Book Title: Mahatma Gandhiji ke Jain Sant Sadhu
Author(s): 
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229265/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1) AcArya zrI javAharalAla jI jaina paraMparA ke eka ojasvI tejasvI vaktA ke rupa meM javAhara lAla jI kA yogadAna viziSTa hai. Apa jaina zAstroM ke marmajJa evaM adbhuta bhASyakAra rahe. Apane vividha dharmoM kA tulanAtmaka adhyayana kiyA. gA~dhI jI ke sAtha bhArata ke svAdhInatA saMgrAma meM Apane jama kara hissA liyA. khaddara ke prayoga kA AdhAra ApakI dRSTi meM Arthika yA rAjanItika se bar3hakara ahiMsA pAlana kA thA. carabI lagAe hue mila ke kapaDoM kA upayoga karane se khAdI kA upayoga karane meM ahiMsA kA pAlana adhika hotA hai yaha ApakI mAnyatA rahI. Apane svayaM khaddara kA istemAla kiyA aura zrAvakoM ko bhI khAdI ko svIkArane kA upadeza bahuta AgrahapUrvaka kiyA. apane vyAkhyAnoM ke mAdhyama se Apane gopAlana kA mahatva samajhAyA. Apa brahmacArI rahe. ahamadanagara meM tilaka jI se saMvAda huA. rAjakoTa meM saradAra paTela aura gA~dhI jI ne Apake darzana kie. inake alAvA viTThalabhAI paTela, jamanAlAla bajAja, vinobA bhAve, Thakkara bAppA, rAmezvarI neharu, kasturabA, senApati bApaTa Adi se ApakA paricaya huA. vikrama saMvata 1932 kArtika zukla caturthI ko thAMdalA (ma.pra.) meM ApakA janma huA. solaha varSa kI avasthA meM Apane jaina bhAgavatI dIkSA kA aMgikAra kiyA. saMvata 2000 meM ASADha zuklA aSTamI ko bhInAsara (bIkAnera - rAjasthAna) meM ApakA svargavAsa huA. ApakI dRSTi udAra, pragatizIla tathA vicAra rASTracetanA aura vizvamaitrIbhAva se otaprota the. Apane bhAratIya svAdhInatA saMgrAma, satyAgraha AMdolana, ahiMsaka pratirodha, khAdI dhAraNa, go pAlana, achutodhdAra, vyasana mukti, bAla vivAha, vRdhda vivAha, sUdakhorI, mRtyubhoja jaisI kuprathAoM ke virodha meM janamAnasa ko jAgRta kiyA. Apake rASTradharmI, krAMtikArI, AtmalakSyI, vyaktitva se prabhAvita ho kara tilaka jI, mahAtmA gA~dhI jI, paMDita madanamohana mAlavIya, saradAra vallabhabhAI paTela ke samAna rASTradharmI netAoM ApakA saMparka pA kara apane Apako dhanya samajhA. bahujana bhI Apake saMparka meM Ae. 'javAhara kiraNAvalI ' zIrSaka se 51 khaMDoM meM prakAzita ApakA preraNAspada vizAla sAhitya vizva mAnavatA kI mUlyavAna nidhi hai. vaha oja, zakti, caritranirmANaparaka jIvana sAhitya hai. ina graMthoM meM jaina tatva ciMtana ke sAtha rAmAyaNa, mahAbhArata se saMbadhda lekhana haiM. ' bhagavatI sUtra' para ATha khaMDoM meM kiyA huA ApakA vivecana viziSTa mAnA gayA hai. Apane satpuruSoM kI jIvaniyA~ likhane kA kArya kiyA hai. ' gRhastha dharma ', ' jIvana dharma ',' nArI jIvana ' se sabaMdhita ApakA lekhana vizeSa arthoM meM zobhita hai. madhyapradeza ke mAlavA prAMta meM jhAbuA riyAsata ke aMtargata thAMdalA nAmaka jo kasbA usake cAroM ora bhIloM kI bastI hai. isI basbake meM osavAla jAti ziromaNi, kavADagotrIya seTha RSabhadAsa jI nAmaka sadgRhastha rahate the. unake do beTe the dhanarAja jI evaM jIvanarAja jI ! dhanarAja jI ke tIna beTe aura eka kanyA thI. beTe the khemacaMda jI, uttamacaMda jI aura nemacaMda jI, kanyA ne Age cala kara pUjya zrI dharmadAsa jI bahArAja ke saMpradAya meM dIkSA grahaNa kI. vahIM para dhokA gotrIya seTha zrIcaMda jI rahate the. unake do beTe the pUnamacaMda jI aura motIlAla jI !motIlAla jI kI do saMtAne thIM. nAthI bAI aura mUlacaMda jI ! jIvarAja jI kA vivAha nAthI bAI se saMpanna huA. inake suputra javAharalAla jI mahArAja. sukanyA jaDAva bAI. do sAla kI umra meM mAtRchatra bikhara gayA. pitA jI ne unakA lAlana-pAlana kiyA. pA~ca sAla kI umra meM pitA jI kA dehAvasAna huA. apane mAmA jI zrI mUlacaMda jI dhokA ke ghara thAMdalA meM javAhara jI kA bacapana bItA. mAmA jI kapaDe ke pratiSThita vyApArI the. javAhara jI ne jainAgama ko to vizeSa rupa se par3hA hI, isake sAtha upaniSada, gItA, saMta sAhitya, gA~dhI sAhitya kA bhI svAdhyAya kiyA. unake pravacanoM se spaSTa hotA hai ki unakA adhyayana tAtvika, mArmika evaM samyak thA. kucha gujarAtI, hiMdI aura gaNita sIkha kara hI Apane skUla choDa diyA. bacapana meM javAharalAla jI aneka durghaTanAoM se bAla-bAla baca gae. kaI bAra santipAta jaise bhayaMkara rogoM kA sAmanA karanA paDA. gyAraha varSa kI umra meM unheM mAmA jI ke sAtha kapaDe kI dukAna sa~bhAlanI paDI. manoyoga se isa kAma meM unhoMne nipuNatA pAI. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI kAla meM unhoMne pUjya dharmadAsa jI saMpradAya ke muni zrI giridharalAla jI ke pravacana sune. dharma ke prati AkarSaNa kA bhAva jAgRta huA. samyakatva grahaNa kiyA. isake pazcAt unakA Ihalaukika jIvana AraMbha huA. isa bIca mAmA jI kA nidhana ho gayA. dukAna kI pUrI jimmedArI kaMdhoM para AI. vidhavA mAmI jI aura mamere bhAI ghAsIrAma jI ke pAlana poSaNa kI jimmedArI bhI unapara hI AI. inhIM dinoM thAMdalA meM munivarya zrI rAjamala jI mahArAja ke ziSya muni zrI ghAsIlAla jI mahArAja tathA maganalAla jI mahArAja aura zrI ghAsIlAla jI mahArAja ke ziSya zrI motIlAla jI mahArAja tathA devIlAla jI mahArAja padhAre the. Apane muniyoM ke darzana kie . pravacana lAbha kiyA. muni dharma kA svarupa samajha liyA. ghAsIdAma jI mahArAja ne kezaloMca kiyA. mahAvratoM kA uccAraNa kara dIkSA pradAna kI. guru zrI maganalAla jI mahArAja se zAstrAdhyayana AraMbha kiyA. aneka gAthAe~ aura pATha kaMThastha kie. dIkSA ke DeDha mAsa uparAMta guru kA svargavAsa ho gayA. munizrI motIlAla jI mahArAja kI niraMtara sAra-sa~bhAla ke kAraNa javAharalAla jI dhArmika kSetra meM sUrya kI taraha dIptimAna sidhda hue. muni motIlAla jI uccakoTi ke tapasvI sAdhu the. udayasAgara jI mahArAja javAharalAla jI kI kAvyazakti, vyAkhyAna kalA aura pratibhA se apAra saMtuSTa hue. unhoMne bhIloM ko nirarthaka hiMsAvRtti se rokane ke athaka parizrama kie. mahArAja jI kI mulAkAta mahArASTra ke jujhAru yodhdA evaM svAdhInatA saMgrAma ke senAnI jo senApati nAma se hI jAne pahacAne gae unase huI jinakA nAma pAMDuraMga bApaTa thA. senApati baDI zradhdA ke sAtha muni zrI kA pravacana sunA karate the. pUrA pravacana marAThI kavitA meM anuvAdita kara dete the. lokamAnya tilakajI se javAharalAla jI kA saMvAda huA. unhoMne bhI javAharalAla jI kI pratibhA kA bakhAna kiyA. mahArASTra ke dIrghakAlIna yAtrA ke samaya javAharalAla jI samAja ke vividha netAoM aura kAryakartAoM ke saMparka meM Ae the. unhoMne mila ke vastroM ko sarvathA heya samajha unakA tyAga kara diyA. khaddara kA pracAra prasAra kiyA. unakA kathana thA ki sAdhu saMta apanI jimmedArI ko samajheM to ahiMsA kA pAlana ho sakatA hai. javAharalAla jI aspRzyatA ke virodhI rahe. unhoMne achutodhdAra kA bIr3A uThAyA. unhoMne samajhAyA ki dharmabhAvanA kA takAjA hai ki manuSya mAtra ko baMdhu samajhA jAe. tathAkathita zudra to hamAre samAja kI nIMva hai. aMtyajoM ke prati durvyavahAra ko ve dharma kA ullaMghana mAnate rahe. manuSyatA kA apamAna batAte rahe. yaha bhAvanA na kevala jAti ko apitu deza ko durbala banAtI hai yaha unakA vicAra thA. ve AtmA ke pAlana kI bAta karate rahe. unakI prazaMsA meM kahA gayA yo jainAgamatvavid bhava mahA santApahArI girA, nitya pUrayate dayArasamalaM no mAnavAnAM hRdi| pItvA yasya vacaH sudhAM kilajanA muMcaMti doSAn khilAn , sa zrIyukta javAharo vijayatAmAcArya vryshcirm|| javAharalAla jI mahArAja kA kAryakAla rASTrIya AMdolana se bharapUra rahA. deza ke netA to kyA lagabhaga pUrA deza hI kArAgAra bana gayA thA. mahArAja zrI ke pravacana dhArmikatA se susaMgata hote hue bhI rASTrIyatA ke raMga meM raMge hue the. zudhda khaddara ke vastra, ahiMsA kI upAsanA, rASTrIyabhAva bharI ojasvinI vANI kA prabhAva jana-jana para jAdU-sA thA. sarakAra bhayabhIta aura janatA nirbhaya thI. yaha dharmAcArya sarakAra kI A~khoM meM khaTakatA rahA. zrAvaka ciMtita the. mahArAja zrI kI giraphtArI se bhayAkrAMta the. kucha ne to mahArAja jI se apanI bAta ko dharma ke kSetra taka hI sImita rakhane kI prArthanA kI. isapara mahArAja jI kI vANI kA siMhanAda garaja uThA. " maiM apanA sAdhu dharma bhalI bhA~ti samajhatA hU~. mujhe apane uttaradAyitva kA bhI pUrA bhAna hai. maiM jAnatA hU~ ki dharma kyA hai ? maiM sAdhU hU~. adharma ke mArga para nahIM jA sakatA. kiMtu parAdhInatA pApa hai. parAdhIna vyakti ThIka taraha se dharma kI ArAdhanA nahIM kara sakatA. maiM apane vyAkhyAna meM pratyeka bAta soca-samajha kara tathA maryAdA ke bhItara raha kara kahatA hU~. isa para yadi rAjasattA hameM giraphtAra karatI hai to hameM Darane kI AvazyakatA kyA hai ? kartavya-pAlana meM Dara kaisA ?......... yadi kartavya pAlana karate hue jaina samAja kA AcArya giraphtAra hotA hai to isameM jaina samAja ke lie kisI prakAra ke apamAna kI bAta nahIM hai. isameM to atyAcArI kA atyAcAra sabake sAmane A jAtA hai. " Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAja zrI ke pravacanoM ke prabhAva se samAja vyasanamukta huA. purAnI adAvatoM se chuTakArA pA liyA. Apasa kA baira bhAva miTA. premabhAva jAgA. 29 aktubara 1936 ko mahArAja kI rAjakoTa meM gA~dhI jI se mulAkAta huI. mahArAja kI upadeza zailI, udAra vicAra evaM ucca saMyama parAyaNatA se ve pUrva paricita the. mahArAja ne sAmane dIvAra para Ta~gI ghaDI kI ora nirdeza karate hue kahA- " dekhie, yaha sAmane ghaDI hai. isakI donoM suiyA~ cala rahIM haiM ,yaha bAta to sabhI jAnate haiM, para suiyoM ko calanAne vAlI mazInarI isake bhItara hai use kitane loga jAnate haiM ? asala cIja to mazinarI hI hai. " gA~dhI jI ne upadeza sunane Ane kI icchA pradarzita kI lekina janatA unheM sunane kA avakAza hI kahA~ detI thI? eka bAra gA~dhI saptAha ke daramiyAna saradAra paTela mahArAja zrI se mile. usa samaya apane vaktavya meM mahArAja ne kahA thA- " mahAtmA gA~dhI ke maukhika yazogAna mAtra se gA~dhI-saptAha nahIM manAyA jA sakatA paraMtu mahAtmA jI ne jisa khAdI ko apanAkara deza ko samRdhda banAne kA suMdara upAya khoja nikAlA hai aura garIboM ke bharaNa-poSaNa kA dvAra khola diyA hai use apanAne se hI saccA gA~dhI saptAha manAyA jA sakatA hai." zrI. paTTAbhIsItAramaiyA, DaoN.prANajIvana mehatA se mahArAja zrI kA saMvAda huA. rAjakoTa ke satyAgraha prasaMga meM unakI zAnadAra bhUmikA rahI. prajA meM asaMtoSa kI Aga dhadhaka rahI thI. saiMkaDoM prajA-sevaka kArAvAsa meM Thuse jA rahe the. nAnA prakAra ke kaSTa bhugata rahe the. mahArAja zrI ne usa samaya zAMtipUrNa aura tyAgamaya jIvana bitAne kI preraNA dI. jabataka satyAgrahI bhAI-bahana jela-yAtanAoM ko jhela rahe the taba taka pakvAnna na khAne evaM brahmacarya pAlana karane kA Agraha dezavAsiyoM se kiyA. unakI samasta jIvana sAdhanA ahiMsaka thI. unhoMne ahiMsA kI bArIkiyoM ko, ahiMsA ke teja ko, ahiMsA kI amoghatA ko na kevala samajhA hI thA, varan apane pratyeka vyavahAra meM usakA anusaraNa kiyA thA. isa kAraNa unhoMne ahiMsAtmaka upAyoMdvArA satyAgraha meM yogadAna karane kI preraNA dI. unakI dRSTi meM janasAmAnya kI sahAnubhUti satyAgrahI kA sarvotama bala hai. unakA kathana thA " satyAgraha ke bala kI barAbarI kisI bhI prakAra kA bala nahIM kara sakatA. isa bala ke sammukha manuSya kI zakti to kyA deva zakti bhI hAra mAnatI hai... prahlAda ke jIvana kA itihAsa bhI satyAgraha kA mahatvapUrNa dRSTAMta hai. bhagavAna mahAvIra ne satyAgraha kA prayoga svayaM apane Apa para kiyA. isI kAraNa ve caMDa kauzika ke samAna viSadhara nAga ke sthAna para logoM ke lAkha manA karane para bhI nirbhayatA pUrvaka jA paha~ce the. Aja rAjyabhaktiyukta savinaya asahayogaAMdolana karanA prajA kA pramukha dharma hai. " javAharalAla jI ke ciMtana kI kucha kaNikAoM kA yoM paricaya karA diyA jA sakatA hai : prArthanA :--- he prabhu ! maiM UrdhvagAmI hone kI saMkalpayAtrA kA pathika tere mahAdvAra para khaDA hU~. unnati ke aMtima aura mahAna lakSya kI sidhdi meM pramANa karane kI icchA mere mana meM samAI huI hai. mujhe aisI zakti pradAna kIjie ki maiM adhogAmI na bana jAU~, merI avanati na ho, prabhu ! vizva ke pralobhana mujhe yatkiMcita bhI AkarSita na kareM. he prabhu, agara Apa mere lie kavaca bana jAe~ to maiM kitanA bhAgyazAlI kahalAU~gA! maiM ne Apake divya svarupa ko jAna kara apane hRdaya meM sthAna diyA hai. maiM apane hRdaya ko ApakA maMdira jAnane laga gayA hU~. nAmasmaraNa:--- mahApuruSoM ke jIvana aura jIvana-sAdhanA meM nAma smaraNa kA sthAna evaM mahatva sadA se atyucca rahA hai. jaba ve gRhastha jIvana kI samasyAoM se hAra-thaka jAte haiM, jaba unakA citta azAMta evaM vyagra bana jAtA hai usa samaya Izvara kA nAma hI unake lie zaMti pradAna karatA hai. bhayaMkara Apatti kAla meM bhI bhagavatsmaraNa se hI ve dhairya ko prApta hote haiM. nAmasmaraNa hI unakA patha-pradarzana karatA hai. jisa samaya manuSya sidhdoDaha, zudhdoDaha ananta jJAnAdi guNa samRdhdoDaham ' ke marma ko jAna kara bhagavAna meM arthAt usake parama tatva meM tanmaya bhAva se nAmasmaraNa karane lagate haiM. taba unheM apane aMtasa meM sthita parama zakti kA AbhAsa hone lagatA hai yaha AbhAsa jaise jaise nirmala banate jAtA hai, vaise vaise paramAnaMda ke anubhava meM vRdhdi hote jAtI hai. bhagavat smaraNa Atma vizvAsa ko nimaMtrita karatA hai. nAmasmaraNa Atmika zakti kA UrdhvArohaNa karatA hai kyoM ki pUrNa vikasita Atma tatva kA hI nAma bhagavAna hai. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA:--- manuSya anaMta zAktiyoM kA tejasvI puMja hai, lekina usakI zakti ba~dhI huI haiM. usa AvaraNa ko haTA kara vidyamAna zakti ko prakAzita karanA dhyeya hai. bahuta hI alpa saMkhyA meM mAtA-pitA zikSA ke vAstavika mahatva evaM mUlyavattA ko jAnate-samajhate haiM. mAtA-pitA zikSA ko AjIvikA meM sahAyatA karane vAle athavA dhanopArjana kA sAdhana mAnate haiM, vahI zikSA apane bAlakoM ko pradAna karate haiM. isa vajaha se ve zaikSika vyavasthA meM lobha ke zikAra ho jAte haiM. loga nanheM bAlako ke lie kama vetana vAle sAmAnya stara ke adhyApakoM kI niyukti karate haiM aura unase prApta zikSA ke dvArA bAlakoM ke Urjasvala bhaviSya kI kAmanA karate haiM. yaha bahuta baDI bhUla hai. nanheM munnoM meM zubha saMskAroM kA siMcana karane ke lie anubhava saMpanna adhyApakoM kI AvazyakatA hotI. hai. tapaH--- tapa eka prakAra kI agni hai jisameM samasta apavitratA, kalimala tathA samagra kaluSitatA bhasmIbhUta ho jAtI hai. tapasyArUpI agni meM tapta ho kara Atma tatva kaMcana kI taraha nejasvI ho jAtA hai. tApa ko dharma kA AdhAra mAnA gayA hai. tapasvI kI vANI priya tathA pavitra hotI hai. priya, pathyakara evaM satya vANI kA prayoga karane vAloM kA tapa sahI arthoM meM tapa mAnA jAtA haiM. tapasvI ko asatya yA apriya vANI bolane kA adhikAra nahIM hai. kleza yukta, pIDAkAraka tathA bhayotpAdaka vANI kA prayoga vaha na kareM. tapasvI kI vANI meM amRtopama madhuratA hotI hai. bhavagrasta prANI usakI vANI grahaNa kara nirbhaya bana jAtA hai. tapasvI kA apanI jihvA para sadA niyaMtraNa hotA hai. usakI vANI zudhda evaM nirbhaya hotI hai. aspRzyatA:---- manuSya mAtra ko baMdhubhAva se dekha baMdhu mAnanA dharma-bhAvanA kA hArdra hai. pratyeka manuSya hamArA baMdhu-bAMdhava hai. baMdhu arthAt sahAyaka sahayogI! isa prakAra se zUdra hamAre aura hama unake sahAyaka hai. zUdra samAja kI nIMva hai. mahala kI AdhArazilA to usakI nIMva hI hotI hai. nIMva kI majabUtI para hI mahala kA astitva TikA huA hai. zUdra asthira-vicalita ho gayA to samAja kA buniyAdI DhA~cA hI caramarA kara TUTa-bikhara jAegA. saMskRti meM dhUla meM mila jAegI. yaha nitya smaraNa rakhA jAaiM ki ye bhI hiMdu samAja kI lADalI saMtAna haiM. unakA dhikkAra nahIM kiyA jAnA cAhie! unakA apamAna nahIM honA cAhie. unake prati kRtaghnatA vyakta nahIM kI jAnI cAhie. unake sAtha snehabharA AcaraNa-vyavahAra kiyA jAnA cAhie. saMkalpa:--- saMkalpa meM duHkha ko dUra karane kI sAmarthya hai kyA ? jI hA~, avazya hai. saMkalpa meM anaMta zakti nivAsa karatI hai. saMkalpamAtra se duHkha dUra ho sakate haiM. navIna duHkhoM kA prAdurbhAva TAlA jA sakatA hai. apanI saMkalpa zakti ke vikAsa kA hI dUsarA nAma AdhyAtmika vikAsa hai. saMkalpa kA prabhAva jaDa-sRSTi para bhI avazyameva par3atA hI hai. saMkalpa agara bala se saMyukta ho gayA to kAryasiddhi meM saralatA jAgatI hai. viziSTa prakAra kI tatparatA kA aMtarbhAva hotA hai. nirmala aura sacce aMtaHkaraNapUrvaka kie hue saMkalpa ko svayaMmeva prakRti anAyAsa hI sahAyatA karatI hai. mithyA ahaMbhAva kA tyAga kara zudhda hRdayapUrvaka Izvaratva kI zaraNa meM jAne kA saMkalpa zubha hai. dharma :--- jisa prakAra dharma aura sidhdAMta ke lie rAjya zAsana ko prajA dvArA sahayoga karanA Avazyaka hai usI prakAra lokika niyama-vyavahAroM meM yadi rAjya zAsana kI ora se anyAya ho to rASTra bhakti yukta asahayoga karanA prajA kA mukhya dharma hai. vaha prajA napuMsaka hai jo ahiMsA kI ADa grahaNa kara anyAya ke virudhda sakhta kadama nahIM uThAtI tathA anyAya ko cupacApa sahana karatI hai. anucita kAnUna ko bhaya ke kAraNa zirodhArya karanA dharma aura saMskRti kA apamAna hai. dharmavIra apakAraka kAnUna ko hI nahIM ThukarAtA apitu kisI bhI vibhAga dvArA yadi aisA kAnUna banAyA jAtA ho to use bhI prabalatA se ukhAr3a pheMkane kI hiMmata rakhatA hai. ' virudhda rajjAkkame ' ke anusAra rASTra vyavasthA kA virodha na karanA dharma kA Adeza hai kiMtu yadi zAsaka anIti, anAcAra aura svArthavaza rAjya vyavasthA ko tahasa-nahasa karatA ho, gulAmI kI beDiyA~ pahanAtA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho to usake virudhda AMdolana karanA dharma aura saMskRti kA gaurava baDhAnA hai. dharma aise pavitra AMdolana kA virodha nahIM karatA hai. saccA ahiMsaka eka ciMTI ke bhI akAraNa prANa haraNa karane meM tharrA uThegA kiMtu vahI vyakti nyAya-nIti va dharma rakSA ke lie anivArya rupa se saMgrAma meM kUda kara behicaka hajAroM atyAcAriyoM ke mastaka utArane se bhI nahIM DaregA. jisa anyAya atyAcAra kA pratikAra karane meM tuma asamartha ho kama se kama tuma usameM sahAyaka to mata bano. anyAya va anIti kA pratikAra na karanA mAnavatA va rASTra ke lie ghora kalaMka hai. saccA dharmavIra anyAya ke virudhda alakha jagAtA hai. vaha na to svayaM anyAya karatA haiora na apane sAmane hone vAle anyAya ko dekha sakatA hai. vaha sadaiva anyAya ke pratikAra ke lie kaTibadhda rahatA hai. anyAya kA pratikAra karane ke lie samAja, saMskRti aura deza ke caraNoM meM vaha apane prANoM ko ha~sate-ha~sate balidAna kara detA hai. __ anyAya-atyAcAra ke kAraNa hathakaDI pahananA apane kula ko kalaMkita karanA hai. kiMtu anyAyaatyAcAra ko dUra karane ke lie hathakaDI-beDI pahananA AbhUSaNa ke samAna hai va kula evaM dharma kA gaurava baDhAnA hai. AcArya javAhara jI ke ina krAMtikArI vicAroM ke kAraNa ve sadA hI rASTrabhaktoM meM gaurava kA viSaya bane rahe. svayaM gA~dhI jI ne unake bAre meM dinAMka 29 aktubara 1936 ko rAjakoTa meM kahA thA ki isa deza meM do javAhara haiM - eka ghaDI kI suI kI taraha bAhara haiM aura dUsare ghaDI kI mazIna kI taraha bhItara haiM. deza ko donoM kI jarurata hai. mahArAja ne khaddara pracAra, mAdaka dravya-niSedha, aspRzyatA nivAraNa, go-rakSA, kurIti nivAraNa Adi vividha viSayoM para bhI dhArmika dRSTikoNa se prabhAvazAlI pravacana die. unake vicAra sarvagrAhI aura sarvasparzI rahe. unakI sAMpradAyika ciMtana dhArA vizAlatA kI avirodhinI rahI. 10 julAI 1943 ko javAhararupI pavitra AtmA ne zarIra kA tyAga kara svarga kI aura prayANa kara diyA. zAstra meM kahA gayA hai -" jaha dIvo dIvasayaM, paippae jaso diivo| dIvasamA AyariyA, divvaMti paraM ca diivNti|| arthAta- AcArya dIpaka ke samAna haiM. jaise dIpa saiMkaDoM dIpakoM ko jalAtA hai aura khuda bhI prakAzita rahatA hai, aise dIpa ke samAna AcArya svayaM jJAnAdi guNoM se dIpta aura upadeza dAna Adi se dUsaroM ko bhI dIpAte suprasidhda samAjasudhAraka evaM rASTradharmI jaina yuvaka saMgha, rAjakoTa ke maMtrI zrI jaTAzaMkara maNikalAla mehatA jI ne AcArya mahArAja aura mahAtmA gA~dhI jI kI hRdayaMgama bheMTa kA varNana kiyA hai. mahArAja jI ke mana meM gA~dhI jI ke prati aura unake sidhdAMtoM ke prati AdarabhAva thA. javAharalAla jI ke pacAsa graMtha rAmAyaNa, mahAbhArata, nArI, gRhastha, dharmajIvana, satI caritra, pravacana, smAraka samyakatva parAkrama khaMDa 1 se 5, dharma aura dharmanAyaka, rAmavanagamana khaMDa 2, aMjanA, pAMDava caritra khaMDa 2, bIkAnera ke vyAkhyAna, zaktibhadra caritra, morabI ke vyAkhyAna, saMvatsarI, jAmanagara ke vyAkhyAna, prArthanA prabodha, udAharaNa mAlA khaMDa 3, nArI jIvana, anAtha bhagavAna khaMDa 2, gRhastha dharma khaMDa 3, satI rAjamatI, satI madana rekhA, harizcaMdra tArA, javAhara jyoti, javAhara vicAra sAra, sudarzana caritra, satI vasumati khaMDa 2, bhAgavatI sUtra vyAkhAna 8 Adi graMtha prasidhda haiM. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2) muni zrI jinavijaya jI mahArAja rAjasthAna kI purAtAtvika dharohara ke saMrakSaka prAcyavidyA ke amUlya graMthoM ke saMrakSaka tathA adhyetA munivara jinavijaya jI kA nAma bhAratIya purAtatva vidyA ke saMzodhaka vidvAnoM ke lie gauravAspada hai. bhAratIya vidyA bhavana ke nidezaka, prAcya vidyA pratiSThAna jodhapura ke saMcAlaka, orieMTala sosAyaTI jarmanI ke phelo, haribhadra sUri smAraka tathA purAtatva saMzodhaka keMdra cittauDa ke saMsthApaka, bhAMDArakara risarca isTisTayUTa puNe ke sadasya, aura isa prakAra kI aneka adhyayana-saMzodhana zAlAoM se munivara saMlagna rahe. ve bhAratIya sAhityadhArA ko samRdhdi aura sAmarthya arpaNa karanevAlI vividha bhAvadhArAoM ke sAkSepI saMvAhaka the. rupAhelI gA~va meM bhilavADA jile meM ApakA janma huA. paramAra vaMzIya kSatriya kulotpanna jJAnasAdhaka munivara ne gA~dhI AMdolana meM apanI sakriya bhUmikA nibhAI. paMdrahaveM sAla kI umra meM unhoMne jaina dharma meM dIkSA grahaNa kI. ikkIsaveM sAla kI umra meM sAdhu veSa kA tyAga kiyA. sAdhU jIvana caryA ke kAryakAla meM unhoMne jala kA zarIra se kadApi sparza nahIM hone diyA. eka bAra apanAe vastra ko jIrNa ho gala jAne taka jala se dho kara svaccha karane kA prayatna nahIM kiyA. zarIra rakSA hetu kevala tIna vastroM kA Azraya grahaNa kiyA. kaDAke kI ThaMDa meM bhI kaMbala kA upayoga nahIM kiyA. bichaune ke lie khaddara kA hI upayoga kiyA. kevala hastAlikhita graMthoM kA hI svAdhyAya kiyA. chape hue graMtha ko apane sAtha kadApi Azraya nahIM diyA. kabhI kisI se patra-vyavahAra taka nahIM kiyA. sadA eka posTakArDa taka kisI ke nAma nahIM likhA. cAturmAsa kA apavAda kara sadA bhUmizayana kiyA. svAvalaMbana kA pATha AcaraNa meM lAne kI dizA meM akhaMDa prayatnazIla rahe. apanA sArA boja hamezA apane hI kaMdhoM para lAde pada yAtrA kI. mArga meM sadA mauna vrata kA pAlana kiyA. rAstA calate samaya agara galatI se bhI kisI harI vanaspati ko sparza ho jAe to jaina zAstra ke anusAra upavAsa kiyA karate. sAla meM do bAra niyamita rupa meM mastaka ke kezoM kA luMcana karate the. cAturmAsa kA apavAda mAna anyatra kahIM bhI eka mAha se adhika kAla taka unhoMne vAstavya nahIM kiyA. khuda unhoMne vidhipUrvaka syAhI kA nirmANa kiyA thA. sadA usIkA upayoga karate. saMskRta, pAlI, rAjasthAnI, hiMdI, gujarAtI, marAThI ke sAtha aMgrejI, jarmanI ina videzI bhASAoM meM unheM gati prApta thI. vidyAdhyayana kI apAra jijJAsA bhAvanA ke kAraNa unhoMne sAdhucaryA kA tyAga kiyA thA. munivara kA svabhAva parivartana premI thA. unhoMne apane mana ko sadA pUrvagrahamukta rakhA. koI sthAna, vyakti, vicAra, sidhdAMta, patha, saMpradAya, samudAya yA viziSTa kAryazailI unakA patha nahIM roka sakI. apane isa gatizIla svabhAva dhArA ke kAraNa unhoMne apane aneka priya sthAnoM kA tyAga kiyA. aneka viziSTa dharma-paMtha-saMpradAya ke jAla ko toDA . adhyayana krama meM bAdhaka aneka jJAnasaMsthAoM se saMbaMdha viccheda kara liyA. kala kA vicAra nahIM kiyA. bhaviSya ke bAre meM nahIM socA. hara bAdhA-aDacanoM ko lA~gha kara mArgastha hone vAlI saritA ke samAna ve pravAhI aura pravAsI rahe. parivartana ko jIvanadharma mAnA. prAgatikatA ko jIvana kA lakSaNa mAnA. sadA unmuktatApUrvaka rahe. parivartanazIla jIvana zailI kA svAgata kiyA. sthAnakavAsI sAdhu kI pozAka tyaja kara unhoMne mUrtipUjaka saMpradAya kA nayA veza paridhAna kiyA. isake mUla meM mukhyataH vidyAdhyayana kI preraNA thI. isa saMpradAya kI padhdati ke anusAra pUrvAzrama kA nAma badala apane jinavijaya isa nae nAma kA aMgikAra kiyA. isa bhesa meM bAraha sAloM taka rahe. vibhinna sthAnoM ke darzana kie. dhArmika, sAmAjika, zaikSika, sAhityika vividha pravRttiyoM meM rasa liyA. mUrtipUjaka sAdhu kI bhUmikA meM hote samaya unhoMne aneka nUtana vicAra-prameyoM ko prastuta kiyA. sthAnakavAsI sAdhu jIvana meM vaicArika kSitija vistArita nahIM the. nae sAdhu jIvana meM ve vaicArika kSitijoM kA vistAra kara sake. isa kAla meM manomaMthana jAgA. vaicArika AloDana-viloDana huA. jIvana tathA satya ke vividha rupoM se sAkSAtkAra huA. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umra ke AThaveM sAla se hI munivara ke krAMtadarzI jIvanapaTa kA paricaya milatA hai. sthAnIya upAzraya ke eka yativara kI mRtyu kI vedanA unake hRdaya meM ArapAra utara gaI. eka sAdhu kI saMgati meM padayAtrA kA nirNaya kara unhoMne gRhatyAga kiyA. sAdhu ne bAlaka kI vyAkula mAtA ko bAlaka ke Urjasvala bhaviSya ke prati Azvasta kiyA. ujjaina nagarI pahu~ce. kSiprA nadI ke laharAte pravAha meM sAdhu veSa ko visarjita kara diyA aura munivara ne svataMtra vicaraNa tathA svAdhyAya kA nizcaya mana-hI-mana kiyA. lokamAnya tilaka jI se munivara kA vizeSa sneha saMbaMdha thA. san 1920 meM ve gA~dhI chAvanI meM dAkhila hue. rASTrIya asahayogitA ke AMdolana meM zAmila hue. AMdolana meM sakriya bhUmikA nibhAte hue apane sAdhu veSa ko bAdhA mAnane ke kAraNa gA~dhI jI se vistRta carcA-vimarza karane ke pazcAt punazca sAdhu veza kA tyAga kiyA. apane aneka vidvAna evaM vicAraka mitroM se salAha-mazavirA kiyA. akhabAra ke mAdhyama se apanI isa viziSTa bhUmikA kA marma batA veSAMtara kA rahasya udghATita kiyA. aneka svanAmadhyanya patrakAroM se unakA snehabaMdha thA. nae mitra juDate hI jA rahe the. unhoMne aneka viSayoM kI carcA karanevAle vividha graMthoM kI nirmiti kI. apanI vyApaka saMpradAya mukta jIvanadhArA ke kAraNa unheM ' sarveSAM avirodhen ' vyApaka mAnyatA prApta huI. sAdhu veSa kA tyAga kara munivara jI ne khaddara kA varaNa kiyA. muMbaI ko praNAma kara gA~dhI jI ke sAtha ahamadAbAda jA pahu~ce. satyAgraha Azrama meM nivAsa kiyA. gA~dhI kuTI meM baiTha apane parivartita jIvana-pravAha kA Alekha prastuta kiyA. apanI gatizIla jIvanazailI ke kAraNa munivara gA~dhI raMga meM raMga gae. lokamAnya tilaka jI ke vyaktitva, kRtitva evaM saMgharSa dhArA se prabhAvita munivara 1920 se gA~dhI Azrama kI tApasa bhUmi meM rama gae. yahA~ nitya hI nae-nae prayogoM kI dhUnI ramAI jAtI thI. isa Azrama ne unake tapAcaraNa para eka nayA teja arpita kiyA. apanI saMzodhana vRtti kI pUrti ke lie unhoMne deza-videza kI vistRta yAtrA kI. namaka kAnUna toDane ke abhiyAna meM unakI dRSTi aura kRti vivekasaMmata thI. eka jujhAru daste ke ve senAnI rahe. isa AMdolana meM sakriya hote hue bhI unhoMne apane prajvalita jJAnadIpa para kAlikha jamA nahIM hone dI thI. saMzodhana ke nitya nae prayoga aura adhyayana ke adhunAtana saMdarbha juTAne meM ve sakriya rahe. vidvanamAnya ' sarasvatI ' patrikA meM unakA lekhana nitya prakAzita hotA rahA thA. bhArata ke mUrdhanya saMzodhaka jagat meM unakA na kevala paricaya thA apitu dabadabA bhI thA. jaina graMthoM ke saMzodhana-adhyayana ke lie unhoMne gujarAta bhara padayAtrA kI. hastalikhitoM kI saMhitAe~ mAthe para uThAe ghUmate rahe. gujarAta purAtatva maMdira kI sthApanA kI. gA~dhI jI dvArA saMsthApita gujarAta vizvavidyAlaya ke prathama nidezaka ke rupa meM sammAnapUrvaka Asanastha hue. isI kAla meM paMDita sukhalAla jI se munivara kA karIbI saMparka huA. deza bhara ke svanAmadhanya paMDitoM ne muni jinavijaya jI ko bhAratIya darzana zAstra ke mahApaMDita ke rupa meM gauravAnvita kiyA. eka bAra eka jarmana paMDita ne bhAratIya darzana zAstra ke samarpita adhyetA ke bAre meM gA~dhI jI se jAnanA cAhA thA. usa samaya kSaNa bhara kA vilaMba lagAe binA gA~dhI jI ne jinavijaya jI kA nAma liyA thA. 1928 meM gA~dhI jI kI preraNA se jinavijaya jI ne jarmanI kI dizA meM prayANa kiyA. jarmanI meM unhoMne bhAratIya darzana kA adhyayana apane viziSTa DhaMga se kiyA. barlina meM adhyayana-saMzodhana ke lie hiMdustAna hAUsa nAmaka saMsthA kI sthApanA kI. isI hiMdustAna hAUsa se subhASa bAbU ne svataMtra bhArata kI udghoSaNA kara aMgreja saltanata kI nIMda uDA dI thI. do varSoM taka isa saMsthA ko apanI sevAe~ arpita karane ke pazcAt san 1930 meM jinavijaya jI hiMdustAna lauTe the. mAtRbhUmi para kadama rakhate hI unhoMne apane Apako svAdhInatA kI laDAI meM jhoMka diyA thA. jela yAtrA kI. kArAvAsa se mukti pA kara apane pUrvaniyojita adhyayana-saMzodhana meM juTa gae. durlabha graMthoM ke prakAzana kA kArya hAthoM meM liyA. jaina graMthamAlA se saMbadhda rahate hue gurudeva ravIMdranAtha TAgora ke zAMtiniketana meM sAdhanArata rahe. munivara kA prAcyavidyA kA saMzodhana aura lagana dekha duniyA stimita ho gaI. 1952 meM jarmanI ke orieMTala sosAiTI ne unheM apanA mAnada sadasyatva bahAla kara sammAna kiyA. yaha eka virala sammAna kI ghaDI thI. niraMtara Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyeyagIta gAne vAle munivara AMdolana meM agresara dikhAI dete haiM. kArAgAra meM agrakrama se praviSTa hote haiM. khAdI vidyA kA anusaMdhAna karate rahate haiM. jJAna saMvardhana kA pradIpa dIptimaMta karate haiM. gA~dhI prakAza meM apane jIvanaratha ko hA~kate rahe haiM. munivara kA jIvana yoM bhavya aura bahuAyAmI rahA. zAMtiniketana ke vidyAvyAsaMgI vAtAvaraNa se haTa kara munivara ke.em.muMzI jI ke sAtha muMbaI Ae. bhAratIya vidyA bhavana kA kalaza jagamagAne lagA. yahA~ ve mahApaMDita rAhula sAMskRtyAyana jI ke sAtha rahe. carcA kI. naI-naI adhyayana-yojanAoM ko AkAra milA. taitisaveM bhAratIya hiMdI sammelana kA utsava mevADa udayapura meM thA. jinavijaya jI sammelana ke svAgatAdhyakSa ke rupa meM sammAnita hue. zrI ke.ema.muMzI jI sammelanAdhyakSa the. isa adhivezana meM munivara kI bheMTa daulatasiMha ' araviMda ' jI se huI. zrI araviMda jI itihAsa purAtatva vibhAga ke paMDita the.' prAgvATa itihAsa ' unakA ekamAtra graMtha unakI vidvattA kA paricaya karA dene ke lie kAphI haiM. munivara ke mana meM sevADa bhUmi kA AkarSaNa thA. mevADa rASTrabhaktoM kI balidAnI pIDhiyoM kA saMrakSaka pradeza rahA hai. cittauDa kile ke uttarI dizA meM base caMderiyA nAmaka gA~va meM isa mahAna prajJAvaMta ne Azraya grahaNa kiyA. eka pratibhAzAlI dezabhakta ke lie isase baDhiyA aura kauna sI zaraNasthalI ho sakatI hai bhalA ? yahA~ nivAsa kara unhoMne apane nitya nae adhyayana viSayoM ko gatimAna banAyA. apanI janmabhUmi rupahelI meM apanI mAtA jI kA smAraka banAne ke lie munivara prayatnazIla rahe. yaha smRtisthala gA~dhI smRti maMdira ke rupa meM sthApana karane kI dizA meM ve prayatnazIla rahe. unake jIvana kA eka Arta gaharA bhAvabaMdha mA~ rahA thA. isI mAtA ko unhoMne Age calakara mAtRbhUmi ke rupa meM pUjA aura vizvamAtA kI sevA kI. 1961 meM tatkAlIna rASTrapati DaoN.rAjeMdra prasAda jI ne unheM ' padmazrI ' alaMkaraNa se sammAnita kiyA. 1975 meM ApAtkAlIna paristhiti ko virodha karate hue unhoMne isa alaMkaraNa kA tyAga kiyA. jUna 1977 ko apane umra ke 89 veM varSa meM unhoMne nazvara kAyA kA tyAga kiyA. unakI aMtima icchA ke anusAra unake pArthiva ko caMderiyA lAyA gayA. unhIMke dvArA sthApita sarvodaya Azrama ke nikaTa caMderiyA ke sarvadevAyatana maMdira ke parisara meM aurdhvadehika saMskAroM ko pUrA kiyA gayA. unakI smRti meM sthApita mUrti evaM AkarSaka chatra Aja bhI unakI smRti gAthA gAte haiM. gA~dhI jI kI chatra chAyA meM tyAgI, dezabhakta, sAdhakoM ke sAtha jJAna tapasvI jinavijaya jI kA sthAna viziSTa hai. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3) paMDitavarya zrI becaradAsa jI dozI satya kI sAdhanA-ArAdhanA hetu puSpa zaiyyA para virAjamAna na ho kA~ToM bharI rAha apanAne vAle, khaDgadhAra para calane vAle, jJAna prApti hetu abhUtaparva AtmatyAga karane vAle, rASTra ke abhyudaya ke lie jalAvatana hone kI sajA bhugatane vAle, bhagavatI zAkhA, samAja puruSa aura rASTra devatA ke lie tana-mana-dhana nyauchAvara karane vAle the paMDita becaradAsa jI dozI. unakI gaNanA isa deza ke agragaNya sarasvatI putra, rASTra sevaka evaM samAja sudhArakoM meM kI jAtI hai. abhivyakti ke hara saMbhava kSetra para unhoMne apane svataMtra vyaktitva kI muhara lagAI hai. jaina saMgha ko aMdhazradhdA ke ghora timira se jagAne vAle vartamAna yuga ke suprasidhda puruSa pravaroM meM eka becaradAsa jI rahe. bacapana se hI unhoMne daridratA ke dazAvatAroM se sAmanA kiyA. saMkaTa - vipattiyoM ko puSpahAroM ke samAna sIne se cipakAe rakhA. jIvana bhara pratikulatA abhAva aura viSamatA ke sAtha jujhate rahe. viSamaya vAtAvaraNa se ghire rahate hue bhI akhaMDa rUpa se mAtA zAradA kI sevA kI. samAja dharma kI upAsanA ko vratastha bhAva se askhalita rakhA. akhaMDa nae kI khoja meM lage rahe. unhoMne satyazodhana prakriyA ko kadApi maMda na par3ane diyA. unakI jIvana zailI ko saMkSepa meM dine dine navaM navaM ' kahA jA sakatA hai. jaina sAhitya aura isa bhavya deza ke itihAsa ke saMdarbha meM bhI vallabhIpura nAma viziSTa aura mahatvapUrNa hai. isa nagarI meM hI vikramI saMvata 1946 arthAt isavI sana 1890 meM mArgazIrSa amAvasyA ke dina becaradAsa jI kA janma huA. lAthA bhAI unake dAdA jI kA nAma thA. pitA jIvarAja jI, mAtA Atama bAI. bisA zrImALI berAbAsI jaina paraMparA meM unakA janma huA. dasa sAla kI umra meM pitR chatra naSTa ho gayA. udara nirvAha kA prazna bikaTa thA. khAne ko anna nahIM thA lekina mRtak bhoja aura uttara kriyA ke lie kucha bhI nahIM thA. mA~ ne apane hAtha kA kaMgana beca kara sArI vyavasthA pUrI kI thI. becaradAsa jI isa hRdayadrAvaka kathA ko bhalA kaise bhUla pAte ? apanA saba kucha mA~ ne nyauchAvara kara diyA thA. majadUrI karanI par3I. cakkI pIsanA, vartana mA~janA, aise sevA kArya karane paDe lekina bhUkha kA prazna miTa nahIM pAyA thA. mA~ rAta-dina apane baccoM ke pAlana poSaNa ke lie mehanatarata rahI. parizramI mAtA ko sahAyatA dene ke lie nanhA becaradAsa sadA taiyAra rahatA. majadUrI karate hue na unheM kabhI lAja AI aura nA hI unhoMne una kAmoM ko choTA yA heya mAnA. kheta meM parizrama kiyA. mahilAoM ke karane yogya sevA kArya karane meM bhI apanI mA~ kA hAtha ba~TAyA. jJAnArjana ke lie unakA mana sadA becaina rahA. paristhiti kA dabAva itanA bhayaMkara thA ki mana masosa kara raha jAnA par3A. 1902-1903 meM zAstra vizArada jainAcArya vijayadharmasUrI mahArAja ne mAMDala meM saMskRti pAThazAlA kI sthApanA kI. ve jaina vidvAnoM ko nirmita prazikSita karanA cAhate the. isa pAThazAlA meM adhyayanArtha vallabhIpura hI zrI harSacaMdra bhUrA bhAI (zrI jayaMtavijaya jI ) mAMDaLa kI dizA meM jAnA cAhate the. becaradAsa unake sAtha ho lie. AcArya zrI chAtra ko dekha phUle na samAe. gujarAta ke artha pradhAna vAtAvaraNa meM vidyopAsanA ko bala nahIM milegA aisA vicAra kara sUrIzvara jI ne kAzI kI rAha apanAI. kAzI meM vidyA vyAsaMga ke lie paryApta anukUla aura utsAha bharA vAtAraNa thA. mAMDaLa ke apane pA~ca-chaha mahine ke vAstavya kAla meM becaradAsa jI ne kaumudI kA svAdhyAya kiyA. AcArya mahArAja jI ke sAtha kAzI jAne kI sidhdatA kI mA~ apane bAlaka ko itanI dUra bhejane ke lie taiyAra nahIM thI. zrI harSacaMdra jI ke sAtha becaradAsa godharA se vApasa lauTa Ae. ballabhIpura meM hI sAtavIM kakSA taka kI paDhAI pUrI kI. mAtR icchA ko Adara dete hue becaradAsa vApasa lauTa Ae lekina jJAna prApti kI tRSNA unheM becaina karatI rahI. unhoMne pAlitANA jAne kA taya kiyA. muni zrI sidhdavijaya jI mahArAja ke caraNoM meM baiTha kara navatatva Adi dhArmika adhyayana kA saMkalpa pUrNa kiyA. pAlitANA ke nivAsa kAla meM unhoMne bhojanAdi suvidhAoM ke lie kaDe saMgharSa kA mukAbalA karanA par3A. mA~ ne rAha calate hue laDDu die the. ve samApta ho gae. bhojana kI vyAdhi to roja Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI hI thI, usakA upAya thA hI kahA~ ? prabhAvanA ke samAna upakrama dvArA jo kucha milatA usake sAtha hI gujArA karanA paDatA thA. kaI bAra upavAsa karanA paDatA. aMta meM jAmanagara ke eka sajjana zrI saubhAgyacaMdra kapUracaMdra jI ne mAsika dasa rupayoM kI vyavasthA kara dI. isa Arthika sahAyatA ke kAraNa mArga kucha to sugama banA. pAlitANA meM sAla bhara ruka kara vApasa vallabhIpura A gae. vidyAdhyayana ke lie unake mana meM kAzI jAne kI icchA barAbara uThatI rahI. mA~ anumati nahIM de rahI thIM. Akhira mehasANA pAThazAlA meM jA baiThe aura eka mAha ke bhItara bhAMDArakara kI mArgopadezikA kA pahalA graMtha prakaTa huA. isa adhyayana ke kAraNa becaradAsa jI kI adhyayanAkAMkSA adhika ujalI banI. vidyA prApti ke lie unakI chaTapaTAhaTa rukI nahIM aura eka dina mAtA jI kI anumati pAe binA ve harSacaMdra ke sAtha kAzI kI dizA meM cala paDe. vaha 1906 sAla thA. AcArya mahArAja sajala jalada bana umaDa-ghumaDa kara barasane ko taiyAra the aura becaradAsa jI kA mana pyAsI unmukha dharatI kI taraha utsuka-Atura thA. abhI chaha mAha kA hI samaya bItA thA ki devI-mA~ ke prakopa se ve vyathita hue. yaha khabara pahu~cate hI mA~ kA hRdaya dravita huA. binA kisI ko sAtha lie mA~ kAzI meM A pahu~cI thI. mAtR sneha ko kyA kabhI kisI ne budhdi ke gaja se nApA hai bhalA? mA~ kAzI meM bAlaka ke sAtha do varSoM taka TikI rahIM. kucha samaya taka vallabhIpura meM ruka kara becaradAsa jI ne punazca kAzI kI rAha apanAI. vidyAdhyayana kA zrIgaNeza kiyA. paMDita haragoviMda dAsa vikrama jI seTha ke sahayoga se yazovijaya jaina graMthamAlA ke saMpAdana kArya meM laga gae. isa graMthamAlA ke dvArA prakAzita graMthoM kA darjA vidvanmAnya hone ke kAraNa kalakattA saMskRta mahAvidyAlaya kI ' tIrtha ' parIkSA ke lie pAThyakrama ke rupa meM ina graMthoM kA aMtarbhAva kiyA gayA. muMbaI ejyukezana borDadvArA lI gaI dhArmika parIkSA meM bhI becaradAsa jI ucca zreNI meM uttIrNa hae. pacahattara rupayoM kA nakada puraskAra pAyA. ___eka pratyutpanna mati chAtra ke rupa meM becaradAsa jI kA paricaya sabako huA. isa kAla meM unhoMne saMskRta bhASA meM uttama kAvya racanA kI hai. paMDita jI kI isa vilakSaNa budhdimattA kA sammAna karate hue mahArAja ne unheM pratimAha dasa rupae chAtravRtti pradAna karane kI icchA darzAI to ' yaha pAThazAlA merI tamAma AvazyakatAoM kI pUrti karatI hai. isalie mujhe alaga se kisI chAtravRtti kI AvazyakatA nahIM ' aisA kaha kara vinamratApUrvaka unhoMne chAtravRtti ko nakAra diyA. paMDita jI zramaNa saMskRti ke adhyayana meM pAraMgata bane yaha mahArAja kI icchA thI. prAkRta bhASA kA jJAna saMpAdita kiyA. yaha unheM adhika sugama lagA. acAnaka upalabdha hone vAlI kisI sidhdi ke samAna unhoMne prAkRta bhASA ko AtmasAta kara liyA. baudhda dharma ke lie pAli bhASA-jJAna kI AvazyakatA thI. isa jJAna-prApti ke lie mahArAja ne zrI haragoviMdadAsa ke sAtha becaradAsa ko sIlona bhejA. ATha mAha ke kAla meM vidyA prApti kA apanA ipsita kArya saMpanna kara donoM ne kAzI kI rAha apanAI. prAcIna jaina graMthoM ke saMpAdana kArya meM tallIna hue. usa samaya taka sAmAjika, sAMpradAyika, dhArmika zikSA saMsthAoM meM rASTrIyatA kI bhAvanA kA praveza nahIM huA thA phira bhI apane kAzI ke vAstavya kAla meM hI becaradAsa jI ko vaMgabhaMga AMdolana kA sparza ho gayA thA. usake prabhAva svarupa unhoMne dezI vastra aura dezI cInI kA istemAla karane kA nirdhAra kiyA thA. 1915-1916 sAla meM gA~dhI jI ne svadezI AMdolana kA bigula bajAyA thA. paMDita jI usa samaya se hI vratoM ke prati AgrahI rahe. unake aMtaHkaraNa meM dezaprema kI mazAla pradIpta huI. unakA vyutpanna mastaka dezabhakti kI bhAvanA se praphullita huA. AraMbhika kAla meM becaradAsa jI ke mana meM jaina sAhitya evaM darzana ke saMbaMdha meM ekAMtika Agraha basA thA. unhoMne anya dharmIya graMthoM ko sparza taka nahIM kiyA thA lekina prAkRta aura ardhamAgadhI bhASAoM ke adhyayana-ciMtana ne unake adhyayana vicAra ko vistRta kiyA. prAcIna graMthoM ke AloDana-viloDana ke sAtha unhoMne anyAnya tatva graMthoM kA bhI adhyayana kiyA. unake ciMtana ko pRthagAtma Azaya prApta huA. unakI abhivyakti meM sarva samAvezakatA kA iMdradhanuSa sajA. aMdhazradhdA kA aMdhakAra haTA. mana vyApaka-vistIrNa huA. unhoMne Agama graMthoM kA svAdhyAya kiyA. AgamoM kA ciMtana kiyA. prAkRta bhASA ke samRdhda ciMtana ne unake mana ko pragalbha banA diyA thA. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakA zAstra ciMtana satya zodha kI dizA meM agresara huA. yaha unake jIvana kA krAMtadarzI kAla mAnA jAnA cAhie. isI kAla meM unake mana-mastiSka meM krAMti kA bigula bajA. saMskRta ke mUla graMthoM kA anuvAda kara unhoMne janasulabha karane ko krAMti kA paracama phaharAnA mAnA. sarvajanasugama hone para hI jaina saMskRti kA vikAsa hogA yaha unakI manodhAraNA huI thI. yaha icchA kAzI meM baiTha pUrNa karanA saMbhava nahIM hogA yaha jAna kara ve ahamadAbAda kI ora cala paDe. seTha pUMjAbhAI hIrAcaMdabhAI dvArA sthApita jinAgama saMsthA se juDa gae. yaha 1994 sAla thA. jinAgama saMsthA kA uddezya spaSTa thA. Agama kA prAmANika pramANabhUta anuvAda unakA mizana thA. usa samaya zAstra vacanoM ke anuvAda * aura anuvAdakartA ko saMkaToM se mukAbalA karanA paDatA, jana prakSobha kA bali bananA paDatA itanA hI nahIM lekina sudhAraka vRtti ke janoM ko aura sudhAraka kahalavAne vAle sudhAraka sAdhu-saMta bhI isa virodha kI Aga ko pI pacA nahIM sakate the. isI kAla meM mahAvIra jayaMtI ke avasara para ahamadAbAda kI eka jAhIra sabhA meM becaradAsa jI ne AgamoM ke anuvAda kA samarthana karane vAlA vAhaka vaktavya sunAyA. unake virodha meM eka bavaMDara khar3A ho gayA. usa samaya ke virodha kA svarupa mAtra zAbdika virodha taka hI sImita maryAdita svarupa kA nahIM thA. pratyakSa hAthApAI kI saMbhAvanA thI. apane mizana se na Digate hue akaMpa bhAva se becaradAsa jI ne apanA kArya jArI rakhA muMbaI meM DaTe raha unhoMne apane niyojita kArya aura kAryakrama meM yatkiMcit bhI parivartana nahIM hone diyA. isI kAla meM 1919 sAla meM muMbaI meM mAMgarola jaina sabhA kI ora se eka vaktRtva sabhA kA Ayojana kiyA gayA thA. unake saciva ke vizeSa Agraha ke kAraNa becaradAsa jI ne zrI motIcaMda giradharalAla kApaDiyA kI adhyakSatA meM apanA bahucarcita vidrohI bhASaNa diyA. vyAkhyAna kA viSaya thA jaina sAhitya meM utpanna vikAroM ke pariNAma svarupa hone vAlA nukasAna isa vyAkhyAna ne jaina saMgha ke madhumakhikhayoM ke chatte meM mAno palitA lagA diyA, virodha uphanA. vicAraka aMtarmukha hue ciMtana kI naI dizAe~ prakAzamAna huI. becaradAsa jI kA aura unake mukta vicAroM kA svAgata bhI huA. paMDita jI ke jIvana kA eka krAMtadarzI adhyAya unake isa vyAkhyAna ne likhA. ahamadAbAda ke saMgha ne becaradAsa jI ko saMgha se niSkAsita kara diyA. paMDita jI ne jIvana aura vyavahAra ke nagna satya ko bebAka zailI meM abhivyakti pradAna kI thI. loka niMdA aura jana prazaMsA ke do dhruvoM para eka sAtha kadama rakhane vAloM ko bhI kyA kabhI satya kA uccAraNa karanA AyA hai ? paMDita jI apanI rAya para kAyama rahe. 1 isI prakAra unakA bahucarcita vyAkhyAna 'devadravya ' zIrSaka kA thA. paraMparAvAdI ruDhipriya janoM ke mana meM kSobha kA sAgara uphana uThA. isa viSaya kI kAphI carcA kI gaI. virodhI kheme ke netA the vijayanemasUrI jI ! dAsa jI saMgha kI binazarta mAphI mA~ge anyathA unheM saMgha se cyuta kiyA jAe~ yaha muddA le kara unhoMne AkAzapAtAla eka kara diyA. vijayanemasurI jI ne becaradAsa jI ko samajhAne-manAne kI jimmedArI saMghavI jI ko sauMpI. itanA hI nahIM apane kAma meM asaphala rahane para saMghavI jI ko bhI saMgha se padacyuta karane kI bAta vijayanemasurI jI ne kahI thI. isa ghaTanA ke saMdarbha meM apanI sApha pratikriyA vyakta karate hue zrI saMghavI jI ne kahA thA ki becaradAsa jI ke vaktavya tathA lekhana meM agara truTI hogI to usake cAra gunA adhika ekAMgitA evaM truTI svayaM ruDhIpriya sAdhujana evaM unakA anusaraNa karane vAle zrAvakoM meM vidyamAna thI. unameM jaDatva thA. asahiSNu bhAva thA. saMghavI jI isa kAma se sau yojana dUra hI rahe. apane krAMtikArI lekhana tathA vaktavya ke kAraNa becaradAsa jI ne isa prakAra se virodha mola liyA thA. ghATakopara meM anya mitroM ke sAtha becaradAsa jI bhI the. becaradAsa jI ke mAthe para virodha - bahiSkRti ke tUphAna ke ma~DarAne kA vaha kAla thA. aneka Darapoka salAhakAroM ne unheM mAphI mA~gane kI rAya dI lekina ve pahADa ke samAna akaMpa rahe. sudhAraka aura kucha amIra loga bhI unake sAtha the. kisI kA bhI kisI bhI prakAra se vicAra na karate hue unhoMne saMgha kI mAphI mA~gane ke prastAva kI dhajjiyA~ ur3A dI. niDaratApUrvaka bahiSkAra kA mukAbalA kiyA. apane satya ko kAyama rakhA, akaMpa rahe. apane puNe ke adhyayana-adhyApana kAla meM zrI saMghavI jI ne DaoN. rAmakRSNa jI bhAMDArakara kI mulAkAta lI. isa mulAkAta ke daramiyAna unheM bheMTa dene ke lie unhoMne paMDita becaradAsa jI dozI ke ' bhagavatI sUtra khaMDa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ' graMtha ko cunA thA. paDita sukhalAla jI saMghavI ne apane Atmacaritra meM paMDita jI ke vaktavya para vistArapUrvaka likhA hai. muni jinavijaya jI ke sAtha becaradAsa jI gA~dhI jI ke ahamadAbAda Azrama gae the. isake pUrva hI paMDita jI ne gA~dhI jI kA amRtamaya sparza pAyA thA. eka prakAMDa paMDita isa prakAra se nirbhaya, unmukta aura satya ke samarthaka haiM yaha jAna kara gA~dhI jI ne unheM mukta rupa se AzIrvAda diyA. apane satya-nirNaya para dRDha rahane kI aneka arthoM meM preraNA dI. isake bAda ve dIrghakAla taka gA~dhI jI ke sAnnidhya meM rahe. adhika bhAvapUrNa paricaya sthApita huA. 1921-1922 sAla meM ve gA~dhI jI ke gujarAta purAtatva maMdira se saMlagna hue. vahA~ paMDita pravara sukhalAla jI saMghavI ke sahayoga se 'sanmati tarka' ke saMpAdana kA mahAduSkara kArya sidhda kiyA. prAcIna pramANabhUta graMthoM ke saMpAdana kArya meM isa saMpAdana kI viziSTa bhUmikA mAnI jAtI hai. isa saMpAdana se gA~dhI jI atIva prasanna hue the. isa sUkSma kArya kI sidhdi karane ke prayatna meM paMDita jI ko apane bAe~ netra kI jyoti ko hamezA-hamezA ke lie kho denA paDA. netra jyoti kA prabhAva kSINa huA. isake bAda dAMDI yAtrA kA aitihAsika abhiyAna AraMbha huA. isa raNaduMdubhI kA nAda suna kara bhI ghara meM baiThe rahanA to saMbhava hI nahIM thA na ? paMDita becaradAsa jI bhI mohana-muralI kI dhuna suna kara prabhAvita hue the. ' navajIvana ' hastalikhita ke saMpAdaka bane. nau mahine taka vIsApura kArAvAsa meM rahe. kArAvAsa se mukti pAne ke bAda paMDita jI ke aDacana bhare pravAsa kI zuruAta huI. briTiza hukUmata meM dAkhila na hone kA Adeza nikalA. yaha Adeza TheTha 1933-1936 taka kAyama rahA. jaba kAMgresa ne prAMtoM meM sattAgrahaNa kara liyA thA taba caritArtha ke lie unheM apAra parizrama karane paDe. yaha duHkhabharA samaya thA. jalatI rAhoM para calanA thA. unakI patnI ajavALI bena (hiMdI meM anuvAda ujjvalA bena kiyA jA sakatA hai ) ne sajala zyAmala megha bana kara unheM sneha siMcita rakhA. unake beTe prabodha aura zirISa tathA kanyA lalitA aura lAvaNyavatI ko bhalA kauna bhUla sakatA hai ? 1938 ke lagabhaga ahamadAbAda meM ela.DI. kaoNleja kI sthApanA kI gaI. gujarAta ke svanAmadhanya vidvAna DaoN.AnaMdazaMkara jI dhruva kI vizeSa siphAriza ke kAraNa kaoNleja meM ardhamAgadhI ke prAdhyApaka ke rupa meM unakI niyukti kI gaI. 1940 meM unhoMne muMbaI vizvavidyAlaya kI Thakkara vasanajI mAdhavajI vyAkhyAnamAlA meM vyAkhyAna die the. unake vyAkhyAnoM kA viSaya thA ' gujarAtI bhASA kI utkrAMti ' ina vyAkhyAnoM ke kAraNa unake pAMDitya kI pagaDI meM morapuccha saja uThe. lagAtAra chaha dazakoM taka paMDita jI ne jaina sAhitya kI apAra sevA kI. isa kArya se aneka graMtharatna prakaTa hue. prAcIna gujarAtI, apabhraMza aura prAkRta-ardhamAgadhI ina bhASAoM para paMDita jI kA asAdhAraNa adhikAra thA. isa kSetra meM na kevala deza bhara meM lekina videzoM meM bhI aneka vidvAna the. unake adhyayana ke mAdhyama se becaradAsa jI ne jaina sAhitya ke satya darzana kI sthApanA kI. samAja ko jJAna patha para agresara kiyA. yaha eka adbhuta bAta thI. pAMDitya aura satyaniSThA ke krAMtikArI maNi-kAMcana suyoga ke kAraNa hI ve gA~dhI jI kA AzIrvAda prApta kara sake. paMDita jI kI sArasvata prajJA kA paricaya unake dvArA likhita, saMpAdita, anUdita nimnalikhita graMthoM ke mAdhyama se hotA hai. paMDita sukhalAla saMghavI ke sahayoga se saMpAdita jina graMthoM kA prakAzana gujarAta vidyApIThagujarAta purAtatva maMdira ne kiyA, usa graMtha - saMpadA meM sanmati tarka (pA~ca khaMDa), sanmati tarka (mUla anuvAda aura vivecana ke sAtha) aura brahmacarya viSayaka jaina dharma kA dRSTikoNa Adi graMthoM kA pramukhatA se vicAra kiyA jA sakatA hai. zrI haragoviMdadAsa jI kI sahAyatA se zrI yazovijaya jaina graMthamAlA ke aMtargata saMpAdita saMskRta-prAkRta graMthoM kI saMkhyA bahuta hai. inameM pramukhataH ratnAkarAvatArikA, zAMtinAtha mahAkAvya, neminAtha mahAkAvya, vijayaprazasti, pAMDava caritra, nirbhaya bhIma vyAyoga, laghu khaMDadarzana samuccaya, anekAMta jayapatAkA (prabhama khaMDa), syAddAda maMjarI, abhidhAna ciMtAmaNi koza, pArzvanAtha caritra, mallinAtha caritra, jagadguru kAvya, zabda ratnAkara koza, Avazyaka niyukti (prAkRta) ina graMthoM kA samAveza kiyA jA sakatA hai. paMDita jI dvArA svataMtra rupa se likhita Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthoM meM prAkRta mArgopadezika, hemacaMdrAcArya ke samAna mUla racanAoM ke sAtha dhammapada aura jainadarzana ina anUdita graMthoM kI mahimA baDI hai. becaradAsa jI dvArA saMpAdita - anUdita graMthoM meM bhagavatI sUtra (khaMDa do) prAkRta vyAkaraNa, mahAvIra vANI ina graMthoM kA mukhyataH aMtarbhAva kiyA jA sakatA hai. saMskRta bhASA kA pAMDitya aura krAMtadarzI satyaniSThA ina guNoM ke kAraNa tatkAlIna rASTrapati DaoN. rAdhAkRSNana jI ne pramANapatra pradAna kara vizeSa rupa se unheM gauravAnvita kiyA. vividha saMsthA, saMgaThana tathA zaikSika saMkuloM ne samaya-samaya para unheM sammanita kiyA. unhoMne sAta svarNa padaka prApta kie. mahAvidyAlaya se avakAza grahaNa kara lene ke uparAMta bhI unhoMne apanI sevAe~ arpita kIM. pI-ec.DI ke aneka chAtroM ko mArgadarzana kiyA. 11 aktubara 1982 ko apanI umra ke 93 veM sAla meM ve anaMta meM vilIna ho gae. jaina sAhitya tathA jaina saMskRti ke rakSaNa tathA saMvardhana meM ve AjIvana sakriya rahe. deza sevA kI. kArAvAsa jhelA. apanI jJAna niSThA ko akhaMDa rakhA. ve satyavIra kriyAzIla paMDita the. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4) zrImada rAjacaMdra jI vilAyata kA apanA adhyayana pUrA kara san 1891 meM gA~dhI jI mAtRbhUmi lauTe the. mAtA jI kA nidhana ho gayA thA. isa khabara ko suna unakI cittavRtti vyAkula ho gaI. vilAyata meM rahate hue unakA DaoN. prANajIvanadAsa jI se saMparka baDhA huA thA. snehavardana huA. unake bar3e bhAI popaTalAla the. popaTalAla jI ke jAmAtA the rAyacaMdabhAI. gA~dhI jI kA unase paricaya huA- bar3hA. mAno mAtRviyoga kI kSatipUrti ke lie hI yaha saMparka thA. unake saMbaMdha meM apane Atmakathana meM gA~dhI jI ne likhA hai ki unase milane ke pazcAt ve aneka dharmAcAryoM se mile, aneka satpuruSoM se bheMTa karane ke prasaMga Ae lekina rAyacaMdabhAI jI ke prabhAva ko koI kSINa nahIM kara sakA. unake aneka vacana gA~dhI jI ke hRdaya ko sparza kara gae. unakI budhdimattA evaM prAmANikatA ke saMdarbha meM gA~dhI jI ke mana meM aparaMpAra Adara bhAva thA. anekoM bAra AdhyAtmika jAgaraNa ke prasaMga meM unhoMne rAyacaMda bhAI jI kA mArgadarzana pAyA. rAyacaMdabhAI gA~dhI jI se umra meM do sAla baDe the. doMno meM samAnatA kA aMtaHsUtra arthAt dharma yA adhyAtma thA. aneka viSayoM meM vividhatA hote hue bhI ve donoM isa viSaya meM samAna aura samAMtara rahe the. saurASTra ke bAvaNiyA nAmaka gA~va meM 9 aktubara 1867 ko unakA janma huA. bacapana meM ve lakSmInaMdana nAma se paricita the. cauthe sAla kI umra meM unheM rAyacaMdabhAI nAma se pukArA gayA. bacapana se hI mA~ sarasvatI ke AzIrvAdoM se ve kavitva zakti se saMpanna the. isI kAla meM akhabAroM ke mAdhyama se unakA nibaMdha lekhana prakAzita huA. ' rAjacaMdra ' lekhakIya nAma se vaha lekhana prakAza meM AyA hai. bacapana se hI asAmAnya smaraNa zakti ne unakA varaNa kiyA. kavitva evaM zailIsaMpanna vaktRtva kalA se ve maMDita the. unake dAdA jI kRSNa bhakta the. isa vajaha se bacapana se hI unheM vaiSNava bhakti kA raMga laga gayA thA. mAtA devabAI jaina saMskAroM meM dIkSita thIM. rAjacaMdra jI ne jaina sAhitya, saMskRti, itihAsa, darzana kA svAdhyAya kiyA. zmazAna meM eka zava kA agni saMskAra unhoMne dekhA aura unakI virAga bhAvanA adhika tIvra ho gaI. unake cittAkAza meM pUrvajanma kA koI saMskAra udita huA. unheM zatAvadhAnI ke rupa meM mAnyatA prApta thI. solahaveM sAla meM ve aSTAvadhAnI to the hI. san 1887 meM muMbaI meM unakA zatAvadhAna kA jAhIra prayoga jArI thA. usa sabhA meM muMbaI hAIkorTa ke tatkAlIna nyAyAdhIza cArlsa sArjaMTa bhI upasthita the. unhoMne rAjacaMdra jI ke yorupa daure kI yojanA taiyAra karanA cAhA lekina rAjacaMdra jI ne vinamratA pUrvaka isa prastAva ko nAmaMjUra kara diyA. gA~dhI jI rAjacaMdra bhAI jI ke zatAvadhAnI rupa kI tulanA meM unakI AMtarika pratibhA se prabhAvita hue. isa prabhAva kA rahasya rAjacaMdra jI ke budhdi kauzalya meM na ho kara unake vizudhda cAritrya, samadRSTi aura AdhAtmika parAkASThA taka pahu~ce hue vyaktitva meM thA. rAjacaMdra jI javAharoM ke vyApArI the. adhyAtma vicAra aura gRhasthI kI jimmedAriyoM ko unhoMne samAna rupa se nibhAyA thA. unake AcaraNa kI tulanA videhI rAjA janaka se nizcita hI kI jA sakatI hai. vyApAra kI dhamAcaukaDI meM bhI unakI aMtaHsAdhanA kI jyoti akhaMDa akaMpa thI. unakI vyAvahArika udAratA kA paricaya aneka bAra milatA thA. araba se Ane vAle vyApArI jana unameM ' khudAI nUra ' kA dIdAra pAte. tyAga kI paramoccAvasthA ko sparza karane vAle isa vyApArI sAdhaka ne niriccha bhAva sAdhanA kA jAgaraNa kiyA thA. dhotI, kurtA, mAthe para pagaDI unakI sAdagIbharI pozAka thI. bhojana ke viSaya meM ve rasazUnya dazA taka pahuMca cuke the. unakI cAla dhIra gaMbhIra thI. ve akhaMDa dhyAnamagna avasthA meM rahA karate the. unake gaMbhIra svabhAva para unake mohaka smita sAdhaka cehare kI suMdara muhara thI. kaMTha meM mohaka svara vilAsa thA. unakA lekhana aura akSara suMdara the. eka bAra likhane baiThe ki baiThe. unake lekhana meM kahIM kATachATa yA dubArA likhane kA prayatna nahIM dikhAI detA hai. yaha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI sthira-budhdi kA paricAyaka tatva mAnA jA sakatA hai. unakI vANI satya saMdarbhita thI. unakI vRtti samatola, gauravAspada aura gahana-gaharI thI. rAjacaMdra jI gRhastha the. unakI gRhasthI vairAgya se abhimaMtrita thI. karoDoM rupayoM kA vyavahAra karane ke pazcAt bhI ve akhaMDa bhAva samAdhi meM rahA karate the. hIre-motI kA vyApAra karate. vyApAra evaM vANijya viSayaka praznoM ko hala karate, samasyAoM kI gA~Tha sulajhAte phira bhI isa viSaya meM unheM rasa nahIM thA. ve to Atmadarzana kI pyAsa ke kAraNa hari darzana kI prakriyA meM rame hue the. Izvara ciMtana unakA parama puruSArtha thA. unakI vyApArI peDhI para unakI DAyarI ke sAtha dharma graMthoM kI bhIDa kAyama rahI. vyApAra se thoDA bhI samaya milane para ve dharma graMthoM ke svAdhyAya meM saMlagna ho jAte. dharma rahasya meM rata unakI aMtaHsAdhanA vilakSaNa pratyayakArI thI. ve vyApAra karane vAle vratI sAdhaka aura gahana jJAnopAsaka the. ve sadA ataMdrAvasthA meM rahA karate the. gA~dhI jI ke sAtha unakA kisI bhI prakAra se na to svArthAdhArita saMbaMdha thA nA vyApArI saMvAda thA, phira bhI unake aMtaHstha saMgI. sAthiyoM meM gA~dhI jI kA aMtarbhAva kiyA jA sakatA hai. rAjacaMdra jI kI dharma carcA meM sabhI janoM ko samAna rupa se rasAnubhUti huA karatI thI. unake tulanAtmaka dRSTikoNa se ve prabhAvita the. unake mana meM sabhI dharma-vyavasthAoM ke aMtaHkaraNa kA sAra samAyA huA thA. sarvadharma samabhAva meM unakA sahaja vizvAsa thA. unhoMne veda, upaniSada, gItA kA svAdhyAya kiyA thA. islAma aura anyAnya dharma graMthoM kA adhyayana kiyA thA. isa kAraNa unakI dharma vANI sarvasparzI aura sarva samAvezaka banI. unake kucha vacana yoM haiM------ jahA~ ahaMkAra hai,vahA~ IzvarI tatva nahIM hotA hai| sukha aMtaHkaraNa kA viSaya hai, use bAhara kaise pAoge ? duniyA para kabjA karane ke lie mana para kabjA jarurI hai| jisa dina zubha kArya saMpanna huA use mahatvapUrNa maano| eka ajJAnI kI karoDoM bAteM hotI haiM, karoDo jJAniyoM kI eka hI bAta hogI ! deha dhAraNa karane para bhI saMpUrNa vItarAgabhAva saMbhava hai| udara nirvAha ke lie koI bhI kAma kiyA jA sakatA hai, anyAya pUrvaka dhana nahIM kamAnA caahie| bhakti dharma gRhastha jIvana ke pApa karmoM kA kSAlana karatA hai| samaya maulyavAna hone ke kAraNa usakA sadupayoga honA caahie| jIvana laghu aura jaMjAla vyApaka hai, jaMjAla ko sImita karanA jarurI hai| dina bhara kI galatiyoM para rAta meM ha~sA jA sakatA hai, lekina Age na ha~sane kI ciMtA karanI caahie| dharma apane Apako pahacAnane kI prakriyA hai| hiMsA kA sabaka koI dharma yA dharmopadezaka nahIM pddhaataa| rAjacaMdra jI se gA~dhI jI kI bheMTa-mulAkAta gA~dhI adhyAtma aMtaryAtrA kA bhavya tIrtha banA. dakSiNa AphrikA ke AMdolana kAla meM unakA rAjacaMdra jI se vyApaka mAtrA meM patra vyavahAra huA. isa patra saMvAda ne gA~dhI dRSTi ko vikasita kiyA. gA~dhI adhyAtma-patha para rauzanI phailI. unakA aMtarmana rAjacaMdra jI se atIva prabhAvita thA. vilAyata se vApasa Ane para lagAtAra do sAloM taka unakA nitya milana huA. unakI dRSTi meM rAjacaMdra jI bhArata ke tatkAlIna sarvazreSTha tatva ciMtaka the. rAjacaMdra jI kA mana saMkucita dharma bhAvanA se mukta hone ke kAraNa vizvavyApI thA. rAjacaMdra jI ke saMbaMdha meM vipula mAtrA meM graMtha lekhana karane vAle zrI nemacaMda jI gAlA likhate haiM ki gA~dhI-rAjacaMdra patroM kI saMkhyA do sau se adhika haiM, lekina isa patra-vyavahAra kA kahIM bhI koI suvihita aMkana nahIM pAyA jAtA. jJAnayogI rAjacaMdra jI kA kathana thA ki cAhe koI bhI dharma-mata-paMtha-saMpradAya kyoM na ho, usakI dRSTi sattatva kI khoja karanA hI hai. jJAna zreSTha hone ke kAraNa pratIti karane yogya hai. anubhavarupa jJAna kI hI sadaiva pUjA honI cAhie. sabake sAtha bhaktibhAva pUrvaka vartana-vyavahAra honA cAhie. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA~dhI jI ne eka patra ke mAdhyama se rAjacaMdra jI ko sattAIsa prazna tathA ATha upa prazna pUche haiM lekina na thakate hue aura binA saMkSepa kie binA rAjacaMdra jI ne patroM kA savistAra uttara diyA hai. apane 11 aktubara 1874 ke patra meM unhoMne gA~dhI jI ke lie saMbodhana kiyA hai- " AtmArthI guNagrAhI satsaMga yogya baMdhuvara mohanalAla, darbAna kI sevA meM muMbaI se jIvanmukta dazA ke icchuka rAjacaMdra ke AtmasmRtipUrvaka yathAyogya praNAma ! " TaoNlsTaoNya aura thoro ke prabhAva ke sAtha gA~dhI jI ne rAjacaMdra jI kA bhI kRtajJa smaraNa kiyA hai. isakA pramukha kAraNa yaha hai ki rAjacaMdra jI apanI rAya vyakta to karate haiM, lAdate nahIM hai. ve jaina paraMparA ke anekAMtavAdI vicAradhArA ke upAsaka the. TaoNlsTaoNya se gA~dhI jI kA patra-vyavahAra huA hai. apanI anAgrahI vRtti-dRSTi ke kAraNa rAjacaMdra jI ko pUche hue prazna unake adhyayana-ciMtana kI dizA ko spaSTatA dene vAle haiM. una praznoM kA adhyayana eka vizeSa saMdarbha hai. gA~dhI jI ne pUchA thA ki kyA rAmAvatAra evaM kRSNAvatAra satya hai ? agara yaha satya hai to donoM sAkSAt Izvara the yA IzvarAMza ? unakI ArAdhanA karane se kyA mokSa mArga sugama ho sakatA hai ? ina praznoM ke uttara meM rAjacaMdra jI likhate haiM ki jI hA~, donoM mahAtmA puruSa haiM. AtmavAna hone ke kAraNa ina donoM ko Izvara mAnA jA sakatA hai. ... ... donoM ko avyakta Izvara rupa mAnane meM koI bAdhA nahIM ... ... mokSa prApti kI dizA kevala anyAnya upAsanA kI nahIM hai. Atmatatva meM jaba mahAtma tatva kA bodha hogA taba mokSa saMbhava hogA. gA~dhI jI ne brahmA, viSNu, maheza ina devatAoM ke svarupa ko jAnanA cAhA thA. isake uttara meM rAjacaMdra jI likhate haiM ki sRSTi ke tIna guNoM kI kalpanA kara unake Azraya sthAna ina tridevoM kA vicAra kiyA jA sakatA hai. unake purANa varNita rupabaMdha se ve apanI sahamati nahIM vyakta karate haiM. patrottara ke samApana meM hastAkSara karate hue rAjacaMdra jI likhate haiM" Atmasvarupa ke viSaya meM akhaMDa niSThAbhUta vicAra ke ciMtana meM ramane vAle rAjacaMdra ke praNAma kRpApUrvaka svIkAreM ! " patra ke uttara ke sAtha unhoMne gA~dhI jI ko aneka bAra kucha graMtha bhI adhyayanArtha preSita kie haiM. inameM nimnalikhita graMthoM kA samAveza hotA haiM - paMcIkaraNa, maNiratnamAlA, yogavaziSTha graMtha kA mumukSu prakaraNa haribhadrasUri jI ke ' SaDdarzana samuccaya ' graMtha kA ullekha to svayaM gA~dhI jI kI AtmakathA meM bhI pAyA jAtA hai. isa patra vyavahAra ke mAdhyama se gA~dhI jI ko zAMti kA lAbha huA. dhairya pUrvaka hiMdU dharma kA gahana adhyayana karane kI preraNA milI. rAjacaMdra jI ne hiMdU dharma ko sUkSma jJAnayukta gahana gUDha dhArmika vicAra se saMpRkta dharma mAnA. dhArmika kSetra meM ahiMsaka vicAra, tatvaciMtana meM anekAMtavAda, naitika kSetra meM vrataniSThA gA~dhI jIvana evaM jIvana darzana kA bala sthAna hai. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5) paMDita sukhalAla jI saMghavI paMDita sukhalAla jI kA jIvana pAradarzI thA. unhoMne ' mArUM jIvana vRtta ' arthAt ' merI jIvana kathA ' zIrSaka ' se apanI AtmakathA gujarAtI bhASA meM likhI hai. yaha adhUrA Atmacaritra hai. isameM san 1921 taka kA hI ghaTanAkrama samAviSTa huA hai. unake vidvAna ziSyottama dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne isakA saMpAdana kiyA hai. paMDita jI ne apane mitroM, ziSyoM aura yAtrA tathA jIvana kI ghaTanAvalI kA samagra citraNa apane dUsare graMtha ' darzana aura ciMtana' meM kiyA hai. yaha graMtha 1957 taka ke hara ghaTanA prasaMgoM ko apane meM sameTe hue hai. paMDita jI kA janma vaizyakala meM haA. unake pUrvaja jodhapura se gujarAta padhAre the. saMgha sthApana karane ke kAraNa unhoMne ' saMgha pati ' kI upAdhi pAI. Ama taura para unheM saMghavI kahA jAtA hai. jaina dharma kI sthAnakavAsI paraMparA meM 8 disaMbara 1880 ko unakA janma huA. paradAdA mAvajI,dAdA taLazI, pitAjI saMghajI. umra ke cauthe sAla meM ve mAtRsukha se vaMcita ho gae. kula milAkara cAra bhAI bahana. paMDita jI do kramAMka ke putra the. vidyAdhyayana ke lie unhoMne kAzI kI zaraNa grahaNa kI. tairane aura ghuDasavArI karane meM vizeSa ruci thI, yahI unakI varjiza thI. vidyArthI dazA meM unhoMne sAdhu jIvana ke aneka caDhAva-utAroM kA darzana kiyA. jaina sAdhu-jIvana ke sAtha anyAnya sAdhu-saMtoM ke jIvana ko bhI dekhA-parakhA. usa jIvana kI vyarthatA ko jAnA-samajhA. usa samaya tapa sAdhanA kA artha kAyika tapa thA. deha daMDana, karmakAMDa, tapAcaraNa aura pAraMpArika zAstra carcA zravaNa basa, isase adhika artha tapasAdhanA kA na thA. paMDita jI ko yaha mAnya na thA. ve aMtaraMga sAdhanA ke AgrahI the. sAdhu kA AcAra sarva samAvezakatA aura nirbhayatA honA cAhie yaha unakI apanI dhAraNA thI. apanI dhAraNA para ve aTala the. udara nivAha ke lie paMDita jI ne jiniMga presa meM kAma karanA zuru kiyA. unake sAtha aura karmacArI bhI the. isa kAla meM devI kA prakopa huA. tatkAlIna cikitsA padhdati para prakAza DAlate hue jAdU Tone kI vyarthatA kI carcA apane Atmacaritra meM paMDita jI ne kI hai. upAzraya meM unakI dhArmika zikSA kA AraMbha huA. saMskRta bhASA ke aneka smRti vacana evaM kavana unheM kaMThastha the. unakA mana aba unake arthoM kI saMgati DhaMDhane meM lagA rahA. amUpacaMda mUlacaMda ke ' praznottara ratna ciMtAmaNi' kA svAdhyAya kiyA. vayovRdhda prajJAcakSu lAdhA mahArAja kI preraNA se unake satziSya uttamacaMda ke mAdhyama se saMskRta bhASA ke adhyayana kA AraMbha huA. vyAkaraNa ke pATha raTe gae. uttamacaMda jI se lagAtAra sAta varSoM kI paDhAI ke pazcAt naI-purAnI gujarAtI, saMskRta, prAkRta bhASA ke jaina sAhitya evaM darzana kA adhyayana saMpanna kiyA. unake niyojita vivAha kA prastAva viphala huA. paMDita jI vidyAdhyayana meM adhikAdhika rasa lene lage. unakA adhikAMza samaya upAzraya meM hI vyatIta hone lagA. vahI upAsanA sthala aura vahI vizrAMtI sthala banA. isa kAla meM unhoMne sAdhU samAja kA bArIkI se adhyayana kiyA. vividha anubhava chaTAoM kA ve adhyayana kara pAe. sAdhu-sAdhviyo ke lobha-moha krodha aura haThIpana aneka anubhava to unhoMne pAe hI lekina unake akSamya aparAdhoM kA bhI unhoMne isa kAla meM anubhava pAyA. isa kAla meM paMDita jI vidyA meM niSNAta mAne jAne lage. dhIre dhIre svataMtra prajJA ke kAraNa svayaM unheM hI isa vidyA kI vyarthatA kA paricaya huA aura ve isase dUra haTa gae. duniyA ko isa vidyA kI nirarthakatA kA patA karA diyA. jaina paraMparA aura usameM bhI sthAnakavAsI paraMparA ke gahare saMskAra unake mana-mastiSka para par3e the. isI kAla meM paMDita jI ko yoga vidyA kA jJAna huA. bAlakRSNa nAmaka eka jaina sAdhu ne unakI manobhUmi meM isa viSaya kA bIja ropa diyA. ' ucita samaya para agara mujhe zrImadrarAjacaMdra jI kA sAnnidhya mila pAyA hotA to maiM yogavidyA meM pragati kara sakatA.' isa prakAra ke udgAra paMDita jI ke haiM lekina sAMpradAyika kalaha vicAra ke kAraNa sthAnakavAsI sAdhu paraMparA ne unheM gRhastha mAna kara unakA avamAna kiyA yaha tathya paMDita jI ne ujAgara kiyA hai. yaha bAta unhoMne apanI AtmakathA meM kahI hai. kAzI meM jA vidyAdhyayanarata hone se pUrva kAzI ke luTAru pujAriyoM kA unhoMne karAyA huA paricaya Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI AtmakathA ke mAdhyama se mUla meM jA kara hI paDhanA cAhie. amiyavijaya jI nAmaka sAdhu se unhoMne saMskRta bhASA kA jJAna pAyA. nyAyazAstra, kAvyazAstra, alaMkAra zAstra kA adhyayana kiyA. jJAnArjana ke mukhya hetu kI sidhdi ke lie paMDita jI ne aneka nagaroM kA darzana kiyA. ve jaina darzanazAstra ke mahApaMDita the. gA~dhI jI se carcA hapte meM eka dina prati zanivAra ko hotI thI. 7 agasta 1926 ko unhoMne gA~dhI jI se prazna pUchA thA ki Izvara ko parama pitA mAnA jAnA cAhie yaha ApakA tarka hai. isakA AdhAra zradhdA hai yA sahaja nivedana ? isa prazna ke uttara svarupa gA~dhI jI ne kahA thA-" isa prazna se sahaja hI tarka karanevAloM meM meM nahIM . kisIko bhramajAla meM ulajhAne kA bhI merA irAdA nahIM hai. mujhe dviarthI vacana bolanA bhI nahIM AtA. Izvara tatva viSayaka kie gae ciMtana ke AdhAra para aisA mere dvArA likhA gayA hai. Izvara kA pitA kauna isa mudde ke pAsa A kara hama ruka gae haiM. to Izvara ko tarkAtIta mAnA jAnA hogA. (takAMtIta arthAt tarka ko sthAna nahIM athavA yaha tatva tarka dvArA jAnane yogya nahIM hai yA tarka ke mAdhyama se jAnanA yogya nahIM hai aisA hai.) lekina tarkAtIta viSaya ko yathAsaMbhava tarka kI paridhi meM lAne kA prayatna karatA hU~. phira bhI aMtatogatvA yaha hai zradhdA kA viSaya ! paMDita jI ke prazna kA bhaya maiM samajha pA rahA hU~. kyA vaha isa jagata kA kartA hartA hai ? agara vaha aisA nahIM hai to vyartha jagata ko kyoM kheMgAlA jAe~ ? (yAne duniyA ke tamAma prazna ikaTThA kara IzvarI tatva se kyoM joDa die jAe~ ? ) syAdvAdI vastu sabhI sthAnoM para varNana karane yogya nahIM hotI hai. isakA kAraNa hama hI haiM. hamArI budhdi hI parimita hone ke kAraNa usakI dauDa maryAdita svarupa taka hI hai. hama to ciMTI-kIDe se bhI alpa svalpa prANI haiM. isI kAraNa to svAdvAda kI utpatti huI hai. isa kAraNa hama jaba taka sarvajJa nahIM haiM aura sacce ko jAna lene kI aura samajhA sakane kI zakti hama prApta nahIM kara lete taba taka sarvajJa nahIM haiM. yaha zakti hama jaba taka prApta nahIM kara lete taba taka kauna kise kisa AdhAra para satya arpaNa kara sakatA hai? isa vicAra ke uThate hI meM stabdha huA aura isa nizcaya taka pahu~cA hU~ ki hameM apane vicAroM ko yathAvat prakaTa karane meM AnAkAnI nahIM karanI cAhie, DaranA nahIM cAhie. maiM apanI dRSTi meM kharA hU~ (isakA khaMDana karane vAle ko bhI maiM kahU~gA ki bhaiyA mere - Apa bhI khare ho ! use kahU~gA ki merA tarka amUka aMza taka jaDa ho jAtA hai ( aura maiM zradhdA kA AdhAra letA hU~.) budhdi se samAMtara `calane vAlA tatva zraghdA nahIM hai. budhdi jahA~ kuMThita ho jAtI hai vahA~se zradhdA kA prAMta zuru hotA hai... ( prazna kA svarupa aisA bhI ho sakatA hai.) kyA Izvara kartA hai ? Izvara ke mUla meM kartA bhAva basatA hai. Izvara kA artha hotA hai rAjya kartA yA zAsaka ! vaha kartA hai usI prakAra akartA bhI hai. usake kArya ko hama dekha sakate haiM isalie vaha kartA hai. isa pAzcAtya dRSTikoNa ko isI prakAra se jAna-samajha liyA jA sakatA hai. isa pracaMDa vistAra ko dhAraNa karane vAlA koI tatva to avazyameva honA cAhie. usake hajAroM nAma ho sakate haiM. yA vaha anAmA bhI raha sakatA hai. yAne Izvara zAsaka yA rAjyakartA ke samAna puruSa haiM bhI aura nahIM bhI haiM. Akhira ( itanA to satya hI hai ki) vaha koI caitanya tatva hai. isa zarIra ko dhAraNa karane vAlA Atmatatva hai. usI prakAra brahmAMDa ko dhAraNa karane vAlA Atmatatva - caitanyamaya hai aura hai hI hai ! "1 zrI ramaNIkalAla maganalAla modI gA~dhI jI kI dAMDI yAtrA meM sammilita hue the. ve AzramavAsI ke rupa meM jAne jAte the. upAdhi prApta karane para ve oDa nAmaka sthAna para adhyApaka the. unake sAtha paMDita jI kA UparI paricaya hI thA, koI khAsa gaharA saMbaMdha nahIM thA. pATaNa meM vidyAdhyayana karate hue unake paricaya kA vizeSa avasara AyA thA. jaina zAstroM kA to unakA adhyayana thA hI lekina vaidika aura baudhda sAhitya evaM darzana kA bhI unakA sUkSma adhyayana thA. paitRka saMskAroM ke kAraNa vaise unheM jaina zAstra, itihAsa aura paraMparA kI sthUla jAnakArI thI. ve isa viSaya meM adhika sUkSma jAnakArI pAnA cAhate the. baDodA se calane ke pUrva modI jI paMDita jI se mile the. karma kI prakRti, svabhAva, gati isa prakAra ke karmazAstra viSayaka praznoM ke saMbaMdha meM unake mana meM jijJAsA kA bhAva thA. chuTTiyoM ke kAla meM donoM ne isa viSaya para eka sAtha baiTha kara adhyayana karane kI bAta socI lekina sthAna kaunasA ho ? yaha vicAra calA to gA~dhI Azrama meM baiTha svAdhyAya karane jAnA taya huA. una dinoM gA~dhI Azrama sarakheja roDa para thA. isake pUrva paMDita jI kA gA~dhI jI se paricaya ho cukA thA. dakSiNa aphrIkA kA apanA saphala Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryakAla saMpanna kara gA~dhI jI hiMdusthAna loTe the, usa samaya unake sammAna meM ahamadAbAda meM eka sabhA kA Ayojana kiyA gayA thA. usa zrotR samudAya meM paMDita jI bhI the. unhoMne pahalI pAra isI sabhA meM gA~dhI jI ko sunA thA. ' karmavIra ' gA~dhI jI kA paricaya akhabAroM ke mAdhyama se huA hI thA. gA~dhI jI ke Azrama kI sthApanA ho gaI thI. usa samaya se unakA Azrama meM AnA-jAnA thA. aneka bAra sAyaMkAlIna prArthanA ke pazcAt sAyaMkAlIna bhramaNa kAla meM unhoMne paMDita jI se carcA bhI kI thI. brahmacarya kI sukaratA ke saMbaMdha meM unake aura gA~dhI jI ke matoM meM sAmya thA. ramaNikalAla aura paMDita jI ne gA~dhI Azrama meM baiTha kara hI svAdhyAya karane kI yojanA banAI. AzramIya tapomaya vAtAvaraNa se lAbhAnvita hone kI bAta bhI unake mana meM thI. milane kI AzA bhI mana meM thI. paricaya gaharA hone kA lobha bhI thA. ekAMta sthala meM baiTha kara graMtha kA svAdhyAya karane se paThana meM ekAgratA baDhane bAta bhI mana meM thI. unhoMne suvicArita rupa se gA~dhI jI ko patra likhA. uttara svarupa ' hA~, Aie ' par3ha kara mana mayura nAca uThA. paMDita jI aura ramaNikalAla modI ne bistara bAMdhA. donoM taiyAra hue. AzramIya jimmedArI uThAne kI bAta socI. ramaNikalAla Azrama jIvana se pUrvaparicita the. paMDita jI ne cakkI pIsane kA kAma mA~ga liyA. hAloM ki unheM isa kAma kA koI anubhava nahIM thA. yaha bAta unhoMne gA~dhI jI se kahate hI ' Aie, meM Apako sikhA dU~. ' yaha kahate hue gA~dhI jI cakkI calAne meM unakI madada karane ke lie tatparatA se Age Ae. gA~dhI zailI me pratyakSa sahabhAga se zikSA kA AraMbha huA. svayaM gA~dhI jI ne paMDita jI ko cakkI calAne kI dIkSA de karmayoga kA abhinava pATha paDhAyA. paMDita jI aura ramaNIkalAla jI yathAsaMbhava karmapravRtti kA paThana karate. do-eka bAra ghUmate-Tahalate gA~dhI jI ne unheM svAdhyAyarata pAyA. smita hAsya karate hue ' acchA jI, kyA paDhA jA rahA hai ? aisA kahate hue viSaya kI paridhi aura saMdarbha jAna lene kI pRcchA kI. donoM ne spaSTIkaraNa diyA. gA~dhI jI apane kAma kI ora cala par3e. paMDita jI ne isa prasaMga kI AtmakathA meM carcA karate hue likhA hai ki jisa sthAna para sAkSAt karmayogI sazarIra vidyamAna the vahA~ hama karmazAstra ke saMbaMdha meM nirarthaka mAthApaccI kara rahe the isa bAta kA bodha hone para mana lajjita huA. Age paMDita jI ne adhyayanArtha kAzI kI rAha apanAI. yaha unake lekhana viSayaka prayoga karane kA kAla thA. gA~dhI jI kI sannidhi ke kAraNa sAdagI aura svAvalaMbana kA pATha paDhane milA thA. usakA abhyAsa kAzI meM baiTha karane kA nizcaya kiyA gayA. gA~dhI Azrama ke anusAra ghI-dUdha ke binA rasoIghara kI racanA kI gaI. prathama mahAyudhda kA vaha samaya thA. cakkI pIsane kA upakrama yahA~ bhI jArI rahA. vyAyAma aura AnaMda kA mahotsava jAgA. jinavijaya jI kI pukAra suna paMDita jI puNe gae. vahA~ vividha mahAvidyAlayoM meM paDhane vAle aura chAtrAvAsa meM nivAsa karane vAle chAtroM ke lie darzana zAstra par3hAne kI jimmedArI unhoMne svIkAra kI. jinavijaya jI gA~dhI tatvajJAna se prerita karmayogI jaina sAdhu the. yaha vaha samaya thA jaba dharmAnaMda jI kosaMbI phargyusana mahAvidyAlaya meM pAlI viSaya ke prAdhyApaka the. unakI bhaviSyadarzI dRDha mitratA kA bIjavapana isI kAla meM huA. kAzI meM dubArA milanA huA. jaina-baudhda darzana ke tulanAtmaka adhyayana ko dizA evaM gati milI. gA~dhI jI ke sAtha padhAre AcArya kRpalAnI jI se isI kAla meM paricaya huA. yaha maitrabhAva Age khUba vikasita huA. paMDita jI ne sucetA kRpalAnI ko bhI saMskRta paDhAyA. gokhale jI ke bhArata sevaka samAja meM eka bAra acAnaka paMDita jI kI mulAkAta hone para gA~dhI jI ne ' are, Apa yahA~ ? kaise ? kyA cala rahA hai ? ' kaha saba jAnanA cAhA. paMDita jI ne jaina darzana zAstra kA adhyayana karane kI bAta batAI apanI viziSTa smita sAdhanA ke sAtha acchA jI ! ' kahate hue gA~dhI jI ne dravya-kSetrakAla-bhAva ina cAra saMjJAoM kI paribhASA jAnanA cAhA. paMDita jI ne apane graMtha ' gA~dhI jI ke sAhacarya meM ' meM isa prakAra ke aneka saMsmaraNa likhe haiM. gA~dhI jI saidhdAMtika tatvamImAMsA ko vyAvahArika AdhAra dene ke lie prayatnazIla the. usa samaya paMDita jI ke hAthoM meM zrI gopAladAsa baraiyA kA jaina sidhdAMta pravezikA ' graMtha thA. gA~dhI jI dharma aura darzana kA adhyayana kisI pothI paMDita kI zailI meM nahIM karate the. unheM sajIva praznoM meM rasa lene vAle jIvanasparzI darzana kI khoja thI. yAtrA karate samaya vividha prakAra ke vyavadhAna aura mana-buddhi para nAnA prakAra ke Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAvoM kA tAnA-bAnA hote hue bhI apane sAtha gA~dhI jI dhArmika graMtha avazya rakhate. yathAsaMbhava use paDhate, ciMtana karate. vyavahArya bhUmikA samajhate-samajhAte. yaha kevala gA~dhI jI hI kara sakate the. apane samaya ke sakhA-sahayogiyoM kI carcA karate hue paMDita jI kI AtmakathA meM mitra, sahayogI, mArgadarzaka tattvaciMtakoM kI sUcI meM ramaNikalAla modI, AcArya kRpalAnI, sucetA kRpalAnI ke bharapUra ullekha Ae haiM. apane ' darzana aura ciMtana ' graMtha meM paMDita jI ne gA~dhI jI ke sAtha hI vinobA jI, jinavijaya jI, dharmAnaMda kosaMbI ina sAdhaka sahayogiyoM kA bhI gauravapUrNa ullekha kiyA hai. ' gA~dhI jI aura jainatva ' tathA ' gA~dhI jI kA jIvana dharma ' zIrSaka ke do lekha to jijJAsuoM ko mUla meM jA kara hI paDhane cAhie. gA~dhI jI aura jaina dharma kA vicAra pratipAdita karate hue ve likhate haiM ki eka bahuta hI AzcaryakAraka bAta hai ki Aja duniyAbhara meM phaile hue nAnA paMthopapaMtha ke jAnakAra prayatnoM meM lage haiM ki gA~dhI jI unake dharma kA svIkAra kareM lekina unakA apanA jo sanAtana hiMdU dharma hai vaha unake bAre meM sahAnubhUti vyakta karate hue nahIM dikhAI detA. saccA mahAna puruSa apane vyaktitva ke irda girda kisI bhI prakAra ke dharma-paMtha-mata-tatvavAda kI paridhi nahIM nirmita karatA. yaha vicAra prastuta kara paMDita jI ne apane lekha kA samApana kiyA hai. paMDita jI gA~dhI jI kI dharmakalpanA ko navIna mAnate haiM. purAne para nae kA kalama karane vAlA unakA dharma vicAra sahI mAne meM jIvanadharma hai aisA likhane vAle paMDita jI kI sArtha dRSTi hai. gA~dhI jI isa bhUtala para hI mokSa aura svarga kI saMbhAvanA se bharapUra rahe. ve ananya haiM. unakA jIvanadharma jIvanasparzI, IhavAdI aura paramArtha yukta hai yaha paMDita jI kA niSkarSa hai.