA sAta vargoM meM samAveza karake gAgara meM sAgara bharane kI ukti ko caritArtha kiyA hai| ina sAta vicAra-vargoM kA nAma hI sAta naya haiM, jinake nAma haiM-naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / vicAra-mImAMsA kA yaha eka aisA viziSTa evaM sarvAGga-pUrNa vargIkaraNa hai ki saMsAra kA koI bhI vaiyaktika, sAmAjika, dhArmika, dArzanika vyAvahArika tathA pAramArthika vicAra ina sAta nayoM kI sImA se bAhara nahIM raha paataa| jaina-jagatI ke jyotirdhara vidvAn upAdhyAya zrIvinaya. vijaya jI ne apanI isa 'nayakarNikA' nAmaka laghu kRti meM jaina-saMskRti ke antima tIrthaMkara zramaNa bhagavAn mahAvIra kI stuti ke rUpa meM uparyukta sAta nayoM ke svarUpa ko atyanta sarala, saMkSipta aura kalAtmaka paddhati se samajhAne kA mahArgha prayAsa kiyA hai| saMkSepa meM nayoM kA parijJAna karane ke lie upAdhyAyazrI jI kI yaha anupama kRti nitAnta upayogI hai-yaha adhikAra kI bhASA meM kahA jA sakatA hai / atyanta saMkSipta aura bhagavAn kI stuti-rUpa hone se yaha kRti kaMThAgra hone meM atyanta sugama hai- yaha tathya bhI sUrya ke prakAza kI taraha spaSTa hai| For Private And Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 16 ) alavara yAtrA ke prasaMga meM, ekabAra paNDitaratna zrIpremacandra jI mahArAja aura zrI akhilezacandra jI mahArAja ne eka bAra jikra kiyA ki "naya karNikA' meM vinayavijaya jI ne sAta nayA~ kA atyanta sarala paddhati se bar3A sundara nirUpaNa kiyA hai| yadi isa kRti kA savivecana hindI rUpAntara ho jAya, to nayajJAna ke pipAsu hindI pAThakoM kA paryApta upakAra ho sakatA hai / unake isa preraNAspada kathana se kaI bAra 'naya-karNikA' para kucha likhane kA vicAra mana meM AyA aura gayA, aura antataH antara meM par3e usa preraNAtmaka bIja ne aMkura kA rUpa le hI liyA, jo pAThakoM ke sAmane prastuta hai / mUla kRti ke anusAra vivecana meM sarala aura saMkSipta dRSTikoNa ko hI dhyAna meM rakhA gayA hai| vivecana meM, zrI mohanalAla mehatA ema0 e0, kA" jaina darzana meM nayavAda" nAmaka nibandha kAphI sahAyaka rahA hai, ataH unake prati AbhAra pradarzana karanA hama apanA kartavya samajhate haiM / AzA hai, hamArA yaha laghu prayAsa pAThakoM ke antarmana meM naya-jJAna ke prati jijJAsAtmaka bhAvanA kI tIvra lahara paidA kara sakegA / jaina bhavana lohAmaMDI, AgarA / 6-5-55 - sureza muni For Private And Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir granthakAra kA sakSipta paricaya 'naya-karNikA' ke racayitA jaina-jagat ke prakhyAta vidvAn zrI vinaya vijaya jI haiN| unake jIvana ke sambandha meM paryApta jAnakArI kA abhAva hai / usakA kAraNa yaha hai ki na to svayaM unhoMne apane jIvana para vizeSa prakAza DAlA aura na unake samakAlIna kisI anya vidvAn ne hI unake viSaya meM kucha likhA / unakA janma kaba aura kahA~ huA, kisa prakAra unake antarhRdaya meM tyAga - vairAgya kI jyoti jAgIisa sambandha meM koI tathyapUrNa ullekha nahIM milatA / 'lokaprakAza' ke pratyeka sarga ke anta meM unhoMne eka hI prakAra kA zloka diyA hai, jisameM unhoMne apanI mAtA kA nAma rAjazrI [ rAjabAI ], pitA kA nAma tejapAla batalAyA hai, aura apane Apako upadhyAya zrI kIrti vijaya jI kA ziSya hone kA ullekha kiyA hai"vizvAzcaryadabhItikIrtivijayazrI vAcakendrAntara. dU, rAjazrItanayo'taniSTha vinayaH zrI tejapAlAtmajaH kAvyaM yatkila tatra nizcitajagattattve pradIpopame, sampUrNaH khalu saptaviMzatitamaH sarge nisargojjvalaH || " rAjabAI aura tejapAla - ye donoM nAma prAyaH vaNik jAti ke atirikta anya jAti meM nahIM milte| ataH jAti kI dRSTi se zrI vinaya vijaya jI vaNika the, aisA anumAna hotA hai / For Private And Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 18 ) zrI vinayavijaya jI, jaina-darzana ke coTI ke vidvAn upAdhyAya zrI yazovijaya jI ke samakAlIna the| aneka kaThinAiyoM tathA vighna-bAdhAoM kI agni-parIkSA meM gujara kara ina donoM mahAnubhAvoMne sAtha-sAtha saMskRta-vidyA ke kendra kAzI meM jAkara saba darzanoM kA gaharA adhyayana evaM manthana kiyA thaa| san 1738 meM rAndera cAturmAsa meM zrI vinayavijaya jI kA dehAvasAna hone ke bAda unakI gujarAtI kRti 'zrI pAlarAsa' ke uttarArdha kI pUrti bhI zrI yazovijayajI ne hI kI thii| ___ unakI kRtiyoM, granthoM aura racanAoM ko dRSTi meM rakhate hue yaha adhikArapUrvaka kahA jA sakatA hai ki zrI vinayavijaya jo apane samaya ke saMskRta, prAkRta tathA itara bhASA ke eka prakANDa paNDita, dhurandhara vidvAn , jaina saMskRti ke marmI vicAraka aura eka saphala kavi-kalAkAra the| lokaprakAza, haimalaghuprakriyA, kalpasUtra kI sukhabodhikA TIkA, naya-karNikA aura zAntasudhArasa bhAvanA unakI saMskRta racanAe~ haiM, jinakA jaina-vAGamaya meM mahattvapUrNa sthAna hai| inake atirikta, gujarAtI bhASA meM unakI kRtiyA~ adhika haiN| jinameM zrI pAlarAsa, zrI bhagavatI sUtra nI sajjhAya, SaDAvazyakanu stavana, vinaya-vilAsa, adhyAtma-gItA, jinacaubIsI mukhya haiN| For Private And Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSaya-sUcI 1-maMgalAcaraNa aura viSaya 2-naya ke bheda 3-vastu kA ubhayAtmaka rUpa / 4-naigama naya kA lakSaNa 5-saMgraha naya kA lakSaNa 6-saMgraha naya kA dRSTAnta ke dvArA spaSTIkaraNa 7 vyavahAra naya kA lakSaNa 8- vyavahAra naya kA udAharaNa .... t--vizeSa dharma se hI laukika kArya kI siddhi hotI hai, sAmAnya se nahIM, isa bAta kA udAharaNa dvArA spaSTIkaraNa 10- RjusUtra naya kA lakSaNa .... 26 11-RjusUtra naya kA punarvAra spaSTIkaraNa 12-RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta naya bhAva nikSepa ko hI mAnate haiM isa bAta kA khulAsA 13-zabda naya kA lakSaNa 14-samabhirUr3a naya kA lakSaNa . .... 38 15 - vyatireki dRSTAnta ke dvArA samabhirUr3ha naya ko puSTi 41 ___ .... 28 For Private And Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 20 ) 16-evaMbhUta naya kA lakSaNa ... .... 43 17-vyatireki dRSTAnta dvArA evaMbhUta naya kI puSTi 46 18-nayoM kI uttarottara sUkSmatA aura unake sAta sau bheda 48 16-nayoM ke pA~ca sau bheda 20 - sAta nayoM kA dravyAstika aura paryAyAstika ina do nayoM meM vargIkaraNa 21-paraspara virodhI sAta naya bhagavAn ke pravacana kI kisa prakAra sevA karate haiM, isa viSaya kA vivaraNa 22-antima upasaMhAra .... 23-mUla-zloka For Private And Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir naya-karNikA maMgalAcaraNa aura viSaya vardhamAnaM stumaH sarvanayanadyarNavAgamam / saMkSepatastadunnIta - nayabhedAnuvAdataH // 1 // artha sarvanayarUpI nadiyoM ke lie jinakA pravacana samudra ke samAna gambhIra hai, unake dvArA prarUpita naya-bhedoM ko anuvAda ke rUpa meM duharAkara hama zrI vardhamAna svAmI kI stuti karate haiN| vivecana mAnava-jIvana kA parama lakSya mokSa hai / isaliye tIrthaMkaroM aura jaina-dharma ke mahAna AcAryoM ne usakI prApti ke sAdhanoM kA tAttvika rUpa meM nirdeza kiyA hai / mokSa-prApti ke unhoMne mukhyataH tIna sAdhana batalAe haiM-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra / jaina-darzana ke sarvaprathama sUtrakAra AcArya umAsvAti kA sUtra hai"samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH" ---tattvArthasUtra 1-1 For Private And Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir samyagdarza kA artha hai-tattvArtha kA zraddhAna / tatva nau haiMjIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa / ina tatvoM kA yathArtha parijJAna hue vinA mumukSa sAdhaka mokSa-mArga meM abAdha gati nahIM kara sktaa| ataH mokSa ke jijJAsu ke lie ina tatvoM kA yathArtha jJAna parama Avazyaka hai| tattva-jJAna ke amogha upAya haiM-pramANa aura naya / jaisA ki zrAcArya umAsvAti ne kahA hai - "pramANanayairadhigamaH" -tattvArtha sUtra 1-6 --pramANa aura nayoM ke dvArA tattvoM kA parijJAna hotA hai| zrata ke do upayoga hote haiM-pramANa aura ny| pramANa ko sakalAdeza aura naya ko vikalAdeza bhI kahate haiM / jainadarzana kI vicAradhArA ke anusAra pratyeka vastu ananta dharmAtmaka hai"anantadharmAtmakaM vastu' ____ -syAdvAdamaMjarI naya ananta dharmAtmaka vastu ke eka dharma (aMza) kA bodha karAtA hai aura pramANa aneka dharmoM kA / pramANa meM padArtha ke 2] For Private And Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir samasta dharmoM kI vivakSA hotI hai, naya meM eka dharma ke sivAya anya dharmoM kI vivakSA nahIM hotii| naya-jJAna isIlie 'samyak-saccA mAnA jAtA hai ki vaha apane vivakSita dharma ke atirikta anya dharmoM kA pratiSedha nahIM karatA, apitu una dharmoM ke prati vaha udAsIna rahatA hai| zeSa dharma se usakA koI prayojana nahIM hotaa| prayojana na hone ke kAraNa vaha una dharmoM kA na to vidhAna hI karatA hai aura na pratiSedha hii| dUsare zabdoM meM yoM bhI kahA jA sakatA hai ki naya vastu ko eka dRSTi se grahaNa karatA hai aura pramANa aneka dRSTiyoM se / isa prakAra pramANa aura naya dvArA jIvAdi tattvoM kA yathArtha jJAna hI samyagjJAna hai| ___ naya-karNikA meM upAdhyAya zrI vinayavijayajI ne zrI vardhamAna svAmI kI stuti ke sAtha-sAtha sAta nayoM kA saMkSepa meM sarala paddhati se pratipAdana kiyA hai| prastuta kArikA meM unhoMne maMgalAcaraNa kiyA hai aura sAtha hI grantha ke viSaya kA nirdeza karate hue yaha bhI batalA diyA hai ki isa graMtha meM hama saMkSepa meM sAta nayoM kI vyAkhyA kareMge / For Private And Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Naam Ane naya ke bheda naigamaH saMgrahazcaiva, vyavahAraju sUtra kau I zabdaH samabhirUDhaivaM bhUtau ceti nayAH smRtaaH|| 2 // artha naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta - ye sAta naya kahe gaye haiM / vivecana prastuta kArikA meM nayoM kA nAma aura saMkhyA kA nirdeza kiyA gayA hai| jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne kahA hai ki " vacana ke jitane bhI prakAra yA mArga ho sakate haiM naya ke bhI utane hI bheda haiM / ve para - siddhAnta rUpa haiM, aura ve saba milakara jina zAsana rUpa haiM fa jAvaM to vayaraNapahA, te caiva ya parasamayA, sammattaM tAto vA nayA visaddAo / samudiyA savve // - vizeSAvazyakabhASya 2265 -- isa kathana ke AdhAra para naya ke ananta prakAra ho sakate haiM / ina ananta bhedoM kA pratipAdana karanA hamArI zakti kI For Private And Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sImA se pare kI bAta hai / sthUla rUpa se naya ke kitane bheda ho sakate haiM-jaina-darzana ke mahAn AcAryoM ne yaha batalAne kA prayatna kiyA hai| vaise to naya-bhedoM kI saMkhyA ke viSaya meM koI eka nizcita paramparA nahIM hai / jaina-darzana ke itihAsa para dRSTipAta karane para isa viSaya meM hameM prAcAryoM kI tIna paramparAe~ upalabdha hotI haiN| eka paramparA to sIdhe rUpa meM naya ke sAta bheda mAnakara calatI hai| ye sAta bheda haiM-naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / jaina-Agama aura digambara grantha isa paramparA ke anuyAyI haiN| dUsarI paramparA naya ke chaha bheda svIkAra karatI hai| usakI dRSTi meM naigama koI svatantra naya nahIM hai| isa paramparA ke saMsthApaka haiM jainajagat ke jyotirdhara vidvAn AcArya siddhasena divAkara / tIsarI paramparA tattvArtha-sUtra aura usake bhASya kI hai| isa paramparA ke anusAra mUla meM naya ke pA~ca bheda haiM -naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda / inameM se prathama naigama naya ke dezaparikSepI aura sarvaparikSepI-ye do bheda haiM tathA antima zabda naya ke sAmprata, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye tIna bheda haiN| ina tIna paramparAoM meM se sAta bhedoM vAlI paramparA 5] For Private And Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -adhika prasiddha hai, ataH nayakarNikAkAra ne bhI usI AgamaparamparA kA anusaraNa karate hue mUla meM hI naya ke sAta bheda mAnakara isa kArikA meM unakI saMkhyA aura unake nAma kA nirdeza kiyA hai| naya kA artha hai vicAroM kI mImAMsA athavA vicAroM kA vargIkaraNa / saMsAra kA aisA koI bhI vaiyaktika, sAmAjika athavA AdhyAtmika vicAra nahIM, jo ina sAta nayoM kI sImA se bAhara ho / saMsAra kI yAvanmAtra vicAra- saraNiyoM kA samAveza ina sAta nayoM meM hI ho jAtA hai, ataH AcAryoM ne ina sAta nayoM ke atirikta AThavA~ koI naya nahIM mAnA hai / For Private And Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vastu kA ubhayAtmaka rUpa arthAH sarve'pi sAmAnya, vizeSobhayAtmakAH / sAmAnyaM tatra jAtyAdi, vizeSAzca vibhedkaaH||3|| artha jIva. ajIva Adi saba padArtha sAmAnya evaM vizeSaubhayadharmAtmaka haiN| una donoM meM jAti Adi, padArtha kA sAmAnya dharma hai aura jAti meM bhI bheda karane vAle vizeSa dharma haiN| vivecana vizva ke samasta padArthoM meM sAmAnya aura vizeSa-ye do dharma hote haiM / jaise rupaye ke do bAjU hote haiM, vaise hI pratyeka vastu ke bhI do pahalU hote haiM, eka sAmAnya aura dUsarA vizeSa / jaise rupaye kA eka bAjU dUsare ko chor3akara nahIM raha sakatA, aise ho padArtha kA sAmAnya dharma vizeSa ko chor3a kara nahIM raha sakatA, aura vizeSa sAmAnya ke vinA nahIM raha sakatA / ataH pratyeka padArtha sAmAnya-vizeSAtmaka ubhayarUpa hai| eka rUpa mAnane para donoM kA hI abhAva ho jAtA hai / isalie AcAryoM ne padArtha ko sAmAnyavizeSAtmaka For Private And Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ubhayarUpa mAnA haisAmAnyavizeSAtmA tadartho viSayaH / -parIkSAmukha 4 / 1 arthAt-sAmAnya-vizeSAtmaka padArtha hI pramANa kA viSaya hai| vastu meM jAti sAmAnya dharma hai aura bhinna-bhinna vyakti vizeSa dharma haiN| udAharaNa ke liye kisI eka mele athavA utsava ke dRzya ko lIjie / utsava meM hajAroM manuSyoM kI bhIr3a ikaTThI ho jAtI hai| una saba manuSyoM meM 'manuSyatva' eka sAmAnya dharma hai, jo jAti rUpa hai aura jisake bala para saba manuSyoM ko eka rUpa meM saMkalita kara liyA jAtA hai ki 'ye saba manuSya haiM / ' parantu, pratyeka manuSya apane vyaktigata guNoM ke AdhAra para alaga-alaga pahacAnA jA sakatA hai| una manuSyoM meM koI paMjAbI hai, koI gujarAtI hai, koI baMgAlI hai aura koI mahArASTrIya hai / kisI kA kada U~cA hai, kisI kA tthignaa| kisI kA varNa kAlA hai to koI eka dama gauravarNa hai| vastu ke sAmAnya aMza ke dvArA usa vastu kI dUsarI vastu se samAnatA rahatI hai aura vizeSa aMza ke dvArA anya vastuoM se usakA bheda banA rahatA hai| sAmAnya dharma usa For Private And Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vastu ko dUsarI vastu proM se milAtA hai aura vizeSa dharma use anya vastuoM se alaga karatA hai / isalie bhASyakAra kaha rahe haiM ki "vastuoM kA samAna paryAya sAmAnya hai aura visadRza-asamAna paryAya vizeSa hai "tamhA vatthUNaM ciya jo sariso pajjo sa saamnn| jo visariso viseso sa mo'NatyaMtaraM tatto // " -vizeSA0 2202 For Private And Personal Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAmAnya aura vizeSa kA udAharaNa dvArA spaSTIkaraNaaikyabuddhirghaTazate, bhavetsAmAnyadharmataH / vizeSAcca nijaM nijaM, lakSayanti ghaTaM janAH // 4 // artha sAmAnya dharma se sau ghar3oM meM ekAkAra buddhi hotI hai, aura vizeSa dharma ke dvArA saba manuSya apane- apane ghar3e ko alaga- alaga pahacAna lete haiM / vivecana prastuta kArikA meM udAharaNa dvArA sAmAnya aura vizeSa donoM kA alaga-alaga kArya nirdeza kiyA gayA hai / udAharaNa meM kahA gayA hai ki eka hI sthAna para rakhe hue sau ghar3oM meM ghaTatvarUpa sAmAnya dharma ke AdhAra se 'yaha bhI ghar3A ' 'yaha bho ghar3A' - isa prakAra ekAkAra pratIti hotI hai aura kAlA, pIlA, lAla, choTA, bar3A Adi vizeSa dharmoM ke dvArA una ghar3oM meM se pratyeka vyakti apane-apane ghar3e ko alaga se jAna-pahacAna letA hai, 'yaha lAla ghar3A merA' 'yaha pIlA ghar3A merA' - isa taraha pRthakkaraNa kara letA hai / : vizeSa dharma se hone vAlI isa pRthakkaraNa kI nIti ke kAraNa kisI bhI vyakti ko apanA ghar3A pahacAnane meM koI bhrAnti nahIM hotI / 10] For Private And Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAmarn naigama naya naigamo manyate vastu, tadetadubhayAtmakam / nirvizeSaM na sAmAnyaM, vizeSo'pi na tdvinaa||5|| artha naigama naya vastu ko ubhayarUpa- sAmAnya-vizeSAtmaka mAnatA hai| kAraNa, vizeSa ke binA sAmAnya nahIM rahatA aura sAmAnya ke vinA vizeSa nahIM rhtaa| vivecana "na eko gamo vikalpo yasyeti naigamaH"--isa vyutpatti ke AdhAra para jisakA sAmAnya athavA vizeSa koI eka vikalpa nahIM hotA, pratyuta donoM vikalpa hote haiM, vaha naigama naya hai| NegAI mANAI, sAmannobhaya-visesanANAI / jaM tehiM miNai to Negamo No NegamANoti // -vizeSAva0 2168 arthAt sAmAnya aura vizeSa ubhaya-jJAna-rUpa aneka pramANoM ke dvArA jo vastu ko svIkAra karatA hai, vaha naigama naya hai| For Private And Personal Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wrrrrr.... pratyeka vastu meM sAmAnya aura vizeSa donoM hI dharma rahate haiM / naigama naya sAmAnya tathA vizeSa donoM ko grahaNa karatA hai| vizeSatA itanI hI hai ki kisI samaya hamArI dRSTiM sAmAnya dharma kI aora hotI hai aura kisI samaya vizeSa kI ora / jisa samaya hamArI vivakSA sAmAnya kI ora hotI hai, usa samaya vizeSa gauNa ho jAtA hai aura jisa samaya hamArA prayojana vizeSa se hotA hai, usa samaya sAmAnya gauNa ho jAtA hai| sAmAnya aura vizeSa kA gauNa pradhAnabhAva se grahaNa karanA naigama naya hai| dUsare rUpa meM yoM bhI kahA jA sakatA hai ki sAmAnya kA grahaNa karate samaya vizeSa ko gauNa samajhanA aura sAmAnya ko pradhAna samajhanA tathA vizeSa kA grahaNa karate samaya sAmAnya ko gauNa samajhanA aura vizeSa ko mukhya samajhanA naigama naya hai| sAmAnya aura vizeSa ke grahaNakAla meM isa gauNa-pradhAnabhAva kI dRSTi ke kAraNa hI naigama naya vikalAdeza (naya) kahalAtA hai| sakalAdeza (pramANa) meM yaha gauNa pradhAna bhAva kI dRSTi nahIM hotI, jabaki naigamanaya sAmAnya aura vizeSa donoM ko grahaNa karate samaya unakI gauNatA aura pradhAnatA para hI TikA huA hai| udAharaNa ke taura para 'yaha caitanyavAn jIva manuSya hai'-isa vAkya meM 'caitanya' jIva kA 12 ] . For Private And Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra AAAAAojapAta www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAmAnya dharma hai aura 'manuSya' jIva kI vizeSa paryAya hai / zrataH caitanyarUpa meM sAmAnya aura manuSya rUpa meM vizeSa dharma svIkAra kara liyA gayA hai| dUsarA udAharaNa lIjie / 'yaha ghaTatvajAtiyukta rakta ghaTa hai'- isa vAkya meM ghaTa meM sAmAnya dharma ghaTatva hai, aura vizeSa dharma rakta varNa hai / isalie ghaTatva-rUpa meM sAmAnya dharma aura rakta-rUpa meM vizeSa dharma hone se donoM dharma svIkRta ho gye| para rahegA donoM grahaNa meM gau- pradhAna-bhAva / ke bhASyakAra ne naigama kA dUsarA artha bhI kiyA hai / unake kathana kA Azaya yaha hai ki - "lokArtha = lokarUr3hi ke bodhaka padArtha nigama kahalAte haiM, una nigamoM meM jo kuzala hai, vaha naigama naya hai / athavA jisake aneka gama- jAnane ke mArga haiM, vaha naigamanaya kahalAtA hai C logattha- nibohA vA nigamA, tesu kusalo bhavo vA yaM / havA jaM negagamo'NegapahA rogamA teNaM // - vizeSAvazyaka bhASya; 2187 lokArtha - lokarUr3hi aneka taraha kI hotI hai, ataH unase udbhUta naya bhI aneka taraha kA ho jAtA hai / udAharaNa ke lie kulhAr3I hAtha meM lekara jaMgala kI ora jAte [ 13 For Private And Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hue vyakti se koI dUsarA vyakti pUche ki-'kahA~ jA rahe ho ?' jAne vAlA vyakti uttara detA hai-'maiM prastha lene jA rahA huuN|' vaha vyakti vastutaH lakar3I kATane ke lie jA rahA hai, prastha (kulhAr3I kA hAthA) to bAda meM banAyA / jAyagA loka-rUr3hi ke kAraNa pUchane vAlA usa vyakti ke Azaya ko jhaTa se samajha jAtA hai / ___ yuddha ke samaya jaba koI rASTra jItatA jAtA hai, to loga unakI janmabhUmi ko hI lar3ane vAlI samajhakara kaha diyA karate haiM ki 'cIna jIta rahA hai| koI tAMge vAlA jA rahA ho, to bulAne vAlA use AvAja detA hai-'o tAMge, o tAMge !' koI prAnta athavA sthAna jaba vidyA ke kSetra meM vikAsa karatA hai, to loga kaha dete haiM-'jayapura vidyA meM Age bar3ha rahA hai ! aise udAharaNoM yA vAkyoM se sunane vAlA caTa se kahane vAle kA Azaya samajha jAtA hai, kyoMki aisA bolane kI eka loka-rUr3hi hai| isa prakAra loka-rUr3hiyaM se saMskAroM ke kAraNa jo bhI vicAra utpanna hote haiM, ve sabhI naigama naya kI koTi meM A jAte haiN| 14] For Private And Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMgraha naya saMgraho manyate vastu, sAmAnyAtmakameva hi / sAmAnya-vyatirikto'sti, na vishessHkhpusspvt||6|| artha saMgrahanaya vastu ko kevala sAmAnyAtmaka hI mAnatA hai, kyoMki sAmAnya se alaga vizeSa AkAza ke phUla kI taraha koI astitva nahIM rkhtaa| vivecana - pahale kahA jA cukA hai ki jaina-darzana kI dRSTi se saMsAra kI pratyeka vastu sAmAnya-vizeSAtmaka hai| ina donoM dharmoM meM se sAmAnya dharma kA grahaNa karanA aura vizeSa dharma ke prati upekSAbhAva rakhanA saMgrahanaya hai| 'saMgRhNAtIti saMgrahaH'isa vyutpatti ke anusAra jo vicAra kisI eka sAmAnya tatva ke AdhAra para padArthoM kA saMgraha karatA hai, vaha saMgrahanaya kahA jAtA hai| ___ saMgrahanaya ke do bheda haiM-para saMgraha aura apara saMgraha / para saMgraha meM saba padArthoM kA ekatva abhISTa hotA hai / jIva, ajIva pAdi jitane bhI bheda haiM, una sabakA sattA meM samAveza ho [ 15 For Private And Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAtA hai / apara saMgraha dravyatvAdi apara sAmAnyoM kA grahaNa karatA hai / sattA sAmAnya-jo ki parasAmAnya yA mahAsAmAnya hai-usake sAmAnyarUpa avAntara bhedoM kA grahaNa karanA apara saMgraha kA kArya hai / isa taraha sAmAnya ke bhI do prakAra hue-para aura apara / para sAmAnya sattA sAmAnya ko kahate haiM, jo padArtha meM rahatA hai / apara sAmAnya para sAmAnya ke dravya, guNa Adi bhedoM meM rahatA hai| dravya meM rahane vAlI sattA para sAmAnya hai aura dravya meM rahane vAlA dravyatva apara sAmAnya hai| isI taraha guNa meM rahane vAlI sattA para sAmAnya hai aura guNatva apara sAmAnya hai / para saMgraha aura apara saMgraha donoM milakara sAmAnya ke saba bhedoM kA grahaNa karate haiM; kyoMki saMgraha naya sAmAnyagrAhI dRSTi kA nAma hai / ___ "sAmAnya sattA mAtragrAhI sattAparAmarzarUpasaMgrahaH; sa parAparabhedAd dvividhaH , tatra zuddhadravyasanmAtragrAhakaH cetanA lakSaNo jIva ityprsNgrhH| -nayacakrasAra isa prakAra jo-jo vicAra sAmAnya tattva ke AdhAra se vividha vastuoM kA ekIkaraNa karake pravRtta hote haiM, ve saba saMgraha naya kI koTi meM A jAte haiM ! sAmAnya jitanA choTA hogA, saMgraha naya bhI utanA hI choTA bana jAyagA aura sAmAnya jitanA bar3A hogA, saMgraha naya kA kSetra bhI utanA For Private And Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .........wmorammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm hI bar3A ho jAyagA / aura sAmAnya jitanA choTA hogA, saMgraha naya bhI utanA hI choTA bana jAyagA / udAharaNa ke lie, jaise koI vyakti vastroM ke alaga-alaga prakAroM aura DijAinoM para dhyAna na dete hue kevala vastrarUpa sAmAnya tattva ko hI dRSTi meM rakhakara kaha uThatA hai ki 'yahA~ to vastra hI vastra bharA par3A hai / ' yahA~ para vastratva rUpa sAmAnya tattva ke dvArA vastramAtra kA saMgraha ho gyaa| yahA~ para sattA kA kSetra bar3A hai / ataH saMgraha naya bhI bar3A hI huA / parantu jaba hama kahIM para khaddara kA Dhera dekhakara kahate haiM ki 'yahA~ to khaddara hI khaddara par3A huA hai, to yahA~ para khaddara rUpa sAmAnya tattva ke AdhAra se khaddaramAtra kA saMgraha kara liyA gayA / yahA~ para vastrarUpa sAmAnya tattva kI apekSA khaddararUpa sattA kA kSetra choTA hai, to saMgraha naya bhI choTA hI huaa| For Private And Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMgrahanaya ke uparyukta kathana ko dRSTAnta ke dvArA spaSTa karate haiM vinA vanaspati ko'pi, nimbAmrAdirna dRzyate / hastAdyanta vinyo hi, nAGgu lyAdyAstataH pRthak // 7 // artha [jisa prakAra ] vanaspati se pRthaka nIma, aAma, babUla Adi kahIM dRSTigocara nahIM hote, hAtha meM vyApta aMgulI tathA nAkhUna hAtha se alaga kahIM nahIM haiM [ usI prakAra sAmAnya se vyatirikta vizeSa kahIM bhI dRSTigata nahIM hotA] vivecana prastuta padya meM dRSTAnta ke dvArA granthakAra ne isa bAta kA spaSTIkaraNa karane kA prayatna kiyA hai ki sAmAnya se pRthak vizeSa dharma kahIM bhI dRSTi-patha meM nahIM aataa| jisa prakAra vanaspati se pRthaka koI bhI phala athavA vRkSa dRSTigocara nahIM hotA / arthAt nIma yA Ama Adi vRkSa jaba bhI dikhalAI par3ate haiM, tabhI vanaspati kA bodha ho jAtA hai, ataH vanaspati-sAmAnya se atirikta vRkSa,phala Adi vizeSa kA kahIM astitva nahIM huaa| yahA~ para vanaspati eka For Private And Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAmAnya dharma hai, aura nIma, Ama usake vizeSa dharma haiN| parantu, ve nIma, Ama, babUla Adi vizeSa, vanaspati se pRthaka kahIM bhI dekhane meM nahIM Ate, ataH sAmAnya dharma hI mAnanA yukti-saMgata hai| padya ke uttarArdha meM kahA gayA hai ki jaise aMgulI aura nAkhUna hAtha se alaga nahIM haiM, pratyuta hAtha ke hI antarbhUta haiM / aise hI phala, vRkSa Adi vizeSa bhI vanaspatisAmAnya meM hI samAviSTa hojAte haiM, alaga rUpa meM unakA astitva kahIM najara nahIM AtA / vRkSa, latA Adi saba vizeSa, vanaspati-sAmAnyarUna hI haiM, yaha siddha karate hue zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne bhI kahA hai ki "zrAma, yaha vanaspati-sAmAnya hai| kAraNa, vaha mUla, skandha, chAla, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala aura bIjavAlA hai / jo mUla, skandha Adi vAlA hai, vaha saba vanaspatisAmAnyarUpa hI hai, jaise AmoM kA samUha / zrAma, yaha bhI mUla, skandhAdivAlA hai, ataH vaha vanaspati sAmAnyarUpa hI siddha hotA hai, alaga vizeSarUpa meM nahIM"cUo vaNassai cciya, mUlAiguNotti tassamamUho vya / gummAdo vi evaM, savve na vaNassai-visihA // " - vizeSA0, 2210 - - [16 For Private And Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra vyavahAranaya www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vizeSAtmaka mevArtha, vyavahArazca manyate / vizeSabhinnaM sAmAnya masat kharaviSANavat // 8 // artha vyavahAranaya vastu ko vizeSa-dharmAtmaka hI mAnatA hai / vizeSa se bhinna sAmAnya gadhe ke sIMga kI taraha asat hai / vivecana saMgrahanaya ke dvArA sAmAnya tattva ke AdhAra se vividha vastuoM ko ekarUpa meM saMgRhIta karane ke bAda jaba unakA vizeSa rUpa meM bodha karanA abhISTa hotA hai athavA vyavahAra meM upayoga karane kA prasaMga upasthita hotA hai, taba unakA vizeSa rUpa se bheda karake pRthakkaraNa karanA par3atA hai / kevala sAmAnya ke bodha athavA kathana se jIvana kA koI bhI vyavahAra nahIM cala sakatA | vyavahAra ke lie sadA bheda-buddhi kA prazraya lenA par3atA hai / kyoMki saMgrahanaya to sAmAnyamAtra kA grahaNa kara letA hai; kintu vaha sAmAnya kiMrUpa hai ? isake lie vyavahAra kA sahArA lenA Avazyaka ho jAtA hai / dUsare zabdoM meM, saMgrahanaya dvArA gRhIta artha kA vidhipUrvaka 20 ] For Private And Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir avaharaNa (vizleSaNa) karanA hI vyavahAranaya hai'ato vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAra : -tattvArtha rAjavArtika 1, 33, 6. udAharaNa ke lie saMgrahanaya ke dvArA, 'jagat sat , isa vAkya meM sat [sattA ke rUpa meM sampUrNa jagat kA grahaNa kara liyA gayA / parantu, usakA vibhAjana karatA huA vyavahAra prazna karatA hai ki vaha sat jIvarUpa hai athavA ajIvarUpa ? kevala jIvarUpa kahane se bhI kAma nahIM cala sakatA / vaha jIva nAraka hai, deva hai, manuSya hai athavA tithaMca hai ? isa prakAra vyavahAranaya vahA~ taka bheda karatA calA jAtA hai, jahA~ Age bheda karane kI sambhAvanA nahIM rahatI hai| vyavahAranaya kA mukhya prayojana vyavahAra kI siddhi hai| uparyukta padya meM prasthakAra yahI batalAnA cAhate haiM ki vyavahAranaya vizeSa dharma ke rUpa meM hI vastu ko grahaNa karatA hai, sAmAnya rUpa meM nhiiN| aura, vizeSa se alaga sAmAnya gadhe ke sIMga kI taraha kahIM upalabdha bhI to nahIM hotaa| For Private And Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Marvverurvashvvv vyavahAranaya kA udAharaNa dvArA spaSTIkaraNavanaspatiM gRhANeti, proktaM gRhNAti ko'pi kim ? vinA vizeSAnnAnAdIMstannirarthakameva tat // 6 // artha "vatsa ! vanaspati le Ao, kisI ke aisA kahane para kyA vaha [zrAma yA jAmuna kA nAma lie vinA] kisI Ama Adi phala-vizeSa ko lA sakatA hai ? kadApi nahIM / ataH vizeSa ke vinA sAmAnya nirarthaka hI hai ? vivecana isase pahale zloka meM kahA gayA thA ki "vizeSa ke vinA sAmAnya gadhe ke sIMga kI taraha asat hai|" prastuta zloka meM isI bAta kA vizeSa khulAsA karate hue kahA gayA hai ki "jaise kisI pitA ne apane putra se kahA-'vatsa ! vanaspati le aao|' kyA vaha Ama athavA nIma Adi vizeSoM kA nAma liye vinA kisI phala-vizeSa ko lA sakatA hai ? kadApi nahIM / kyoMki kisI bhI vizeSa vanaspati kA nAma use batalAyA nahIM gayA hai| yadi koI kahe ki vizeSa ko chor3akara sAmAnya vanaspati ko le Ae, to 22 ] For Private And Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1th 2018. wwwww www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vizeSa ke atirikta vaha vanaspati, sAmAnya rUpa meM milatI kahA~ hai ? yadi vizeSa ke atirikta vanaspati, sAmAnya rUpa meM upalabdha hotI hai, to hama pUcheMge ki 'kyA vaha Ama, nIma, kadamba, jAmuna, nIma Adi vizeSoM se bhinna hai ? yadi bhinna mAna leM, to vaha Ama, jAmuna, nIma Adi kA abhAvarUpa hone ke kAraNa ghaTa, paTa kI taraha avanaspati rUpa hI huI / ataH vyavahAra naya sAmAnya-rahita vizeSa ko hI grahaNa karatA hai / vaha aisA vicAra karatA hai ki vanaspati yaha kyA vastu hai ? Ama, nIma, jAmuna hai athavA babUla hai ? kyoMki inake atirikta vRkSatvarUpa sAmAnya to kahIM dRSTigata hotA nahIM / zrataH vizeSa ko grahaNa kiye vinA sAmAnya nirarthaka hai / zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne bhI kahA hai ki "zrama Adi vizeSa se vaha vanaspatirUpa sAmAnya kyA bhinna hai ? yadi bhinna hai, to vizeSa se bhinna hone ke kAraNa vaha AkAza-puSpa kI bhAMti avidyamAna hai " cUyAIe hiMto ko so No vasaI pAma 1 nasthi visetthaM tarabhAvAzro so khapuSkaM va / / " -- vizeSA 0, For Private And Personal Use Only 35 [ 23 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'vizeSa ke dvArA hI laukika prayojana ko siddhi hotI hai, sAmAnya se nahIM, -- isa bAta ko udAharaNa dvArA spaSTa karate haiM piDIpAda lepAdike lokaprayojane I upayogo vizeSaiH syAt, sAmAnye na hi karhicit // 10 // artha jakhma para marahama paTTI, paira para lepa, A~kha meM aMjana ityAdi loka-prayojana upasthita hone para vizeSoM ke dvArA hI unakI siddhi (pUrti) hotI hai, sAmAnya se nahIM / vivecana vizeSa ke dvArA hI sAre laukika kArya siddha hote haiM, sAmAnya se nahIM - isI bAta ko udAharaNa dvArA yahA~ samajhAne kA prayatna kiyA gayA hai / kisI vyakti ko zarIra ke kisI zraMga meM koI jakhma hone para marahama paTTI karanI par3e, phor3A-phuMsI athavA darda hone para paga para lepa karanA ho aura A~kha meM aMjana Adi DAlane kI AvazyakatA ho, to ina laukika kAryoM ke upasthita hone para vizeSoM ke dvArA hI kArya-niSpatti ho sakatI hai, sAmAnya ke dvArA nahIM / 24 ] For Private And Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .............. arthAt jisa roga ke lie jisa auSadhi ke prayoga kI AvazyakatA ho, to usa auSadhi kA nAma lene se hI auSadhi upalabdha ho sakatI hai / kevala, bAjAra meM vaidya yA DAkTara kI dUkAna para khar3e hokara "auSadhi dIjie, auSadhi dIjie' kI raTa lagAne se prayojana pUrA nahIM ho sakatA / vahA~ to amuka roga kI amuka auSadhi kA vizeSa rUpa se nAmollekha karanA hogaa| aisA karane para hI auSadhi prApta ho sakatI hai, aura phira paTTI Adi karake kArya siddha ho sakatA hai, anyathA nhiiN| phalataH jIvana-kSetra meM paga-paga para vizeSa hI kArya-sAdhaka ho sakatA haiM, sAmAnya nahIM / vizeSa ke vinA sAmAnya napusaka hai| For Private And Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - RjusUtranaya RjusUtranayo vastu, nAtItaM nApyanAgatam / manyate kevalaM kintu, vartamAnaM tathA nijam // 11 // artha Age ka RjusUtranaya vastu kI atIta aura anAgata paryAya ko nahIM maantaa| vaha to kevala vastu kI vartamAna paryAya aura vaha bhI apanI hI paryAya ko svIkAra karatA hai / vivecana Rju kA artha hai avakra = sarala aura sUtra kA artha hai sUcanA denA / athavA Rju = avaka aura zrutabodha | jisakA ava bodha ho, vaha RjusUtra | athavA jo vastu ko ava kratA = saralatA se grahaNa karatA hai, vaha, Rjuputra / vartamAnakAlIna aura svakIya vastu pratyutpanna kahalAtI hai, aisI vastu ko yaha naya avakra mAnatA hai| isase viparIta jo vastu ho, use avidyamAna hone ke kAraNa yaha naya use vakra kahatA hai 26 ] For Private And Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "ujju ruju suyaM nANamujjusuyassa so'ymujjusuno| suttayai vA jamujjaM vatthu teNujjusuttotti / paccuppanna saMpayamuppanna jaM ca jassa patteyaM / taM rijutayeva tassasthi u vakkamannati jamasaMtaM // -vizeSA0, 2222,2223 isa prakAra RjusUtra naya vastu kI bhUta aura bhaviSyat paryAya kI upekSA karake kevala vartamAna paryAya kA grahaNa karatA hai / paryAya kI sthiti vartamAna kAla meM hI hotI hai, bhUta aura bhaviSyat kAla meM dravya rahatA hai| yadyapi manuSya kI kalpanA atIta evaM bhaviSya kI sarvathA upekSA nahIM kara sakatI, tathApi mAnava kI buddhi kabhI-kabhI tAtkAlika pariNAma kI ora jhuka kara kevala vartamAna ko hI chUne lagatI hai aura yaha mAnane lagatI hai ki jo vartamAna meM hai, vahI satya hai, kArya-sAdhaka hai; bhUta aura bhaviSyat se usakA koI prayojana nahIM rhtaa| isakA Azaya yaha nahIM ki vaha bhUta aura bhaviSyat kA niSedha karatA hai / kevala, prayojana na hone ke kAraNa unakI ora udAsIna dRSTi rakhatA hai / vaha mAnatA hai ki vastu kI pratyeka avasthA bhinna hai| isa kSaNa kI avasthA isI kSaNa taka sImita hai / dUsare kSaNa kI avasthA dUsare kSaNa taka sImita hai / isa taraha RjusUtra kSaNabhaGgavAda meM vizvAsa karatA hai| [27 AAAAAAAA For Private And Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ---- RjusUtra naya ke viSaya ko punarvAra spaSTa karate haiM atItenAnAgatena, parakIyena vastunA / na kAryasiddhirityetadasad gaganapadmavat // 12 // artha atIta, anAgata aura parakIya vastu se kArya siddhi nahIM hotI, ataH ye saba AkAza- puSpa kI taraha nirarthaka haiM / vivecana RjusUtra naya vastu kI vartamAna kAla kI paryAya ko grahaNa karake calatA hai| bhUta aura bhaviSya ko vaha upekSaNIya dRSTi se dekhatA hai / usakA abhiprAya yaha hotA hai ki jo atIta kI paryAya hai, vaha naSTa ho cukI hai aura bhaviSya kI paryAya abhI anutpanna hai / ataH bhUta paryAya naSTa hone ke kAraNa aura bhaviSya paryAya utpanna na hone kAraNa donoM hI vartamAna kAryakArI nahIM ho sakatI ! kevala vartamAna kAlakI paryAyajo isa samaya vartamAna hai - vahI kArya sAdhaka hone se satya hai / jaise kisI kA putra pahale rAjA raha cukA ho aura vartamAna meM vaha rAja pada se cyuta ho gayA ho, to usakI pUrva rAjyAvasthA vartamAna meM kAryakArI nahIM ho sktii| isI 28. ] For Private And Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAra bhaviSya meM kisI vyakti ko rAja- pada milane kI sambhAvanA ho, to bhI usa bhaviSya kI rAjyAvasthA se vartamAna kAla meM koI prayojana siddha nahIM hotaa| ataH vartamAnakAlIna vastu hI kArya - sAdhaka hone se vastu hai / . eka bAta aura vartamAna kAla meM bhI apanI vastu hI kArya - sAdhaka ho sakatI hai, dUsare kI nahIM / yajJadatta kA dhana yajJadatta ke kAma A sakatA hai, devadatta kA nahIM / ataH parakIya vastu bhI para dhana kI taraha niSprayojana hai / Las For Private And Personal Use Only [ 2 ls Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir RjusUtra naya aura Age ke zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta naya kisa nikSepa ko mAnate haiM, isa bAta kA khulAsA karate haiM nAmAdiSu caturveSu, bhAvameva ca manyate / na nAmasthApanAdravyANyevamagretanA api // 13 // artha RjusUtra aura Age ke tIna naya cAra nikSepoM meM se nAma, sthApanA aura dravya ko chor3akara kevala bhAva nikSepa ko svIkAra karate haiN| vivecana __ eka hI zabda, prayojana tathA prasaGga ke anusAra aneka arthoM meM prayukta hotA hai| kama-se-kama pratyeka zabda ke cAra artha to pAye hI jAte haiN| ve hI cAra artha usa zabda ke artha-sAmAnya ke cAra vibhAga haiM / ye vibhAga hI nikSepa yA nyAsa kahalAte haiN| ve cAra nikSepa ye haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhaav| ___ zabda kA artha karane meM koI gar3abar3a na ho aura vaktA kA abhiprAya ThIka-ThIka samajha meM A jAya-isa bhAvanA 30 ] For Private And Personal Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Awwinstr u ar - ~- ~ ~ - ~~ ~ meM se hI nikSepa ke vicAra kA janma huA hai| kisI bhI zabda yA vAkya kA artha karate samaya usa zabda ke jitane artha-vibhAga ho sakate haiM, yaha batalAne meM, aura prastuta meM vaktA ko kauna-sA artha vivakSita hai aura kauna-sA artha saMgata hai-isa vicAraNA meM hI nikSepa-viSayaka vicAra kI upayogitA hai| udAharaNa ke taura para "jIva kA guNa cetanA hai"-kisI ne yaha vAkya bolA | sunane vAle ke mana meM yaha vicAra uThegA ki 'jIva' zabda se yahA~ para kauna-sA artha grahaNa karanA cAhie ? vicAraka ko yaha samajhane meM vilamba nahIM hogA ki yahA~ para jIva nAmaka koI vyakti, jIva kI sthApanA athavA dravya jIva vivakSita nahIM hai| pratyuta caitanya dhAraNa karane vAlA tattva-bhAva jIva hI vivakSita hai| aura vahI prastuta vAkya meM saMgata bhI hai| isa prakAra pratyeka zabda ke artha ke viSaya meM gar3abar3a hote samaya nikSepavAdI vicAraka spaSTataH vivakSita artha jAnakara usa gar3abar3a aura asamaMjasa ko dUra kara sakatA hai| ___ kahane kA abhiprAya yaha hai ki jaba kisI bhI sArthaka zabda ke artha para vicAra karanA par3atA hai, to usake artha kama-se-kama cAra mila sakate haiM / ve cAroM prakAra usa zabda ke artha-sAmAnya ke nikSepa-vibhAga kahalAte haiM / jo nAma [31 For Private And Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAtra se rAjA hotA hai, vaha nAma rAjA, jo rAjA kA citra yA usakI pratikRti ho, vaha sthApanA rAjA, jo bhUtakAla rAjA raha cukA ho athavA bhaviSya meM rAjA banane vAlA ho, vaha dravya rAjA aura jo vartamAna meM rAja-pada kA anubhava karatA huA siMhAsana para zobhA pA rahA hai, vaha bhAva rAjA / rAjA zabda ke ye cAra nikSepa hue| ina cAra nikSepoM meM se RjusUtranaya kevala bhAva nikSepa ko hI mAnatA haiM / RjusUtra vastu kI atItakAlIna paryAya ko svIkAra nahIM karatA ; kyoMki vaha naSTa ho gaI / bhAvI paryAya ko bhI nahIM mAnatA; kyoMki vaha abhI anutpanna sthiti meM hai / isa prakAra yaha naya padArtha ke vartamAna bhAva (paryAya ) ko grahaNa karane vAlA hai| bhavatIti bhAvaH arthAt vartamAna meM jo paryAya astitvarUpa meM maujUda ho - use grahaNa karane ke kAraNa RjusUtra bhAvanikSepa kA grAhaka hai / isI prakAra zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta- ye tIna naya bhI bhAvagrAhI hone ke kAraNa bhAvanikSepa ko hI svIkAra karate haiM, nAma, sthApanA aura dravya ko nahIM / kahA bhI hai nAmAitiyaM davvaTThiyassa bhAvo ya pajjavaNyassa / saMgahavavahArA paDhamagassa sesA ya iyarassa || 32 ] - vizeSA 0, 75 For Private And Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nAma, sthApanA aura dravya ye tIna dravyArthika naya kA viSaya haiM aura bhAva paryAyArthika naya kA viSaya hai / saMgraha, vyavahAra aura naigama dravyArthika haiM aura zeSa paryAyArthika haiM / -00 For Private And Personal Use Only [3 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra zabdanaya www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir arthaM zabdanayo'nekaiH paryAyerekameva ca / kumbha-kalaza-ghaTa / dye kArthavAcakAH // 14 // manyate artha " par gan zabdanaya aneka paryAyoM [zabdoM] dvArA sUcita vAcyArtha ko eka hI padArtha samajhatA hai / jaise kumbha, kalaza aura ghaTa Adi aneka zabda ( paryAya) eka hI (ghaTa) padArtha ko kahane vAle haiM / vivecana zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta- ye tInoM naya zabdazAstra se sambandha rakhate haiM / zabdanaya, zabda-bheda hone para bhI artha - bheda svIkAra nahIM karatA / jaise kumbha, kalaza aura ghaTa zabda alaga-alaga hone para bhI ina tInoM zabdoM kA artha ghaTarUpa padArtha eka hI hai / granthakAra ne zabdamaya kA yahA~ para 'zabda-bheda se artha-bheda nahIM hotA' - kevala itanA hI abhiprAya liyA hai / parantu, zabdana kA artha isase aura adhika vyApaka hai / zabdanaya kevala eka liMga vAle paryAyavAcI zabdoM meM hI kisI prakAra kA artha bheda 34 ] For Private And Personal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nahIM maantaa| parantu, kAla, kAraka, liGga aura upasarga Adi ke bheda se artha-bheda avazya mAnatA hai / usakA mantavya yaha hai ki. jaise bhUta, bhaviSyat aura vartamAna- ina tInoM kAloM meM koI sUtra - rUpa eka vastu nahIM hai; kintu vartamAna kSaNavartI vastu hI ekamAtra kArya sAdhaka hone se vastu kahalAtI hai, vaise hI bhinna-bhinna kAla, kAraka, liGga aura upasarga Adi se yukta zabdoM dvArA abhidheya vastue~ bhI bhinna-bhinna mAnanI cAhie~ / vicAra kI isa gaharAI meM pahu~cakara manuSya kI buddhi kAla, liGga Adi ke bheda se artha meM bhI bheda karane lagatI hai / usakA khulAsA nimna prakAra hai - kAla-bheda se artha-bheda - zAstroM meM varNana milatA hai ki 'ayodhyA nAma kI nagarI thii|' isa vAkya kA abhiprAya yahI hai ki ayodhyA nAma kI nagarI bhUtakAla meM thI, vartamAna meM nahIM; jabaki lekhaka ke samaya meM bhI ayodhyA nagarI maujUda hai| usake vidyamAna hote hue 'thI' yaha bhUtakAla kA prayoga kyoM kiyA ? isakA uttara zabdanaya yahI detA hai| ki vartamAna kAlIna ayodhyA se bhUtakAla kI ayodhyA to bhinna hI hai aura usI kA varNana prastuta hone se 'ayodhyA nagarI thI' aisA prayoga kiyA gayA / yaha kAla-bheda se arthabheda kA udAharaNa huA / For Private And Personal Use Only [ 35 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir liMga-bheda se artha-bheda-zabdanaya strIliGga se vAcya artha kA bodha pulliGga se nahIM mAnatA, pulliGga se vAcya artha kA bodha napuMsakaliGga se nahIM mAnatA aura napuMsakaliGga se vAcyArtha kA bodha pulliGga athavA strIliGga se nahIM krtaa| jaise kutrA, kuI / yahA~ para 'kuA' zabda pulliGga hai aura 'kuI' zabda strIliGga hai / ina donoM kA artha-bheda bhI vyavahAra meM sarvavidita hai| kitane hI tArAoM ko nakSatra ke nAma se sambodhita kiyA jAtA hai, phira bhI zabdanaya kI dRSTi se 'amuka tArA nakSatra hai' athavA 'yaha maghA nakSatra hai'-aisA zabda-vyavahAra nahIM kiyA jA sakatA / kyoMki isa naya kI dRSTi se liGga bheda meM artha-bheda hone ke kAraNa 'tArA aura nakSatra' tathA 'maghA aura nakSatra' ina donoM zabdoM kA eka hI artha meM prayoga nahIM kara sakate / kAraka-bheda se artha-bheda-devadatta ne, devadatta ko, devadatta ke lie, devadatta se athavA devadatta para zrAdi zabdoM meM kAraka-bheda se artha-bheda hai| upasarga-bheda se artha-bheda-upasarga ke kAraNa eka hI dhAtu ke bhinna-bhinna artha ho jAte haiM / jaise 'hR' dhAtu kA artha hai haraNa krnaa-curaanaa| parantu upasarga lagAne se vaha For Private And Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aneka artha vAlI ho jAtI / hai jaise-upahAra (bheMTa), prahAra (coTa) AhAra (bhojana) vihAra (prasthAna) saMhAra (vinAza) parihAra (tyaag)| isa prakAra vividha zabdoM ke vividha saMyogoM ke AdhAra para artha-bheda kI jitanI bhI paramparAe~ pracalita haiM, ve saba zabdanaya ke antargata AjAtI haiN| zabdazAstra kA samUcA vikAsa zabdanaya kI mUla-bhitti para hI huA hai| For Private And Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwrnmmmmmm................. samabhirUDhanaya brUte samamirUDho'rtha, bhinnaparyAyabhedataH / bhinnArthAH kumbhakalazaghaTA ghaTapaTAdivat // 15 // artha samabhirUr3hanaya zabda ke paryAya bheda se bhinna-bhinna artha kA pratipAdana karatA hai / ghaTa-paTa kI taraha kumbha, kalaza aura ghaTa zabda bhinna-bhinna artha ke vAcaka haiN| vivecana zAbdika dharmabheda ke AdhAra para arthabheda kI kalpanA karane vAlI mAnava-buddhi jaba jarA aura gaharAI meM utaratI hai, to vaha yaha mAnane ke liye taiyAra ho jAtI hai ki jaba kAla, liGga, kAraka aura upasarga ke bheda se artha-bheda mAnA jA sakatA hai to, vyutpatti-bheda se artha-bheda bhI kyoM na svIkAra kiyA jAya ? isa vyutpatti-mUlaka zabdabheda se arthabheda mAnakara hI samabhirUddha naya kI pravRtti hotI hai / samabhirUr3ha naya kahatA hai ki pratyeka zabda apanI vyutpatti ( pravRtti nimitta ) ke AdhAra para bhinna-bhinna artha kA pratipAdana karatA hai / samabhirUr3ha kA artha hI yaha hai ki "sam = samyaka For Private And Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAreNa paryAya-zabdeSu niruktibhedena bhinnamarthamabhirohana samabhirUr3ha :-arthAt paryAyavAcaka zabdoM meM vyutpatti-mUlaka zabda-bheda kI kalpanA karane vAlA nayaM / " ___ granthakAra ne paMdya ke uttarArdha meM udAharaNa dete hue kahA hai ki jaise ghaTa aura paTa-ina donoM ke pravRtti-nimitta (vyutpatti) alaga hone se artha bhI bhinna-bhinna haiM ; usI prakAra kumbha, kalaza aura ghaTa-ye tInoM paryAyavAcI zabda bhI bhinnabhinna artha ke pratipAdaka haiM ; kyoMki tInoM kI vyutpattiyA~ bhinna-bhinna haiM / kumbhanAt [kutsita rUpa se pUrNa hone se] kumbhaH, kalanAt [jala se zobhA pAne vAlA hone se kalazaH,ghaTanAt [ jalAharaNAdi viziSTa ceSTA karane vAlA hone se ] ghaTaH / sArAMza yaha hai ki jaise vAcaka zabda ke bheda se ghaTa-paTa-stambha Adi zabdoM se vAcya ghaTAdi padArtha bhinna hai,usI prakAra kumbha, kalaza, ghaTa Adi meM bhI vAcaka zabdoM kA bheda hai, ataH unakA artha bhI bhinna-bhinna honA cAhie / kAraNa, eka artha meM aneka zabdoM kI pravRtti nahIM ho sakatI-aisA samabhirUr3ha naya kA mantavya spaSTa hai / zabdanaya kI dRSTi se indra, zakra, aura purandara-ye saba ekArthaka haiM, inakA artha indra hai| parantu, samabhirUDhanaya kI dRSTi se "indanAt indraH = aizvarya vAlA hone se indra, zaknAt = zakraH = zakti vAlA hone se For Private And Personal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zakra aura pUrvAraNAt purandaraH = daityoM ke nagara kA nAza karane se purandara kahalAtA hai / " indra, zakra aura purandara paryAyavAcI hote hue bhI vyutpatti-bheda se bhinna-bhinna artha ke pratipAdaka haiM- aisA samabhirUr3ha naya kA kathana hai / 40 ] For Private And Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyatireki dRSTAnta ke dvArA samabhirUr3anaya ke mantavya ko puSTa karate haiM yadi paryAyabhede'pi, na bhedo vastuno bhavet / bhivaparyAyayorna syAt, sa dumbhapaTayorapi // 16 // artha yadi paryAya kA bheda hone para bhI vastu kA bheda na mAnA jAya, to bhinna paryAyavAle kumbha aura paTa meM bhI bheda nahIM honA caahie| vivecana samabhirUr3ha naya zabda-bheda hone para artha-bheda svIkAra karatA hai / isa vyAkhyA kI puSTi ke lie hI granthakAra kaha rahe haiM ki yadi paryAya ke bheda hone para bhI vastu kA bheda nahIM mAnA jAyagA, to phira paryAya-bheda hone para bhinna paryAya vAle kumbha aura paTa ke artha meM bhI koI bheda nahIM honA cAhie / kumbha zabda alaga hai aura paTa zabda alaga hai / donoM ke pravRtti-nimitta bhI alaga-alaga haiM / arthAt kumbhanAt kumbhaH, kutsita rUpa se pUrNa hone se kumbha kahalAtA hai aura paTanAt-acchAdanAt paTa:-pracchAdana karane ke [41 For Private And Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ANAANRANN kAraNa paTa kahalAtA hai / kumbha aura paTa ina donoM zabdoM ke pravRtti-nimitta [vyutpatti aura zabda bhinna hone para bhI donoM ke artha meM koI bheda nahIM honA cAhie, yAnI donoM ekArthaka hone cAhie~ / para, loka meM donoM ekArthaka nahIM haiM, bhinnArthaka haiM; kyoMki donoM ke paryAya = pravRtti-nimitta bhinnabhinna haiN| isI prakAra kumbha, kalaza aura ghaTa kI paryAya [vyutpatti bhinna-bhinna hone se unake artha bhI bhinna-bhinna svIkAra karane meM koI Apatti nahIM honI cAhie-yahI prastuta padya kA Azaya hai| -*: 42] For Private And Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir evaMbhUta naya ekaparyAyAbhidheyamapi vastu ca manyate / kArya svakIyaM kurvANamevaMbhUtanayo dhruvam // 17 // artha eka paryAya (zabda) ke dvArA kathita vastu [kathana ke samaya] nizcita rUpa meM apanA kArya karatI huI evaMbhUta naya kahalAtI hai| vivecana vivecanAzIla vyakti kI buddhi jaba cintana ke kSetra meM aura Age bar3hatI hai,to vaha yahA~ taka pahu~ca jAtI hai ki yadi vyutpattibheda se artha-bheda mAnA jA sakatA hai, to aisA bhI mAnanA cAhie ki jaba vaha vyutpatti-siddha artha ghaTita ho rahA ho, tabhI usa zabda kA vaha artha svIkAra kiyA jAya, anyathA nhiiN| tAtparya yaha hai ki samabhirUr3hanaya to vyutpatti ke bheda se arthabheda taka hI sImita raha jAtA hai; kintu samabhirUr3ha naya eka kadama aura Age bar3hakara kahatA hai ki jaba vaha vyutpatti siddha artha ghaTita ho rahA ho, usI samaya usa zabda kA vaha artha svIkAra karanA cAhie / jisa zabda kA jo artha hai, usake 43 ] For Private And Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ghaTita hone para hI usa zabda kA prayoga yathArtha ho sakatA hai, aura yahI evaMbhUta naya hai / ataH zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne kahA hai ki-"zabdArtha ke anusAra nAma ho, to vaha artha vidyamAna hai. yadi usase viparIta artha ho to, vaha avidyamAna hai / isa kAraNa se evaM tanaya vizeSarUpa se zabdArtha meM tatpara hai "evaM jaha saddatyo saMto bhUtro tdnnhaa'bhuutro| teNevaMbhUtano saddatyaparo viseseNaM // " -vizeSA0, 2251 abhiprAya yaha hai ki evaMbhUtanaya kI dRSTi se ghaTa tabhI 'ghaTa' kahalA sakatA hai, jaba vaha strI ke mastaka para rakhA huA jalAharaNAdi kriyA kara rahA ho / jalAharaNAdi kriyA se rahita ghara ke kone meM rakhe hue ghaTa ko evaMbhUta naya 'ghaTa' mAnane ko taiyAra nahIM hai / isa naya ke anusAra kisI samaya rAja-cinhoM se zobhita hone kI yogyatA ko dhAraNa karanA athavA prajA kI rakSA ke dAyitva ko prApta kara lenA hI 'rAjA' yA 'nRpa' kahalAne ke lie paryApta nahIM hai, pratyuta rAjA usI samaya 'rAjA' kahalA sakatA hai, jabaki vaha vAstava meM rAja-daNDa ko dhAraNa karatA huA siMhAsana para For Private And Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir baiThA suzobhita ho rahA ho / / isI dRSTi se upAdhyAya yazovijayajI kaha rahe haiM - "evaMbhUtastu sarvatra, vyaJjanArthavizeSaNaH / rAja-cinhairyathA rAjA, nAnyadA rAjazabdabhAk // -nayopadeza, 39 isI prakAra 'nRpa' kahalAne kA adhikArI bhI vaha tabhI hai, jisa samaya prajA kI rakSA kara rahA ho| sArAMza yaha hai ki jaba koI kriyA ho rahI ho, usI samaya usase sambandhita vizeSaNa athavA vizeSya nAma kA vyavahAra karane vAlI saba mAnyatAe~ evaMbhUta naya kahalAtI haiN| [45 For Private And Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyatireki dRSTAnta dvArA evaMbhUtanaya ke viSaya ko dRr3ha karate haiMyadi kAryamakurvANo'pISyate tattayA sa cet / tadA paTe'pi na ghaTavyapadezaH kimiSyate 1 // 18 // artha apanI kriyA na karatA huA bhI padArtha yadi usa nAma se mihita kiyA jAya to phira paTa meM 'ghaTa' zabda kI vAcyatA kyoM na svIkAra kI jAya ? vivecana prastuta zloka meM evaMbhUtanaya ke viSaya ko puSTa karane ke lie granthakAra svayaM eka kuzala prAznika banakara vAdI se pUcha rahe haiM ki - "koI padArtha apanI kriyA na karatA huA bhI yadi usa nAma se pukArA jAya arthAt apanI kriyA se zUnya padArtha bhI yadi tannAma se abhihita kiyA jAya, to phira paTa ne hI kyA aparAdha kiyA hai ? usameM bhI 'ghaTa' zabda kI vAcyatA kyoM nahIM svIkAra kara lI jAtI ? dUsare zabdoM meM, yadi jalAharaNAdi apanI kriyA na karatA huA bhI ghaTa'ghaTa' kahalA sakatA hai, to jalAharaNa kriyA na karatA huA paTa bhI ghaTa kyoM nahIM kahalA sakatA ? kyoMki jalAharaNa 46 ] For Private And Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kriyA kA na honA donoM jagaha samAna hai| arthAta jaise jalAharaNa kriyA se zUnyaH 'ghaTa' zabda ghaTa kA vAcaka hai, vaise hI jalAharaNa kriyA se zUnya paTa kA vAcaka bhI 'ghaTa' zabda ko mAnanA cAhie / ghaTa-kriyA se zUnya ghaTa aura paTa donoM meM pakSa-samatA hai / para, loka meM 'ghaTa' zabda paTa kA vAcaka nahIM mAnA jAtA; kyoMki donoM kI kriyA alagaalaga hai| __ sArAMza yaha hai ki jalAharaNAdi apanI kriyA karatA huA ghaTa hI 'ghaTa' kahalA sakatA hai| sevA karatA huA vyakti hI 'sevaka' kahalA sakatA hai, anyathA nhiiN| For Private And Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uttarottara nayoM kI sUkSmatA aura unake uttara bhedoM kA kathana karate haiM yathottaraM vizuddhAH syurnayAH saptApyamI tathA / ekaikaH syAcchataM bhedAstataH saptazatApyamI // 19 // . artha ye sAtoM hI naya pUrva-pUrva kI apekSA uttarottara vizuddha [sUkSma ] hote cale gaye haiN| aura eka-eka naya ke sau bheda hone se sAta nayoM ke kula sAta sau bheda hote haiN| vivecana isa pA meM granthakAra ne sAtoM nayoM meM kramazaH zuddhatA (sUkSmatA) kA digdarzana karAyA hai| unhoMne batalAyA hai ki ina sAtoM nayoM meM pUrva-pUrva kI apekSA uttara-uttara naya vizuddha hote cale gaye haiN| vizuddha kA artha yahA~ para sUkSma lenA cAhie / naigama naya kA viSaya saba se sthUla (adhika ) hai, kyoMki gauNa-pradhAna bhAva se vaha sAmAnya aura vizeSa donoM kA grahaNa karatA hai| kabhI sAmAnya ko pradhAnatA detA hai aura vizeSa ko gauNarUpa se grahaNa karatA hai, to kabhI vizeSa kA prAdhAnya rUpa se grahaNa karatA hai aura sAmAnya ko gauNa rIti se svIkAra karatA hai| saMgrahanaya kA For Private And Personal Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSaya naigama kI apekSA nyUna hai kyoMki vaha kevala sAmAnya kA grahaNa karatA hai / vyavahAra kA viSaya saMgraha se bhI nyUna hai; kyoMki vaha saMgrahanaya dvArA saMgRhIta viSaya kA hI kucha vizeSatAoM ke AdhAra para pRthakkaraNa karatA hai| RjusUtra kA viSaya vyavahAra se bhI kama hai ; kyoMki vyavahAra to bhUta, bhaviSyat aura vartamAna-ina tInoM kAla ke viSaya kI sattA svIkAra karatA hai ; jabaki RjusUtra bhUta aura bhaviSyat ko chor3akara vartamAna kI sImA meM hI banda hai / zabdanaya kA viSaya RjusUtra se bhI nyUna hai, kyoMki vaha kAla, kAraka, liGga aura upasarga Adi ke bheda se artha meM bheda mAna kara calatA hai / samabhirUr3hanaya kA viSaya zabdanaya se bhI thor3A ho gayA hai ; kyoMki vaha vyutpatti-bheda se artha-bheda kI nIti para vizvAsa karatA hai ; jabaki zandanaya samAnaliGga vAle paryAyavAcI zabdoM meM kisI prakAra kA bheda svIkAra nahIM karatA / evaMbhUta kA viSaya to atyanta alpa ho jAtA hai; kyoMki vaha artha ko tabhI usa zabda dvArA vAcya mAnatA hai, jabaki vyutpatti-siddha artha usa padArtha meM ghaTita ho rahA ho| ___ isa para se yaha bAta sUrya ke prakAza kI bhAMti spaSTa ho jAtI hai ki pUrva-pUrva naya kI apekSA uttara-uttara naya kA viSaya nyUna hotA calA gayA hai| jyoM-jyoM viSaya alpa hotA 146 For Private And Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www jAtA hai, tyoM-tyoM vaha naya sUkSma aura zuddha hotA jAtA hai| dUsare zabdoM meM, sUkSma hone ke kAraNa hI sAtoM naya uttarottara vizuddha hote cale gaye haiN| naya ke uttara-bhedoM kI saMkhyA sAta sau hai / naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta-ye sAta mUla naya haiM / eka- eka mUlanaya ke sau-sau uttara bheda hone se sAtoM mUla nayoM ke kula sAta sau uttara bheda hote haiN| zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne bhI yahI bAta kahI hai"ekkekko ya sayaviho satta nayasayA havaMti emeva / " -vizeSA0, 2264 eka-eka naya ke sau-sau bheda hone se nayoM ke kula sAta sau bheda hote haiN| 50 For Private And Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir matAntara se naya ke pA~ca sau bheda bhI haiM, yaha dikhalAte haiMathaivaMbhUtasamabhirUDhayoH zabda eva cet / antarbhAvastadA paJca nayAH paJcazatIbhidaH // 20 // artha yadi samabhirUr3ha aura evaMbhUta kA zabdanaya meM hI samAveza kara diyA jAya to mUla meM naya pA~ca haiM aura unake uttarabheda pA~ca sau hote haiM / vivecana jaba mUla meM naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta - naya ke ye sAta bheda mAnakara calate haiM to, pratyeka mUlanaya ke sau bheda hone se uttarabhedoM kI saMkhyA sAta sau hotI hai / parantu jaba samabhirUr3ha tathA evaMbhUta kI pRthak gaNanA na karake una donoM kA zabdaya meM antarbhAva kara dete haiM to, mUla meM naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda-ye pA~ca naya hI raha jAte haiM, aura pratyeka mUlanaya ke sau-sau bheda hone se pA~ca nayoM ke kula milAkara pA~ca sau bheda ho jAte haiM / isa matAntara ka / ullekha karate hue zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNa ne bhI kahA hai ki "eka anya Adeza bhI hai, jisase naya ke pA~ca sau bheda hote haiM - "anno vi ya eso, paMcasayA hoti nayANaM / " - vizeSA0, 2264 [ 51 For Private And Personal Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAta nayoM kA do nayoM meM vargIkaraNa karate haiM dravyAstikaparyAyAstikayorantarbhavantyamI / AdAvAdicatuSTayamantye cAntyAstrayastataH // 21 // artha ye sAta naya dravyAstika aura paryAyAstika-ina do nayoM meM antarbhUta ho jAte haiM / dravyAstika meM prathama ke cAra aura paryAyAstika meM anta ke tIna kA samAveza hotA hai| vivecana vizva ke maMca para jitane padArtha dRSTigocara hote haiM, ve saba eka-dUsare se na to sarvathA samAna hI haiM aura na sarvathA asamAna hI haiN| unameM samAnatA tathA asamAnatA-ye donoM hI aMza vidyamAna rahate haiN| isI vicAra koNa se saMsAra kA pratyeka padArtha sAmAnya-vizeSa-ubhayAtmaka kahalAtA hai / vicArazI ta vyakti jaba una padArthoM ke viSaya meM vicAra-cintana karatA hai,to usakI buddhi kA jhukAva kabhI usa padArtha ke sAmAnya aMza kI ora hotA hai aura kabhI vizeSa aMza kI ora / sAmAnya aMza ko grahaNa karane vAlA vicAra dravyArthika naya aura vizeSa aMza ko grahaNa karane vAlA 52] For Private And Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vicAra paryAyArthika naya kahalAtA hai / dravyAstika naya kA artha hai-abhedagAmI dRSTi aura paryAyAstika naya kA artha haibhedagAmI dRSTi / vastu-nirUpaNa kI sArI paddhatiyoM kA ina do dRSTiyoM meM hI samAveza ho jAtA hai| kyoMki vicAra karane kI vaha paddhati yA to sAmAnya-bodhaka hogI athavA vizeSa-bodhaka / jaina-darzana ke jyotirdhara AcArya siddhasena kI bhASA meM ina do dRSTiyoM kA nAma saMgrahaprastAra aura vizeSaprattAra hai| unhoMne spaSTa kahA hai ki "tIrthakaroM ke pravacana meM sAmAnya aura vizeSarUpa vicAroM kI mUla pratipAdaka saMgrahaprastAra aura vizeSaprastAra ye do dRSTiyA~ haiM / saMgrahaprastAra kA nAma davyArthika naya aura vizeSaprastAra kA nAma paryAyArthika naya hai / zeSa inhIM do ke bheda-prabheda haiM titthayaramUlasaMgahavisesapatthAramUlavAgaraNI / davaTTio ya pajjavaNo ya sesA viyappA siM // -sanmati-tarka, 2.3 sArAMza yaha hai ki cAhe hama vastu-nirUpaNa kI kisI bhI paddhati ko leM, vaha yA to sAmAnya-mUlaka hogI athavA vizeSamUlaka hogI / dUsare zabdoM meM, vaha paddhati yA to abhedagAmI hogI athavA bhedagAmI / ina do dRSTiyoM ko chor3akara vaha kahIM alaga nahIM jA sktii| ataH mUla meM dravya arthAt abheda [53 For Private And Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aura paryAya arthAt bheda-ye do hI dRSTiyA~ haiM aura ina do dRSTiyoM kA pratinidhitva karane vAle naya bhI do hI haiMdravyArthika aura paryAyAthika / anya sa va bheda-prabheda inhIM do nayoM kI zAkhA-prazAkhA ke rUpa meM haiN| prastuta zloka meM naya ke sAta bhedoM kA samAveza dravyAstika aura paryAyAstika ina do nayoM meM kiyA gayA hai / naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra-ina pahale cAra nayoM kA antarbhAva dravyAstika naya meM hotA hai; kyoMki ye cAra naya dravya para Azrita rahate haiN| anta ke zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye naya paryAya ko lekara pravRtta hote haiM, ataH paryAyAstika naya meM hI inakA samAveza hotA hai| isa prakAra sAta nayoM kA dravyAstika aura paryAyAstika ina do nayoM meM samAveza samajhanA cAhie / 54 ] For Private And Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir naigama Adi sAta naya bhagavAn ke pravacana kI kisa prakAra sevA karate haiM, isa bAta ko spaSTa karate haiMsarve nayA api virodhabhato mithaste.. sambhUya sAdhu samayaM bhagavan ! bhajante / bhUpA iva pratibhaTA bhuvi sArvabhaumapAdAmbujaM pradhanayuktiparAjitA drAk // 22 / / artha bhagavan ! jisa prakAra paraspara virodha rakhane vAle rAjA ekatrita hokara yuddha-racanA meM cakravartI ke caraNa kamaloM kI sevA karate haiM ; usI prakAra ye sAtoM naya paraspara virodhI hote hue bhI, Apake sundara Agama (pravacana) kI ekatrita hokara sevA karate haiN| vivecana jaina-darzana kI mUla cintana-dhArA ke anusAra saMsAra kI pratyeka vastu anantadharmAtmaka hai| jo vicAra vastu ke una ananta dharmoM meM se kisI eka viziSTa dharma ko lekara anya dharmoM kI ora udAsIna bhAva rakhate hue vastu kA sApekSa For Private And Personal Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir varNana karatA hai, use naya kahate haiM"anantadharmAtmake vastunye karmonnayanaM nayaH / " -nayacakrasAra yadi vaha vicAra vivakSita dharma ke atirikta anya dharmoM kA niSedha yA nirAkaraNa karatA hai, to vaha naya nahIM, durnaya athavA nayAbhAsa kahalAtA hai / nayAbhAsa kA lakSaNa hai "svAbhipretAdezAd itarAMzApalApI nayAbhAsaH" -apane abhISTa aMza se dUsare aMza kA niSedha karane vAlA vicAra nayAbhAsa kahalAtA hai| AcArya-mUrdhanya zrIsiddhasena divAkara ne bhI kahA hai ki "sAre naya apane-apane vaktavya meM sacce haiM, aura dUsare ke vaktavya kA nirAkaraNa karane meM bhUTe haiM / anekAnta siddhAnna kA pArakhI una nayoM meM 'yaha saccA' aura 'yaha jhUThA'-aisA vibhAga nahIM karatA"NiyayavayaNijjasaccA savvanayA paraviyAlaNe mohA / te uNa Na diTThasamo vibhayaha sacce va alie vA / / -sanmati-tarka, 1,28 prastuta padya meM upAdhyAya zrI jI kaha rahe haiM ki jaise rAjA loga paraspara meM cAhe kitanA hI kalaha aura saMgharSa kareM; parantu cakravartI samrAT kI AjJA kA pAlana karate samaya ve saba rAnA paraspara kA vaira-virodha bhUla kara ekajUTa ho jAte haiM; 56 ] For Private And Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir usI prakAra saba naya [jo paradarzana-rUpa haiM] cAhe paraspara meM kitane hI virodhI dRSTi-gata hote hoM, para jina-zAsanarUpI cakravartI kI AjJA meM to ve saba zAntipUrvaka avirodhI hokara sevA meM tatpara rahate haiN| ___ saMsAra meM ananta prANI haiM, ataH unako vicAra-saraNiyA~ bhI ananta haiM / aura jitanI vicAra-paddhatiyA~ haiM, utane hI para-samaya haiN| yadi una saba para-siddhAntoM ko-jo anya darzana ke rUpa meM haiM- ekatrita kara diyA jAya, to vahI jainadarzana kA rUpa bana jAtA hai| anya darzanoM ke samanvita rUpa kA nAma hI to jaina-darzana hai / ataH jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne kahA hai jAvaMto vayaNapahA tAto vA nayA visdaao| te ceva ya parasamayA, sammattaM samudiyA savve // vizeSA0, 2265 -jitane bhI vacana ke prakAra haiM, utane hI naya haiM aura jitane naya haiM, ve saba ekAnta nizcaya vAle hone se anya darzana-rUpa haiM / parantu, jaba ve samudita (ekatrita) ho jAte haiM, to ekAnta nizcaya se rahita hokara, 'syAt' zabda se yukta hone ke kAraNa samyak [sacce bana jAte haiN| For Private And Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1. kAya banI hai ataH vItarAga bhagavAn kA eka stutikAra AcArya kaha rahA hai ki haiM ki - "he nAtha! jaise samudra meM idhara-udhara se Akara saba nadiyA~ mila jAtI haiM; usI prakAra Apa meM saba darzanoM kI dhArAe~ Akara mila jAtI haiM "udadhAviva sarvasindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / " prazna hotA hai ki sAtoM nayajinameM sabhI vicArapaddhatiyoM kA savAveza ho jAtA hai ] bhinna-bhinna abhiprAya vAle haiM, phira ve sAtoM ekasAtha eka hI vastu meM vivAda kiye vinA kaise raha sakate haiM ? upAdhyAyazrIjI ne cakravartI kA dRSTAnta dekara ise bar3e sundara DhaMga se samajhAne kI koziza kI hai| isake atirikta virodhI dharma eka hI vastu meM kaise raha sakate haiM, isa prazna kA samAdhAna nimnalikhita eka: laukika dRSTAnta se acchI taraha ho jAtA hai kalpanA kIjie, eka vyakti bAjAra ke caurAhe para khar3A haiM / eka ora se eka bAlaka ne Akara use kahA - "pitA jI !" dUsarI ora se lAThI TekatA huA eka bUr3hA Akara bolA" putra !" tIsarI dizA se eka praur3ha vyakti Akara bola uThA "bhAI sAhaba !" cauthI dizA se eka vidyArthI A nikalA 58 ] For Private And Personal Use Only - Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 144 www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aura hAtha jor3akara bolA - " adhyApaka jI !" sArAMza yaha ki usI eka vyakti ko koI cacA kahatA hai, koI tAU kahatA hai, koI mAmA aura koI bhAnajA / saba Apasa meM jhagar3ate haiM - "yaha to pitA hI hai, putra hI hai, bhAI hI hai, adhyApaka hI hai, cacA hI hai, mAmA hI hai, bhAnajA hI hai / " aba batalAiye phaisalA kaise ho ? unakA pArasparika saMgharSa kaise miTe ? --- yahA~ para hameM jaina-darzana ke nayavAda ko nirNAyaka banAnA par3egA / nayavAda pahale bAlaka se kahegA - "hA~, yaha pitA bhI hai| para, tumhAre lie hI to pitA hai; kyoMki tuma isake putra ho / aura sArI duniyA kA to yaha pitA nahIM hai / " bUr3he se se kahatA hai--"hA~, yaha putra bhI hai / tumhArI apekSA se hI yaha putra hai, saba logoM kI apekSA se to nahIM / kyA yaha samUce saMsAra kA putra hai ?" abhiprAya yaha hai ki yaha eka hI vyakti apane putra kI apekSA se pitA bhI hai, apane bhAI kI apekSA se bhAI bhI hai, vidyArthI kI apekSA se adhyApaka bhI hai / isI taraha apanI-apanI apekSA-dRSTi se cacA, tAU, mAmA, bhAnajA, pati, mitra saba hai| eka hI vyakti meM aneka virodhI dharma raha rahe haiM, para bhinna-bhinna apekSA se / isa prakAra 'nayavAda' pArasparika virodha evaM saMgharSa ko miTAkara hamArI dRSTi ko vizAla banAtA [ 56 For Private And Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hai, hamArI vicAradhArA ko pUrNatA kI ora le jAtA hai, aura kahatA hai ki apanI-apanI apekSA se eka hI vastu meM bhinnabhinna abhiprAyoM ko abhivyakta karane vAle sAtoM hI naya raha sakate haiM, para apanI-apanI apekSA yA dRSTi se / isIlie to 'nayavAda' ko 'apekSAvAda' bhI kahate haiM / zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne apane vizeSAvazyaka - bhASya meM isI prazna ko dUsare DhaMga se uThAyA hai| unhoMne kahA hai ki - "ye saba naya kabhI ekatrita nahIM ho sakate aura yadi kisI taraha se ekatrita ho bhI jAya~, to ve samyaka nahIM bana skte| kAraNa, ve apanI-apanI sthiti meM midhyA hone se samudita avasthA meM to mahAmidhyA bana jAe~ge / dUsarI bAta aura / yadi ve samudita ( ekatrita ) ho bhI jAya~ to, vastu kA jJAna nahIM karA sakate; kyoMki jaba ve apanI alaga-alaga sthiti meM vastu kA sampUrNa rUpa se jJAna nahIM karA sakate the, to paraspara mile hue naya paraspara virodhI hone se zatru kI bhAMti bIca-bIca meM vivAda karane ke kAraNa vastu kA jJAna kaise karA sakeMge ? ve to vastu kA jJAna karAne meM aura vighna DAlane ke lie khar3e ho jAe~ge / ataH ve naya samyaktva-bhAva ko prApta karake jina-zAsana kA rUpa kaise le sakate haiM ? - 60 ] For Private And Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir " na sameti na ya sameyA, sammattaM na vi ya vatthuNo gamayA / vatthuvidhAyAya nayA, virohayo veriNo caiva // vizeSA0, 2266 isa prazna kA samAdhAna bhI unhoMne spaSTa roti se kiyA hai / unakA kahanA hai ki - - " paraspara viruddha hote hue bhI naya ekatrita hote haiM aura samyaktva-bhAva ko prApta karate haiN| jaise paraspara virodha rakhane vAle naukaroM ko nyAyadarzI rAjA ucita upAya se unakA vaira-virodha dUra karake unheM ekatrita karatA hai, aura unase manacAhA kAma letA hai / athavA dhana, dhAnya, bhUmi Adi ke lie jhagar3A karane vAle logoM ko koI nyAyazIla madhyastha vyakti unake jhagar3e ke kAraNa ko yukti dvArA dUra karake unheM samudita rUpa meM sanmArga para lagA detA hai / usI prakAra paraspara virodhI nayoM ko nyAyAdhIza ke rUpa jainadarzana bhI unake ekAnta nizcayarUpa virodha ke kAraNa ko dUra kara detA hai, to ve samyakasacce bana jAte haiM- " savve sameti sammaM, cegavasAo nayA viruddhA vi / bhicca vavahAriNo iva, rAzradAsINavasavattI || For Private And Personal Use Only vizeSA0, 2267 [ 61 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir antima upasaMhAraitthaM nayArthakavacaHkusumairjinendu vIro'rcitaH savinayaM vinayAbhidhena / zrIdvIpabandaravare vijayAdidevasUrIziturvijayasiMhagurozca tuSTya // 23 / / artha isa prakAra vinayavijaya ne, vijayadeva sUri ke ziSya aura apane guru vijayasiMha ke saMtoSa ke liye naya kA artha pratipAdana karane vAle vacana-rUpI puSpoM se zrI vIra jinezvara kI vinayapUrvaka dIvabaMdara meM pUjA kii| vivecana isa antima upasaMhArAtmaka zloka meM granthakAra ne apane praguru, guru tathA apane nAma kA ullekha kiyA hai| 'naya-karNikA' ke praNayana kA gurutara kArya pUjya gurudeva kI asIma kRpA se hI sampanna huA hai aura unhIM kI prasannatA ke lie merA yaha prayAsa hai-prastuta zloka se upAdhyAyazrI jI kA yaha Antarika vinaya-bhAva jhalakatA hai / aura isa 62 ] . For Private And Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwimmmmmmm.rrrrrrrrrrrraiwwwwwwwwwwwwwwwwww prayAsa ke dvArA upAdhyAyazrI jI ne bhagavAna mahAvIra kI pUjA kI hai| pUjA kA artha satkAra evaM sammAna karanA mAtra hai / aura vaha satkAra-sammAna evaM pUjA vyaktitva ke anusAra kiye jAne para hI sacce evaM sArthaka ho sakate haiM / tIrthaMkaroM kA jIvana itanA nirmala tathA svaccha hotA hai ki pApa vahA~ zrAsa-pAsa bhI kabhI nahIM jhA~ka paataa| ataH usa ucca evaM nirmala vyaktitva ke prati kI gaI hiMsAkArI evaM pApakArI pUjA kaise saccI ho sakatI hai ? isIlie granthakAra ne prabhu kI pUjA ke lie nayavacanarUpI aise sundara puSpa cune haiM, jina kA bhagavAn ne svayaM saMsAra ko upadeza diyA ! apane batalAe hue ina mahakate hue phaloM se hI to bhagavAn prasanna ho sakate haiM ! bAhara ke ye prAkRtika puSpa prabhu ko bhalA kyA prasanna kareMge ? jinakI sugandha kSaNika hai, kSaNa bhara meM jo murajhA jAne vAle haiM, aura jinakI pUjA meM hiMsA kI durgandha AtI hai-aise phUloM se kyA kabhI saccI pUjA ho sakatI hai bhagavAn kI ? isI aAzaya se vinayavijaya jI ne naya-vacana rUpI aise amara puSpa sajAye haiM bhagavAna kI pUjA ke lie, jo jIvana ko mahakA dene vAle haiM, jIvana meM se kalaha, saMgharSa, vivAda kI durgandha ko nikAla bAhara kara dene vAle haiN| [63 For Private And Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www. kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Aja kA bhUlA bhaTakA huA bhagavAn kA bhakta, yadi ina nayoM ke phUloM se prabhu kI pUjA karanA sIkha jAya, to vaiyakti, parivArika, sAmAjika, rASTrIya tathA antarrASTrIya jIvana meM se IrSyA, kalaha, vaimanasya, virodha, vivAda, saMgharSa evaM bhaya ke kITANu sadA ke lie samApta ho jAya~ aura vizva ke maMca para zAnti tathA svasthatA kA sAmrAjya sthApita ho jAya / 64 ] For Private And Personal Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * mUla-zloka * vardhamAnaM stumaH sarvanayanadyarNavAgamam / saMkSepatastadunnIta - nayabhedAnuvAdataH // 1 // naigamaH saMgrahazcaiva, vyavahArarjusUtrako / zabdaH samabhirUDhaivaMbhUtau ceti nayAH smRtAH // 2 // arthAH sarve'pi sAmAnyavizeSobhayAtmakAH / sAmAnyaM tatra jAtyAdi, vizeSAzca vibhedakAH // 3 // aikyabuddhirghaTazate, bhavetsAmAnyadharmataH / vizeSAcca nijaM nijaM, lakSayanti ghaTaM janAH // 4 // naMgamo manyate vastu, tadetadubhayAtmakam / nivizeSaM na sAmAnyaM, vizeSo'pi na tadvinA // 5 // saMgraho manyate vastu, sAmAnyAtmakameva hi / sAmAnyavyatirikto'sti, na vizeSaH khapuSpavat // 6 // vinA vanaspati ko'pi, nimbAmrAdirna dRzyate / istAdyanta vinyo hi, nAMgulyAdyAstataH pRthak / / 7 / / vizeSAtmakamevArtha, vyavahArazca manyate / vizeSabhinna sAmanyamasat kharaviSANa vat // 8 // vanaspati gRhANeti, proktaM gRhAti ko'pi kim ? vinA vizeSAnnAmrAdIstannirarthakameva tat // 6 // For Private And Personal Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vraNapiNDIpAdalepAdike lokaprayojane / upayogo vizeSaiH syAta, sAmAnye na hi karhicit / / 10 / / RjusUtranayo vastu, nAtItaM nApyanAgatam / manyate kevalaM kintu, vartamAnaM tathA nijam // 11 // atItenA'nAgatena, parakIyena vastunA / na kAryasiddhirityetadasad gaganapadmavat // 12 // nAmAdiSu caturveSu, bhAvameva ca manyate / na nAmasthApanAdravyANyevamagretanA api // 13 // artha zabdanayo'nekaiH, paryAyairekameva ca / manyate . kumbhakalazaghaTAdya kArthavAcakAH // 14 // bate samabhirUDho'rtha, bhinnaparyAyabhedataH / bhinnArthAH kumbhakalazaghaTA ghaTapaTAdivat // 15 / / yadi paryAyabhede'pi, na bhedo vastuno bhavet / bhinnaparyAyayorna sthAt, sa kumbhapaTayorapi // 16 // eka paryAyAbhidheyamapi vastu ca manyate / kArya svakIyaM kurvANamevaMbhUtanayo dhruvam // 17 / / yadi kAryamakurvANo'pISyate tattayA sa cet / tadA paTe'pi na ghaTavyapadezaH kimiSyate // 18 // yathottaraM vizuddhAHsyu, nayAH saptApyamI tathA / ekaikaH syAcchataM bhedAstataH saptazatApyamI // 11 / / athaivaMbhUtasamabhirUDhayoH zabdaH eva cet / For Private And Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir antarbhAvastadA paJca, nayAH paJcazatIbhidaH // 20 / dravyAstika - paryAyAstikayorantarbhavantyamI / zrAdAvAdicatuSTaya-mantye cAntyAstrayastataH // 21 // sarve nayA api virodhabhRto mithaste, sambhUya sAdhu samayaM bhagavan bhajante / bhUpA iva pratibhaTA bhuvi sArvabhauma pAdAmbujaM pradhanayuktiparAjitA drAk // 22 // itthaM nayArthakavacaHkusumaijinendu vIro'ciMtaH savinayaM vinayAbhidhena / zrIdvIpabandaravare vijayAdideva sUrIziturvijayasiMhagurozca tuSTayaM // 23 // For Private And Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .... 1) jJAna-pITha ke kucha prakAzana zramaNa-sUtra [savivecana upAdhyAya amaramuni jI .... zA) Avazyaka-digdarzana jainatva kI jhA~kI jIvana ke calacitra kalyANa-mandira [saTIka] ... bhaktAmara-stotra [ , ] .... Adarza-kanyA .... // ) jaina kanyA zikSA [cAra-bhAga] upAsaka Ananda mahAsatI candanabAlA ..... zAntisvarUpa gaur3a 3) ujjvala-vANI [dUsarA bhAga] mahAsatI ujjvala kumArIjI 2 / ) zrAvaka-dharma .... .... .... 2) kAToM ke rAhI DA0 indra, ema0 e0 ) bhAratIya saMskRti kI do dhArAe~ .... .... / ) maMgala-vANI muni akhilezacandra jI maMgala-pATha .... .... .... ) sanmati-mahAvIra muni surezacandra jI sanmati-sandeza saMgIta-mAdhurI For Private And Personal Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sanmati jJAna pITha aAgarA ke surucipUrNa prakAzana puuhukssenimy' divya jyoti saMrgA PR<Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sanmati jJAna pITha ghAgarA ke surucipUrNa prakAzana ila imArata ko unavala vA niarikhaleza zrA sanmati jJAnapITa, gAla mahAsata vandanabAlA svirasagAr3a For Private And Personal Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir naye darzana : naya cintana * ahiMsA-darzana satya-darzana asteya-darzana brahmacarya-darzana aparigraha-darzana jIvana-darzana jIvana kI pA~kheM upAsaka Serving JinShasan 069590 gyanmandir@kobatirth.org A, mAMdhInagara, pina--382000 For Private And Personal Use Only