Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinabhASita vIra nirvANa saM. 2536 zrI di. jaina mandira, amarapATana (satanA, ma.pra.) meM virAjamAna bhavya jinapratimA kArttika-mArgazIrSa, vi.saM. 2066 akTUbara, 2009 * mUlya 15/
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ karuNArasa aura zAntarasa meM bheda - 2 AcArya zrI vidyAsAgara jI karuNA tarala hai, bahatI hai para se prabhAvita hotI jhtt-sii| zAnta-rasa kisI bahAva meM bahatA nahIM kabhI jamAnA palaTane para bhI jamA rahatA hai apane sthAna pr| isa se yaha bhI dhvani nikalatI hai ki karuNA meM vAtsalya kA mizraNa sambhava nahIM hai aura vAtsalya ko hama pola nahIM kaha sakate na hI kpol-klpit| mahAsattA mA~ ke gola-gola kapola-tala para pulakita hotA hai yaha vaatsly| karuNA-sama vAtsalya bhI dvaita-bhojI to hotA hai para, mamatA-sameta maujI hotA hai, isameM bAharI AdAna-pradAna kI pramukhatA rahatI hai, bhItarI upAdAna gauNa hotA hai yahI kAraNa hai, isameM advaita mauna hotA hai| karuNA-rasa jIvana kA prANa hai ghama-ghama samIra dharmI hai| vAtsalya-jIvana kA trANa hai dhavalima nIra-dharmI hai| kintu, yaha dvaita-jagata kI bAta huI, zAnta-rasa jIvana kA gAna hai madhurima kSIra-dharmI hai| karuNA-rasa use mAnA hai, jo kaThinatama pASANa ko bhI moma banA detA hai, vAtsalya kA bAnA hai jaghanatama nAdAna ko bhI soma banA detA hai| kintu, yaha laukika camatkAra kI bAta huI, zAnta-rasa kA kyA kaheM, saMyama-rata dhImAna ko hI 'om' banA detA hai| jahA~ taka zAnta rasa kI bAta hai vaha AtmasAt karane kI hI hai kama zabdoM meM nidheSa-mukha se kahU~ saba rasoM kA anta honAhIzAnta rasa hai| yU~ gunagunAtA rahatA santoM kA bhI antaH prAnta vh| dhanya! mUkamATI (pRSTha 156-157) se sAbhAra mUkamATI (pRSTha 159-160) se sAbhAra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ raji. naM. UPHIN/2006/16750 akTUbara 2009 varSa 8, aGka 10 mAsika jinabhASita sampAdaka pro. ratanacandra jaina antastattva pRSTha kAryAlaya . kAvya : karuNArasa aura zAntarasa meM bheda-2 e/2, mAnasarovara, zAhapurA bhopAla-462 039 (ma.pra.) : AcArya zrI vidyAsAgara jI A.pR. 2 phona naM. 0755-2424666 * kAvya : daza dharma : muni zrI yogasAgara jI A.pR. 3 sampAdakIya : helIkaoNpTara se puSpavarSA meM pramattayoga evaM sahayogI sampAdaka paM. mUlacandra luhAr3iyA, madanagaMja kizanagar3ha anarthadaNDa paM. ratanalAla bainAr3A, AgarA DaoN. zItalacandra jaina, jayapura pravacana : kyA zramaNAbhAsa pUjanIya haiM? . DaoN. zreyAMsa kumAra jaina, bar3auta : AcArya zrI vidyAsAgara jI pro. vRSabha prasAda jaina, lakhanaU DaoN. surendra jaina 'bhAratI'. barahAnapara .. lekha * jaina karma siddhAnta : sva. paM0 milApacandra jI kaTAriyA 11 ziromaNi saMrakSaka . AcArya zubhacandra aura unakA jJAnArNava zrI ratanalAla ka~varalAla pATanI (me. Ara.ke.mArbala) : zrI vasanta kumAra jaina, meraTha kizanagar3ha (rAja.) * digvijaya-Alekha para TippaNI zrI gaNeza kumAra rANA, jayapura : mUlacandra luhAr3iyA prakAzaka * sAmayika / sAmAyika : svarUpa aura vidhi sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kaoNlonI, DaoN0 paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya 21 AgarA-282 002 (u.pra.) | jijJAsA-samAdhAna : paM. ratanalAla bainAr3A 23 phona : 0562-2851428, 2852278| * grantha samIkSA : mUkamATI-mImAMsA : divyaprema ke kAvya kI mImAMsA sadasyatA zulka : DaoN0 tAlakezvara siMha . 26 ziromaNi saMrakSaka 5,00,000 ru. . kAvya : svayambhUstotra kA padyAnuvAda parama saMrakSaka 51,000 ru. saMrakSaka 5,000 ru. : paM0 nihAlacandra jaina AjIvana 1100 ru. vArSika samAcAra 150 ru. eka prati 15 ru. sadasyatA zulka prakAzaka ko bhejeN| 73, 32 lekhaka ke vicAroM se sampAdaka kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai| 'jinabhASita' se sambandhita samasta vivAdoM ke liye nyAyakSetra bhopAla hI mAnya hogaa|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya helIkaoNpTara se puSpavarSA meM pramattayoga evaM anarthadaNDa 'jaina gajaTa' ke 2 julAI 2009 ke aMka meM pRSTha 3 para muni zrI kSamAsAgara jI ke kisI pravacana kA aMza chapA hai, jisakA zIrSaka hai 'helIkaoNpTara dvArA puSpavRSTi : eka vicAraNIya dRsstti'| isameM muni zrI kSamAsAgara jI ke nimnalikhita zabda uddhata kiye gaye haiM "yadi jainadharma meM se ahiMsA ko alaga kara diyA jAve, to jainadharma meM kucha zeSa nahIM bctaa| ahiMsA jainadharma kA AdhAra hai| maiM to kahatA hU~ ki jo zrAvaka / sAdhu dhArmika anuSThAnoM meM helIkaoNpTara ke madhyama se phUloM kI varSA karAte haiM, ve donoM hiMsaka haiM, sAdhu bhI aura zrAvaka bhii| yaha hI nahIM, jo zrAvaka helIkaoNpTara ke mAdhyama se phUloM kI varSA dekhane jAte haiM, unheM bhI anumodanA karane se hiMsA kA doSa lagatA hai| unheM dekhane bhI nahIM jAnA caahie| ataH dhArmika anuSThanoM se helIkaoNpTara kA niSedha kiyA jAnA caahie| yahI nahIM, jisa zrAvaka-dAtAra kA paisA hiMsA ke kAryoM meM lagatA hai, usako bhI doSa lagatA hai aura pApakarma kA bandha hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne hameM mukhya sUtra diyA hai- 'ahiMsA paramo dharmaH' aura 'jiyo aura jIne do|' dakhane meM AtA hai ki dhArmika anuSThAnoM meM, jaise paMcakalyANaka vidhAnoM. Adi meM helIkaoNpTara ke mAdhyama se phUloM kI varSA karAI jAtI hai aura isI prakAra munirAjoM Adi ke nagarapraveza, kezaloMca samAroha Adi meM bhI helIkaoNpTara ke dvArA phUloM kI varSA karAyI jAtI hai| Apane kabhI socA hai aisA karane se dharma kI prabhAvanA ho rahI hai yA jIvoM kI hiMsA ho rahI hai? helIkaoNpTara jaba sTArTa kiyA jAtA hai, taba usakI AvAja se aneka sUkSma jIvoM kA maraNa ho jAtA hai aura jaba yaha AkAza meM calatA hai, to lAkhoM jIvoM kI hiMsA hotI hai| jahA~ hiMsA ho rahI hai, kyA hama ise dharmaprabhAvanA kaha sakate haiM? yadi kucha zrAvaka / sAdhu ise dharma mAnate haiM, to ve mahAvIra bhagavAn ke anuyAyI nahIM hai| ve 'ahiMsA paramo dharmaH'- Agama ke viparIta kArya kara rahe haiN| 'jainagajaTa' ke sampAdaka mahodaya ne uparyukta uddharaNa ke nIce yaha ullekha nahIM kiyA ki use unake pAsa kisane preSita kiyA hai aura muni zrI kSamAsAgara jI ke kisa pravacana kA yaha uddharaNa hai? bahucarcita vidvAn paM0 hemanta kAlA, indaura (ma0 pra0) ne 6 agasta 2009 ke jainagajaTa meM pRSTha 4 para apanA eka iNTaravyU prakAzita karAkara pUjya munizrI ke uparyukta mata ko galata ThaharAyA hai| ve apane iNTaravyU meM apane kathana kA matalaba samajhAte hue kahate haiM- "matalaba yahI ki ArambhI, udyogAdi kAryoM va upabhogAdi kriyAoM meM pramAda kA sadbhAva hone se, unameM prayukta honevAle yaMtrAdi va dravyAdi kA jahA~ taka bana sake, vahA~ taka parihAra karo va parihAra na bana sake, to pratikramaNa-prAyazcitta karo, kyoMki unheM cAhe jitane yatnAcAra se karo, vahA~ alpaphala bahavighAta hI hai, kintu paMcakalyANakAdi kAryoM meM pramA / abhAva hone se unheM jitanI bhavyatA se kara sakate ho, utanI bhavyatA se karo, kyoMki vahA~ 'sAvadyalezo bahapuNyarAzau' sUtra kA sadbhAva hai|" . pUjAdAnAdi dhArmika kriyAe~ bhI AraMbhAzrita ata eva pramAdayukta, mAnanIya hemanta kAlA jI kA yaha kathanaM sarvathA Agama viruddha hai ki paMcakalyANakAdi kAryoM meM pramAda kA abhAva hotA hai| AcArya vIrasena svAmI ne kahA hai ki bhagavAn dvArA upadiSTa dAnapUjAdi kI kriyAe~ bhI AraMbha haiM, ata eva pramAdabhAva se yukta hotI haiN| eka zaMkA uThAkara usakA samAdhAna karate hue ve likhate haiM-"cauvIsa vi titthayarA sAvajjA chjjiivviraahnnheusaavydhmmoveskaarittaado| taM jahAdANaM pUjA sIlamuvavAso cedi cauvviho saavydhmmo| eso cauvviho vi chajjIvavirAhao, payaNa 'akTUbara 2009 jinabhASita 2
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAyaNAggisaMdhukkhaNa- jAlaNa-sUdi-sUdANAdivAvArehi jIvavirAhaNAe viNA daannaannuvvttiido| taruvarachiMdaNachiMdAvaNiTTapAdaNa-pAdAvaNa-taddahaNa-dahAvaNAdivAvAreNa chajjIvavirAhaNaheuNA viNA jinnbhvnn-krnnkraavnnnnnnhaannuvvttiido| NhavaNovalevaNa saMmajjaNa-chuhAvaNa-phullArovaNa-dhUvadahaNAdivAvArehi jIvavahAviNAbhAvIhi viNA pUjAkaraNANuvavattIdo c|" (jayadhavalA / ka0 pA0 / bhAga 1/ gAthA 1/ anuccheda 82 / pRSTha 91) / anuvAda- zaMkA "caubIsoM tIrthaMkara sAvadha (sadoSa) haiM, kyoMki unhoMne SaTakAyikajIvoM kI virAdhanA ke kAraNabhUta zrAvakadharma kA upadeza diyA hai| udAharaNArtha- dAna, pUjA, zIla aura upavAsa ye cAra zrAvakoM ke dharma haiN| yaha cAroM prakAra kA zrAvakadharma chaha kArya ke jIvoM kI virAdhanA kA kAraNa hai, kyoMki bhojana pakAnA. pakavAnA. agni kA salagAnA. agni kA jalAnA, agni kA khatanA aura khatavAnA Adi vyApAra se honevAlI jIva virAdhanA ke binA AhAra-dAna saMbhava nhiiN| usI prakAra vRkSa kA kATanA aura kaTavAnA, IMToM kA girAnA aura giravAnA tathA unako pakAnA aura pakavAnA Adi chaha kAya ke jIvoM kI virAdhanA ke kAraNabhUta vyApAra ke binA jinabhavana kA nirmANa karanA athavA karavAnA asaMbhava hai| tathA prakSAla karanA, avaleva karanA, sammAna karanA, candana lagAnA, phUla car3hAnA aura dhUpa kA jalAnA Adi jIvavadha ke avinAbhAvI vyApAroM ke binA pUjA karanA nahIM bana sktaa|" vIrasena svAmI isa zaMkA kA nivAraNa karate hue likhate haiM ki "yadyapi tIrthaMkara zrAvakoM ko uparyukta jIvavirAdhanA-kAraka dAnapUjAdi kriyAoM ko karane kA upadeza dete haiM, to bhI unheM karmabandha nahIM hotA, kyoMki jinadeva ke karmabandha ke kAraNabhUta mithyAtva, asaMyama aura kaSAya pratyayoM kA abhAva ho jAta hai, isalie sAtAvedanIya ko chor3akara zeSa karmoM ke bandha kA abhAva ho jAtA hai|" dekhie unake zabda . "ettha parihAro uccde| taM jahA-jai vi evamuvadisaMti titthayarA to vi Na tesi kammabaMdho asthi, tattha micchattAsaMjamakasAyapaccayAbhAveNa veyaNIyavajjAsesakamNANaM bNdhaabhaavaado|" (jayadhavalA / ka0 pA0 / bhAga 1/ anuccheda 83 / pRSTha 92) / isa kathana se spaSTa hotA hai ki dAnapUjAdi dhArmika kriyAoM ke lie kI jAnevAlI uparyukta jIvavirAdhaka kriyAe~ karmabandha kA kAraNa haiN| unheM karane kA upadeza dene se tIrthaMkaroM ko bandha isalie nahIM hotA ki unake karmabandha ke kAraNabhUta mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura pramAda pratyayoM kA abhAva ho jAtA hai| isase yaha binA kahe hI phalita hotA hai ki jina manuSyoM ke ukta cAra pratyayoM kA abhAva nahIM huA, unheM uparyukta kriyAoM se bandha avazya hotA hai| isase siddha hai ki dAnapUjAdi ke lie kI jAnevAlI uparyukta jIvavirAdhaka kriyAe~ AraMbha haiN| vIrasenasvAmI ne nimnalikhita prAcIna gAthA (ja.dha./ ka. pA./ bhA. 1 / pR. 96) uddhRta kara unake AraMbha hone kA spaSTa zabdoM meM kathana kiyA hai titthayarassa vihAro loasuho Neva tattha punnnnphlo| vayaNaM ca dANapUAraMbhayaraM taM Na levei|| 54 // anuvAda- "tIrthaMkara kA vihAra saMsAra ke liye sukhakara hai, parantu usase tIrthaMkara ko puNyaphala prApta nahIM hotaa| tathA unake dAna-pUjA Adi AraMbha karane kA upadeza denevAle vacana, unake lie pApabandha ke kAraNa nahIM haiN|" isa taraha jinAgama meM dAna-pUjA Adi dhArmika kriyAoM ko spaSTa zabdoM meM AraMbha kahA gayA hai| 'AraMbha' kahe jAne se siddha hai ki ve pramattayogapUrvaka arthAt sthAvarakAyika jIvoM kI rakSA kA prayatna na karane para hI hotI haiN| zrI hemanta kAlA jI ne bhI 'AraMbha' meM pramattayoga kA sadbhAva svIkAra kiyA hai| (dekhie, unake pUrvoddhRta vcn)| -akTUbara 2009 jinabhASita 3
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvarakSA kA yatna karane para agniprajvalanAdi saMbhava hI nahIM yadi pramattayoga na kiyA jAya arthAt jIvarakSA ke lie yatnAcAra kiyA jAya, to agni-prajvalana, paMkhe se havA kA vilor3ana, agni se jala ko tapAnA, vRkSoM se puSpa-phala tor3anA ityAdi sthAvarakAyika jIvoM kI virAdhanA ke kArya saMbhava hI nahIM hoMge, jisase na to abhiSeka ke lie prAsuka jala prApta ho sakegA, na laDDU, ghevara Adi naivedya taiyAra kiyA jA sakegA, na bhagavAn ko arpita karane ke lie puSpa aura phala prApta ho pAyeMge, na dIpaka prajvalita kiyA jA sakegA, na agni meM dhUpa-dahana saMbhava hogA, dharatI para ratha Adi kA karSaNa bhI asaMbhava ho jaayegaa| maNDapa Adi banAne ke lie pRthvI kA khanana bhI mumakina na hogaa| isase siddha hai ki dAnapUjAdi dhArmika kriyAe~ pramattayoga kA tyAga kara dene para arthAt sthAvarakAyika jIvoM kI rakSA ke lie yatnAcAra karane para saMbhava hI nahIM haiM, jaise muniyoM ke lie saMbhava nahIM haiN| ina AraMbharUpa kriyAoM meM jo yatnAcAra karane kA upadeza hai, vaha inake sAtha saMbhava honevAlI trasavirAdhanA ko rokane ke lie hai tathA sthAvarakAyika jIvoM kI anAvazyaka virAdhanA arthAt anarthadaNDa para aMkuza lagAne ke lie hai| kintu dAnapUjAdi ke lie jina sthAvarakAyika jIvoM kI virAdhanA anivArya hai, use rokane ke lie yatnAcAra (pramattayoga ke tyAga) kA upadeza nahIM hai| yadi use rokane ke lie yatnAcAra kA upadeza ho, to dAnapUjAdi kriyAe~ saMbhava hI nahIM hoNgii| isase siddha hai ki dAnapUjAdi dhArmika kriyAe~ pramattayogapUrvaka hI hotI haiN| isIlie unheM sAvadyalezAtmaka (alpapApAtmaka) kahA gayA hai| unase pApakarma kA bandha hotA hai, kintu puNyabandha usase kaI gunA adhika hotA hai, isIlie zrAvakoM ko dAnapUjAdi dhArmika kriyAoM meM honevAlI sthAvarakAyika jIvoM kI virAdhanA kA niSedha nahIM hai| kintu isakA artha yaha nahIM hai ki vaha pramattayogapUrvaka nahIM hotii| hiMsA kA dhArmika hiMsA nAmaka pA~cavA bheda nahIM hai Agama meM hiMsA ke saMkalpI, AraMbhI, udyogI aura virodhI ye cAra bheda hI batalAye gaye haiN| ye cAroM hiMsAe~ buddhipUrvaka kI jAtI haiM, isalie prayattayogapUrvaka hI hotI haiN| inake alAvA dhArmika hiMsA nAma kA hiMsA kA aisA koI pA~cavA~ bheda upadiSTa nahIM hai, jo pramattayoga ke binA hotA ho| isalie dhArmika kriyAoM meM honevAlI sthAvarakAyika jIvoM kI hiMsA AraMbhI hiMsA hI hai, jo pramattayogapUrvaka hI hotI hai| caturvidha hiMsA kA parityAga aura zeSa kriyAoM meM yatnAcAra hI apramattayoga jaba manuSya muni banakara saMkalpI Adi cAroM prakAra kI hiMsA se virata ho jAtA hai aura zayana, Asana (baiThanA), sthAna (khar3e honA), caMkramaNa (calanA), svAdhyAya, tapazcaraNa Adi (tA. vR./ pra. sA. / gA. 216) jina kriyAoM kA parityAga saMbhava na hone se usake lie karaNIya raha jAtI haiM, unameM jaba yatnAcArapUrvaka pravRtti karatA hai, taba vaha pramattayogarahita hotA hai| yaha bAta AcArya kundakunda aura unake TIkAkAra AcArya jayasena ne pravacanasAra meM nimnalikhita zabdoM meM kahI hai-.. apayattA vA cariyA synnaasnntthaanncNkmaadiisu| samaNassa savvakAle hiMsA sA saMtattiya tti mdaa|| 116 // anuvAda- "zramaNa sone, baiThane, khar3e rahane, gamana Adi meM jo ayatnAcArapUrvaka pravRtti karatA hai, vaha sadA hiMsA mAnI gayI hai|" isakA abhiprAya batalAte hue TIkAkAra AcArya jayasena kahate haiM-"ayamatrArtha:- bAhyavyApArarUpAH zatravastAvatpUrvameva tyaktvA tapodhanaiH azanazayanAdivyApAraH punastyakto naayaati| tataH kAraNAdantaraGgakrodhAdizatrunigrahArthaM tatrApi saMklezo na karttavya iti|" (tA. vR./ pra. sA./gA. 116) / anavAda- "isakA artha yaha hai- zramaNa saMkalpI. AraMbhI. udyogI aura virodhI hiMsA nAmaka bAhyavyApArarUpa jo zatru haiM, unakA pahale hI parityAga kara cukatA hai, kintu AhAra, zayana Adi kA tyAga saMbhava nahIM -akTUbara 2009 jinabhASita 4
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA, isalie antaraMga krodhAdi zatruoM ke nigraha ke lie ina kriyAoM meM bhI saMkleza arthAt pramAdarUpa ayatnAcAra nahIM karanA caahie| ina vacanoM se siddha hai ki caturvidha hiMsA kA sarvathA parityAga aura calane-phirane, uThane-baiThane, sone, AhAra grahaNa karane Adi kriyAoM meM yatnAcAra karane para hI jIva pramattayoga se rahita hotA hai| aisA muni hI kara sakate haiN| hA~, zrAvakoM meM jo DaoNkTara kisI manuSya kA pUrNa sAvadhAnI se Aparezana karatA hai, phira bhI use bacA nahIM pAtA, usa DaoNkTara ke pramattayoga kA sadbhAva nahIM hotA, ata eva hiMsA ke pApa kA bhAgI nahIM hotaa| yataH dAnapUjAdi dhArmika kriyAe~ AraMbha para Azrita hotI haiM arthAt prANiyoM ko pIr3A pahu~cAnevAle, yA prANiyoM ke prANoM kA viyojana karanevAle vyApAra para AdhArita hotI haiM ("ArambhaH prANipIDAheturvyApAraH"sarvArthasiddhi/6/15, "prANiprANa-viyojanaM Arambho NAma"-dhavalA /Sa.khaM./pu.13/pR.46) aura yaha vyApAra buddhipUrvaka (icchApUrvaka) kiyA jAtA hai, ataH isameM pramattayoga anivAryataH hotA hai| zrAvakoM ke lie alpa AraMbha evaM anarthadaNDavirati kA upadeza cU~ki zrAvaka AraMbha kA parityAga nahIM kara sakatA aura usameM jIvaghAta hotA hai, isalie 'puruSArthasiddhayupAya' meM zrAvaka ko anivArya alpa AraMbha karane aura ananivArya (niprayojana) AraMbha arthAt anarthadaNDa kA parityAga karane kA upadeza diyA gayA hai yathA staukaikendriyaghAtAdgRhiNAM smpnnyogyvissyaannaam| zeSasthAvaramAraNaviramaNamapi bhavati krnniiym|| 77 // anuvAda- "indriyaviSayoM kA maryAdita upabhoga karanevAle gRhasthoM ko ekendriyajIvoM ke alpaghAta ko chor3akara zeSa sthAvara jIvoM ke ghAta se virata honA caahie|" sthAvarakAyika jIvoM ke ananivArya yA niSprayojana ghAta ko jinAgama meM anarthadaNDa kahA gayA hai"prayojanamantareNa vRkSAdicchedanabhUmikuTTanasalilasecanAdyavadyakarma prmaadaacritm|" (srvaarthsiddhi/7/21)| anuvAda- "vinA prayojana ke vRkSAdi kA chedanA, bhUmi kA kUTanA, pAnI kA sIMcanA Adi pApakArya pramAdAcarita nAma kA anarthadaNDa haiN|" . zrAvaka ko tIna guNavratoM ke antargata anarthadaNDa se virati kA upadeza diyA gayA hai| (ratnakaraNDazrAvakAcAra 3/21) / uparyukta niSprayojana hiMsA (anarthadaNDa) kA niSedha gRhakArya aura dhArmika kArya donoM meM kiyA gayA hai, kyoMki aisA upadeza kahIM bhI nahIM hai ki dhArmika kAryoM meM niSprayojana yA ananivArya hiMsA kI jA sakatI hai|| helIkaoNpTara se puSpavarSA meM pramattayoga evaM anarthadaNDa paMcakalyANakAdi dhArmika utsavoM meM helIkaoNpTara se puSpavarSA karane yA karAne meM vAyukAyika aura trasakAyika jIvoM kI buddhipUrvaka pracura hiMsA kI jAtI hai| usake vistRta paMkhoM ke tIvra bhramaNa se vAyumaNDala kA bahuta dUra-dUra taka tIvra gati se manthana hotA hai, jisase asaMkhya vAyukAyikajIvoM kA ghAta hotA hai aura tIvra dhvani se tathA pRthvI se Upara uThate samaya evaM nIce utarate samaya bhUmi para tIvra AghAta lagane se asaMkhya pRthvIkAyika evaM trasakAyika jIvoM kI virAdhanA hotI hai| aura yaha buddhipUrvaka kI jAtI hai, isalie isameM anivAryataH pramattayoga hotA hai| vAyayAna aura helIkaoNpTara kA AviSkAra hone se pahale jisa paramparAgata mAnavIya vidhi se paSpavarSA kI jAtI thI aura Aja bhI prAyaH kI jAtI hai, usase alpahiMsA meM puSpavarSA kI vidhi sampanna ho jAtI hai| phira bhI helikaoNpTara kA prayoga kara puSpavarSA ke lie pracura hiMsA kI vidhi apanAnA niSprayojana hone se bahuta bar3A anarthadaNDa hai| -akTUbara 2009 jinabhASita 5
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI hemanta kAlA jI kahate haiM ki 'paMcakalyANakAdi dhArmika kArya haiM, unameM helIkaoNpTara se puSpavarSA karane-karAne se jo jIvaghAta hotA hai, usameM pramAda kA abhAva hotA hai| isalie kAryakrama kI bhavyatA bar3hAne ke lie jIvaghAta kitanA bhI kiyA jAya, usameM hiMsA kA doSa nahIM lgtaa|' yaha ekadama galata hai, sarAsara jhUTha hai, Agama kA mahAn apalApa hai| pUrva meM Agamavacana uddhata karake yaha spaSTa kiyA gayA hai ki pramAda (pramattayoga) kA abhAva taba hotA hai, jaba saMkalpI, AraMbhI, udyogI aura virodhI ina cAra prakAra kI hiMsAoM kA parityAga kara diyA jAya aura sone, uThane, baiThane, gamana karane Adi meM SaTkAyika jIvoM kI rakSA kA yatna kiyA jaay| helIkaoNpTara se puSpavarSA karAne meM jo hiMsA hotI hai, vaha AraMbhI hiMsA hai| helIkaoNpTara se puSpavarSA karAne kA icchuka zrAvaka usakA parityAga nahIM karatA, apitu baddhipUrvaka karAtA hai tathA helIkaoNpTara calAnevAlA dharatI aura AkAza meM SaTkAyika jI kA yatna nahIM kara sktaa| ata: vahA~ pramAda hI pramAda hai| 'kAlA' jI ne svayaM vahA~"sAvadyalezo bahapaNyarAzau" vacana uddhRta kara sAvadha (hiMsA) kA leza arthAt alpahiMsotpAdaka pramAda kA sadbhAva svIkAra kiyA hai| yadyapi yahA~ sAvadha kA leza nahIM, apitu bAhulya hai aura puNyarAzi kA sadbhAva. to kyA, puNyaleza kA bhI abhAva hai, kyoMki helIkaoNpTara se puSpavarSA bahujIvavighAtaka hone se bhakti prakaTa karane kI jinAgamasammata vidhi nahIM hai| ataH usake dvArA puNyabandha nAmamAtra ke lie bhI saMbhava nahIM hai| yadyapi mandiranirmANa Adi meM bhI bahuhiMsA hotI hai, tathApi mandiroM ke mAdhyama se jinazAsana kI prANabhUta ahiMsA kA cirakAla taka kaI gunA adhika pracAra aura AcAra saMbhava hotA hai| kintu helIkaoNpTara dvArA puSpavarSA karAne se kevala hiMsA hI hotI hai, ahiMsA kA lezamAtra bhI pracAra aura AcAra saMbhava nahIM hotaa| yadi helIkaoNpTara ke prayoga se paMcakalyANakAdi dhArmika kAryoM meM honevAle bahujIvavighAta ko pramattayogarahita mAnakara hiMsA na mAnA jAya, to 'vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati' ke samAna jinazAsana meM bhI 'dhArmikI hiMsA hiMsA na bhavati' kI mAnyatA nirdoSa siddha hogI aura isase 'vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati' kI mAnyatA kA aucitya pratipAdita hogaa| jinAgama meM devapUjA Adi ke nimitta se jIvaghAta karane kA niSedha kiyA gayA hai| jJAnArNava meM AcArya zubhacandra kahate haiM zAntyarthaM devapUjArthaM yajJArthamathavA nRbhiH| kRtaH prANabhRtAM ghAtaH paatytyvlmbitm|| 8/18 // carumantrauSadhAnAM vA hetoranyasya vA kvcit| kRtA satI naraihi~sA paatytyvlmbitm|| 8/27 // anuvAda- "apanI zAnti ke lie, devapUjA ke lie athavA yajJa ke lie manuSyoM dvArA kiyA gayA jIvaghAta unheM zIghra hI naraka meM DhakelatA hai| (8/18) / isI prakAra devatA ke lie naivedya taiyAra karane hetu, mantrasiddhi hetu, auSadha banAne hetu athavA anya kisI kArya ke lie logoM ke dvArA kI gaI hiMsA unheM avilamba naraka meM paTakatI hai| yahA~ kevala jainetara dharmoM meM dharma ke nAma para kiye jAnevAle pazuvadha kA hI niSedha nahIM kiyA gayA hai, apitu jainadharma meM bhI sthAvarakAyika jIvoM kI usa niSprayojana hiMsA kA niSedha kiyA gayA hai, jo devapUjAdi kI alpahiMsAtmaka paddhati ko chor3akara bahuhiMsAtmaka paddhati apanAne se hotI hai| helIkaoNpTara se puSpavarSA paMcakalyANakAdi-pUjAvidhi kA anivArya aMga nahIM ___ pUrva meM puruSArthasiddhyupAya kI 'staukaikendriyaghAtAd' ityAdi kArikA uddhRta kI gayI hai, jisameM zrAvakoM ko sthAvarakAyika jIvoM kA utanA hI ghAta karane kA upadeza diyA gayA hai, jitanA jIvanayApana evaM dhArmika -akTUbara 2009 jinabhASita 6
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryoM ke sampAdana meM anivArya ho| isase adhika jIvaghAta kA niSedha kiyA gayA hai| jayadhavalA (ka.pA./ bhAga 1 / gA. 1 / anuccheda 83 pR. 95 ) meM uddhRta nimna gAthA meM kahA gayA haisakkaM parihariyavvaM asakkaNijjammi NimmamA samaNA / tamhA hiMsAyadaNe apariharate kathamahiMsA // 50 // anuvAda - " sAdhuoM ko jo tyAga karane ke lie zakya hotA hai, usakA tyAga karanA cAhie aura jisakA tyAga karanA azakya hotA hai, usase mamatva tyAga denA caahie| isaliye hiMsA ke jisa Ayatana ( hetu) kA tyAga karanA saMbhava hai, usakA tyAga na karane para ahiMsA kA pAlana kaise ho sakatA hai?" isase ekendriya jIvoM kI hiMsA ke viSaya meM jinazAsana kI nIti spaSTa ho jAtI hai| helIkaoNpTara se puSpavarSA paMcakalyANakapUjAvidhi kA aMga nahIM hai| usake binA bhI puSpavarSA saMbhava hai| isalie usake dvArA kiye jAnevAle jIvaghAta kA tyAga zakya hone se tyAjya hai ahiMsA kA pAlana isI prakAra saMbhava hai| helIkaoNpTara puSpavarSA se jinazAsana kI prabhAvanA asaMbhava prabhAvanA ke nAma para bhI helIkaoNpTara dvArA puSpavarSA kA aucitya nahIM ThaharAyA jA sakatA, kyoMki usase jinazAsana kI prabhAvanA saMbhava nahIM hai| prabhAvanA kA lakSaNa ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM isa prakAra batalAyA gayA hai ajJAnatimiravyAptimapAkRtya yathAyatham / jinazAsanamAhAtmyaprakAzaH syAtprabhAvanA // 1 / 18 / / anuvAda- "cAroM tarapha phaile hue ajJAnAndhakAra ko ucita rIti se dUra kara jinazAsana ke mAhAtmya (mahimA) kA pradarzana karanA prabhAvanA hai|" jinazAsana ke mAhAtmya ko pradarzita karane kA artha hai jinazAsana meM upadiSTa tapa, jJAna Adi ke atizaya ko jainetaroM meM prakaTa karanA- "jinazAsanasya mAhAtmyaprakAzastu tpojnyaanaadytishyprkttiikrnnm|" (prabhAcandraTIkA / ra. ka. zrA./1/18) / DaoN0 paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya ukta kArikA kA Azaya prakaTa karate hue likhate haiM- " anya logoM ke jinadharma-viSayaka ajJAna ko dUrakara, unheM dharma kA vAstavika jJAna karAnA prabhAvanA hai| Aja deva, zAstra aura guru ke svarUpa ko lekara janasAdhAraNa meM ajJAna chAyA huA hai| rAgI, dveSI devoM kI ArAdhanA kI jAtI hai, vItarAga jinendradeva kI nagnamUrti kA virodha kiyA jAtA hai, jinazAstroM meM varNita ahiMsAdharma kA upahAsa kiyA jAtA hai aura nagnamudrA ke dhAraka nirgrantha guruoM ke nagarapraveza Adi para Apatti kI jAtI hai| ina sabakA mUla kAraNa ajJAnabhAva hai| samyagdRSTi jIva logoM ke isa ajJAnabhAva ko dUrakara jinazAsana kI mahimA ko prakaTa karatA hai| sAtha hI isa bAta kA dhyAna rakhatA hai ki hamArA koI AcaraNa aisA na ho ki usake kAraNa jainadharma kA apavAda hone kA prasaMga A jaave| vaha sadA aisA AcaraNa karatA hai ki use dekhakara loga jainadharma ke prati AsthAvAn hote haiN| samyagdRSTi puruSa ratnatraya ke teja se AtmA ko prabhAvita karatA hai aura dAna, tapa, jinapUjA aura vidyA ke atizaya se jinadharma kI prabhAvanA bar3hAtA hai|" (vizeSArtha / ra. ka. zrA./1/18) / mUlAcAra ( gAthA 264 ) kI AcAravRtti meM dharma kI prabhAvanA ke upAyoM kA varNana karate hue kahA gayA hai- "triSaSTizalAkApuruSoM ke carita kA vyAkhyAna karake siddhAnta, tarka, vyAkAraNa Adi kI vyAkhyA karake athavA dharma, pApa Adi ke svarUpa kA kathana karake, abhrAvakAza, AtApana, vRkSamUla Adi hiMsAdidoSarahita bAhya yogoM ke dvArA, jIvadayA aura anukampA ke dvArA, tathA zAstrArtha ke dvArA paravAdiyoM ko jItakara evaM aSTAMga nimitta, dAna, pUjA Adi dvArA dharma kI prabhAvanA karanI caahie|" 'akTUbara 2009 jinabhASita 7
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAdhyAyI (uttarArdha, zloka 818, 819 ) ke anusAra vidyA, mantra Adi ke bala dvArA tathA tapa, dAna Adi ke dvArA jainadharma kA utkarSa karanA bAhya prabhAvanA aMga hai jo midhyAtva kA utkarSa karate haiM, unakA apakarSa karane ke lie jo bhI camatkArakAraka kriyA hai, vaha mahAtmAoM ko karanI caahie| I ratnakaraNDa zrAvakAcAra (1/18) kI prabhAcandrakRta TIkA meM maMtra-taMtra dvArA camatkArapradarzana ko bhI jinazAsana kI prabhAvanA kA upAya batalAyA gayA hai| bhaTTa akalaMka deva ne prabhAvanA ke svarUpa evaM usake upAyoM kA varNana nimnalikhita zabdoM meM kiyA hai- "paramata rUpI khadyotoM ke udyota ko AcchAdita karanevAlI jJAnasUrya kI prabhA se indra ke Asana ko kampita karanevAle mahopavAsa Adi samyak tapa se tathA bhavyajana rUpI kamalasamUha ko vikasita karane ke lie sUryaprabhA ke samAna jinapUjA se saddharma ko prakaTa karanA mokSamArga kI prabhAvanA hai|" (tattvArthavArtika/ 6 / 24 / 12 / 5. 530 ) / ina vacanoM kA sAra yaha hai ki jinazAsana meM upadiSTa jJAna, tapa, dAna, jinapUjA, dayA- anukampA, sahanazIlatA, maitrIbhAva, pavitra AcaraNa, vidyA, maMtra, taMtra Adi ke atizaya (utkRSTatA) ko prakaTa kara jinazAsana ke mAhAtmya yA atizaya (utkRSTatA) kI pratIti ajainoM ko karAnA jinazAsana kI prabhAvanA hai / helIkaoNpTara se puSpavarSA jinazAsana ke uparyukta guNoM meM se kisI bhI guNa kA atizaya prakaTa nahIM karatI, na jJAna kA, na dAna kA, na pUjA kA, na anya kisI kA, kyoMki ve usameM dikhAI nahIM dete / una guNoM kA pAlana karate hue dikhAI denevAle puruSoM meM hI ve dRSTigocara ho sakate haiM, ataH unake darzana se hI uparyukta guNoM kA atizaya (utkRSTatA) prakaTa ho sakatA hai| aura kevala helIkaoNpTara se kI jAnevAlI puSpavarSA meM aisA guNa nahIM hai, jise dekhakara ajainoM meM jainadharma ke prati zraddhA utpanna ho jaay| helIkaoNpTara puSpavarSA sarvathA dharmanirapekSa hai, isIlie anyadharmAvalambI bhI use karAte haiN| jaise baiNDabAje sarvathA dharmanirapekSa haiM, aneka dharmoM ke anuyAyI apane dhArmika utsavoM meM baiNDa bajavAte haiM, kintu baiNDa- saMgIta kisI bhI dharma meM zraddhA utpanna nahIM karatA, vaise hI aneka dharmoM ke anuyAyI helIkaoNpTara se puSpavarSA karAte haiM, kintu use dekhakara darzakoM ke mana meM kisI bhI dharma ke prati AkarSaNa utpanna nahIM hotA / AkarSaNa utpanna hotA hai kevala baiNDa ke saMgIta ke prati aura helIkaoNpTara se puSpavarSA kiye jAne ke kutuhalajanaka dRzya ke prati . cU~ki anyadharmAvalambI bhI helIkaoNpTara se puSpavarSA karAte haiM, ataH vaha kevala jainadharma kA koI viziSTa anuSThAna nahIM hai / isalie usameM jainadharma kA atizaya aura anya dharmoM kA anatizaya prakaTa karanevAlA guNa nahIM hai| ina kAraNoM se siddha hai ki helIkaoNpTara se karAyI jAnevAlI puSpavarSA jinazAsana kI prabhAvanA kA lezamAtra bhI hetu nahIM hai| - sAra yaha ki paMcakalyANakAdi dhArmika utsavoM meM helIkaoNpTara se puSpavarSA karAnA pramattayogapUrvaka kiyA jAnevAlA AraMbha hai, niSprayojana hone se pramAdAcarita nAmaka anarthadaNDa hai, jinopadiSTa dAna, pUjA, tapa Adi guNa usameM dikhAI nahIM dete, ataH vaha inake atizaya ke prakAzana meM asamartha hai, tathA anyadharmAvalambI bhI helIkaoNpTara se puSpavarSA karAte haiM, isalie vaha jainadharma kA viziSTa anuSThAna nahIM hai ataH usameM jainadharma kA atizaya aura anyadharmoM kA anatizaya prakaTa karane kA guNa nahIM hai| ina kAraNoM se siddha hai ki helIkaoNpTara puSpavarSA jinazAsana kI prabhAvanA kA hetu na hokara kevala bahuhiMsA kA kAraNa hai| ata eva akaraNIya hai, tyAjya hai / ratanacandra jaina akTUbara 2009 jinabhASita 8
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya aMza kyA zramaNAbhAsa pUjanIya haiM? AcArya zrI vidyAsAgara jI zrI siddhakSetra kuNDalapura (damoha, ma.pra.) meM maI 2007 meM Ayojita zrutArAdhanA zivira meM 14 maI 2007 ke dvitIyasatra meM vidvAnoM kI zaMkAoM ke samAdhAnArtha AcAryazrI dvArA kiye gaye pravacana kA tRtIya aMza prastuta hai| paJcama kAla ke anta samaya taka hama yahI kheNge| kho| vaha zAstra ho hI nahIM sktaa| vaha vikRta ho jo samantabhadra svAmI ne kahA hai| gyaa| aba Apa becanA cAhate ho, pracAra-prasAra karanA Aja dharma kama hotA jA rahA hai, kama honA to cAhate ho, to kisI kA bhI nAma lete cale jaao| kundakunda svAbhAvika hai| | svAmI kA nAma le lo, samantabhadra svAmI kA nAma le zaMkA- jaina zramaNAbhAsoM ko pUjanA cAhie yA nahIM? lo| jisa kisI kA nAma le lo, lekina usako dekara samAdhAna- Apane zuruAta kara dI to suno| AbhAsa | Apa ekAnta mithyAtva kA pracAra kara rahe haiN| bholA grAhaka kA artha Apa jAnate haiM 'na vidyate vastutaH iti AbhAsaH' to bhramita hokara svIkAra kara legaa| lebala aura lebara AbhAsa kI yaha paribhASA hai| | meM bahuta antara hai| lebala hI siganala hai| davAI dekho, liGga nahIM rahA, to vaha liGgAbhAsa ho gyaa| AbhAsa | par3ho, phAr3o nhiiN| lebala par3hakara hI nirNaya kiyA jAtA meM kamiyA~ A jAtI haiN| vaidhAnika rUpa dhAraNa kara letI | hai ki isameM davAI hai| yaha davAI kI zIzI hai| koI haiM, unheM AbhAsa kahate haiN| nizcaya-nayAbhAsa, vyavahAra- pAnI bharakara rakha jAye aura lebala dekhakara le Ao, nayAbhAsa, ubhayanayAbhAsa, tattvanirNaya ke kSetra meM ye sabhI | le Aoge? mahArAja! pasInA bahAo taba mudrA AtI AbhAsa mithyA kahe gaye haiN| sukha nahIM sukhAbhAsa, zAstra | hai| lebala dekha lo, nahIM, isI prakAra kisI eka mahArAja nahIM zAstrabhAsa / vaha vyakti nahIM. kinta vyakti kA aabhaas|| kA nAma dekha lo| AcAryapraNIta hai yA nahIM? itanA dekhanA AbhAsa ke sAtha Apa jahA~ kahIM bhI calAo saba bhrama | paryApta nahIM hogaa| Upara se nIce taka dekha lo| artha, hai| vaha kucha milAvaTa ke sAtha hai| liGga ko yadi vikRta | bhAvArtha, vizeSArtha Adi bhI dekha lo| Upara ke sAtha kara diyA, to vaha liGgAbhAsa hai| usako hama saMvidhAna | tulanA kara lo| aisA bhArI pracAra-prasAra pahale nahIM hotA kA rUpa nahIM de skte| Apa haiM isalie usameM kucha | thA, jaisA Aja ho rahA hai| pahale bhI hotA hogA, kintu chUTa kara deM? chUTa nahIM ho sktii| kyoMki mudrA hai| mudrA | Aja jaisA nhiiN| kA matalaba mAna lo noTa hai, usake do pahalU haiN| eka . lekina pahale bhI parIkSApradhAnI zrAvaka rahe hoNge| tarapha mudrA hai aura eka tarapha san vagairaha likhA hai| pahale bhI kama saMkhyA meM the, Aja bhI kama saMkhyA meM ina donoM ko dekhA jAtA hai, liGga badala diyA jAya. | haiN| sabhI loga parakha nahIM kara skte| itanA avazya nambara galata ho jAya, to kAma nahIM cala sktaa| donoM | hai ki ApakI dukAna meM cAhe choTA sA bAlaka A hoM, to kAma clegaa| mudrAbhAsa nahIM honA caahie| usI | jAya, cAhe 80 sAla kA vRddha A jAya, Apa sahI kImata ke mAdhyama se Apa vastu ko deMge aura leNge| anyathA| dekha karake yadi usako vastu dete haiM, to bAjAra meM ApakA dena samApta ho jaayegaa| aba deva-zAstra-garu ke mAdhyama | nAma bahuta acchA hogaa| baccA hai, isalie aise kaise se samyagdarzana kI bhUmikA banatI hai| aisI sthiti meM | de deN| nahIM, mAnalo koI choTA baccA hai aura 50 kA deva ko deva ke rUpa meM rakho, guru ko guru ke rUpa | noTa liye hai aura kahatA hai ki mujhe cAkaleTa de do| meM rakho, zAstra ko zAstra ke rUpa meM rkho| jisameM hiMsA | dukAnadAra pUchatA hai- tuma kahA~ se Aye ho, beTe! baccA kA hI pratipAdana hone laga jAya, vaha zAstra kaise ho kahatA hai hama amuka jagaha se Aye haiN| are! yaha to sakatA hai? nahIM ho sktaa| jo Asrava aura baMdha ke | gar3abar3a hai| 50 rupaye kI cAkaleTa kaise de deM? Aja lie kAraNa hai, usake lie Apa saMvara aura nirjarA ke | kI bAta nahIM, usa samaya kI bAta hai jaba eka paise lie kAraNa kaho aura jo saMvara, nirjarA ke lie kAraNa | kI eka cAkaleTa AtI thii| Aja 50 rupaye meM bhI hai usake lie Apa Asrava aura baMdha ke lie kAraNa | eka cAkaleTa AtI hai| usa samaya kI bAta hai| aba -akTUbara 2009 jinabhASita 1
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dukAnadAra kahatA hai- aise nahIM deMge, pahale pitAjI se pUcha kara Ao daur3atA huA pitAjI ke pAsa jAkara pUcha kara A jAtA hai| dukAnadAra ne bAlaka se pUchAkyA kahA unhoMne? " vaha 50 kA noTa thaa| usameM se kucha cAkaleTa le lo, bAkI ke paise lAkara hameM de do| cillara ho jAyegI / " unake pAsa cillara nahIM thI / dukAnadAra ne pUre 50 rupaye kI cAkaleTa de dii| vaha bhUla gayA kyoMki cAkaleTa ginane meM laga gyaa| usako mAlUma nahIM ki 50 kA noTa hai yA kitane kaa| aisA hI kitane logoM kA hAla ho rahA hai| aba Aja unakI vaiyAvRtti, yA unakI cikitsA kaise kareM hama dhAraNA eka bAra bana jAtI hai bandhuo to nidhatti aura nikAcita ! karma ke lie bhI kAraNa ho sakatI hai aura accheacche vyaktiyoM ke mAdhyama se bhI vaha nikAcita karma chUTa nahIM paataa| vaha karmaphala dekara hI jaayegaa| aisA karma kA baMdhana ho jAye bhaiyA! kaSAyoM ke sAtha tattvanirNaya nahIM karanA caahie| vicAra-vimarza ke rUpa meM yaha kahanA cAhate haiN| ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM yaha likhA hai ki kisI bhI rAgIdveSI deva kI pUjA mata karo Apta kI pUjA karo, aisA likhA hai hA~ devoM ke deva haiM, ve hI Apta haiN| unakI pUjA kro| inameM kSAyika samyaktva hai ki nahIM, sarvajJatA hai ki nahIM, sarvadarzIpanA hai ki nahIM? yaha dekhanA hamArI buddhi kA kAma nahIM hai| yaha hamAre zraddhAna kA hI viSaya hai| bAhya meM hamAre bhagavAn kaise hote haiM? bAhya se aThAraha doSoM se rahita hote haiN| antaraMga meM ananta catuSTaya se yukta hote haiN| anantacatuSTaya meM se Apa eka catuSTaya kA nAma le lo| nAma to le sakeMge lekina A~khoM se nahIM dekha skte| jo nahIM dikhatA / usake bAre meM zraddhAna rkho| isa bAta kA dhyAna rakhanA caahie| isa prakAra Agamapaddhati se deva-zAstra-guru kA Alambana lene se darzana mohanIya karma kA upazama, kSaya, kSayopazama hotA hai| SaTkhaNDAgama Adi meM akATya rUpa / se aisA kahA hai| jAtismaraNa, devadarzana- jinabimbadarzana, dharmazravaNa, devarddhidarzana Adi ko samyaktva kI utpatti kA kAraNa mAnA hai| Aja ke yuga ne eka dharmazravaNa ko hI samyagdarzana kI utpatti kA sAdhana banA liyA, bAkI jitane sAdhana haiM, ve mAnoM vyartha hI haiN| dharmazravaNa karane ke lie bhI vahA~ para pakSapAta ho rahA hai| zravaNa karAyeMge hama, Apa zravaNa karo, Apa kucha jAnate nahIM ho, hama saba jAnate haiN| par3he likhe haiM aura pravacana cAlU ho gyaa| Apa par3hAyeMge, hama pddh'eNge| Apa kaheMge 'hU~' to kaho 'hU~' nahIM to hamArA rAstA hI baMda ho jAyegA / hamArA rAstA Apa para nirbhara hai| lekina aisA nahIM hai| eka bAta aura kaha sakatA hU~ ki yadi zramaNa hai aura Upara se koI liGgAbhAsa nahIM hai, to vaha jinaliGga hai yadi jinaliGga ko surakSita rakhA Apane to 28 / mUlaguNoM ke sAtha usameM koI kamI nahIM AI zaithilya alaga vastu hai / to nizcitarUpa se, usake darzana karane se tiryaMcoM ko bhI binA upadeza ke samyagdarzana utpanna ho jAtA hai| yaha nizcita bAta hai| 'devA vi tassa paNamaMti jassa dhamme sayA maNo' bhItara samyagdarzana hai ki nahIM yaha ApakA viSaya hai hI nahIM Apake pAsa koI tharmAmITara nahIM hai ki inake pAsa ratnatraya hai yA nahIM? ye kucha aise gaMbhIra viSaya haiM, inakA spaSTIkaraNa kala bhI kiyA jA sakatA hai| / / jinabhASita ke AjIvana sadasyoM se nivedana 'jinabhASita' kA mudraNa-preSaNa atyadhika vyayasAdhya ho gayA hai| ataH usakA AjIvana sadasyatA zulka 1100 rupaye evaM vArSika sadasyatA zulka 150 rupaye karane ke lie hama vivaza hue haiN| AjIvana sadasyoM se anurodha hai ki ve zeSa rAzi 600 rupaye yathAzIghra bhejane kI kRpA kreN| ve yaha rAzi SBI Agra Branch SIB A/c No. 10410062343 meM TrAnsaphara kara sakate haiN| ( zeSa aMgale aMka meM ) 'zrutArAdhanA (2007)' se sAbhAra ratanalAla bainAr3A, prakAzaka- jinabhASita' sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kaoNlonI AgarA- 282002 ( u0 pra0) akTUbara 2009 jinabhASita 10
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatAMka se Age jaima karma siddhAnta - sva0 paM0 milApacandra jI kaTAriyA isI dRSTAnta ke jarie yaha bhI samajha lenA cAhie | phira anya audArikAdi zarIroM ke dhAraNa karane kI jIva ki agara dasa tole sone meM eka tolA cA~dI milAI ko kyA AvazyakatA hai? eka kArmaNa zarIra hI kAphI jAve, to isa mela se sonA AsAnI se pahicAnane meM | hai| A jAtA hai| kintu bIsa tole cA~dI meM eka tolA sonA uttaraH sUtrakAra umAsvAmI AcArya ne "nirupabhogamilAyA jAve, to isa mela meM sone kI pahicAna bar3I | mantyam" isa sUtra ke dvArA batAyA hai ki kArmaNa zarIra muzkila se hotI hai| tathApi usa mela meM bhI sonA apane | upabhoga rahita hai aura bA~dhe hue karmoM kA phala isa jIva guNa dharma ko nahIM chor3akara apane ApakI alaga sattA ko zarIragrahaNa kiye binA nahIM mila sakatA hai| kyoMki rakhatA hai| usI prakAra jaba AtmA halke karmodaya se | indriyoM ke iSTa-aniSTa viSayoM kI prApti se saMsArI manuSyayoni meM jAtA hai, to vahA~ AtmA kI pahicAna AsAnI jIvoM ko sakha-daHkha kA anubhava hotA hai aura indriyoM se ho jAtI hai| kintu jaba ghora karmodaya se vaha nigoda | kA AdhAra zarIra hai, isase yaha prakaTa hotA hai ki zarIra meM pahuMca jAtA hai, to vahA~ usako akSara ke anantaveM hone para hI jIva ko karmoM kA phala mila sakatA hai| bhAga mAtra jJAna rahatA hai| vahA~ usakI aisI dazA ho jAtI | mAnA ki kArmaNa bhI zarIra hai, parantu usake anya zarIroM hai ki- yaha jIva hai ki nahIM yaha pahicAnanA bhI kaThina | kI taraha dravyendriyA~ nahIM haiN| isaliye yaha jIva, usake ho jAtA hai| itane para bhI AtmA apane guNa dharma ko | dvArA indriyA~ viSaya ko grahaNa nahIM kara sakatA hai| aisI nahIM chor3akara vahA~ kI apanI alaga sattA banAye rakhatA | hAlata meM AtmA usa kArmaNa zarIra ke dvArA to karmoM kA phala bhoga nahIM sakatA hai, isaliye AtmA ko cAra jIva ke honevAle karmasaMyoga kI carcA se jaina- | gati ke yogya alaga-alaga zarIra grahaNa karake karmoM zAstroM kA bahuta sA bhAga bharA par3A hai| jainadharma meM jIva, | kA phala bhoganA par3atA hai| ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta | jaise sIr3hiyoM ke binA makAna ke Upara kI chata tattva mAne haiN| tattvoM ke ye bheda bhI isI viSaya ko | kA upabhoga nahIM kiyA jA sakatA, usI prakAra kArmaNa lekara hue haiN| tamAma jainazAstra prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, | zarIra ke dravyendriyA~ na hone se akele usake dvArA bhI caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga ina cAra anuyogoM meM ba~Te | jIva upabhoga nahIM kara sktaa| hue haiN| ina anuyogoM kA bhI mukhya AdhAra yahI viSaya | prazna- agara aisI bAta hai, to kArmaNa ko jIva hai| prathamAnuyoga meM jo kathAyeM likhI milatI haiM, unakA | kA zarIra hI kyoM mAnA jAve? uddezya hI yaha batalAyA hai ki unameM se kina-kina ne uttara- upabhoga honA yaha hetu zarIra kI siddhi kyA-kyA acche-bure kAma kiye, jinase karmabandha hokara ke liye nahIM hai| anyathA taijasa bhI zarIra nahIM rahegA unako bhavAMtara meM kyA-kyA acchA yA burA phala milaa| kyoMki vaha bhI nirupabhoga hai| balki taijasa to kArmaNa caraNAnuyoga meM jIvoM ke lie ve AcAra-vicAra batAye | kI taraha AtmaparispaMdanarUpa yoga kA nimitta bhI nahIM gaye haiM, jisase jIva karmoM se chuTakArA pA ske| karaNAnuyoga | hai, taba bhI vaha zarIra mAnA gayA hai| isase yahI phalitArtha meM karmoM ke aneka bheda-prabheda aura unake svarUpa kA nikalatA hai ki jo vijAtIya dravya AtmA meM milakara vistAra se varNana hai| dravyAnuyoga meM jIvAdi dravyoM kA | ekameka (ekakSetrAvagAhI) ho jAtA hai, usI kI gaNanA varNana hai| isa prakAra yaha karmasiddhAMta kA viSaya jainasAhitya | yahA~ kAya meM kI gaI hai| isa apekSA kArmaNa ko bhI meM sarvatra garbhita hai| yaha nahIM to jainadharma hI nahIM hai | jIva kA kAya kahA jA sakatA hai| aura, to kyA mokSamArga hI isI viSaya para AdhArita hai| prazna- jainazAstroM meM karmavargaNAoM ko paudgalika prazna: AtmA ke sAtha ba~dhe hue karmoM ko bhI | mAnA hai| usI se kArmaNa zarIra banatA hai| isa mUrta zarIra jainazAstroM meM kArmaNa zarIra mAnA hai aura yaha bhI kahA | ke sAtha AtmA kA bandha nahIM ho sakatA hai| hai ki vaha sadA saMsArI jIvoM ke sAtha rahatA hai| to / uttara- sthUla audArika zarIra ke sAtha AtmA kA -akTUbara 2009 jinabhASita 11
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandha prayatkSa dikha rahA hai, to sUkSma kArmaNa zarIra ke / meM sthUla mizraNa bhI nahIM ho sakatA thaa| yaha sthUla mizraNa sAtha honA kyoM nahIM mAnA jAve? aura AtmA kA jJAnaguNa | bhI sUkSma kArmaNa zarIra kI siddhi meM eka hetu ho sakatA amUrta hai, vaha bhI madirApAna se vikRta ho jAtA hai| hai| pUrva meM binA kArmaNa zarIra ke sambandha ke anya audArika tathA brAhmI Adi ke sevana se jJAnaguNa kA vikAsa hotA | zarIroM kA sambandha honA mAnane para mukta jIvoM ke bhI hai| isa taraha amUrta jJAna para mUrta padArthoM kA asara honA | punaH zarIra grahaNa karane kA prasaMga aavegaa| ityAdi kathana bhI pratyakSa hai| jaba amUrta kA mUrta ke sAtha sambandha AcArya vidyAnaMdi ne tatvArthasUtra ke dUsare adhyAya ke pratyakSa hamAre sAmane hai, taba parokSa sUkSma kArmaNa zarIra 'sarvasya' sUtra kI vyAkhyA karate hue zlokavArtika meM ke sAtha AtmA kA sambandha bhI kyoM nahIM mAnA jA sakatA| nimna zabdoM meM prakaTa kiyA haihai? mAnA ki jIva aura karma donoM vijAtIya haiM eka sarvasyAnAdisaMbaMdhe cokte taijskaarmnne| amUrta aura cetana hai, to dUsarA mUrta aura acetana hai| shriiraaNtrsNbNdhsyaanythaanuppttitH|| isa vijAtIya sambandha se hI to jIva kI azuddha dazA "taijasakArmaNabhyAmanyaccharIramaudArikAdi, tatsaMbaMhuI hai| aisI dazA jIva kI kabhI kisI kI huI nahIM | dho'smadAdInAM tAbat suprasiddha eva sa ca taijasakArmaNAbhyAM hai, vaha anAdikAla se calI A rahI hai| jo dazA anAdi | saMbaMdho'nAdisaMbaMdhamaMtareNa nopapadyate muktasyApi tatsaMbaMdhase calI A rahI hai, usameM tarka nahIM kiyA jA sakatA | pryogaat|" ki aisA vijAtIya sambandha kaise huA? jaise pASANa ke artha- sabhI jIvoM ke taijasakArmaNa zarIra anAdikAla sAtha savarNa kA saMyoga jise kanakopala kahate haiM, vaha | se sambandha rakhanevAle kahe gaye haiN| yadi aisA na mAnA bhI to vijAtIya hI hai| kahA~ suvarNa aura kahA~ pASANa? | jAyegA, to amUrta jIva ke anya mUrta aura audArikAdi para kyA kiyA jAve? khAna meM se nikalate vakta anAdi | zarIroM ke sambandha kI saMgati hI nahIM bana skegii| taijasa se donoM kA aisA hI saMyoga hai| agara jainadharma aisA kahatA | aura kArmaNa zarIra se jude audArikAdi zarIra hai| unakA hotA ki- pahale AtmA karmasaMyoga se rahita thA bAda sambandha hama saMsArI jIvoM se ho rahA hai, yaha prasiddha meM, usake karmoM kA baMdha huA hai, taba to aisA tarka | hI hai| vaha sambandha taijasakArmaNa ke sAtha anAdi saMbaMdha karanA bhI vAjiba ho sakatA hai ki- amarta kA marta | mAne binA nahIM bana sakatA hai| anyathA mukta jIva ke ke sAtha bandha kaise huA? parantu jainadharma to jIva aura bhI una zarIroM kA sambandha prayoga hone laga jaavegaa| karma ke sambandha ko anAdi kahatA hai| vastu kI jo bhAvArtha- amUrta AtmA kA mUrta taijasakArmaNa zarIroM vyavasthA binA kisI ke kI haI anAdi se calI A ke sAtha anAdi se sambandha calA A rahA hai| isI se rahI hai, usameM tarka kI koI guMjAiza hI nahIM hai| jaise | to hamArI AtmA ke sAtha audArika zarIra kA sambandha anAdi se cale A rahe suvarNa aura pASANa ke mela meM | pratyakSa dikha rahA hai| anyathA amUrta kA mUrta ke sAtha koI tarka kare ki yaha vijAtIya sambandha kyoM huA? | sambandha nahIM ho sakatA thaa| yaha saMsArI jIva audArikAdi kaise huA? aisA tarka ni:sAra hai| usI taraha jIva aura | sthUla zarIroM ke sAtha bahuta kAla taka rahatA hai| akele karma ke sambandha meM tarka karanA ni:sAra hai| | sUkSma kArmaNa zarIra ke sAtha to bahuta hI kama rahatA mUrtika audArikAdi zarIroM kA sambandha bhI AtmA | hai| vaha bhI hara vigrahagati meM adhika se adhika tIna ke isI kAraNa se hotA hai ki- mUrta kArmaNa zarIra kA | samaya mAtra ho| sambandha AtmA ke pahile hI se ho rahA hai| agara kArmaNa | jIva aura karmoM kA sambandha, jo anAdikAla kA se sambandhita AtmA pahale se na hotA to audArikAdi | kahA jAtA hai vaha pravAha kI apekSA samajhanA caahiye| zarIroM kA sambandha bhI AtmA ke nahIM ho sakatA thaa| jaise manuSyaloka meM manuSya janmate aura marate haiM, paranta matalaba ki mUrta kArmaNa zarIra kA sakSma mizraNa AtmA | loka kabhI manuSyoM se zUnya nahIM rahA hai| yaha pravAha ke sAtha pahale hI se ho rahA thA. isI se marta audArikAdi | sadA se calatA A rahA hai| usI taraha AtmA meM parAne zarIroM kA sthUla mizraNa bhI usa mizraNa meM mila jAtA | karma jhar3ate aura naye karma ba~dhate rahate haiN| AtmA kabhI hai| agara pahale se sUkSma mizraNa na huA hotA, to bAda | karma zUnya nahIM rahA hai| yaha pravAha anAdi se calA A 'akTUbara 2009 jinabhASita 12 .
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahA hai| jaise bIjoM se vRkSa paidA hote haiM aura vRkSoM se / rUpa pariNAma hote haiN| una pariNAmoM se naye karma ba~dhate bIja paidA hote haiM, yaha paramparA anAdi se calI A | haiN| karmoM se gatiyoM meM janma lenA par3atA hai| janma lene rahI hai| na pahale bIja haA aura na pahile vRkSa haa| se zarIra milatA hai| zarIra meM indriyA~ hotI haiN| indriyoM bIja ko pahale mAneM to vaha binA vRkSa ke kahA~ se | se* jIva viSayoM ko grahaNa karatA hai| viSayoM ke grahaNa AyA aura vRkSa ko pahale mAneM, to vaha bhI bIja ke | karane se iSTa viSayoM meM rAgabhAva va aniSTa viSayoM meM binA kaise paidA huA? isaliye donoM ko anAdi mAnane | dveSabhAva paidA hotA hai| isa prakAra saMsAra cakra meM paDe se hI vastu vyavasthA bana sakatI hai| usI taraha karmoM | hue jIva ke bhAvoM se karmabandha aura karmabandha se rAgadveSa ke nimitta se jIva ke rAgadveSa bhAva paidA hote haiM aura | rUpa bhAva hote rahate haiN| yaha cakra abhavya jIvoM kI rAgadveSa se punaH karmoM kA bandha hotA hai, yaha silasilA | apekSA se anAdi ananta hai aura bhavya jIvoM kI apekSA bhI anAdi se calA A rahA hai| jIva ke na pahale rAgadveSAdi | se anAdi sAnta hai| bhAva hue aura na pahale karma hue| rAgadveSa ko pahale | jIva sthUla zarIroM ko anantavAra grahaNa kara-kara mAne to binA karmodaya ke kaise hue? aura karmoM ko | ke chor3atA AyA hai| parantu taba bhI yaha saMsAra se nahIM pahale mAne to ve bhI rAgadveSa ke binA jIva ke kaise | chUTa sakA hai| jaba taka isake sUkSma kArmaNa zarIra lagA ba~dha gaye? isalie yahA~ bhI donoM hI ko anAdi mAnane | huA hai, taba taka yaha saMsAra se nahIM chUTa sakatA hai| se vastu vyavasthA bana skegii| paMcAstikAya grantha meM kahA | jaise jaba taka cAvala para se chilakA dUra nahIM ho jAtA, hai ki | taba taka usameM aMkurotpatti banI hI rahegI, usI prakAra jo puNa saMsArattho jIvo, tatto du hodi prinnaamo| jaba taka karmarUpa chilakA AtmA para banA huA hai, taba pariNAmAdo kamma kammAdo, hodi gadisa gdii| 128 // | taka saMsArarUpa aMkura bhI banA hI rhegaa| bhAvakarma se gadimadhigadassa deho dehAdo, indiyANI jaayNte| dravyakarma aura dravyakarma se bhAvaka hotA rahatA hai| pUrvakarmoM tehiM du visayaggahaNaM, tatto rAgo ya doso vA // 129 // | ke udayakAla meM honevAle rAgadveSa bhAvoM ko bhAvakarma jAyadi jIvasseyaM bhAvo, sNsaarckkvaalmmi| kahate haiM aura rAgadveSa se honevAlA karmabandha dravyakarma iti-jiNavarehiM bhaNido aNAdiNidhaNo saNidhaNo vA // 130 // | kahalAtA hai| artha- jo jIva saMsAra meM sthita hai, usake rAgadveSa- | (zeSa agale aMka meM) 'jaina nibandharatnAvalI' (bhAga 2) se sAbhAra siMroja (ma.pra.) meM zikSaka-UrjA-arjana samAroha sampanna parama pUjya AcArya zrI 108 vidyAsAgara jI mahArAja ke AzIrvAda se pUjya muni 108 nirNayasAgara jI mahArAja pU. muni zrI 108 praNamyasAgara jI mahArAja evaM pU. muni zrI 108 candrasAgara jI mahArAja ke sAnnidhya meM sakala digambara jainasamAja siroMja dvArA 26-28 sitambara 2009 ko zrI atizaya kSetra nasiyA~ jI siroMja meM tridivasIya 'pAThazAlA zikSaka UrjA-arjana samAroha' saphalatA pUrvaka sampanna huaa| UrjA-arjana samAroha meM vibhinna prAMtoM se lagabhaga 75 pAThazAlAoM ke 350 zikSaka zikSikAoM ne sammilita hokara jJAnArjana kiyA evaM baccoM ko jainadharma se saMskArita karane hetu yatheSTa nirdeza pUjya munitraya evaM brahmacArI bharata bhaiyA se prApta kie| dharmodaya parIkSA borDa khuraI ror3a sAgara (ma.pra.) dvArA prakAzita saMskArodaya bhAga 3 va bhAga 4 kA sabhI ko pUjya muni zrI dvArA svAdhyAya karAyA gyaa| aMtima dina iMdaura se padhAre paM. ratanalAla jI evaM madanagaMja-kizanagar3ha (rAja.) se padhAre zrI luhAr3iyA jI ne Ayojaka evaM munirAjoM ke athaka prayatnoM kI sarAhanA kii| dharmacandra vAjhalya, bhopAla damoha (ma.pra.) meM aNavratadhAriNI mAtA samatAzrI kA sallekhanA pUrvaka maraNa . AryikA ratna upazAMta mati mAtA jI ke maMgala AzIrvAda evaM pAvana preraNA se 10 pratimA aMgIkAra kara aNuvratadhAraNI banI mAtA samatAzrI jI ne, jaba isa nazvara deha ko tyAgA, to unakI aMtima yAtrA meM sammilita hone ke lie apAra janasamUha umar3a pdd'aa| mAtA samatAzrI jI kI antima yAtrA digambara jainadharmazAlA se prArambha hokara matibihAra jayazaMkara dhAma pahu~cI, jahA~ unakI nazvara deha ko agni meM samarpita kara aMtima saMskAra kiyA gyaa| sunIla vejITeriyana -akTUbara 2009 jinabhASita 13 jA -
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zubhacandra aura unakA jJAnArNava basantakumAra jaina, meraTha digambara muni-jagat meM vaise to kaI zubhacandra hue | hone kA cinha hai| agara maiM ise jamIna meM gAr3a dUM, to hai, kintu hama yahA~ jina zubhacandra kA kathana kara rahe | koI bhI ise ukhAr3a nahIM sktaa|' rAjA ne izArA kiyaa| haiM, ve eka mahAn digambarAcArya hue haiN| unhoMne apane | telI ne pUre jora se hala jamIna meM gAr3a diyaa| rAjA tyAga aura tapa se saMsAra kI asAratA ko bahuta pIche ke sAmAntoM ne bahuta jora lagAyA, kintu hala nahIM ukhAr3A dhakela kara Atmatattva ko prApta kara mahAnirvANa prApta jA skaa| taba rAjA ne svayaM apane hAtha se use ukhADa kiyA hai| | kara eka tarapha DAla diyaa| AcArya vizvabhUSaNa kRta bhaktAmara kI bhUmikA meM | telI dekhatA hI rahA gyaa| rAjA ne usI hala ko ukta AcArya zubhacandra kI eka kathA milatI hai| tadanusAra, | apane pUre jora se phira jamIna meM gAr3a diyA aura Adeza gyArahavIM zatAbdi ke AcArya zubhacandra kA janma ujjaina | diyA ki aba hai koI ise ukhADane vAlA? sabhI ne ke rAjA siMhala kI rAnI mRgAvatI ke udara se huaa| jora lagAyA, kintu hala nahIM ukhAr3A jA skaa| taba kahate haiM ki ye yugaliyA bhAI the| dUsare bhAI kA nAma rAjakumAra zubhacandra aura bhartRhari ne nivedana kiyA ki thA bhrtRhri| inheM vairAgya kaise huA, isake bAre meM jaba | hama ise ukhAr3anA cAhate haiN| to rAjA muMja ko ha~sI hama Age bar3hate haiM, to saMsAra kI asAratA aura rAjyalipsA | A gaI inake bAlakatva para, kintu upahAsapUrvaka unheM kA eka naMgA nAca hameM dRSTigata hotA hai| kathAnaka isa anumati de dii| zubhacandra ne apane bAyeM hAtha se hI use prakAra hai ukhAr3a pheNkaa| bhartRhari ne kahA - "pUjyavara, eka bAra rAjA 'siMha' usa vakta ujjaina ke zAsaka the| inake | ise phira gAr3iye aba kI bArI merI hai|" koI santAna nahIM thii| niHsantAna hone kA inheM bahuta | rAjA muMja ne prakaTa meM to inakI sarAhanA kI, dukha thaa| eka dina vanakrIDA ko ye jaMgala meM gae the, kintu andara hI andara ghabarA gyaa| vaha socane lagA to lauTate samaya inheM eka muMja (eka prakAra kI ghAsa | kahIM donoM rAjakumAra mere rAjya ko hI ukhAr3akara na jisakI prAyaH rassI, bANa, Adi banAye jAte haiM) ke | pheMka deM? jhaNDa meM eka bAlaka a~gUThA casate hae dikhaa| tatkAla | rAjamahala meM Akara rAjA ne turanta maMtrI ko bulavAyA use uThAyA aura mahala meM Akara rAnI kI goda meM rakha | aura Adeza diyA ki jaise bhI ho, donoM rAjakumAroM ko diyaa| gUDha-garbha kI ghoSaNA evaM patra-janma kI carcA saba | jaMgala meM maravA diyA jaaye| mere Adeza kA pAlana zIghra jagaha phaila gii| patra-janmotsava manAyA gyaa| isakA nAma | ho| maMtrI ne isa anyAya ko na karane ke lie rAjA rakhA gayA 'muNj'| se bAra-bAra nivedana kiyA lekina rAjA ne na sunii| kucha samayoparAnta rAnI ne garbhadhAraNa kiyA aura maMtrI donoM rAjakumAroM ko jaMgala meM le gayA aura samaya Ane para eka patra ko janma diyA, jisakA nAma | unase sArI bAta kaha dii| yaha bhI kahA ki agara Apa rakhA gayA siNhl| yuvAvasthA meM siMhala kA vivAha mRgAvatI | cAheM, to aise anyAyI rAjA ko parAjita kara rAjya prApta nAma kI rAjakumArI se huaa| isa mRgAvatI rAnI ne samaya | kara sakate haiN| pAkara yugala putroM ko janma diyA. jinameM jyeSTha zabhacandra zubhacandra ne kahA- "mantrIjI, nahIM aisA nhiiN| hama tathA choTe bhartahari hue| pApapuJja apane sira nahIM lenA caahte| hamane saMsAra kI rAjA muMja eka dina vanakrIr3A ko apane sAmantoM | asAratA aura rAjyalipsA kA tAMDavanRtya dekha liyA hai|"ke sAtha gae hue the| vahA~ unhoMne eka telI ko apane | -- aura donoM hI udAsa ho, vana kI ora cala die| kandhe para hala liye khar3A dekhaa| usase pUchA- 'kyoM bhAI, zubhacandra ne to daigambarI dIkSA dhAraNa kI aura bhartRhari hala liye yahA~ kyoM khar3e ho?' uttara meM telI ne kahA- | ne tantra-mantravAdI se dIkSA le lii| zubhacandra vairAgya kI 'mahArAja, maiM Apake nagara kA telI huuN| hala mere balavAn / ora agrasara ho gae aura bhartRhari rAgamaya tapa kI ora / akTUbara 2009 jinabhASita 14
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kutapa kI, tantra-mantravAditA kI sAdhanA se bhartRhari ne / hue the| kudharma kA pracAra thA aura jainadharma pAlanevAle rasasiddhi prApta kara lI aura, usa rasa ko dhAtu para | ko usa samaya bAhyadharmAvalambI kahA jAtA thaa| chir3akane se sonA banAyA jAne lgaa| yaha siddhi pAkara | aise samaya meM apane aDiga tapa tyAga se mahAmunIzvara bhartRhari bahuta prasanna huaa| usane apane bhAI kI talAza mAnatuMgAcArya ne aura AcArya zubhacandra ne aneka tapoRddhiyA~ kii| use mAlUma huA ki zubhacandra to nagna digambara | prApta karake jainatva kI rakSA kI thii| unhoMne apane viziSTa sAdhu haiN| vaha bahuta kRzakAya ho gaye haiN| turanta unake vairAgya se karmoM kI kar3iyA~ kATa kara amaratva prApta pAsa usa parvata para gayA jahA~ AcArya zubhacandra aDiga | kiyA thaa| aise samaya meM jJAnArNava grantha ne rAmabANa auSadhi tapa:sAdhanA kara rahe the| kA kAma kiyA thA aura Aja bhI kara rahA hai| usa bhAI kI dInahIna akiMcana dazA dekha kara vaha | samaya kI avidyA ke nivAraNa ke lie hI apane prAthamika dukhI huA aura bolA- "dekho, maiMne tapa kara ke itanI | sUtra meM AcArya ne kahA haibar3I siddhi prApta kara lI hai aura tumane yaha naMgI dIkSA avidyA prsrodbhuutaagrhnigrhkovidm| lekara kyA kiyA? chor3o isa dIkSA ko aura calo mere jJAnArNavamimaM vakSye staamaanndmndirm|| saath|" arthAt avidyA ke prasAra se utpanna Agraha rUpa AcArya zubhacandra apane rAgI bhAI kI ora dekha | pizAca ke nigraha karane meM siddhahasta tathA satpuruSoM ke kara kahane lage- "are bhartahari, agara sone se itanA | lie Ananda kA mandira rUpa jJAnArNava kaha rahA huuN| hI moha, rAga thA to rAjamahala hI kyoM chor3A? tujhe sonA | AtmA kI zuddhi kI ora lakSya karake AcAryazrI cAhie na? le, kitanA sonA cAhatA hai- " aura itanA | ne jJAnArNava meM kahA hai- yaha AtmA mahAmoha se kalaMkita kaha kara apane lalATa para camakatI kucha pasIne kI | aura malina ho rahI hai| ata: jisase ise zuddhatA mile bUMdoM ko parvata para chir3aka diyA to sArA hI parvata svarNa- | vahI apanA hita hai, vahI apanA ghara hai aura vahI paramajyoti maya ho gyaa| kaMkara kaMkara sonA sonA ho gayA- taba hai| yathAhI se isa parvata kA nAma svarNagiri yA sonagira par3a ayamAtmA mahAmohakalaMkI yena shuddhyti| gyaa| bhartRhari kI A~kheM phaTI kI phaTI raha giiN| vaha tadeva svahitaM dhAma tacca jyotiH paraM mtm|| caraNoM meM gira gyaa| aura isa mahAn tapa kI prazaMsA AcAryavara ne jJAnArNava meM saMsAra ke moha-mAyAjAla, karane lgaa| apane bhAI ko rAga se virAgatA kI ora | parivAra aura parijana meM pha~se mAnava-AtmA ko saMbodhita jhukate dekhakara AcArya zubhacandra ne use sambodhanArtha | karate hue kahA haijJAnArNava kI racanA kii| ise yogArNava bhI kahate haiN| | pAtayanti bhavAvarte ye tvAM te naiva baandhvH| kahA jAtA hai ki ise sunakara bhartRhari ne jinezvarI dIkSA bandhutAM te kariSyanti hitamadidazya yoginH|| dhAraNa kara lI aura mahAna tapa kiyaa| arthAt- he Atman, jo tujhe saMsAracakra meM DAlate rAjA bhoja, kAlidAsa, mAnataMgAcArya Adi saba eka | haiM, ve tere bAndhava nahIM haiN| kintu jo munigaNa tere hita samayavartI haiN| AcArya zubhacandra kA ullekha kAlidAsa | kI vAMchA karake sneha karate haiM, hita kA upedaza dete ne bhI kiyA hai| haiM, mokSa kA mArga batAte haiM, ve hI tere vAstava meM sacce aba hama usa mahAna grantha ko lete haiM. jisake | parama mitra haiN| par3hane se vairAgya jAgRta hotA hai, munIzvaroM kA tapa, dhyAna bhava-bhramaNanirviNNA bhAvazuddhiM smaashritaaH| aura yoga-sAdhanA meM bala milatA hai| yaha jJAnArNava saMti kecicca bhUpRSThe yoginaH punnycessttitaaH|| vizeSatayA munIzvaroM ko apane niyamoM ke prati dRr3ha banAye jJAnArNava meM mahAmunIzvara AcArya zubhacandrajI ne rakhane meM vizeSa upayogI hai| dvAdazabhAvanA, dhyAna kI upayogitA, mahAvratoM kA paripAlana, yaha to satya hI hai ki AcArya zabhacandra ke samaya | ratnatraya kI prApti, vibhAvabhAvoM se nirvRtti Adi kA vistAra meM avidyA kA ghora pracAra-prasAra thaa| jaTAjUTadhArI sAdhu | se varNana kiyA hai| bhole-bhAle logoM ko bahakA kara sAdhu banAne meM lage | sabase mahattvapUrNa bAta AcAryazrI ne kahI hai ki - akTUbara 2009 jinabhASita 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana kI ekAgratA, mana kI zuddhi kA rakhanA munigaNa ke / hAnikAraka kahA hai? zAyada isIlie ki vaha kAmaka lie utanA hI Avazyaka hai, jitanA mokSa-prApti ke lie | yA svArthaparAyaNI strI apane rUpa, kaTAkSa, aura mIThI karmoM kA nivaarnn| jisa sAdhu kA mana ThikAne nahIM hai | vANI meM ulajhA kara manuSya ko tapa-tyAga aura zIla use latAr3a dete hue unhoMne kahA hai se DigAne meM zIghra hI saphalatA prApta kara letI hai| kintu prayAsaiH phalgabhirmaDha kimAtmA dnnddyte'dhikm| zakyate na hi ceccetaH kartuM raagaadivrjitm|| | AcAryazrI ne bahuta lambe kathana meM strI-saMsarga kI burAI arthAt- he mUDha prANI, jo apane citta ko rAgAdi aura strI-kAmukatA ko naraka kI nizAnI kahA hai| isa se rahita karane meM samartha nahIM hai, to vyartha hI anya vikAradazA se chuTakArA pAne ke lie strI ke tana ko klezoM se AtmA ko daNDa kyoM de rahA hai? kyoMki rAgAdika | mahAna viSa kA ghaTa kahA hai| usake eka-eka sthAna ke miTe binA anya prayAsa karanA niSphala hai| ko vinAzakArI cakravyUha kahA hai| agara koI muni apane kAma-lipsA ke rogI ko, to inhoMne Ar3e hAthoM | tapa aura tyAga se DigatA hai, to usakA kAraNa usake liyA hai| vikAra-bhAvoM meM lipta manuSya kA strI-saMsarga | durbala mana kI cAla to hai hI, kintu strI saMsarga bhI chUTanA asambhava hai| aura strI-saMsarga mahAn dukhoM kI jar3a | eka mahAviSa hai| anta meM paMca-parameSThI ko smaraNa karate hai| nA-mAlUma AcAryazrI ne strI ke saMsarga ko kyoM vizeSa | hae AcAryazrI ne jJA Nava (grantha) ko samApta kiyA hai| . vAtsalyaratnAkara (bhAga 2) se sAbhAra svayambhUstotra : hindIpadyAnuvAda prAcArya paM0 nihAlacaMda jaina, bInA zrI sambhavanAtha stavana he sambhava jina, bhava-bhoga-roga ke nidAna ke kuzala vaidya ho| sukha ke sAgara, bhavyoM ke zaraNabhUta ho| jaise asAdhya rogI ko dhana icchA se rahita vaidya-jana, roga haraNakara, zAnti sudhA detA hai||| 11 // 'maiM' aMhakAra mamakAroM kA adhisvAmI, mithyA jJAna jJeya se dUSita, janma jarA mRtyu se pIr3ita, tumane nazvara jaga kA karma kalaMka mittaayaa| he niraMjanI sambhava jinvr| mukti kA zAnti sudhA vara do|| 12 // he sambhava prabhu-yaha nizcaya bAta kahI tumaneindriyasukha bijalI sA caMcala, tRSNA kA phailAye aMcala, caumukhI agni sA bana pracaNDa, yaha tApa banA abhizApa dharA dharaNI kaa| jIvana sammohita klezoM kI karaNI kaa|| 13 // bandhahetu hai baddha AtmA mokSahetu hai mukta AtmA mokSamArga ke ho vyAkhyAtA bedakhala kiyA ekAnta dRSTi ko| tuma zAstA ho sarvAMga-nirUpaNa-kartA, anekAnta va syAvAda zailI ke|| 14 // puNya-prakarSa kIrti stavana meM, vivaza indra stuti gAyana meN| kyA sAgara kA sArA jala choTI sI aMjuli meM A pAtA? phira maiM ajJAnI-kaise samartha hU~? taba guNa stuti karane meN| bhakti kA anurAga bhAva hai, zAzvata sukha kA zubhAzISa do|| 15 // akTUbara 2009 jinabhASita 16
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ digvijaya - Alekha para TippaNI 'tIrthaMkara vANI' (mAsika) ahamadAbAda meM prakAzita lekha 'digvijaya' se kSubhita hokara patrikA ke sampAdaka zrI DaoN. zekharacandra jI ko likhe dhamakI bhare patra meM kahA gayA ki Apane jhUTha ko paMkha de pracArita karane kA jaghanyatama kRtya kiyA hai| yaha bhI likhA ki patra ko vakIla kA noTisa samajhA jAya aura yadi patra ko gaMbhIratA se nahIM liyA gayA to agalA kadama vakIla kA noTisa aura usakA agalA kadama nyAyAlaya / nyAyAlaya kA bhaya dikhAkara jinavANI kI carcA karane se rokanevAle svayaM jinavANI ke prANabhUta anekAMta se kitane dUra haiM? yaha vicAraNIya hai ki eka saddharmaprabhAvanA ke pAvana uddezya se AgamAdhAra se likhe gae lekha ko chApanA jaghanyatama kRtya hai athavA lekha kI guNAvaguNa ke AdhAra para samIkSA ke bajAya saMpAdaka ke prati dhamakI bhare kaThora zabdoM kA prayoga ? yaha isa kAlikAla kA hI prabhAva hai ki digambara jainadharma kI mUla tattvadezanA pracArita karane ko aparAdha batAte hue vakIla kA noTisa diyA jA rahA hai| kiMtu saMpAdaka ko kyoM dhamakI dI jA rahI hai, unhoMne to merA hastAkSarita lekha prakAzita kiyA hai, mujhako dIjie noTisa aura hA~ maiMne bhI to bhagavAn mahAvIra kI zAsana paramparA ke mahAn prabhAvaka AcArya kuMdakuMda, samaMtabhadra Adi ke upadezoM ko pracArita kiyA hai, ataH vaha noTisa una mahAn AcAryoM ko diyA gayA samajhA jAnA caahie| vaha mithyAtva kI digvijaya kI ora kiyA gayA hI eka prayAsa hai| ukta lekha ke pratyuttara meM eka sAkSAtkAra 'sAjiza 20 paMthI AcAryoM ke khilApha 13 paMthI vidvAnoM kI chapAkara ghara-ghara bhejA gayA hai| hamAre bhItara kI gaMdagI ke kAraNa hameM pArasparika vAtsalyapUrNa carcA meM bhI sAjiza kI gaMdha AtI hai| dharmacarcA ke kSetra meM sAjiza kI kalpanA kaisI? kyA kisI ko tattva nirNaya ke pAvana prayojana se apane vicAra prakaTa nahIM karanA cAhie aura kyA kisI ko usI pavitra bhAvanA se dUsare ke vicAroM ko zAMtipUrvaka sunane kI kSamatA nahIM rakhanI cAhie? kyA dhArmika kSetra meM apane jJAna ke daMbhabhAva se grasita ho apane se virodhI vicAroM ko zAMti evaM dhairyapUrvaka sunane mUlacanda luhAr3iyA evaM zAlIna carcA karane ke sthAna para vyaMgyapUrNa nindAtmaka zabdoM ke prayoga dvArA sAmanevAle para AropoM ke zastra calAnA ucita hai? pratyeka vAkya meM svayaM ke jJAna kA mithyA, ahaMkAra jhalakAnA hI nirI ajJAnatA hai| jainadarzana kI nayavyavasthA kA jJAna kaThina hai| amRtacandra ke zabdoM meM atyaMtanizitadhAraM durAsadaM jinavarasya nyckrm|' yahA~ vahA~ asambaddha, aprAsaMgika zabdoM kA prayoga kara nayajJAna hone kA mithyA daMbha pradarzita kara pAThakoM ko bhramita karane ke pahale hama svayaM apane ko hI dhokhA de rahe hote haiN| pU. syAdvAdamati mAtAjI dvArA kizanagar3ha meM sArvajanika maMca se ghoSaNA kI bAta ko sapheda hI nahIM, saphedatama jhUTha batAte hue thor3I bhI lajjA kA anubhava nahIM kiyA gyaa| saca-jhUTha kI parIkSA ke lie sIdhI sI bAta yaha thI ki mAtAjI se pUcha lete ki unhoMne vaisA kahA thA yA nahIM ? kiMtu isa dizA meM saphalatA nahIM milane se isa bAre meM aprAsaMgika, asambaddha idharaudhara kI bAteM kara bAra-bAra usa ghoSaNA ko nirAdhAra hI jhUTha kA phatavA denA apane sapheda jhUTha ko chipAne kA asaphala prayAsa mAtra hai| mAtAjI dvArA jhUTha kahalAne meM asaphala hone para atyaMta kuzalatA se prasaMga ko mor3a dene kA prayAsa karate hue anokhI bAta likhI ki 'yadi kabhI AcArya vimalasAgara jI mahArAja ne rAgIdveSI devIdevatAdi zabda kA prayoga kara unakI arcanA, upAsanA kA niSedha kiyA bhI hai, to vahA~ sarvatra vivAda nahIM karate hue anya mata ke bhairava - padmAvatI Adi zAsanarakSaka devatA aisA artha kadApi nahIM lenA caahie|' aise nirAdhAra tarkAbhAsoM kA sahArA lekara yena kena prakAreNa apanI mithyA bAta ko puSTa karane kI yaha naI ceSTA anveSita kI gaI hai| rAgIdveSI devI-devatAoM ko pUjane kA niSedha karane kI bAta sampUrNa jainAgama meM sthAna-sthAna para sabala zabdoM meM ullikhita hai aura kahIM bhI kisI bhI graMtha meM kabhI bhI una rAgIdveSI devI-devatAoM ke jaina aura ajaina do bheda nahIM kie gae haiN| dhanya haiM Apake mastiSka kI isa anokhI upaja ko jainasAhitya ke prathama zrAvakAcAra graMtha ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM pU. AcArya samaMtabhadra deva ne sacce deva zAstra-guru ke zraddhAna ko itanA akTUbara 2009 jinabhASita 17 -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ | mahattva diyA ki usI ko samyagdarzana nirUpita kiyA / unhoMne sacce deva kA lakSaNa batAte hue kahA ki vaha sarvajJa, nirdoSa, vItarAgI aura hitopadezI 'bhavitavyaM niyogena' anivArya rUpa se hotA hai aura kahA 'nAnyathA hyAptatA bhavet' anya prakAra se saccA devapanA ho hI nahIM sakatA hai| uparyukta donoM vAkyAMzoM ke dvArA AcArya deva zabdoM ke adhikatama balapUrvaka sacce deva kA lakSaNa prarUpita karate haiN| darzanapATha meM hama bhAvanA karate haiM 'vItarAgAtparo devo na bhUto na bhaviSyati' vItarAga deva ke atirikta jo rAgI -dveSI deva unakI ArAdhanA maiM kabhI bhI nahIM karU~ / gayA hai ve kudeva haiN| inakI pUjA kA uddezya kevala eka hI hai- aihika sukha yA aihika vipttinivaarnn| isake atirikta pAramArthika uddezya ve rAgI -dveSI sadoSa deva siddha hI nahIM kara skte| yaha kahanA sarvathA hAsyAspada hai ki una rAgI - dveSI devatAoM kI pUjA binA kisI uddezya se kI jAtI hai| mUrkha se mUrkha vyakti bhI binA prayojana kisI kArya meM pravRtta nahIM hotA hai| lekhaka mahodaya ne aura eka mithyA tarka upasthiti kiyA hai ki ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI kArikA 64 meM ullekha kiyA hai ki devatAoM ne cANDAla kI atizayayukta, uttama prakAra se pUjA kii| lekhaka AgamajJa vidvAn vyakti haiN| Azcarya hai ki ve ukta prasaMga meM pUjA zabda kA prayoga kisa artha meM kiyA gayA hai, yaha nahIM samajha rahe haiM / yahA~ pUjA, prazaMsA evaM Adara ke artha meM prayukta hai / ahiMsA aNuvrata kA dRr3hatA se pAlana karane evaM saMkaTa Ane para bhI vrata se calita nahIM hone se devatAoM ne bhI cAMDAla kI prazaMsA kI evaM Adara pUrvaka abhivAdana kiyaa| yaha vratapAlana karane rUpa dharma ko dhAraNa karane kI mahimA hai| lekhaka mahodaya se hamArA nivedana hai ki ukta kArikA kI TIkAoM ke sahAre usakA sahI artha jAnakara apanI ajJAnatA ko dUra kreN| saMyama se pUjyatA AtI hai, isa dRSTi se bhI dezavratadhArI manuSya devatAoM ke dvArA pUjya hotA hai, kiMtu usa manuSya ke dvArA ve devatA aura ve bhI bhavanatrika ke devatA kabhI pUjya nahIM ho skte| yaha bhI ullekhanIya hai ki yahA~ pUjA zabda prazaMsA evaM Adara vyakta karane ke artha meM hai na ki aSTa dravya se pUjA karane ke artha meN| kyA usa cAMDAla ko 'akSayapadaprAptaye akSatAn nirvapAmIti' boleMge? aSTa dravya se pUjA kevala pAramArthika nava devoM kI hI kI jAtI hai aura unhIM se aSTa dravyoM ke samarpaNa karane kA tattad saMbaMdhI phala cAhA jA sakatA hai| | sacce deva kI yaha vidhiparaka paribhASA ki jo vItarAgI aThAraha doSoM se rahita, sarvajJa, hitopadezI hotA hai, vahI saccA deva hotA hai, sabhI zrAvakAcAroM meM evaM anya graMthoM meM mAnya kI gaI hai| niSedhaparaka paribhASA svayameva yaha ho jAtI hai ki jo rAgIdveSI haiM, ve sacce deva nahIM ho sakate, arthAt ve kudeva hote haiN| sacce deva ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA gayA hai, ataH isase yaha svayameva phalita hotA hai ki rAgI -dveSI devoM kI devarUpa zraddhA mithyAdarzana hai| samyagdarzana kI mUla paribhASA meM to sacce deva kA lakSaNa batAte hue usakI zraddhA ko samyagdarzana kahA hI hai| isake atirikta anyatra bhI samyagdarzana ke doSoM meM bhI mUr3hatAoM, doSoM va anAyatanoM meM tIna sthAnoM para kudeva kI pUjA kA niSedha kiyA gayA hai| devamUr3hatA ke varNana meM AcArya samaMtabhadradeva ne spaSTa likhA hai ki 'varopalipsayA'zAvAn rAgadveSamalImasA / devatAyudapAsIta devatAmUr3ha ucyate // ' isa spaSTa ullekha ke bAda yadyapi viSaya meM zaMkA ke lie koI sthAna nahIM rahatA hai, tathApi tarkAbhAsoM ke sahAre paiMtare badalane meM pravINa lekhaka ne eka aura ati vicitra sarvathA mithyA biMdu uThAyA hai ki isa kArikA meM rAgadveSa se malina devataoM kI upAsanA ko nahIM, apitu unase aihika sukhoM kI abhilASA se upAsanA karane ko devamUr3hatA kahA hai / ve yaha kahanA cAhate haiM ki aihika sukhoM kI abhilASA ke binA to rAga-dveSI devatAoM kI pUjA kI jA sakatI hai| saMbhavataH lekhaka mahodaya ke pAsa jaba devamUr3hatA doSa ke nirAkaraNa ke lie koI upAya nahIM rahA, to saba pAThakoM ko mUrkha samajhate hue lekhaka nirAdhAra tarkAbhAsa prastuta kara kisI taraha mu~ha chipAnA cAhate haiN| mUlataH | deva ne apane sAhitya meM aneka sthaloM para vItarAgI deva rAgI -dveSI devatAoM kI pUjA kA niSedha isalie kiyaa| ko hI saccA deva batAyA hai| mokkhapAhuDa meM sacce deva digambara jainadharma ke mahAn prabhAvaka AcArya kuMdakuMda akTUbara 2009 jinabhASita 18 isI prakAra samyaktva ke ATha doSoM meM mithyAdarzana evaM mithyAdRSTi kI stuti vaMdanA karanA mUDhadRSTi nAmaka doSa hai / rAgI-dveSI devoM kI vaMdanA-ArAdhanA mithyAdarzana hai| Age anAyatana doSoM meM mithyAdeva, zAsanadeva Adi, mithyAguru evaM unake upAsakoM kI upAsanA karanA yA prazaMsA karanA kahA gayA hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstra-guru ke zraddhAna ko samyagdarzana evaM kudeva-ku guru- | devatA rAgI-dveSI to hote hI haiN| dravyasaMgraha ke TIkAkAra kudharma kI vaMdanA karanevAle ko mithyAdRSTi likhA hai- | ne rAga-dveSayukta Arttaraudra pariNAmoM ke dhAraka kSetrapAla hiMsArahie dhamme aTThArahadoSavivajjie deve| / caMDikA Adi mithyA devoM kI ArAdhanA karanA devamUr3hatA NiggaMthe pAvaNaye saddahaNaM hoI sammattaM // 90 // / batAyA hai| yahA~ 'mithyAdeva' deva ke eka bheda ke rUpa kucchiyadevadharma kucchiyaliMgaM ca baMdae jo du| meM grahaNa kiyA hai| saccedeva aura mithyAdeva ye do bheda lajjAbhayagAravado micchAdiTThI have so du|| 92 // deva ke haiN| sarvajJa evaM vItarAgI sacce deva haiM aura rAgI yahA~ kahA gayA hai ki jaina devI-devatA samyagdRSTi | dveSI mithyA deva haiN| samyagdRSTi deva bhI rAgIdveSI hote hote haiM, ataH ve pUjya mAne gae haiM aura ajaina devI- haiN| ataH rAgI-dveSI, Artaraudra dhyAnavAle una jainazAsana devatA mithyAdRSTi hone se pUjya nahIM hote| isa bAre meM devataoM kI bhI pUjA ArAdhanA karane kA sarvathA niSedha pahalI bAta to yaha hai ki Agama meM rAgI-dveSI devoM kiyA hai, kyoMki ve mithyA deva haiN| ko mithyAdeva mAnA hai, isalie ve pUjA ArAdhanA ke jaina siddhAMta evaM tattvabodha ke abhAva meM apane pAtra nahIM haiM, cAhe ve samyagdRSTi hoM cAhe mithyaadRsstti| mithyAjJAna ke aMhakAra se grasita vyakti hI dUsaroM ke yadi ve zAsanadevI-devatA samyadRSTi hoM, to ve | jJAna para prazna cinha lagAne kA dussAhasa karatA hai| ajJAnI samyadRSTi athavA vratI zrAvakoM se pUjA-upAsanA karAnA ko jJAnI kI bAta nahIM suhAtI aura durAcArI ko sadAcArI kabhI nahIM caaheNge| eka samyagdRSTi dUsare samyagdRSTi ke | vyakti burA lagatA hai| prati sahaja hI samyagdarzana ke astitva ke kAraNa AdaraNIya paM0 kailAzacandra jI ke dvArA yaha likhA vAtsalyabhAva rakhatA hai aura usakI yathAzakti sahAyatA | gayA hai ki yakSa-saMskRti tamila deza meM dUsarI zatAbdI karatA hai| sAtha hI vaha jainadharma kI prabhAvanA karane kI | meM saMbhava hai, isameM Azcarya kyA hai? yakSI saMskRti ke bhAvanA rakhatA hai| aisA vaha apanA karttavya mAnakara | dasarI zatAbdI meM hone se kyA yakSI-pUjA vidheya ho gaI? utsAhapUrvaka karatA hai| isake lie vaha dUsaroM se pUjA | yaha tathya hai ki mithyAdarzana bhI utanA hI prAcIna hai prArthanA kI apekSA nahIM karatA hai| zrAvakoM meM bhI koI | jitanA samyagdarzana hai| zvetAmbarasampradAya yakSI saMskRti samartha-sampanna hote haiM, ve samyagdarzana ke kAraNa sahaja | se bhI adhika prAcIna haiN| yadi jaina mithyAdRSTiyoM kI meM vAtsalya-bhAvanA se prerita ho karttavyabhAvanA se rucipUrvaka saMkhyA samyagdRSTiyoM se saMkhyAtaguNI hai, to kyA kevala anya zrAvaka baMdhuoM kI sahAyatA sevA karate haiM aura isalie mithyAdarzana va mithyAmAnyatAoM ko samIcIna mAna dharmaprabhAvanA karate haiN| isake lie una sevAbhAvI samartha | liyA jAnA cAhie? zrAvakoM kI prazaMsA-anumodanA to avazya kI jAtI hai, yadyapi kinhIM AcArya yA vidvAna-vizeSa kI mAnyatA kiMtu unakI pUjA-ArAdhanA kabhI nahIM kI jaatii| isI ko samIcInatA kI kasauTI nahIM mAnA jA sakatA, tathApi prakAra una devI-devatAoM kI upAsanA kA kiyA jAnA | ApakA yaha zAbdika kliSTa vyAyAma vyartha hai| pU. AryikA na ucita hI hai, na trksmmt| yadi devoM kI upAsanA | syAdavAdamati jI kA kizanagar3ha meM kahA gayA eka vAkya hI kI jAnI hai, to ina bhavanatrika ke sthAna para utkRSTa | mAtra Apake sAre zAbdika mahala ko dharAzAyI karane ke saudharma indra, laukAMtika deva, sarvArthasiddhi ke deva jo lie paryApta hai| samyadRSTi hone ke sAtha-sAtha AgamajJAtA aura eka itane sAre zabdajAla se kyA Apa yaha siddha kara bhavAvatArI hote haiM, phira unakI pUjA ArAdhanA kA vidhAna | pAye haiM ki jayodaya mahAkAvya paM0 bhUrAmala jI ne nahIM kyoM nahIM kiyA gayA hai| likhA thA, balki pU. A. jJAnasAgara jI ne likhA thaa| yadi ve zAsana devI-devatA kadAcit mithyAdRSTi | paM0 bhurAmala jI meM evaM AcArya jJAnasAgara jI meM vAstava hoM, to unakI pUjA ArAdhanA karane kA bilkula bhI | meM hI gaNAtmaka aMtara thaa| zrAvaka avasthA meM unake prazna upasthita nahIM hotaa| isa prakAra una devI-devatAoM | samyagdarzana-jJAna-caritra jaghanya avasthA meM the, jo muni ke samyadRSTi hone athavA mithyAdRSTi hone, donoM hI | / AcArya hone para madhyama yA utkRSTa avasthA ko prApta avasthAoM meM unakI pUjA ArAdhanA karane kA koI aucitya | ho gae the| itanI choTI sI bAta nahIM samajhakara bhI apane siddha nahIM hotA hai| donoM hI avasthAoM meM ve devI- | jJAna kA daMbha karanA Azcaryajanaka hai| akTUbara 2009 jinabhASita 19
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ha~sI AtI hai isa tarka ko sunakara ki jainazAsana | aura bhI aneka Agamaviruddha mAnyAoM ko prazraya milaa| devI-devatA alaga hote haiM aura ajaina alg| jaina | sAtha hI digambara muniyoM kI caryA bhI dUSita hotI gii| padmAvatI alaga hotI haiM aura ajaina alg| vastutaH isI khedajanaka sthiti ko dekhakara hI AcAryoM ne kheda devI-devatA to ve hI haiM, jaba jainiyoM ne apanAyA to prakaTa karate hue likhA hai 'paMDitai bhrssttcaaritrairbtthraishctpodhnaiH| unheM jaina banA diyA aura ajainoM ne unheM ajaina banA | zAsanaM jinacandrasya nirmalaM mliniikRtN|' diyaa| jainaAgama meM sarvatra kudeva kI paribhASA eka hI | paM0pU0 AcArya zAMtisAgara jI ne eka vidvAna dvArA kahI hai- jo rAga-dveSa sahita deva haiM ve kudeva haiN| 'rAga- | padmAvatI ko siddha karane kI bAta para sarala zabdoM meM dveSa-malImasA devatA yadupAsIta devatAmUDha ucyte'| sabhI usakA niSedha kiyaa| unhoMne yaha tarka diyA ki padyamAvatI zrAvakAcAra graMthoM meM vItarAgI deva kA sudeva aura rAgI- ko siddha karane ke lie use namaskAra karanA par3atA dveSI deva ko kudeva likhA hai| yaha sUrya kI taraha spaSTa | hai, phira muni yA zrAvaka avatI devI ko namaskAra kaise | kara sakate haiM? zrAvaka bhI dezavratI hone se avratI padmAvatI 'rAgasahita jaga meM rulyo mile sarAgI dev| vItarAga ko namaskAra kaise kara sakatA hai? balki padmAvatI devI bheTyoM avai meTe rAga kudev|' athavA zAsana devatAoM ko hI zrAvaka ko namaskAra yA lekhaka ne apane lekha meM aneka sthAnoM para 'mA~ | vinaya karanA caahie| padmA' zabda kA prayoga kiyA hai| yaha bhavanatrika kI devI | pakSAgraha ke kAraNa hama apane AgamajJAna kA manuSyoM kI mA~ kaise bana gaI? vaise hama loga AryikA | durupayoga.mithyAtva ke samarthana meM karake darzana mohanIya mAtAjI ko 'mAtAjI' zabda se sambodhita karate haiM, kyoMki | karma ke baMdha ko AmaMtrita kara rahe hote haiN| Agama meM ve utkRSTa dezavratoM kA pAlana karatI haiN| padamAvatI devI | pUjA ArAdhanA ke pAtra nava devatA batAe haiN| zAsanako, jo tattvataH hamase ucca pada para pratiSThita nahIM haiM, devatA Adi nava devatAoM meM nahIM hone se pUjA ke pAtra hama kaise unako 'mA~' zabda se sambodhita kareMge? | nahIM haiN| samyagdRSTi zAsana-devatA jinendrabhakta hone ke ... mUla bAta se dhyAna haTAne ke lie idhara-udhara | kAraNa jinendra ke bhaktoM kI to vAtsalyabhAvavaza sahAyatA ke viSaya upasthita kara ulajhAne kA prayAsa eka dunIti | karate haiM, kiMtu svayaM kI pUjA karanevAloM ko to mithyAdRSTi hai| mUla bAta yaha hai ki sarvajJa evaM vItarAgI hI sacce | samajhakara unakI upekSA hI kreNge| dillI ke lAla maMdira deva haiM, dUsare koI nhiiN| rAgI-dveSI mithyA deva haiM, jo | meM mithAtva kA aisA prabhAva dekhane meM AtA hai ki bahuta paramArthabhUta nahIM hai| rAgI-dveSI deva nahIM, kudeva hote haiN| se darzanArthI jinendra bhagavAna kI vedI para bahuta thor3A 'te haiM kudeva tinakI jo seva zaThakarata na tina bhava | samaya kharca karate haiM aura bahuta adhika samaya padmAvatI bhramaNa chev|' isa digambara jainadharma ke prANabhUta siddhAMta | devI kI vedI para stuti karane meM bitAte haiN| padmAvatI kA apalApa karane ke lie kie jA rahe prayAsa kadAcit | devI kI eka stuti meM bhakta loga gAte haiM 'mAtA tR kiMcit saphala ho sakate haiM, kiMtu siddhAMta to amara dayA karake karmoM se chur3A denA, itanI sI vinaya tumase rahatA hai| digambara jainoM meM se hI nikalakara kucha sAdhu | bhava pAra lagA denaa|' vicAra kiyA jAnA cAhie ki aura vidvAnoM ne zvetAmbara dharma kI sthApanA kI aura vaha kisa prakAra padmAvatIdevI, jo hama sabase kadAcit adhika tarka aura sAhityika pramANoM se samRddha hokara phala phUla | hI karmoM se jakar3I huI haiM, phira bhI hameM kaise bhavarahA hai| nae matoM kI sthApanA sAdhuoM aura vidvAnoM ke | pAra lagA deMgI, kaise karmoM se chur3A deMgI? dvArA hI hotI hai| yaha saMbhava hai ki zAsana devI-devatAoM | sabhI prakAzita zrAvakAcAra ke graMthoM meM vItarAgI kI pajA-ArAdhanA aura navagrahapUjA aura navarAtrA jaise | deva evaM vItarAgI garu kI hI ArAdhanA karane kI eka paryoM ke pracalana ko zvetAmbaroM se bhI Age bar3hakara isa | hI bAta kahI gaI hai| yaha siddhAMta digambarajainadharma kA pAvana digambara jainadharma ko vaiSNavapaMtha kA rUpa pradAna | prANa hai| kara deveN| zvetAmbaroM ke pazcAt vItarAga digambara jainadharma madanagaMja-kizanagaDha meM bhaTTAraka-paMtha, tAraNapaMtha Adi paMthoM kI utpatti huI / ajamera (rAja.) -akTUbara 2009 jinabhASita 20
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| sAmayika / sAmAyika : svarUpa aura vidhi ___ DaoN. paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya 'sAmayika' zabda 'samaya' zabda se niSpanna hotA / hokara para-padArthoM meM iSTa-aniSTa buddhi kara svayaM du:khI hai aura 'sAmAyika' 'samAya' se siddha hotA hai| 'samaya' | ho rahA huuN| para padArtha, na iSTa hotA hai aura na anisstt| kA artha AtmA hotA hai, usameM honevAle ko sAmayika | yaha prANI apanI AvazyakatA ke anusAra eka hI padArtha kahate haiM aura 'samAya' zabda kA artha samatA / madhyasthatA | ko kabhI iSTa mAnatA hai aura AvazyakatA pUrNa ho jAne kI-prApti hotI hai, isameM honevAle ko sAmAyika kahate | para kabhI aniSTa mAnane lagatA hai| garma vastra zItakAla meM iSTa hote haiM aura usake nikala jAne para aniSTa sAmAyika ke lie 'sAmayika' aura 'sAmAyika' | lagane lagate haiN| ye do zabda pracalita haiN| samantabhadrAcArya ne apane ratnakaraNDa | . sAmAyika meM baiThA huA gRhasthamAnava, jitanA parigraha zrAvakAcAra meM 'sAmayika' zabda kA prayoga kiyA hai aura usake zarIra para hotA hai, utane ko hI apanA mAnatA anya granthakAroM ne 'sAmAyika' zabda kaa| donoM zabdoM kI hai, sAmAyika ke kAla meM anya parigraha ko vaha apanA niruktiyA~ bhinna prakAra haiN| 'sAmayika' zabda 'samaya' zabda | nahIM maantaa| yahI kAraNa hai ki samantabhadra svAmI ne se niSpanna hotA hai aura 'sAmAyika' zabda 'samAya' zabda | use 'celopasRSTa' (jise kisI ne unakI icchA ke viruddha se siddha hotA hai| 'samaya' kA artha AtmA hotA hai, | vastra ur3A diyA hai) muni kI upamA dI hai| yaha utane usameM honevAle ko 'sAmayika' kahate haiM aura samAya zabda | samaya taka paMca pApoM kA tyAgI hone se upacAra se mahAvratI kA artha samatA / madhyasthatA kI prApti hotA hai| usameM | ke samAna mAnA jAtA hai| honevAle ko 'sAmAyika' kahate haiN| 'samaya' aura 'samAya' ___sAmAyika karane se pahale nirdvandva sthAna kA cayana donoM zabdoM se taddhita kA Thak (ik)pratyaya hokara tathA | kara lenA caahiye| pazcAt upadrava Ane para use upasarga Adi-anta kI vRddhi hone para sAmayika aura sAmAyika | samajha kara sahana kara lenA caahie| sAmAyika kA prArambha zabda siddha hote haiN| pUrva yA uttara dizA kI ora mukha kara karanA caahie| ___ yaha sAmAyika muniyoM ke Avazyaka kAryoM meM | yadi pratimAjI ke sammukha baiThane kA avasara prApta hotA 'samatA' zabda se ullikhita hai| pratyeka muni ko iSTa- | hai, to pUrva yA uttara dizA kA vikalpa nahIM rhtaa| sarvaprathama aniSTa kA prasaMga Ane para samatAbhAva rakhanA Avazyaka | khar3e hokara nau bAra NamokAra maMtra par3hakara tIna Avarta hai| gRhastha zrAvaka ke liye zikSA-vrata ke rUpa meM | karane ke pazcAta bhUmi kA sparza karate haye ghaTane Teka 'sAmAyika' karanA Avazyaka batAyA gayA hai| dina meM | kara namaskAra karanA caahie| pazcAt dAhinI ora ghUmate do bAra, yA sAmAyika pratimAdhArI kI apekSA tIna bAra, | hue cAroM dizAoM meM NamokAra mantra par3hakara tIna-tIna 2 ghar3I, 3 ghar3I athavA 6 ghar3I taka sAmAyika karane | Avarta aura eka zironati karanA caahiye| isa prakAra kA vidhAna hai| eka ghar3I 24 miniTa kI hotI hai| gRhastha- | cAroM dizAoM ke bAraha Avarta aura eka antima kAyotsarga zrAvaka nirantara samatAbhAva meM sthira nahIM raha sakatA, isalie kI zironatiyA~ ho jAtI haiN| kRtikarma kara cukane ke use prAtaH, madhyAhna aura sAyaMkAla meM nizcita samaya taka | bAda zarIra kI zakti ke anusAra padmAsana, ardha-padmAsana, avazya hI sAmAyika karanA caahiye| isa 'sAmAyika' | paryaMkAsana, athavA kAyotsarga kI mudrA meM sAmAyika karanA se use muniyoM ke samatAbhAva nAmaka 'Avazyaka' kA | caahiye| abhyAsa hotA hai| . ___ sAmAyika ke 6 aMga haiM - 1. pratikramaNa, 2. sAmAyika ke samaya apanA upayoga anya viSayoM | pratyAkhAna, 3. sAmAyika, 4. stuti, 5. vandanA aura 6. se haTAkara 'samaya' arthAt AtmA meM lagAnA caahiye| | kaayotsrg| inakA saMkSipta svarUpa isa prakAra haimerA jJAtA-draSTA jAnane aura dekhane kA svabhAva hai, rAga- | pratikramaNa- apanI dinacaryA meM jo pAparUpa pravRtti huI dveSa karanA nhiiN| maiM apane jJAtA-draSTA svabhAva se cyuta | hai, usake prati pazcAttApa prakaTa karate hue kSamAyAcanA krnaa| akTUbara 2009 jinabhASita 21
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyAkhyAna- pichalI truTiyoM para pazcAttApa karate / sAmAthika ke kAla meM zIta, uSNa, varSA tathA DA~sa, hue Age ke lie una truTiyoM se dUra rahane kA nishcy| macchara Adi kI bAdhA hotI hai, to use samatAbhAva se sAmAyika- zatra. mitra sabhI jIvoM para samatAbhAva | sahana karanA caahiye| pariNAmoM kI sthiratA ke lie rkhnaa| iSTa-aniSTa kA prasaMga Ane para yaha vicAra karanA | sAmAyika pATha, tathA bAraha bhAvanA Adi kA pATha bhI saMsAra meM sukha-dukha Adi jo bhI prApta hotA hai, vaha | karanA caahiye| svayaM ke dvArA arjita karmoM kA phala hai| anya loga sAmAyika pUrNa hone para jisa dizA meM mukha hai to mAtra bAhya nimitta haiM, mala nimitta merA karmodaya hI usI dizA meM nau bAra NamokAra mantra par3hakara tathA bhUmi hai, ata: saba paristhitiyoM meM samatAbhAva rakhanA Avazyaka sparza-pUrvaka namaskAra karanA caahiye| zArIrika asvasthatA hai| yahI sAmAyika karma kahalAtA hai| yA vRddhAvasthAjanya azakti ke hone para prArambhika aura . stuti- vRSabhAdi tIrthaMkaroM kI alaga-alaga athavA | antima kAryotsarga kI kriyAyeM apavAdarUpa se baiThe-baiThe samudAyarUpa se stuti karanA stuti karma kahalAtA hai| ye bhI kI jA sakatI haiN| sAmAyika ke samaya mana, vacana, vRSabhAdi tIrthaMkara hI dharma-mArga ke pravartaka haiM, unake prati | kAya kI caMcalatA ko rokanA cAhiye tathA bar3e utsAha bhakti kA bhAva prakaTa karanA Avazyaka hai| se saba vidhi kA pAlana karate hue a vandanA- caubIsa tIrthaMkaroM meM se kisI eka | caahiye| tIrthaMkara kI stuti karanA vandanA karma hai| bAraha Avarta, cAra zironati aura do niSadyAoM kAyotsarga- nizcita samaya taka zarIra se mamatva | ke viSaya meM aisA bhI ullekha milatA hai: 'jisa prakAra chor3akara zarIra kI azucitA aura anityatA kA vicAra - muniyoM ke sAmAyika aura stava nAmaka kRtikarma sAthakarate hue NamokAra mantra athavA kisI anya mantra kA | sAtha hote haiM, usI prakAra zrAvaka ke bhI donoM karma sAthajApa karanA kAyotsarga kahalAtA hai| sAtha hote haiN| sAmAyika kRti karma meM sAmAyika daNDaka jApa karane ke bAda AjJavicaya, apAyavicaya, | aura stavakRti karma meM thossAmi daNDaka par3hA jAtA hai| vipAkavicaya tathA saMsthAnavicaya, ina cAra prakAra ke bAraha AvartoM aura cAra praNAmoM kI saMkhyA kA vivaraNa dharmyadhyAnoM kA vicAra karanA caahiye| gRhastha ke prArambha dete hue anyatra yaha bhI likhA hai ki sAmAyika daNDaka ke tIna dhyAna hote haiM, saMsthAnavicaya nahIM hotA, paranta ke prArambha aura anta meM tIna-tIna Avarta karanA huA munirAjoM ke cAroM dharmyadhyAna hote haiN| sUkSma, kAlAntarita | eka praNAma karatA hai| isa prakAra sAmAyika daNDaka ke tathA dUravartI padArthoM kA cintana AjJAvicaya dharmyadhyAna | 6 Avarta aura 2 praNAma hote haiN| yahI vidhi stavadaNDaka ke mAdhyama se hotA hai| cartugati ke duHkhoM, tathA unase | ke prArambha aura anta meM karatA hai, isalie isameM bhI ke upAyoM kA cintana, apAyavicaya dharmyadhyAna meM | 6 Avarta aura 2 praNAma hote haiN| donoM ko milAkara hotA hai| kisa karma ke udaya meM jIva kA kaisA bhAva | 12 Avarta aura 4 praNAma hote haiN| sAmAyika kRtikarma hotA hai, kisa karma kA bandha, udaya tathA sattva kisa ke prArambha meM baiThakara namaskAra kiyA jAtA hai, isalie guNasthAna taka rahatA hai, aisA cintana karanA vipAkavicaya | donoM kRtikarmoM kI do niSadyAe~ (kaTibhAga ko sama rakha dharmyadhyAna hai| aura loka, sumeruparvata, nandIzvaradvIpa tathA | kara padmAsana Adi AsanoM se baiThanA) hotI haiN| akRtrima caityAlayoM Adi ke saMsthAna, AkRti Adi kA sAhityAcArya DaoN0 pannAlAla jaina vicAra karanA saMsthAnavicaya dharmyadhyAna hai| abhinandana grantha (5/22-5/23) se sAbhAra sAhiba tuma jani bIsaro, lAkha loga mili jaaNhi| hamase tumako bahuta haiM, tuma sama hamako naaNhi|| tumheM bisArai kyA banai, kisake saranai jaay| siva viraMci muni nAradA, hirade nAMhi smaay|| - kabIra --akTabara 2009 jinabhASita 22
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jijJAsA-samAdhAna. paM0 ratanalAla bainAr3A praznakartA- sau0 kamalazrI, ajmer| / ko prApta hote haiM arthAt tIrthaMkara hokara garbha janmAdi jijJAsA- kyA vigrahagati meM pudgalazarIra na hone | kalyANakoM se yukta parama sukha ko prApta hote haiM aura dravya se padagala vipAkI karmoM kA udaya bhI nahIM hotA? | mani manaSya. tiryaMca tathA kadeva yoni meM daHkhoM ko prApta . samAdhAna- isake samAdhAna meM sarvArthasiddhi pRSTha | hote haiN| 307 para die gae vizeSArtha meM isaprakAra kahA gayA hai- 4. zrI sAgAradharmAmata ke AThaveM adhyAya kI gAthA 'jaba taka jIva ko audArika Adi nokarmavargaNA | 53 meM isaprakAra kahA haikA nimitta nahIM milatA hai, taba taka pudgala vipAkI karma kvApi cetpudgale sakto niyethAstad dhruvaM creH| apanA kArya karane meM samartha nahIM hote haiN| inakA vipAka taM kRmIbhUya susvaaducirbhttaasktbhikssuvt|| 53 // pudgaloM kA nimitta pAkara hotA hai, isalie inheM pudgala artha- he kSapakarAja! yadi tU kisI bhI bhojanopayogI vipAkI kahate haiN| jaise koI eka jIva do mor3A lekara | padArtha meM Asakti rakhakara maregA, to nizcaya se svAdiSTa yadi janma letA hai, to usake prathama aura dvitIya mor3e ke | kharabUje meM Asakti rakhakara maranevAle saMnyAsonmukha bhikSuka samaya zarIra Adi pudgala vipAkI prakRtiyoM kA udaya nahIM | ke samAna, usI padArtha meM kITa hokara utpanna hogaa| hotA hai| tIsare samaya meM, jaba vaha navIna zarIra ko grahaNa bhAvArtha- hemasena nAmaka munirAja kA Ayu kA karatA hai, tabhI usake ina prakRtiyoM kA udaya hotA hai| antima samaya cala rahA thaa| usa dina usa caityAlaya meM jijJAsA- yadi koI dravya se nirgrantha ho tathA bhAvoM bhagavAna kI pratimA ke sAmane eka pakA huA kharabUje kA meM kucha girAvaTa A jAye, to kyA vaha nIca gatiyoM meM jA | phala car3hAyA huA rakhA thaa| kharabUjA itanA pakA huA thA sakatA hai? ki usakI sugandha munirAja ke pAsa taka pahu~cI aura unakA ___ samAdhAna- zAstroM meM aise bahuta se pramANa milate | mana usa phala kI ora lalacA gyaa| isa phalaprApti kI haiM, jinake anusAra bhAvaliMga rahita sAdhuoM kI nIca gati | Arta cintA meM hI vicAre mara gae aura marakara tatkSaNa usa bhI kadAcita saMbhava hai| kucha pramANa isa prakAra hai- | phala ke andara kIDe kI paryAya meM utpanna ho ge| 1. zrI bhAvapAhuDa gAthA 74 meM isaprakAra kahA hai- praznakartA- paM. jinendra zAstrI, llitpur| bhAvo vi divvasivasukkhabhAyaNo bhaavvjjiosvnno| jijJAsA- kyA antarAtmA kI taraha bahirAtmA ke kammamalamaliNacitto tiriyAlayabhAyaNo paavo||74|| | bheda hote haiM yA nahIM? artha- bhAva tathA dravya donoM liGgoM kA dhAraka muni , samAdhAna- kArtikeyAnuprekSA meM bahirAtmA kA svarUpa svarga aura aura mokSa sambandhI sukhoM kA bhAjana hotA hai isaprakAra likhA haitathA bhAvaliGga se rahita pApI muni karmarUpI mala se malina micchatta pariNadappA tivva-kasAeNara citta hotA huA tiryaMca gati kA pAtra hotA hai / jIvaM dehaM ekkaM maNNaMto hodi bahirappA // 193 // 2. zrI sUtrapAhur3a graMtha meM isaprakAra kahA hai- | artha- jo jIva mithyAtva karma ke udayarUpa pariNata - jahajAyarUvasariso tilatusamittaM Na gihadi htthesu| ho, tIvra kaSAya se acchI taraha aviSTa ho aura jIva tathA jar3a leDa appabadyaM tatto puNa jAi nniggodN||18|| deha ko eka mAnatA ho, vaha bahirAtmA hai| artha- nagna-mudrA ke dhAraka muni tilatuSa mAtra bhI | isakI TIkA meM A0 zubhacandra mahArAja ne isaprakAra parigraha apane hAthoM meM grahaNa nahIM krte| yadi thor3A bahuta | kahA hai- 'utkRSTA bahirAtmano guNasthAnAdime sthitAH, grahaNa karate haiM, to nigoda jAte haiN| dvitIye madhyamAH, mizre guNasthAne jaghanyakA iti|' artha3. zrI bhAvapAhur3a graMtha meM isaprakAra kahA hai- prathama guNasthAnavartI bahirAtmA jIva utkRSTa bahirAtmA hai, pAvaMti bhAvasavaNA kallANaparaMparAi sokkhaaii| | dasare sAsAdana gaNasthAnavartI jIva madhyama bahirAtmA aura dukkhAI davvasavaNA nnrtirikudevjonniie||98|| | tIsare mizraguNasthAnavartI jIva jaghanya bahirAtmA hai| isa artha- bhAva muni kalyANoM kI paramparA se yukta sukhoM | prakAra bahirAtmA ke 3 bheda kahe gaye haiN| ho| -akTUbara 2009 jinabhASita 23
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jijJAsA- vidhavA strI kA rahana-sahana Adi kisa prakAra honA cAhie, kyA isakA zAstroM meM koI varNana milatA hai? yadi milatA ho to batAe~? samAdhAna- zrI zubhacandrAcArya viracita pANDava purANam (bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad prakAzana) ke parva 13, pRSTha- 283 para isaprakAra kahA hai 1 'vidhavA strI sabhA meM kadApi nahIM zobhatI hai| vidhavA strI kA A~khoM meM aMjana lagAnA arthAt kAjala lagAnA, suramA se A~khe A~janA Adi zRMgArika kArya hone se tyAjya haiM, lajjAjanaka haiM tAmbUla bhANa karanA bhI use varjya hI hai, alaMkAra ke samAna anya raMgayukta vastradhAraNa karanA bhI zobhAjanaka nahIM haiM, arthAt vidhavA strI kA aMlakAra dhAraNa karanA aura suMdara taraha-taraha ke citra vicitra vastra dhAraNa karanA bhI lajjAjanaka hai| use sapheda vastra dhAraNa kara, bhUSaNa rahita avasthA meM rahanA hI zubha mAnA gayA hai| pati marane para athavA gRha tyAgakara nikala jAne se striyA~ saMyama dhAraNa kreN| tapazcaraNa se vaha apanA deha kSINa kreN| zrAvaka ke SaTkarmoM meM apanA samaya lagAveM sparza Adi viSayoM ke prati gamana karanevAlI iMdriyA~ zIghra kSINa kreN| bhojana, vastra dhAraNa karanA, zrRMgArika bAteM karane kA cAturya jIvoM dhana aura zarIra ke Upara sneha ye bAteM binA pati ke striyoM ke lie zobhApada nahIM haiM / samAdhAna- sarvAvadhijJAna paramANu ko jAnatA hai yA nahIM, isa saMbaMdha meM AcAryoM ke do mata prApta hote haiN| tattvArthasUtra ke TIkAkAroM ke anusAra, sarvAvadhi avadhijJAna paramANu ko nahIM jAnatA hai, jabaki dhavalA aura gommaTasAra, jIvakANDa ke anusAra sarvAvadhi avadhijJAna paramANu ko jAnatA hai| isa saMbaMdha meM nimna Agama pramANa jAnane yogya haiM zrI dhavalA pu. 9/48 meM sarvAvadhi kA viSaya paramANu kahA gayA hai / gommaTasAra jIvakANDa meM to eka gAthA hI isa saMbaMdha meM isaprakAra kahI gaI haisavvAvahissa ekko paramANu hodi Nivviyappo so / gaMgAmahANaisa pavAhovva dhuvo have hAro // 415 // artha- sarvAvadhi kA viSaya eka paramANu mAtra hai, vaha nirvikalpa rUpa hai| bhAgahAra gaMgA mahAnadI ke pravAha ke samAna dhruva hai| bhAvArtha- yahA~ sarvAvadhi kA viSaya paramANu kahA gayA hai| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki tattvArthasUtra ke 'tadanantabhAge mana:paryayasya' 1/28 ke anusAra jo rUpI dravya sarvAvadhijJAna kA viSaya hai, usake ananta bhAga karane para usake eka bhAga meM mana:paryayajJAna pravRtta hotA hai, aisA kahA jijJAsA- kyA sarvAvadhi avadhijJAna paramANu ko gayA hai| parantu dhavalA pu. 9 meM kahIM para bhI yaha nahIM kahA gayA, kyoMki ve sarvAvadhijJAna kA viSaya paramANu svIkAra karate haiM aura dhavalA 9/63 tathA 68 ke anusAra mana:paryayajJAna kA viSaya skandha batAyA hai| praznakartA - paM. abhayakumAra zAstrI / jAnatA hai yA nahIM? hai ke ananta bheda haiM ataH ye uttarottara sUkSma viSaya bana jAte haiM / ' 'kArmaNa dravya kA anantavA~ antima bhAga sarvAvadhijJAna kA viSaya hai| usake bhI ananta bhAga karane para jo aMtima bhAga prApta hotA hai, vaha Rjumati manaH paryayajJAna kA viSaya Rjumati ke viSaya ke ananta bhAga karane para jo antima bhAga prApta hotA hai, vaha vipulamati kA viSaya hai| ananta I bhAvArtha- sarvAvadhijJAna tathA donoM mana:paryayajJAna uttarottara sUkSma skandha ko viSaya karate haiM paramANu ko nahIM rAjavArtika 1/ 24 / 2 meM tathA zrutasAgarIya tatvArthavRtti meM bhI isIprakAra kahA hai| zlokavArtika khaNDa 4, pRSTha 66-68 para bhI kathana prApta hotA hai| isase spaSTa hai ki tattvArthasUtra ke TIkAkAroM kI paramparA paramANu ko sarvAvadhi avadhijJAna tathA kisI bhI manaH paryaya jJAna dvArA jAnane yogya nahIM mAnatI hai| jijJAsA - kevalI bhagavAn ke yoga hone ke kAraNa prakRtibaMdha tathA pradezabaMdha honA ThIka hai, parantu kaSAya na hone se sthitibandha aura anubhAga bandha nahIM hone cAhie? samAdhAna ApakA kathana ucita hI hai kyoMki dravyasaMgraha meM kahA gayA hai, 'jogApayaDipadesA, ThidiaNubhAgA 1. sarvArthasiddhi 1/ 24 kI TIkA meM isa prakAra kahA kasAyado hoMti' artha- yoga se prakRti aura pradezabaMdha hote haiM tathA sthitibaMdha aura anubhAga baMdha kaSAya se hote haiN|. parantu zrI dhavalA pustaka - 13, pRSTha 49 para isa saMbaMdha meM isaprakAra kahA gayA hai- 'jaghanya anubhAga sthAna ke jaghanya spardhaka se anantaguNe hIna anubhAga se yukta karma skandha bandha ko prApta hote haiM aisA samajhakara anubhAga bandha nahIM hai, aisA kahA hai| isalie eka samaya kI sthitivAlA akTUbara 2009 jinabhASita 24
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ IryApatha karmabandha anubhAga sahita hai hI, aisA yahA~ grahaNa / ke anusAra ati.alpa hotA hai| ataH sUkSmatA kI apekSA karanA caahie|' 13veM guNasthAna meM bhI sthivibaMdha evaM anubhAga baMdha mAnane bhAvArtha- terahaveM guNasthAna meM jo IryApatha Azrava- | yogya hai| yaha bhI dhruvasatya hai ki jahA~ cAroM meM se eka pUrvaka karmabaMdha hotA hai vaha eka samaya kI sthitivAlA bhI baMdha hotA hai, vahA~ cAroM hI baMdha hote haiN| hotA hai| isIlie jisa samaya meM baMdha hai usI samaya meM 1/205, prophesarsa kaoNlonI udaya svarUpa hotA huA, vaha agale samaya meM nirjarita hotA AgarA-282 002, u0 pra0 hai| isa eka samayavAle baMdha kA anubhAga bhI uparyukta pramANa ahiMsA inTaranezanala puraskAroM hetu nAma AmaMtrita ahiMsA inTaranezanala dvArA varSa 2009 ke nimna puraskAroM ke lie prastAva AmaMtrita haiM 1. ahiMsA inTaranezanala DipTImala AdIzvaralAla jaina puraskAra rAzi (31000/-) jaina sAhitya ke vidvAna ko unake hindI evaM aMgrejI ke samagra sAhitya athavA kRti kI zreSThatA ke AdhAra para pradAna kiyA jaayegaa| 2. ahiMsA inTaranezanala bhagavAnadAsa zobhAlAla jaina zAkAhAra, jIvadayA evaM rakSA puraskAra rAzi (21000/) zAkAhAra prasAra tathA jIvadayA evaM rakSA ke kSetra meM kArya kara rahe karmaTha kAryakartA ko unake kArya kI zreSThatA ke AdhAra para pradAna kiyA jaayegaa| . 3. ahiMsA inTaranezanala premacandra jaina rogIsevA / cikitsA puraskAra rAzi (21000/-) yaha puraskAra kisI bhI DaoNkTara ko usake dvArA cikitsA ke kSetra meM racanAtmaka kArya karane para athavA kisI bhI saMsthA ko usake dvArA rogI sevA kArya karane ke AdhAra para diyA jaayegaa| 4. ahiMsA inTaranezanala vijaya kumAra, prabodha kumAra, subodha kumAra jaina patrakAritA puraskAra rAzi (21000/) jaina patrakAritA ke kSetra meM racanAtmaka kArya karane para zreSThatA ke AdhAra para diyA jaayegaa| 5. ahiMsA inTaranezanala harizcanda ramezacanda jaina, jainadharma pracAra-prasAra puraskAra rAzi (11000/-) yaha puraskAra kisI bhI vyakti ko usake dvArA jainadharma ke pracAra-prasAra hetu zreSTha kArya karane ke AdhAra para diyA jaayegaa| 6. ahiMsA inTaranezanala dhanIcandra devendra kumAra jaina, medhAvI chAtra puraskAra rAzi (11000/-) / yaha puraskAra dillI, gAjiyAbAda, noyaDA, pharIdAbAda va gur3agA~va janapada ke dasavIM kakSA meM sIbIesaI / AIsIesaI kI parIkSA meM kora viSayoM meM adhikatama aMka pAnevAle vidyArthiyoM ko diyA jaayegaa| uparyukta puraskAroM hetu nAma kA sujhAva svayaM lekhaka / kAryakartA, saMsthA athavA anya koI bhI jAnanevAlA kti 15.11.2009 taka nimna pate para lekhaka, kAryakartA, saMsthA ke pare nAma va pate, jIvana paricaya, saMbaMdhita kSetra meM kArya vivaraNa va pAsaporTa AkAra ke do phoTo sahita AmaMtrita haiN| puraskAra dillI meM bhavya kAryakrama meM sammAnapUrvaka bheMTa kiye jaaveNge| ahiMsA inTaranezanala dvArA liye gaye nirNaya sabhI AvedakoM ko mAnya hoNge| samparka sUtrapradIpa kumAra jaina, (saciva) 174, azokA inkle va, pAvara hAusa roDa, pharIdAbAda- 121001 DaoN. nIlama jaina (saciva), 273/1/1, Adarza nagara, nyU relve roDa, guDagA~va- 122002 e.ke. jaina (AI.Ara.esa.) sahAsaciva jIvana vilA, 111, dariyAgaMja, mo. 9312401353 naI dillI 110002 - akTUbara 2009 jinabhASita 25
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUkamATI mImAMsA : divya prema ke kAvya kI mImAMsA DaoN0 tAlakezvara siMha : mUkamATI-mImAMsA (tIna khaNDa) sampAdaka DaoN. prabhAkara mAcave evaM AcArya rAmamUrti tripAThI (AcArya zrI vidyAsAgara jI racita 'mUkamATI' mahAkAvya para 283 samAlocakoM ke AlekhoM kA saMgraha) pratyeka khaNDa meM 80+557 pRSTha, pratyeka khaNDa- mUlya : 450 rupaye, tInoM khaNDa- mUlya : 1100 rupaye; prakAzaka: bhAratIya jJAnapITha / / AcArya zrI vidyAsAgara jI kA 'mUkamATI' mahAkAvya / adhigrahaNa hai / mA~ putroM ke lie socatI hai / aikAntika eka vareNya kRti hai| adhyAtma aura kalA ke samanvita tyAga karatI hai| katri samAja ke lie socatA hai| likhatA dharAtala se mATI mUka hokara bhI bahuta kucha kahatI hai hai / apanI kAvya-sRSTi se jAti meM, samAja meM abhinava mauna prakhara ho gayA hai| bhASA kA paridhAna pA gayA hai| zakti saMcAra karatA hai / kavi eka sAtha draSTA aura sraSTA ' zabda se zabdAtIta taka jAne kI yAtrA' ko vANI de kA samAhAra hai| AcArya vidyAsAgara jI kahate haiM ki rahe haiM- DaoN. prabhAkara mAcave (preraka) yugAnurUpa kavi citra banAtA hai| prANa kA saMcAra karatA pratiSThA karatA hai| 'yuga hamezA vartamAna hotA hai' (AcArya vidyAsAgara ) bhUta ko hama pakar3a nahIM sakate haiN| bhaviSya para a~gulI nahIM rakha sakate haiN| 'jo vartamAna hai, vahI vardhamAna hai hamArA' (AcArya vidyAsAgara, 'mUkamATI-mImAMsA' to xiv) / kintu atIta kI atItatA yadi jIvita hai, vartamAna kI vyAkhyA meM vaha sahAyaka hai / yahI itihAsa - bodha hai| mRta atIta kA koI artha nahIM hotA hai / kAla kI saritAdhArA mahatvapUrNa hai| kAlajayI kRtikAra kAla ke isa vaiziSTya ko pakar3ate haiN| 'mUkamATI' kI kAladhAraNA kucha isI prakAra kI hai| itihAsa-bodha ke samAhAra se koI racanA kAlajayI banatI hai| AcArya vidyAsAgara jI eka hI saMga kavi aura saMta donoM haiN| kAvya preraNA sarvasAmAnya nahIM hotI hai| santa virala hote haiM / kintu jahA~ kavi aura santa donoM saMga ho jAte haiM, vaha sthiti viziSTa, ativiziSTa hotI / parama viziSTa hotI hai sva aura para ke bheda se kavi aura santa Upara hote haiN| hai kavitA sarvAzrita hotI hai| svAyatta bhI kaha liijie| kintu sva meM 'para' aura 'sva' ke aMgIkAra ke abhAva meM kavitA dikUM aura kAla se Upara uTha nahIM sakatI hai| jahA~ bhASA kA svIkAra hai, vahA~ sampreSaNa kA asvIkAra nahIM cala sakatA hai| kavitA yadi bhASA meM abhivyakti hai, to usake adhigrahaNa ke lie eka adada pAThaka bhI cAhie gosvAmI tulasIdAsa kA 'upajahiM anata anata chavi laha hIM' (mAnasa 1.11 ) vaizvika stara Alocya 'mUkamATI' kA viSaya aura preraka donoM mahAsattA haiM AcArya kI dRSTi meM adhyAtma kI nIMva mahAsattA hai / mahAsattA aNu aura mahat donoM hai| usakI sarvavyApti asandigdha hai / ghaTa meM miTTI ke sAtha AkAza bhI hai| AcArya vidyAsAgara jI kI dRSTi meM aNu aura sthUla kA svarUpa spaSTa hai| ghaTa to sthUla hai, para usakA ghaTatva aNu hai, sUkSma hai| nirakSara aura sAkSAra kA khela mAnasika vyAyAma mAtra hai| akSara to zAzvata hai| ' akSaraM' na kSaram hai / isa akSara ko jo jAnatA hai, vahI parama tattva ko jAnatA hai svayaM pavitra hotA hai| pitaroM ko pavitra karatA hai sAkSara aura rAkSasa anuloma-viloma kI zabda racanA bhara I hai| pUrNa taka pahu~cane kA krama 'mUkamATI' meM nirdiSTa hai / AdhyAtmika cintana kA sahajodreka hai| eka vilakSaNa nairantarya hai| nirantaratA kahIM bhI TUTatI nahIM hai| prasaMgod bhAvanA ke anurUpa zIrSakoM kA cayana kiyA gayA hai| miTTI anagar3ha hai / sundara mUrti kI sArI sambhAvanAe~ anagar3ha miTTI meM vidyamAna haiN| kumbha aura kumbhakAra abhinna nimittopAdAna kAraNa ke rUpa meM svIkRta haiM / manuSya ke jIvana meM icchA, jJAna aura kriyA kA sAmarasya anivArya hai| 'samaraso lolibhAva: ' meM hI jIvana kA sama pratiSThita hai / parantu AcAryazrI jI kahate haiM ki mA~ kI 'apanI koI icchA nahIM hotI' ('mUkamATI mImAMsA xiii) mAkhanalAla caturvedI meM mA~ kA hI 26 akTUbara 2009 jinabhASita hai 1
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ para kAvya racanA aura bhAvana kA vyApaka aura gambhIra | svAbhAvokti aura vkrokti| dhvani kA samAhAra vakrokti siddhAnta hai| sambhavataH isIlie TI.esa. iliyaTa ne kahA | meM karate haiN| kAvya ke dhvani, vakrokti aura svAbhAvokti thA- "Every reader is a critic and every critic is | tIna bheda svIkRta haiN| 'jAti' svAbhAvokti hai| yaha eka a good reader." yahIM bhAvuka aura bhAvaka kI saMgati | gUDhArtha pratItimUlaka alaMkAra hai| zreSTha kaviyoM kI dRSTi nirmita hotI hai| sUkSma varNana kI ora hotI hai| unameM jIvana kA sUkSma yAtrA pUrNa hone para mauna raca jAtA hai| vANI virAma | paryavekSaNa hotA hai| sUkSma paryavekSaNa kA citramaya varNana pA jAtI hai| isIlie to DaoN. mAcave ne kahA 'jo ApakA | svAbhAvokti hai| jAyasI, sUra aura tulasI meM isakA vizeSa kAvya (mUkamATI) hai vaha hindI ke lie bahuta bar3I Agraha hai| kabIrAdi santoM meM bhI sUkSma paryavekSaNa kI upalabdhi hai, hama ye mAnate haiN| aisI koI cIja pahale | abhilASA hai| apanI sImAoM ke bAvajUda rItikAvya sUkSma nahIM likhI gayI aura ye kaI dRSTiyoM se abhUtapUrva racanA | varNana kA AgrahI hai| Adhunika kAvya meM isa ora pravRtti hai|' (vahI, xxii) / yaha bahuta Adhunika hai mere mata se, | haiN| 'jAti' svAbhAvokti kA prAcIna nAma hai: Jati is the kyoMki ye vijJAna ke lie bhI prerita karatA hai| (vahI, | old name of swabhavaokti. (Dr. V. Raghavan - xxiv) / maiM isako phyUcara popaeNTrI, yAnI bhaviSyavAdI kAvya, Studies on the some concepts of Alankara shastra, p.92) 'navarasa japa tapa joga birAgA' ke bhAva-sAmya jaisA ki aravinda ne kahA, ise bahuta acchA dizAdarzaka para tathyataH 'mUkamATI' meM navoM rasoM kA sthityanusAra samAhAra mAnatA huuN| anya kaviyoM ke lie bhI ye bahuta preraNAdAyaka hai| grantha hai| (vahI, xxiv) / tattvataH yaha 'mUkamATI' adhyAtma aura samAja ko bhASA kI sampreSaNa-zakti adbhuta hai| zabda aura artha ke sahabhAva meM yaha kAvya vicAraNIya hai| sahabhAva eka bindu para pratiSThita karane kA mahat udghoSa hai| sImita 'maiM' kA asIma 'maiM ha~' (I am) meM paryavasAna meM sahita kA bhAva hai sabakA sAra-sa~bhAra hI isakI pratijJA hai| gosvAmI tulasIdAsa jI kahate haiM saba kai sAra sa~bhAra gosaaiiN| 'pAtanikI' (AcArya rAmamUrti tripAThI) vyApaka hai| karabi janaka jananI kI naaiiN| (mAnasa : 2.80) zAstrojjavalA buddhi se sampanna vyakti ko paNDita kahate kavi ko zabda aura artha kA bala hotA hai zabda haiN| kAvya kA utkarSa vidhAyaka tattva guNa hai aura apakarSa to varNa-saMghAta hai| varNa yAnI akSara se vyaMjita honevAlA hI doSa hai| tathA guNa-doSa-vivecana AlocanA nahIM hai| artha zabdArtha mAtra nahIM hai| vaha to (artha) jIvana kA AlocanA kRti kA samyak mUlyAMkana hai| tadapi mUlyAMkana tAtkAlika anubhava hai| gosvAmIjI ne kahA haise viziSTa hai| zvasanakriyA kI taraha aparihArya hai| 'mUkamATI' lokamaMgala kI bhAvanA se likhI gayI 'kabihi aratha Akhara balu saaNcaa| hai| (AcArya rAmamUrti tripAThI : vahI, xxiv) / lekhakIya anuhari tAla gatihi naTu naacaa||' (mAnasa : 2.241) aura pAThakIya saMvedanA kA yaha samAhRta rUpa hai| AcArya vedanA aura yukti ko jainadarzana ke dharAtala se rAmamUrti tripAThI ke anusAra isakI vidhA zAstra-kAvya kiMcit vistAra dekara vidyAsAgara jI ne bhArata ke sanAtana kI hai| 'mA niSAda' (vAlmIki) meM lokamaMgala kA bhAva cintana ko aMgIkRta kiyA hai| viSNukAnta zAstrI ne yathArtha nihita hai| viyoga udbhUta jIvana kI gambhIratama anubhUtiyoM adhyAtma aura rasa kA 'mUkamATI' meM samanvaya svIkAra kA mahAkAvya vAlmIkIya rAmAyaNa hai| kiyA hai| DaoN. bhagIratha mizra ne vaicArika, AdhyAtmika rAmapradhAna zAnta rasa 'mUkamATI' kA aMgIrasa hai| aura naitika tattvoM se yukta saMvAda ko mahAkAvya kahA kAvya ke kathita bhedoM meM tulasIdAsa ke anusAra hai| preraNA ke maMgala aura maMgala kI preraNA kA yaha kAvya 'dhuni avareba kabita guna jaatii| mIna manohara te bahu bhaaNtii||' (mAnasaH 1.37) hai| mATI mauna meM apanI kathA kahatI hai| AcArya rAmamUrti ThIka kahate haiM ki sampUrNa mRttikA- ghaTa kI AtmakathA 'dhuni'- dhvani, 'avareba' vakrokti, tathA 'jAtI' pratIkAtmaka hai| asatya se hama satya kI ora agrasara svAbhAvokti hai| kuntaka kAvya ke do prakAra mAnate haiM- | " hai| -akTUbara 2009 jinabhASita 27
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote haiN| avidyA se vidyA kI ora yAtrA zurU karate ho jAte hai / haiN| kAvya hetuoM (pratibhA, vyutpatti aura abhyAsa) meM vyutpatti kA sambandha saMskAra (saMskRti) se hai| saMskAra kI isa udAttabhUmi para sattvodreka hotA hai| phalataH rasAnubhUti hotI hai| sadyaH parinivRtti ke kSaNoM meM hI kAntA sammataupadeza phalita hotA hai ataeva 'mUkamATI' / 'sattvodrakAdakhaNDasva-prakAzAnandacinmayaH ' hai / hindI mahAkAvyoM kI paramparA meM 'mUkamATI' parigaNanIya hai| isa prasaMga meM 'AcArya rAmamUrti tripAThI kA prayAsa mUlyAMkana kA svastha aura sundara Arambha hai| darzana- kAvya isalie kAvya hote haiM ki inakA darzana saMvedanA se jur3akara abhivyakta hotA hai jainadarzana kA cintana mATI kI mUka saMvedanA kA samasahRdaya hRdaya ke AsvAda kA viSaya bana gayA hai| saMvAda yojanA kI dRSTi se yaha 'mUkamATI' nATakIya mahAkAvya kA svarUpa grahaNa kara letA hai| caritra citraNa meM lena-dena ( Give and take) kI prakriyA kA bharapUra nirvAha hai| sArvatrika dharAtala para AcArya rAmamUrti tripAThI ne 'mUkamATI' ke mahAkAvya kA anuzIlana prastuta kiyA hai| unakI sampAdana- kalA aura bhAvazakti kI yaha adbhuta misAla hai| ke 'aga jagamaya saba rahita virAgI / prema te prabhu pragaTai jimi AgI // ' (mAnasa 1. 185) yaha ThIka hai ki samagra vizva prema meM zaraNa le sakatA hai para isase vyApaka aura sArvajanIna tathya yaha hai ki prema meM svayaM Izvara utara Ate haiM- 'Heaven itself descend in love' 'gosvAmI jI vizvakavi isalie haiM ki ve samagra bindu para bolate haiN| vidyAsAgara jI ne pRthvI kI dhAraNA-zakti ko apUrvatA ke anurUpa mATI vividha paryAyoM ko isa kAvya meM sArthakatA pradAna hai| zAzvata satya ko udghATita kiyA hai|' chanda, alaMkAra, bhASA aura zailI meM eka laya hai| kAvya ke ye bAhya tattva bhara nahIM haiN| viSaya kI antaraMgatA ke sthAyI upakaraNa haiM / antarvastu se jur3akara ye laya, zobhA, vyaMjanA tathA kathana kI bhaMgimA ko camatkRta karate haiM / zailI kI bhaMgitA to 'mUkamATI' zIrSaka meM pratIyamAna hai 'mATI' to svayaM mUka hotI hai| phira usakI mUkatA ko saMvedanA aura sampreSaNa se sampRkta karanA adbhuta hai| tadapi 'kAmAyanI' Adhunika hindI kAvyadhArA kA sarvazreSTha mahAkAvya hai| kI 'manamukha' se 'gurumukha' honA hI sAmmukhya yoga hai| yahI AcAryAbhimAnayoga hai / prapatti kA bindu hai / guru to ' pUrveSAmapi guru : ' -purANa puruSoM kA bhI guru hai| guru kI kRpA se hI vyakti satsaMga kA sevana karatA hai, santa sabhA meM praveza pAtA hai / kisI ne ise 'jIvana kA mahAkAvya' (yazapAla jaina) to kisI ne 'pravacana mahAkAvya' (vizvambharanAtha upAdhyAya) kahA hai| DaoN. nagendra ise 'rUpaka mahAkAvya ' kahate haiN| prastuta meM Atma-nirmANa hai aura aprastuta meM AtmA kI mukti kI sAdhanA kI vyaMjanA hai| ( vahI prathama khaNDa, pR. 34) DaoN. vijayendra snAtaka 'AdhyAtmika AdhAravAlA prathama mahAkAvya' kahate haiN| miTTI aura miTTI ke mauna ko yahA~ vANI milI hai| zrI aravinda kI 'sAvitrI' aura muni zrI vidyAsAgara kI 'mUkamATI' kI AdhArabhUti adhyAtma hai| DaoN. devakInandana zrIvAstava ne donoM mahAkAvyoM kA tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA hai na kevala 'sAvitrI' meM apitu hindI ke bhaktikAvya meM prema eka divya bhAva hai| vaha brahmANDa se bhI adhika vyApaka hai| prema meM to Izvara svayaM prakaTa ho gayI hai| yahI mATI eka bAra phira 'mUkamATI' meM sat yuga aura kali yuga ko AcAryazrI bAharI nahIM, bhItarI ghaTanA mAnate haiM / yuga-dhAraNa ko vicAra se jor3akara cintana ko nayA AyAma dete haiM / Adhunika hindI kavitA ke bahuvidha guNa-dharma vivecya kRti meM samAhita haiN| darzana, dharma aura adhyAtma kA yaha kAvya saMkalanatraya hai| DaoN0 sUryaprakAza dIkSita 'mUkamATI' ko 'uttara Adhunika sAhitya kI abhinava upalabdhi' mAnate haiN| AcArya zrI darzana se adhyAtma ko vareNya siddha karate haiN| adhyAtma svAdhIna nayana hai aura 'darzana parAdhIna upanayana' hai| DaoN0 cakravartI 'mUkamATI' ko 'kAvya kI mATI aura mATI kA kAvya' svIkArate haiN| yahA~ dharatI kI sArvabhaumika tasvIra aMkita hai, mAtra kRti nahIM hai, vikRti kA parihAra hai| saMskRti kA jayaghoSa hai| zramaNa cetanA kA saMvedanazIla kAvya hai| nAyikA mATI hai| ataeva yaha nAyikApradhAna kAvya hai| kavi ne nArI ko udAtta caritra pradAna kiyA hai| zukazAstra (zrImad bhAgavata mahApurANa) meM bAla kRSNa ne miTTI khAkara use aMgIkAra kiyA hai| miTTI alaMkRta akTUbara 2009 jinabhASita 28
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'mattikopaniSada' kA darjA pA gayI hai| (vahI, prathama khnndd,| 'kAr3hi kRpAna kRpA na kaho pitu kAla karAla pR. 87) / bilokI na bhaaye|' adhyAtma kI yAtrA divya prema se mATI kI vedanA kavi kI vedanA se samaveta ho | kahA jA sakatA hai| arastU ne bhI kahA thA- "I Saw hai| aneka prakriyAoM se hokara mATI ghaTa kA svarUpa | her shining there is the company of the celestial.' grahaNa karatI hai| paMca mahAbhUtoM aura unakI tanmAtrAoM| divya prema kI abhivyakti ke lie racanAkAra ne pratIkoM kA mATI meM abhiniveza hai| 'mUkamATI' ke samagra bodha | kA sahArA liyA hai| pratIkoM ke antara se caritra-nirmANa kA yahI AdhAra hai| kI prakriyA pUrI huI hai| caritra TAipa aura vyakti donoM hI aura bhI ke mAdhyama se rAvaNa aura rAma kA | hote haiN| nirmANa ke krama meM pAtra kabhI TAipa hotA hai, antara AcArya vidyAsAgara samyak prakAza meM karate haiM, kabhI vykti| vyakti hI TAipa ko rekhAMkita hone kA rAvaNa thA 'hI' kA upAsaka/rAma ke bhItara bhI' | aksara detA hai| TAipa vyakti meM samaSTi ke praveza kA baiThA thA avasara sRjita karatA hai| yahI kAraNa hai ki / rAma upAsya hue haiM, raheMge | loka se lokottara kI yAtrA 'mUkamATI' ke kAvya Age bhii| 'bhI' ke aas-paas| (mUkamATI : pR. 173) | zilpa meM prastAvita hai| AcArya vidyAsAgara kI kRti'mUkamAMTI' ke pratipAdya meM 'bhI' pratiSThita hai| jainakAvya samaSTi kA 'mUkamATI' samAhAra hai| praur3hi hai| zilpa kI paramparA meM rAma kA mahattva svIkRta hai| svayambhU ke dRSTi se eka navIna khoja hai| zabda kA amara koza 'paumacariu' meM 'pauma' padma hai| padma zrIrAma ke lie | hai| jIvana kA gIta hai| cintana aura darzana kalA ke svIkRta pada hai| 'baMdau~ guru pada paduma parAgA' meM guru- | sundara se jur3a gaye haiN| astu| kalA, cintana, darzana aura pada kI vandanA ke vyAja se zrIrAma kI hI vandanA hai| | sundara ke samanvaya ke kAvya kAlajayI banatA hai| miTTI rAma aise hI zAzvata guru haiN| parama guru haiN| dainandina jIvana apanI kahAnI kahatI hai| zailI AtmakathAtmaka bana gayI meM prayukta honevAle sAmAnya zabda kAvya meM nayI vyavasthiti | hai| dharma, samAja aura saMskRti miTTI ke antara se mukhara pA jAte haiN| kasAvaTa A jAtI hai| vidyAsAgara jI ne | ho gaye haiN| samAja darzana bhI jainadarzana ke prasaMga meM udbhAvita aise zabdoM meM nayI arthazakti bhara dI hai| artha-chavi meM | ho gayA hai| mATI vyakti aura samAja ke lie maMgala sundara kI viziSTa sRSTi kara dI hai| 'mUkamATI' kA ghaTa bana gayI hai| yaha eka zreSTha kAvya hai| AdhyAtmika phalaka vyApaka hai| vyApti ke kAraNa hI sudhI samIkSakoM | jIvana kA unmIlana hai| sArvatrika prema kI jIvana-vedI ne zilpa ke vividha abhidhAnoM se ise yukta kiyA hai| para pariNaya hai| darzana ke prabhAvI hone ke lie yaha anivArya na to yaha samIkSA yA samIkSaka kI sImA hai aura na | hai ki vaha anubhUti ke samparka meM rhe| hI vivecya kAvya-kRti kii| mahAkAvya, adhyAtmakAvya, 'makamATI' saMzliSTi kA kAvya hai, vizliSTi kA darzanakAvya, prabandhakAvya tathA khaNDakAvya kI saMjJAoM se | nhiiN| 'girA aratha jala bIci sama' kA hI krama-vikAsa ise jor3A gayA hai| yaha isakI sImA nahIM hai| vidyAsAgara | hai| 'mUkamATI-saptaka' kA yaha aMza samIkSA kA muhAvarA jI eka vizeSa kI sRSTi karate haiN| vizeSa meM adhyAtma, | bana gayA haidarzana aura kAvya tInoM kA antarbhAva hai| banAne se yaha. 'manda-manda mRdutA se lalita kathA ke aMza, vizeSa nahIM banA hai, apitu svayaM bana gayA hai| 'tatsukRtaM chanda baddha jaise bola par3ho 'mUkamATI' ke| raso vai saH' ke karIba sthApita ho gayA hai| isalie zabda-artha khulate hI bolate prasaMga-raMga, ki vaha svayambhU hai| rasa rUpa hai| zleSagarbhatva apane saumya bola anamola par3ho 'makamATI' ke| DhaMga kA hai| AcAryazrI kahate haiM-'hama haiM kRpANa / hama gAthA-loka, gAthA khola, amRta diyA hai ghola, meM kRpA n|' (mUkamATI, pR. 73) aMga-aMga talAtola par3ho 'mUkamATI' ke| kAla ke bhAla para aMkita tulasIdAsa ke ye zabda jIvana ke rUpa-raMga sabhI yahA~ vidyamAna, atala kI siktadhAra haiM rucikara pRSTha khola par3ho 'mUkamATI' ke|| - akTUbara 2009 jinabhASita 29
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 6 (DaoN. choTelAla zarmA nAgendra, 'mUkamATI-mImAMsA' hai| gupta jI kA 'maMgala ghaTa' dinakara kI 'sAmadhenI' meM acetana mRtti, acetana zilpa, ajJeya kI miTTI kI 'IhA' tathA panta kI aura dharatI kitanI detI hai' (tArApatha) draSTavya haiN| DaoN0 pramoda kumAra siMha likhate haiM, 'kAmAyanI' deva sRSTi ke antima pratinidhi ke zivatva lAbha kA - AkhyAna hai, kintu 'mUkamATI' tucchatA kI uccatA - prApti kA mahAkAvya hai| (vahI, khaNDa 2, pR. 184) / dharatI kI gandha meM jala kA rasa megha abhisiMcita karate haiN| gosvAmI tulasIdAsa kahate haiM baraSahiM jalada bhUmi niaraaeN| prathama khaNDa, pR. 475) jainamuniyoM kI paramparA meM yaha stavana advitIya hai| jIvana ko udAtta banAne kI prakriyA 'mUkamATI' meM nihita hai| loka ke nimitta akSaya kArUNyadhArA hai| rUpakatva aura pratIka yojanA meM yaha viziSTa hai| 'siddhe zabdArthasambandhe' ( mahAbhASya) kA yaha pratiphalana hai zabda aura artha kI nityatA to svIkRta siddhAnta hai| isalie zabda aura artha ke sahabhAva se utpanna kAvyabhUmi para adhiSThita hone ke anantara hI kAvyAsvAda sambhava hai| AcArya vidyAsAgara jI meM vaidika aura zramaNa-cintana kA ekIbhavana hai| jIvana kA maMgalAcaraNa hai| advitIya sArasvata sAdhanA hai| vAgvidhAna hai| AtmagIta hai| DaoN0 zrIraMjana sUrideva mUkamATI' kI apekSA ise 'kumbhakathA' kahanA ucita samajhate haiM (mUkamATI mImAMsA, khaNDa 2 pR. 62) / parantu mUkamATI abhidhA se adhika vyaMjanAzIla hai jar3a cetana kA samAhAra hone ke kAraNa saMsAra bodha - se yukta hai / 'anala anila jala gagana rasA hai, ina pA~coM para vizva basA hai / ' 'rasA' pRthvI hai| mATI kA paryAya ise kaha sakate haiN| 'mUkamATI' ke zabda artha ke saMvAhaka bhI haiM aura adhyAtma ke pratIka bhii| yaha praNidhAna kA kAvya hai, praNati kaMpita dhAra se saMvalita miTTI ke bahAne AdhyAtmika unnayana kA prayAsa hai rasa, dhvani, alaMkAra aura chanda tathA antaH kalpanA kI dRSTi se yaha anupama kalAkAvya hai| vandana aura abhinandana se adhika ucita isakA bhAva hai| bhAvana ke antara se udbhAvita honevAlA sampreSaNa racanA aura pAThaka ke bIca kA bhAva- setu hai / lekhaka aura pAThaka kI saMvedanA kA layIbhavana hai| kAvya aura adhyAtma saMvedanA ke dharAtala para eka ho gaye haiN| mUka vAcAla ho gayA hai| bhASA pA gayA hai nATakIya tvarA se yukta saMvAda pA gayA hai| mUka meM eka svara hai| eka dhvani hai| AcAryatva aura racanAkAra kA samanvaya hai / jaina kAvya- paramparA kI anupama kar3I hai| mRttikA - smaraNa kI paramparA meM 'mUkamATI' pAMkteya hai| maithilIzaraNa gupta aura dinakara evaM panta aura nirAlA ke cirantana kAvya-satya ke prasaMga meM 'mUkamATI' vicAraNIya jathA navahiM budha vidyA pAe~ / ( mAnasa : 4.14) jala ke bhAra se jalada pRthvI para jhukate haiM aura barasate haiN| kRSi saMskRti athavA gRhastha jIvana meM vidyA pAkara vivekI vinayazIla ho jAte haiN| / - vizada-AyAmI kRti hone ke kAraNa 'mUkamATI' kI mImAMsA meM kahIM kAvya siddhAntoM kI galata vyAkhyA ho gayI hai| kavi kI saMvedanA se dUra ise koI dArzanika kRti kahate haiN| DaoN0 zrIdhara vAsudeva sohonI ke vicAra (vahI, khaNDa 3 pR. 8) atIva sAragarbhita haiM / bANabhaTTa ke 'zabda ratnAkara' meM bhUmi ke chattIsa nAma aMkita haiN| AcArya vidyAsAgara jI ne sabhI nAmoM kI kAvyAtmaka gU~ja ko 'mUkamATI' meM dhvanita kiyA hai| dik aura kAla kA prabhAva racanA para avazya par3atA hai| DaoN. premazaMkara kahate haiM- 'mUkamATI' kA kavi apane samaya se behada vikSubdha hai aura isa sAtvika Akroza ke lie kalikAla varNana kA sahArA liyA gayA hai, bhAgavata aura tulasIdAsa kI taraha (vahI, khaNDa 3, pR. 12) / kaI dRSTiyoM se 'mUkamATI' kA zilya abhinava hai| (vahI, khaNDa 3, pR. 15) / / sUktiprayoga meM 'mUkamATI' kA kavi siddha hai| kAlidAsa meM sUktiyA~ haiN| vAlmIki aura tulasIdAsa meM sUktiyA~ haiN| Rgveda ke sUktoM kA laghu rUpa sUktiyoM ko kahA jA sakatA hai| sUkta yA sUkti siddhAnta vAkya haiN| tattvadarzI kavi tattvoM ko dekha lete haiN| mATI ko kabIra, sUra, tulasI Adi ne dekhA hai- (ka) 'mATI kahe kumhAra se' kabIra, (kha) mohana kAhe na ugalata mATIsUra, (ga) chiti jala pAvaka gagana samIrA - tulasI, (mAnasa : 4.11) / DaoN. AnaMdaprakAza dIkSita 'mUkamATI' ko 'mukti kI maMgala yAtrA' kahate haiM (vahI, khaNDa 3, pR. 60 ) / akTUbara 2009 jinabhASita 30
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha AtmA kA amara saMgIta hai| manuSya kA saMvedana- | 'sasmita adhara', 'kajjala kAlI dhUma', 'prakAza puMja', gIta hai| pro0 (DaoN0) satyaraMjana vandopAdhyAya 'mUkamATI' | 'AgAmI andhakAra' Adi vilakSaNa bimba-vidhAna haiN| ko 'tapasyA ke dvArA arjita jIvana-darzana kI abhUtapUrva | amUrta kA mUrtIkaraNa aura jar3a kA mAnavIkaraNa adbhuta anubhUti' kahate haiN| (vahI, khaNDa 3, pR. 79) / | hai| 'divya caitanya bodha hI kavi kA antastala hai, jo __anveSaNa kI tatparatA sarvatra dRSTigocara hotI hai| ApAra karuNA se jhilamila karatA hai| (vahI, khaNDa 3, yaha kalA kI sAdhanA aura sAdhanA kI kalA hai| 'kIrati | pR. 332) / kAvyazailI artha-vistAra kI dyotaka hai| bhaniti bhUti' (mAnasa 1.14) meM sabakA hita-cintana nihita | jainadarzana ko saMvedanA ke dharAtala se kavi ne jor3a hai| vidyAsAgara jI ke saMskRti-cintana meM satya, ahiMsA | diyA hai| mATI kA mATI ke lie likhA yaha santa kAvya aura karuNA kA samAhAra hai| eka nayI kAvyAtmaka pahacAna | hai| sAdhanA aura saMvedanA kA samAnAntara hai| mATI ke ke sAtha 'mUkamATI' kA racanA-dharma astitva grahaNa karatA | bahAne laghu mAnava ko vANI pradAna kI gaI hai| 'mUkamATI' hai| ThIka hai- 'mATI kI antarvyathA 'mUkamATI' meM karuNA | kA sandeza haikI komala rAginI bana gayI hai|' (vahI, khaNDa 3, pR. 'Atma-jyoti kI dIpazikhA ko, 150) / satya hai- 'bAhara kI sugandha se teja bhItara kI Agama patha para mar3ha lete haiM, sugandha hotI hai, jo guru kRpA se antara meM bahatI hai|' mUkamATI kI mUka vyathA ko, (vahI, khaNDa 3, pR. 156) / / antaratama meM gar3ha lete haiN| yaha paripakva mAnasa kI upaja hai| DaoN0 nAmavara sAta tattva ke sahI rUpa ko, siMha ne 'hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga' (pR. pratipala jo jIvana meM gar3hate, 183) nAmaka pustaka meM jainasAhitya (prAcIna) kA viziSTa vahI mUkamATI ko ghaTa meM, mUlyAMkana prastuta kiyA hai| svayambhU, puSpadanta, dhanapAla, maMgala kalaza rUpa de mddh'te||' joindu (yogIndra), rAmasiMha, rAjazekhara, zAlibhadra Adi (vahI, khaNDa 3, pR. 482) kI paramparA meM vidyAsAgara kA vicAra apekSita hai| vyakti 'mUkamATI-mImAMsA' ke tIna khaNDoM meM deza-videza ke sahI rUpa prApta karane kI dizA meM yaha eka vilakSaNa | ke 283 samAlocakoM ke vividhavidha vicAra saMkalita prayAsa hai| haiN| vivecya kAvya ke AyAma kA vistAra hI vaicArika 'rAmacaritamAnasa' vizvakAvya hai| 'makamATI' bhI | vizadatA kA mUla hai| vizvakAvya kI arhatA prApta kara sakatI hai| 'isa prakAra mUlata: 'mUkamATI' 'virati viveka saMyuta hari bhagati 'mUkamATI' eka sAhityika aura AdhyAtmika kRti hai | patha' kA kAvya hai| samarpaNa kA gIta haijo vizva ke mAnavoM ko jIne kA rahasya batalAtI hai|' 'mUkamATI' sRjana kA samarpaNa karatA huA(vahI, khaNDa 3, pR. 193) / 'gurucaraNAravinda caMcarIka' kumbhakAra guru hai| anagar3ha ko gar3hatA hai| miTTI ('mUkamATI' racayitA kI 'hastalipi' se) ke loMdhe ko sundara AkAra pradAna karatA hai| guru dayA karatA hai| kSamA karatA hai| santa vANI meM kSamA kA bar3A pUrva vizvavidyAlaya AcArya mahattva hai| vidyAsAgara jI kSamA ko kAphI ahamiyata snAtakottara hindI vibhAga dete haiN| magadha vizvavidyAlaya, bodhagayA, bihArabimba-vidhAna kAphI praur3ha haiN| 'vismita locana', | 874234 AvAsa- azokanagara, gayA- 823001, bihAra (sUcanA : mUkamATI-mImAMsA ke tInoM khaNDoM kA bAhya rUpa antima AvaraNa pRSTha para dekhie| ) - akTUbara 2009 jinabhASita 31
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcAra gaurelA peNDraroDa / meM rahatA hai, aMdhakAra kI talAza meM rahatA hai| bhagavAna sAdhanA ziromaNi AcArya zrI vidyAsAgara jI ne | sadA prakAzavAna haiM kyoMki unake darabAra meM aMdhera nahIM pAvanabhUmi amarakaNTaka meM parizrama kA mahattva batAte hue aMdherA hotA hI nahIM, yahA~ rAta-dina eka samAna-sadA kahA ki rAgI cintA meM rAta vyatIta karatA hai. vItarAgI | rahate prkaashvaan| saMyama puruSArtha ke pAsa pApa kabhI nahIM rAtri meM bhI cintana karate haiN| vairAgya kI kathA se bhItara aataa| AcAryazrI ne kahA ki mahAnagaroM meM yAtAyAta kI A~kha khulate hI vyathA samApta ho jAtI hai| vyavasthita rakhane ke lie vAhanoM ko bAhya mArga se calane bhArata meM prAcIna kAla se nAnI, dAdI kI kathA | kA nirdeza diyA jAtA hai| ina mArgoM se calanevAle nagara ke mAdhyama se jJAna aura saMskAra kI dhArA pravAhita hotI | ke bhItara ke vaibhava se vaMcita raha jAte haiM, aise hI bAhma rahI hai| bAlyakAla meM ina kathAoM ko sanate-sanate nIMda | rUpa meM bhaTakatA prANI bhItara ke vaibhava se aparicita A jAtI thI, kintu kAlAntara meM inhe smaraNa karate hI | raha jAtA hai| ananta kAla se cakkara lagA rahA hai, kintu A~kha khula jAtI thii| jJAna saMskAra kI kathA kA krama | parikramA kabhI pUrNa nahIM ho rhii| jJAna para lobha kI vartamAna kAla meM TUTatA pratIta hotA hai, parivAra meM nAnI | parata car3ha jAtI hai, tathA jar3a dhana ke cakkara meM Atmadhana mA~. dAdI mA~ kI sthiti kaisI hai? isase sabhI bhalIbhA~ti | chUTa jAtA hai, AcAryazrI ne eka paurANika kathA ke mAdhyama paricita haiM, pUrvakAla meM ye kathAe~ saMskAra kI pAThazAlA | se jJAna kI anubhUti karAte hue batAyA ki dayAdharma hI thiiN| AcAryazrI ne batAyA ki dAdI, nAnI calI jAtI | mUlyavAna sampadA hai, jisase anantakAlIna daridratA samApta haiM, unake dvArA kahI kathA eka Adarza bana jAtI hai| ho jAtI hai| dAdI mA~, nAnI mA~ kI kathA smaraNa kara paurANika kathA aura Aja kI kathA meM bhI antara hai| | jJAna aura saMskAra kA bodha ho jAtA hai. yaha jinvaannii| yaga bIta gayA. yagAntara meM bhI paurANika kathA preraNA | dAdI mA~ ke mAdhyama se kathA sanI thI. bhItarI A~kha de rahI hai| sunate haiM paurANika kathA para bhI kacha zodha | kholane ke lie kathA kA prabhAva hote hI samasta vyathA kA prayatna ho rahA hai| AcAryazrI ne kahA ki saMsAra | samApta ho jAtI hai| karor3a jihvA kI kathA se vyathA meM kisakI sattA hai? pRthvI para sattA kA adhikAra | kA anta nahIM hotA, vairAgya kI eka kathA se sAra samajha batAnevAle kitane Ae aura kahA~ gae, koI gaNanA hI | meM A jAtA hai| asAra saMsAra kI vAstavikatA prakaTa nahIM, vastutaH saMsAra para sattA kI soca hI anucita | ho jAtI hai| hai, jisakA vinAza ho vaha kaisI sattA? avinazvara sattA vedacanda jaina to AtmasattA hai para sattA kA adhikAra rakhanA cAhate varNI jayantI harSollAsa pUrvaka sampanna haiM, nijasattA se sadA dUra haiN| yuga ke Adi meM bhI cakravartI dinAMka 8.9.2009 ko zrI syAdvAda mahAvidyAlaya, bharata ne sattA ke lie apane bhAI bAhabalI para cakra | vArANasI ke prAMgaNa meM vidyAlaya ke saMsthApaka parama pUjya calAyA thA, yaha chInAjhapaTI kisake lie hai? jisakA 105 gaNeza prasAda jI varNI kI 135 vI jayantI paramapUjya vinAza honA hai| upAdhyAya zrI nirbhaya sAgara jI mahArAja ke sasaMgha sAnnidhya AcArya zrI vidyAsAgara jI ne puruSArtha kA mahattva meM manAI gii| batAte hue kahA hai ki parizrama karanevAlA dina rAta eka kAryakrama kA saMcAlana karate hue vidyAlaya ke kara detA hai, tAtparya hai ki parizramI ke lie rAtri bhI | adhiSThAtA DaoN. phUlacandra jI jaina 'premI' ne vidyAlaya ke dina kI bhA~ti prakAzavAna hotI hai, parizrama kA pariNAma itihAsa para prakAza DAlate hue batAyA kI kina viSama prakAzamaya hotA hai, yaha samajhAte hue kahA ki puruSArthahIna | paristhitiyoM meM varNI jI ne isa mahAvidyAlaya kI sthApanA ke lie dina bhI rAtri ke aMdhakAra samAna ho jAtA | kii| varNI jI dvArA sthApita isa mahAvidyAlaya ne hajAroM hai| rAgI cintA meM rAta bitAtA hai vItarAgI rAtri meM bhI | jainavidvAnoM ko janma diyaa| cintana karate haiM / viSaya bhogoM meM vyasta prANI aMdhakAra surendra kumAra jaina 32 akTUbara 2009 jinabhASita
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazadharma (vasanta tilakA chanda) - muni zrI yogasAgara jI hai ratna uttama kSamA mahimA niraalii| pAvitrya saMyama binA ziva ko na paaye| ye svarga mokSa sukha vaibhava ko dilaatii|| adhyAtma kA amRtapAna yahI kraaye|| ye krodha ko svaparanAzakatA rahI hai| saMsAratAraka jahAja yahI rahA hai| ye gaMganIra sama zItalatA rahI hai| saubhAgya kA viSaya hai nara sAdhatA hai| amboja mArdava khilA kara zobhatA hai| nokarma ko vividha pAvaka to jlaaye| durgandha mAnamada Adi nivAratA hai|| duSTASTa karma ina ko na jalA sake ye|| ye to sadA vinaya saurabha ko bhaaye| hai eka mAtra tapa hI vidhi ko jlaaye| sad bhAvanA salila meM tama ko dikhaaye|| yoM vItarAga jagadIzvara deshnaaye|| kauTilyatA garala jIvana meM na aaye| jo paMca pApa taja ke vana ko cale haiN| pIyUSa ArjavamayI nija ko bnaaye|| svargIya vaibhava jine tRNa sA lage hai|| vAtsalya prema krujutA jharaNA bhaaye| vairAgya kA udaya bhAnu jagA diyA hai| harSIta jIvana sadA hama ko dikhaaye|| jo moha nIMda aba to na satA rahI hai| 9 yoM lobha hI azuci jIvana ko bnaayaa| bAhara bhItara parigraha aMza nA hai| ajJAna ke timira meM saba ko bhrmaayaa|| jo pAradarzaka digambara sAdhutA hai| santoSa hI azuci pApa nivAratA hai| jo nirvikalpa paramottama dhyAna dvaaraa| AtmIya vaibhava tumhe sahasA dilaaye|| jo pApa ke dahana se nija ko nihaaraa|| 10 udyota satya ura ke tama ko mittaaye| Ananda brahma rasa meM ramate sadA haiN| varSA kare abhaya kI bhaya ko httaaye|| dAvAgni sA madana-tApa bujhA diyA hai| hai satya kA bala ajeya anantatA hai| saMvedanA na tana kI karate kahA~ hai| mohAri bhI caraNa zIza jhukA diyA hai|| atyaMta bhinna tana ko lakhate sadA haiN| prastuti - pro0 ratanacandra jaina
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ raji naM. UPHIN/2006/16750 pa.pU. AcArya zrI vidyAsAgara jI dvArA racita advitIya mahAkAvya 'mUkamAThI' para 283 kAvyamarmajJoM dvArA likhI gayI samIkSAoM kA saMgraha tIna khaNDa mUkamATI - mImAMsA mUkamATI - mImAMsA mUkamATI-mImAMsA mUkamATI-mImAMsA bhAkarapAkA pudhAkaramAyA 3 mUkamATI-mImAMsA mUkamATI- mImAMsA AcArya rAmaNI tripAThI prakAzaka : bhAratIya jJAnapITha svAmI, prakAzaka evaM mudraka : ratanalAla bainAr3A dvArA ekalavya oNphaseTa sahakArI mudraNAlaya saMsthA maryAdita, 210, jona-1, ema.pI. nagara, bhopAla (ma.pra.) se mudrita evaM 1/205 prophesara kaoNlonI, AgarA-282002 (u.pra.) se prkaashit| saMpAdaka : ratanacandra jain| n a