Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdaka pAzrvanAtha vidyAzrama laghu granthamAlA 1 3 pradhAna pradhAna DAsAgara haribhadra kA avadAna 6)Wan EO DA0 sAgaramala jaina saccaM logammi sArabhUyaM Jain Education letra intal pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna,vArANasI Pivate aRersonause only Tuw.jadrenigraron
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura darzana ke kSetra meM haribhadra kA avadAna' -DaoN0 sAgaramala jaina bhAratIya dharma aura darzana ke kSetra meM haribhadra kA avadAna bahuta hI mahattvapUrNa hai| unhoMne apanI lekhanI se vipUla mAtrA meM maulika evaM TIkA sAhitya kA sRjana kiyA hai| anuzruti hai ki unhoMne 1444 grantha race the, kintu vartamAna meM unake dvArA racita lagabhaga 84 granthoM ke sambandha meM jAnakArI upalabdha hai| unhoMne darzana, dharma-sAdhanA, yoga-sAdhanA, dhArmika vidhi-vidhAna, AcAra, upadeza kathAgrantha Adi vividha vidhAoM para granthoM kI racanA kI hai| unakA TIkA sAhitya bhI vipula hai / haribhadra usa yuga ke vicAraka haiM, jaba bhAratIya cintana evaM darzana ke kSetra meM vAk-chala aura khaNDana-maNDana kI pravRtti pramukha bana gayI thii| pratyeka darzana svapakSa ke maNDana aura parapakSa ke khaNDana meM apanA buddhi-kauzala dikhalA rahA thA / mAtra yahI nahIM, dharmoM aura darzanoM meM pArasparika vidveSa aura ghRNA kI bhAvanA bhI apanI carama sImA para paha~ca cakI thii| svayaM haribhadra ke do ziSyoM ko bhI isa vidveSa-bhAvanA kA zikAra hokara apane jIvana kI bali denA par3I thii| usa yuga kI ina viSama paristhitiyoM ke pariprekSya meM hI dharma aura darzana ke kSetra meM haribhadra ke pradeyoM kA aura unakI mahAnatA kA samyak mUlyAMkana kiyA jA sakatA hai| haribhadra kI mahAnatA to isI meM hai ki unhoMne zuSka vAk-jAla aura ghRNA evaM vidveSa ke isa viSama pariveza meM samabhAva, satyaniSThA, udAratA, samanvayazIlatA aura sahiSNutA kA paricaya diyaa| yadyapi samanvayazIlatA, udAratA aura samabhAva ke guNa haribhadra ko jainadarzana kI anekAnta daSTi se virAsata meM mile the, phira bhI unhoMne ina guNoM ko jisa zAlInatA ke sAtha apanI kRtiyoM meM evaM jIvana meM AtmasAta kiyA hai, vaisA udAharaNa svayaM jaina paramparA meM bhI virala hI hai| prastuta nibandha meM hama unakI inhIM vizeSatAoM para kiJcit vistAra ke sAtha carcA kreNge| ___ dharma aura darzana ke kSetra meM haribhadra kA avazAna kyA hai ? yaha samajhane ke lie isa carcA ko hama nimna binduoM meM vibhAjita kara rahe haiM (1) dArzanika evaM dhArmika paramparAoM kA niSpakSa prastutIkaraNa / 1. bho0 la0 bhAratIya saMskRti saMsthAna meM haribhadra sambandhI saMgoSThI meM paThita /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] (2) anya darzanoM kI samIkSA meM ziSTa bhASA kA prayoga tathA anyadharmo evaM darzanoM ke pravartakoM ke prati bahumAnavRtti / (3) zuSka dArzanika samAlocanAoM ke sthAna para una avadhAraNAoM ke sAra tattva aura mUla uddezyoM ko samajhane kA prayatna / (4) anya dArzanika mAnyatAoM meM nihita satyoM ko evaM inakI malyavattA ko svIkAra karate hue jaina dRSTi ke sAtha unake samanvaya kA prayatna / (5) anya dArzanika paramparAoM ke granthoM kA niSpakSa adhyayana aura una para vyAkhyA aura TIkA kA praNayana / (6) udAra aura samanvayavAdI dRSTi rakhate hue bhI dhArmika evaM paurANika andhavizvAsoM kA nirbhIka rUpa se khaNDana / (7) darzana aura dharma ke kSetra meM AsthA yA zraddhA kI apekSA tarka evaM yakti para adhika bala; kintu zarta yaha ki tarka aura yukti kA prayoga apane mata kI puSTi ke lie nahIM, apitu satya kI khoja ke lie ho / (8) dharma sAdhanA ko karmakANDa ke sthAna para caritra kI nirmalatA ke sAtha jor3ane kA prayatna / (9) mukti ke sambandha meM eka udAra aura vyApaka dRSTikoNa / (10) upAsya ke nAma-bheda ko gauNa mAnakara unake guNoM para bala / anya dArzanika evaM dhArmika paramparAoM kA niSpakSa prastutIkaraNa jaina paramparA meM anya paramparAoM ke vicArakoM ke darzana evaM dharmopadeza ke prastutIkaraNa kA prathama prayAsa hameM RSibhASita (isibhAsiyAI-lagabhaga I0 pU0 3 zatI) meM parilakSita hotA hai| isa graMtha meM anya dhArmika aura dArzanika paramparAoM ke pravartakoM-yathA nArada, asitadevala, yAjJavalkya, sAriputra Adi ko arhata RSi kahakara sambodhita kiyA gayA hai aura unake vicAroM ko niSpakSa rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| nizcaya hI vaicArika udAratA evaM anya paramparAoM ke prati samAdara bhAva kA yaha ati prAcIna kAla kA anyatama aura merI dRSTi meM ekamAtra udAharaNa hai| anya paramparAoM ke prati aisA samAdarabhAva vaidika aura bauddha paramparA ke prAcIna sAhitya meM hameM kahIM bhI upalabdha nahIM hotA hai / svayaM jaina paramparA meM bhI yaha udAra dRSTi adhika kAla taka jIvita nahIM raha skii| pariNAmasvarUpa yaha mahAn graMtha jo kabhI aMga sAhitya kA eka bhAga thA, vahA~ se alaga kara paripArzva meM DAla diyA gyaa| yadyapi sUtrakRtAMga, bhagavatI Adi Agama graMthoM meM tatkAlIna anya paramparAoM ke vivaraNa upalabdha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 3 ] hote haiM, kiMtu unameM anya darzanoM aura paramparAoM ke prati vaha udAratA aura zAlInatA parilakSita nahIM hotI, jo RSibhASita meM thii| sUtrakRtAMga anya dArzanika aura dhArmika mAnyatAoM kA vivaraNa to detA hai kintu unheM mithyA, anArya yA asaMgata kahakara unakI AlocanA bhI karatA hai| bhagavatI meM vizeSa rUpa se maMkhali-gozAlaka ke prasaMga meM to jaina paramparA sAmAnya ziSTatA kA bhI ullaMghana kara detI hai| RSibhASita meM jisa maMkhali-gozAlaka ko arhat RSi ke rUpa meM saMbodhita kiyA gayA thA, bhagavatI meM usI kA azobhanIya citra prastuta kiyA gayA hai, yahA~ yaha carcA maiM kevala isa lie kara rahA hU~ ki hama haribhadra kI udAradRSTi kA samyak malyAMkana kara sakeM aura yaha jAna sakeM ki na kevala jaina paramparA meM apitu samagra bhAratIya darzana meM unakA avadAna kitanA mahAna hai| jaina dArzanikoM meM sarva prathama siddhasena divAkara ne apane granthoM meM anya dArzanika mAnyatAoM kA vivaraNa prastuta kiyA hai| unhoMne battIsa dvAtriMzikAe~ likhI haiM, unameM navIM meM vedavAda, dasavIM meM yogavidyA, bArahavIM meM nyAyadarzana, terahavIM meM sAMkhyadarzana, caudahavIM meM vaizeSikadarzana, pandrahavIM meM bauddhadarzana aura solahavIM meM niyativAda kI carcA hai, kintu siddhasena ne yaha vivaraNa samIkSAtmaka dRSTi se hI prastuta kiyA hai / ve aneka prasaMgoM meM ina avadhAraNAoM ke prati cuTole vyaMgya bhI kasate haiN| vastutaH dArzanikoM meM anya darzanoM ke jAnane aura unakA vivaraNa prastuta karane kI jo pravRtti vikasita huI thI usakA mUla AdhAra virodhI matoM kA nirAkaraNa karanA hI thA / siddhasena bhI isake apavAda nahIM haiM / sAtha hI paM0 sukhalAlajI saMghavI kA yaha bhI kahanA hai ki siddhasena kI kRtiyoM meM anya darzanoM kA jo vivaraNa upalabdha hai vaha bhI pATha-bhraSTatA aura vyAkhyA ke abhAva ke kAraNa adhika prAmANika nahIM hai| yadyapi siddhasena divAkara samantabhadra, jinabhadragaNi kSamAzramaNa Adi haribhadra ke pUrvavartI dArzanikoM ne anekAnta dRSTi ke prabhAva ke kAraNa kahIM-kahIM vaicArika udAratA kA paricaya diyA hai, phira bhI ye sabhI vicAraka itanA to mAnate hI haiM ki anya darzana ekAntika dRSTi kA Azraya lene ke kAraNa mithyA-darzana haiM jabaki jaina darzana anekAnta-dRSTi apanAne ke kAraNa samyagdarzana hai| vastutaH vaicArika samanvayazIlatA aura dhArmika udAratA kI jisa U~cAI kA sparza haribhadra ne apanI kRtiyoM meM kiyA hai vaisA unake pUrvavartI jena 1. samadarzI AcArya haribhadra, paM0 sukhalAlajI pR0 40 /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 ] evaM jainetara dArzanikoM meM hameM parilakSita nahIM hotA hai| yadyapi haribhadra ke paravartI jaina dArzanikoM meM hemacandra, yazovijaya, Anandaghana Adi anya dharmoM aura darzanoM ke prati samabhAva aura udAratA kA paricaya dete haiM, kintu unakI yaha udAratA una para haribhadra ke prabhAva ko hI sUcita karatI hai| udAharaNa ke rUpa meM hemacandra apane mahAdeva-stotra (44) meM nimna zloka prastuta karate haiM bhava-bIjAMkUrajananA rAgAdyA kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai / / yaha zloka haribhadra ke lokatattvanirNaya meM bhI kucha pAThabheda ke sAtha upalabdha hotA hai, yathA yasya anikhilAzca doSA na saMti, sarve guNAzca vidyante / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai / vastutaH 2500 varSa ke sudIrgha jaina itihAsa meM aisA koI bhI samanvayavAdI udAracetA vyaktitva nahIM hai, jise haribhadra ke samatulya kahA jA ske| yadyapi haribhadra ke pUrvavartI aura paravartI aneka AcAryoM ne jainadarzana kI anekAnta dRSTi ke prabhAva ke pariNAmasvarUpa udAratA kA paricaya avazya diyA hai phira bhI unakI sajanarmitA usa stara kI nahIM hai jisa stara kI haribhadra kI hai| unakI kRtiyoM meM do-cAra gAthAoM yA zlokoM meM udAratA ke cAhe saMketa mila jAyeM kintu aise kitane haiM jinhoMne samanvayAtmaka aura udAra dRSTi ke AdhAra para SaDdarzanasamuccaya, zAstravArtAsamuccaya aura yogadRSTisamuccaya jaisI mahAn kRtiyoM kA praNayana kiyA ho| ___ anya dArzanika aura dhArmika paramparAoM kA adhyayana mukhyataH do dRSTiyoM se kiyA jAtA hai eka to una paramparAoM kI AlocanA karane kI dRSTi se aura dUsarA unakA yathArtha paricaya pAne aura unameM nihita satya ko samajhane kI daSTi se / AlocanA evaM samIkSA kI dRSTi se likhe gaye granthoM meM bhI AlocanA ke ziSTa aura aziSTa aise do rUpa milate haiN| sAtha hI jaba granthakartA kA mukhya uddezya AlocanA karanA hotA hai, to vaha anya paramparAoM ke prastutIkaraNa meM nyAya nahIM karatA hai aura unakI avadhAraNAoM ko bhrAntarUpa meM prastuta karatA hai| udAharaNa ke rUpa meM syAdvAda aura zanyavAda ke AlocakoM ne kabhI bhI unheM samyaka rUpa se prastuta karane kA prayatna nahIM kiyA hai / yadyapi haribhadra ne bhI apanI kucha kRtiyoM meM anya darzanoM evaM dharmoM kI samIkSA kI hai, apane grantha dhUrtAkhyAna
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 5 ] meM ve dharma aura darzana ke kSetra meM panapa rahe andhavizvAsoM kA sacoTa khaNDana bhI karate haiM, phira bhI itanA nizcita hai ki ve na to apane virodhI ke vicAroM ko bhrAnta rUpa meM prastuta karate haiM aura na usake sambandha meM aziSTa bhASA kA prayoga hI karate haiN| darzanasaMgrAhaka granthoM kI paramparA aura usameM haribhadra kA sthAna __ yadi hama bhAratIya darzana ke samagna itihAsa meM sabhI pramukha darzanoM ke siddhAnta ko eka hI grantha meM pUrI prAmANikatA ke sAtha prastuta karane ke kSetra meM hue prayatnoM ko dekhate haiM, to hamAro dRSTi meM haribhadra hI ve prathama vyakti haiM, jinhoMne sabhI pramukha bhAratIya darzanoM kI mAnyatAoM ko niSpakSa rUpa se eka hI grantha meM prastuta kiyA hai| haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kI koTi kA aura usase prAcIna darzanasaMgrAhaka koI anya grantha hameM prAcIna bhAratIya sAhitya meM upalabdha nahIM hotaa| haribhadra ke pUrva taka jaina, bauddha aura vaidika tInoM hI paramparAoM ke kisI bhI AcArya ne apane kAla ke sabhI darzanoM kA niSpakSa paricaya dene kI dRSTi se kisI bhI graMtha kI racanA nahIM ko thii| unake granthoM meM apane virodhI matoM kA prastutIkaraNa mAtra unake khaNDana kI dRSTi se hI huA hai / jaina paramparA meM bhI haribhadra ke pUrva siddhasena divAkara aura samantabhadra ne anya darzanoM ke vivaraNa to prastuta kiye haiM, kintu unakI dRSTi bhI khaNDanaparaka hI hai / vividha darzanoM kA vivaraNa prastuta karane kI dRSTi se mallavAdI kA nayacakra mahattvapUrNa grantha kahA jA sakatA hai kintu usakA mukhya uddezya bhI pratyeka darzana kI aparNatA ko sUcita karate hue anekAntavAda kI sthApanA karanA hai / paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke zabdoM meM (naya) cakra kI kalpanA ke pIche AcArya kA Azaya yaha hai ki koI bhI mata apane Apa meM pUrNa nahIM hai| jisa prakAra usa mata kI sthApanA dalIloM se ho sakatI hai usI prakAra usakA utthApana bhI virodhI matoM kI dalIloM se ho sakatA hai| sthApanA aura utthApana kA yaha cakra calatA rahatA hai / ataeva anekAntavAda meM ye mata yadi apanA ucita sthAna prApta kareM, tabhI ucita hai anyathA nhiiN|' nayacakra ko mUladRSTi bhI svapakSa arthAt anekAMtavAda ke maNDana aura parapakSa ke khaNDana kI ho hai| isa prakAra jaina paramparA meM bhI haribhadra ke pUrva taka niSpakSa bhAva se koI bhI darzana-saMgrAhaka nahIM likhA gayA / 1. SaDdarzanasamuccaya-saM0 DaoN0 mahendrakumAra, prastAvanA pR0 14 /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] jainetara paramparAoM ke darzanasaMgrAhaka granthoM meM AcArya zaMkara viracita mAne jAne vAle 'sarvasiddhAntasaMgraha' kA ullekha kiyA jA sakatA hai / yadyapi yaha kRti mAdhavAcArya ke sarvadarzanasaMgraha kI apekSA prAcIna hai, phira bhI isake Adya zaMkarAcArya dvArA viracita hone meM saMdeha hai / isa grantha meM bhI pUrvadarzana kA uttaradarzana ke dvArA nirAkaraNa karate hue anta meM advaita vedAnta kI sthApanA kI gayI hai / ataH kisI sImA taka isakI zailo ko nayacakra kI zailI ke sAtha jor3A jA sakatA hai kintu jahA~ nayacakra, antimamata kA bhI prathama mata se khaNDana karavAkara kisI bhI eka darzana ko antima satya nahIM mAnatA hai, vahA~ 'sarvasiddhAntasaMgraha ' vedAnta ko ekamAtra aura antima satya svIkAra karatA hai / ataH yaha eka darzanasaMgrAhaka grantha hokara bhI niSpakSa dRSTi kA pratipAdaka nahIM mAnA jA sakatA hai / haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kI jo vizeSatA hai vaha isameM nahIM hai / jainetara paramparAoM meM darzana saMgrAhaka granthoM meM dUsarA sthAna mAdhavAcArya ( I0 1350 ? ) ke 'sarvadarzanasaMgraha' kA AtA hai / kintu 'sarva darzanasaMgraha' kI mUlabhUta dRSTi bhI yahI hai ki vedAnta hI ekamAtra samyagdarzana hai / sarvasiddhAntasaMgraha aura 'sarvadarzanasaMgraha ' donoM kI haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya se isa artha meM bhinnatA hai ki jahA~ haribhadra binA kisI khaNDa maNDana ke nirapekSa bhAva se tatkAlIna vividha darzanoM ko prastuta karate haiM, vahA~ vaidika paramparA ke ina donoM granthoM kI mUlabhUta zailI khaNDanaparaka hI hai / ataH ina donoM granthoM meM anya dArzanika matoM ke prastutIkaraNa meM vaha niSpakSatA aura udAratA parilakSita nahIM hotI hai, jo haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya meM hai / vaidika paramparA meM darzana saMgrAhaka granthoM meM tIsarA sthAna mAdhava - sarasvatIkRta 'sarvadarzanakaumudI' kA AtA hai| isa grantha meM darzanoM ko vaidika aura avaidika - aise do bhAgoM meM bAMTA gayA hai / avaidika darzanoM meM cArvAka, bauddha aura jaina aise tona bheda tathA vaidika darzana meM tarka, tantra aura sAMkhya aise tIna bhAga kiye gaye haiM / isa grantha kI zailI bhI mukhyarUpa se khaNDanAtmaka hI hai / ataH haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya jaisA udAratA aura niSpakSatA isameM bhI parilakSita nahIM hotI hai / vaidika paramparA ke darzanasaMgrAhaka granthoM meM cauthA sthAna madhusUdana sarasvatI ke 'prasthAna-bheda' kA AtA hai / madhusUdana sarasvatI ne darzanoM kA vargIkaraNa Astika aura nAstika ke rUpa meM kiyA hai / nAstika- avaidika
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 ] darzanoM meM ve chaha prasthAnoM kA ullekha karate haiN| isameM bauddha darzana ke cAra sampradAya tathA cArvAka aura jainoM kA samAveza haA hai| Astika-vaidikadarzanoM meM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, pUrva mImAMsA aura uttara mImAMsA kA samAveza huA hai| inhoMne pAzupata-darzana evaM vaiSNava darzana kA bhI ullekha kiyA hai / paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke anusAra prasthAnabheda ke lekhaka kI eka vizeSatA avazya hai jo use pUrva ullikhita vaidika paramparA ke anya darzanasaMgrAhaka granthoM se alaga karatI hai| vaha yaha ki isa grantha meM vaidika darzanoM ke pArasparika virodha kA samAdhAna yaha kaha kara kiyA gayA hai ki ina prasthAnoM ke prastotA) sabhI mani bhrAnta to nahIM ho sakate, kyoMki ve sarvajJa the / cU~ki bAhya viSayoM meM lage hue manuSyoM kA parama puruSArtha meM praviSTa honA kaThina hotA hai, ataeva nAstikoM kA nirAkaraNa karane ke lie ina muniyoM ne darzana prasthAnoM ke bheda kiye haiN| isa prakAra prasthAna bheda meM yatkicita udAratA kA paricaya prApta hotA hai| kintu yaha udAratA kevala vaidika paramparA ke Astika darzanoM ke sandarbha meM hI hai, nAstikoM kA nirAkaraNa karanA to sarvadarzana kaumudIkAra ko bhI iSTa hI hai| isa prakAra darzana-saMgrAhaka granthoM meM haribhadra kI jo niSpakSa aura udAra dRSTi hai vaha hameM anya paramparAoM meM racita darzana-saMgrAhaka granthoM meM nahIM milatI hai / yadyapi vartamAna meM bhAratIya dArzanika paramparAoM kA vivaraNa prastuta karane vAle aneka grantha likhe jA rahe haiM kintu unameM bhI lekhaka kahIM na kahIM apane iSTa darzana aura vizeSarUpa se vedAnta ko hI antima satya ke rUpa meM prastuta karatA pratIta hotA hai| haribhadra ke pazcAta jaina paramparA meM likhe gaye darzana-saMgrAhaka granthoM meM ajJAtakRtaka 'sarvasiddhAntapravezaka' kA sthAna AtA hai| kintu itanA nazcita hai ki yaha grantha kisI jaina AcArya dvArA praNIta hai kyoMki isake maMgalAcaraNa meM-"sarvabhAva praNetAraM praNipatya jinezvaraM" aisA ullekha hai / paM0 sukhalAla saMghavI ke anusAra prastuta grantha kI pratipAdana zailI haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kA hI anusaraNa karatI hai| antara mAtra yaha hai ki jahAM haribhadra kA grantha padya meM hai vahA~ sarvasiddhAntapravezaka gadya meM hai / sAtha hI yaha grantha haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kI apekSA kucha vistRta bhI hai| 1. SaDdarzanasamuccaya-saM0 DaoN0 mahendrakumAra, prastAvanA pR0 19 / 2. samadarzI AcArya haribhadra, pR0 43 / . '
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4] jaina paramparA ke darzana - saMgrAhaka granthoM meM dUsarA sthAna jIvadevasUri ke ziSya AcArya jinadattasUri ( vikrama 1265 ) ke viveka vilAsa kA AtA hai / isa grantha ke aSTama ullAsa meM SaDdarzanavicAra nAmaka prakaraNa hai / jisameM jaina, mImAMsaka, bauddha, sAMkhya, zaiva aura nAstika ina chaha darzanoM kA saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke anusAra isa grantha kI eka vizeSatA to yaha hai ki isameM nyAya vaizeSikoM kA samAveza zaivadarzana meM kiyA gayA hai / merI dRSTi meM isakA kAraNa lekhaka ke dvArA haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya kA anusaraNa karanA hI hai, kyoMki usameM bhI nyAyadarzana ke devatA ke rUpa meM ziva kA hI ullekha kiyA hai 'akSapAdamate devaH sRSTisaMhArakRcchiva' -13 yaha grantha bhI haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya ke samAna kevala paricayAtmaka aura niSpakSa vivaraNa prastuta karatA hai aura AkAra meM mAtra 66 zloka pramANa hai / jaina paramparA meM darzana saMgrAhaka granthoM meM tIsarA krama rAjazekhara ( vikrama 1405 ) ke SaDdarzanasamuccaya kA AtA hai / iza grantha meM jaina, sAMkhya, jaiminIya, yoga, vaizeSika aura saugata (bauddha) ina chaha darzanoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai / haribhadra ke samAna hI isa grantha meM bhI ina sabhI ko Astika kahA gayA hai aura anta meM nAstika ke rUpa meM cArvAka darzana kA paricaya diyA gayA hai / haribhadra ke SaDdarzanasamuccaya aura rAjazekhara ke SaDdarzanasamuccaya meM eka mukhya antara isa bAta ko lekara hai ki darzanoM ke prastutIkaraNa meM jahA~ haribhadra jainadarzana ko cauthA sthAna dete haiM vahA~ rAjazekhara jainadarzana ko prathama sthAna dete haiN| paM0 sukhalAla saMghavI ke anusAra sambhavataH isakA kAraNa yaha ho sakatA hai ki rAjazekhara apane samakAlIna dArzanikoM ke abhinivezayukta prabhAva se apane ko dUra nahIM rakha sake' / paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA kI sUcanA ke anusAra rAjazekhara ke kAla kA hI eka anya darzana saMgrAhaka grantha AcArya merutuMgakRta SaDdarzananirNaya hai / isa grantha meM meruturaMga ne bauddha, mImAMsA, sAMkhya, naiyAyika, vaizeSika ina chaha darzanoM ko momAMsA kI hai kintu isa kRti meM haribhadra jaiso udAratA nahIM hai / yaha mukhyatayA jainamata kI sthApanA aura anya matoM 1. samadarzI AcArya haribhadra pR0 47 / 2. SaDdarzanasamuccaya-saM0 paM0 mahendrakumAra, prastAvanA pR0 19 /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ [9] ke khaNDana ke lie likhA gayA hai / eka mAtra isako vizeSatA yaha hai ki isameM mahAbhArata, smRti, purANa Adi ke AdhAra para jainamata kA samarthana kiyA gayA hai / paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne SaDdarzanasamuccaya kI prastAvanA meM isa bAta kA bhI ullekha kiyA hai ki somatilakasUrikRta SaDdarzanasamuccaya kI vRtti ke anta meM ajJAtakRtaka eka kRti mudrita hai / " isameM bhI jaina, naiyAyika, bauddha, vaizeSika, jaiminIya, sAMkhya aura cArvAka aise sAta darzanoM kA saMkSepa meM paricaya diyA gayA hai kintu anta meM anya darzanoM ko durnaya kI koTi meM rakhakara jainadarzana ko ucca zreNI meM rakhA gayA hai / isa prakAra isakA lekhaka bhI apane ko sAmpradAyika abhiniveza se dUra nahIM rakha sakA / isa prakAra hama dekhate haiM ki darzana-saMgrAhaka granthoM kI racanA meM bhAratIya itihAsa meM haribhadra hI eka mAtra aise vyakti haiM, jinhoMne niSpakSa bhAva se aura pUrI prAmANikatA ke sAtha apane grantha meM anya darzanoM kA vivaraNa diyA hai / isa kSetra meM ve abhI taka advitIya haiM / samIkSA meM ziSTabhASA kA prayoga aura anya dharma pravartakoM ke prati bahumAna darzana ke kSetra meM apanI dArzanika avadhAraNAoM kI puSTi tathA virodhI avadhAraNAoM ke khaNDana ke prayatna atyanta prAcInakAla se hote rahe haiM / pratyeka darzana apane mantavyoM kI puSTi ke lie anya dArzanika matoM kI samAlocanA karatA hai / svapakSa kA maNDana tathA parapakSa kA khaNDana - yaha dArzanikoM kI sAmAnya pravRtti rahI hai / haribhadra bhI isake apavAda nahIM haiM / phira bhI unakI yaha vizeSatA hai ki anya dArzanika matoM kI samIkSA meM ve sadaiva hI ziSTa bhASA kA prayoga karate haiM tathA virodhI darzanoM ke pravakoM ke lie bhI bahumAna pradarzita karate haiM dArzanika ke samIkSAoM ke kSetra meM eka yuga aisA rahA hai jisameM anya dArzanika paramparAoM ko na kevala bhraSTa rUpa meM prastuta kiyA jAtA thA apitu unake pravartakoM kA upahAsa bhI kiyA jAtA thaa| jaina aura jainetara donoM hI paramparAyeM isa pravRtti se apane ko mukta nahIM rakha sakIM / jaina paramparA ke siddhasena divAkara, samantabhadra Adi diggaja dArzanika bhI jaba anya dArzanika paramparAoM kI samIkSA karate haiM to na kevala una paramparAoM kI mAnyatAoM ke prati, / 1. SaDdarzanasamuccaya - saM0 DaoN0 mahendrakumAra, prastAvanA pR0 20 //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 ] apitu unake pravartakoM ke prati bho cuTole vyaMgya kasa dete haiN| haribhadra svayaM bhI apane lekhana ke prArambhika kAla meM isa pravRtti ke apavAda nahIM rahe haiN| jaina AgamoM kI TokA meM aura dhUrtAkhyAna jaise granthoM kI racanA meM ve svayaM bhI isa prakAra ke cuTIle vyaMgya kasate haiM kintu hama dekhate haiM ki vidvattA ko praur3hatA ke sAtha haribhadra meM dhore-dhore yaha pravRtti lupta ho jAtI hai aura apane paravartI granthoM meM ve anya paramparAoM aura unake pravartakoM ke prati atyanta ziSTa bhASA kA prayoga karate haiM tathA unake prati bahumAna sUcita karate haiN| isake kucha udAharaNa hameM unake grantha 'zAstravArtAsamuccaya' meM dekhane ko mila jAte haiN| apane grantha zAstravArtAsamuccaya ke prArambha meM hI grantha racanA kA uddezya spaSTa karate hue ve likhate haiM yaM zrutvA sarvazAstreSu prAyastattvavinizcayaH / jAyate dveSa zamanaH svargasiddhi sukhAvahaH // arthAt isakA adhyayana karane se anya darzanoM ke prati dveSa buddhi samApta hokara tattva kA bodha ho jAtA hai| isa grantha meM kapila ko divya-puruSa evaM mahAmuni ke rUpa meM sUcita karate haiM-(kapilo divyo hi sa mahAmuniH-zAstravAsimuccaya 237) / isI prakAra ve baddha ko bhI arhata, mahAmuni, suvaidya Adi vizeSaNoM se abhihita karate haiM (yato buddho mahAmuniH suvaidyavat-vahI 465,466) / yahA~ hama dekhate haiM ki jahA~ eka ora anya dArzanika apane virodhI dArzanikoM kA khulakara parihAsa karate haiM-nyAyadarzana ke praNetA maharSi gautama ko gAya kA bachar3A yA baila aura maharSi kaNAda ko ullU kahate haiM, vahIM dUsarI ora haribhadra apane virodhiyoM ke lie mahAmuni aura arhat jaise sammAnasUcaka vizeSaNoM kA prayoga karate haiM / zAstravArtAsamuccaya meM yadyapi anya dArzanika avadhAraNAoM kI spaSTa samAlocanA hai, kintu sampUrNa grantha meM aisA koI bhI udAharaNa nahIM milatA jahA~ haribhadra ne ziSTatA ko maryAdA kA ullaMghana kiyA ho| isa prakAra haribhadra ne anya paramparAoM ke prati jisa ziSTatA aura Adara-bhAva kA paricaya diyA vaha hameM jaina aura jainetara kiso bho paramparA meM upalabdha nahIM hotii| haribhadra ne anya darzanoM ke adhyayana ke pazcAt unameM nihita sAratattva yA satya ko samajhane kA jA prayAsa kiyA hai, vaha bho atyanta hI mahattva. pUrNa hai aura unake udAracetA vyaktitva ko ujAgara karatA hai| yadyapi haribhadra cArvAka darzana ko samIkSA karate hue usake bhUta svabhAvavAda kA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDana karate haiM aura usake sthAna para karmavAda kI sthApanA karate haiN| 'kintu siddhAnta meM karma ke jo do rUpa-dravyakarma aura bhAvakarma mAne gaye haiM usameM eka ora bhAvakarma ke sthAna ko svIkAra nahIM karane ke kAraNa jahA~ ve cArvAka-darzana kI samIkSA karate haiM vahI dUsarI ora ve dravyakarma kI avadhAraNA ko svIkAra karate hue cArvAka ke bhUtasvabhAvavAda kI sArthakatA ko bhI svIkAra karate haiM aura kahate haiM ki bhautika tatvoM kA prabhAva bhI caitanya para par3atA hai|' paM0 sukhalAlajI saMghavI likhate haiM ki haribhadra ne donoM pakSoM arthAt bauddha evaM momAMsakoM ke anusAra karmavAda ke prasaMga meM cittavAsanA kI pramukhatA ko tathA cArvAkoM ke anusAra bhautika tattva kI pramukhatA ko eka eka pakSa ke rUpa meM paraspara pUraka evaM satya mAnakara kahA ki jaina karmavAda meM cArvAka aura momAMsaka tathA bauddhoM ke mantavyoM kA sumela huA hai| ____ isI prakAra zAstravArtAsamuccaya meM haribhadra yadyapi nyAya-vaizeSika darzanoM dvArA mAnya IzvaravAda evaM jagata-kartRtvavAda kI avadhAraNAoM kI samIkSA karate haiM, kintu jahA~ cArvAkoM, bauddhoM aura anya jaina AcAryoM ne ina avadhAraNAoM kA khaNDana hI kiyA hai, vahA~ haribhadra inakI bhI sArthakatA ko svIkAra karate haiN| haribhadra ne IzvaravAda kI avadhAraNA meM bhI kucha mahattvapUrNa tathyoM ko dekhane kA prayAsa kiyA hai| prathama to yaha ki manuSya kaSTa ke samaya svAbhAvika rUpa se kisI aisI zakti ke prati zraddhA aura prapatti kI bhAvanA hotI hai jisake dvArA vaha apane meM AtmavizvAsa jAgRta kara sake / paM0 sukhalAlajI saMghavI likhate haiM mAnava mana kI prapatti yA zaraNAgati kI yaha bhAvanA mUla meM asatya to nahIM kahI jA sktii| unakI isa apekSA ko Thesa na pahuMce tathA tarka va buddhivAda ke sAtha IzvaravAdI avadhAraNA kA samanvaya bhI ho isalie unhoMne (haribhadra ne) Izvara kartRtvavAda kI avadhAraNA apane DhaMga se spaSTa karane kA prayatna kiyA hai / haribhadra kahate haiM ki jo vyakti AdhyAtmika nirmalatA ke phalasvarUpa apane 1. karmaNo bhautikatvena yadva tadapi sAmpratam / Atmano vyatiriktaM tat citrabhAvaM yato matam / / zaktirUpaM tadanye tu sUrayaH sampracakSate / __ anye tu vAsanArUpaM vicitraphaladaM matam / / zAstravArtAsamuccaya 95, 96 2. samadarzI AcArya haribhadra pR0 53, 54 / 3. vahI, pR0 55 /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 12 ] vikAsa kI uccatama bhUmikA ko prApta huA ho vaha asAdhAraNa AtmA hai aura vahI Izvara yA siddha puruSa hai / usa Adarza svarUpa ko prApta karane ke kAraNa kartA tathA bhakti kA viSaya hone ke kAraNa upAsya hai / " isake sAtha hI haribhadra yaha bhI mAnate haiM ki pratyeka jIva tattvataH apane zuddha rUpa meM paramAtmA aura apane bhaviSya kA nirmAtA hai aura isa dRSTi se yadi vicAra kareM to vaha 'Izvara' bho hai aura 'kartA' bhI hai / isa prakAra Izvara kartRtvavAda bhI samIcIna hI siddha hotA hai / haribhadra sAMkhyoM ke prakRtivAda kI bhI samIkSA karate haiM kintu ve prakRti ko jaina paramparA meM svIkRta karmaprakRti ke rUpa meM dekhate haiM / ve likhate haiM ki 'satya nyAya kI dRSTi se prakRti karma - prakRti hI hai aura isa rUpa meM prakRtivAda bhI ucita hai kyoMki usake vaktA kapila divya puruSa aura mahAmuni haiM / zAstravArtAsamuccaya meM haribhadra ne bauddhoM ke kSaNikavAda, vijJAnavAda aura zUnyavAda kI bhI samIkSA kI hai kintu ve ina dhAraNAoM meM nihita satya ko bhI dekhane kA prayatna karate haiM aura kahate haiM ki mahAmuni aura arhat buddha uddezyahIna hokara kisI siddhAnta kA upadeza nahIM karate / unhoMne kSaNikavAda kA upadeza padArtha ke prati hamArI Asakti ke nivAraNa ke lie hI diyA hai kyoMki jaba vastu kA anitya aura vinAzazIla svarUpa samajha meM A jAtA hai to usake prati Asakti gaharI nahIM hotI / isI prakAra vijJAnavAda kA upadeza bhI bAhya padArthoM ke prati tRSNA ko samApta karane ke lie hI hai / yadi saba kucha citta ke vikalpa haiM aura bAhya rUpa satya nahIM hai to unake prati tRSNA utpanna hI nahIM hogI / isI prakAra kucha sAdhakoM kI manobhUmikA ko dhyAna meM rakhakara saMsAra kA 1. tatazcezvara kartRtvavAdo'yaM yujyate param / samyagnyAyAvirodhena yathA''huH zuddhabuddhataH // Izvara: paramAtmaiva taduktavratasevanAt / yato muktistatastasyAH kartA syAdguNabhAvataH // tadanAsevanAdeva yatsaMsAro'pi tattvataH / tena tasyApi kartRtvaM kalpyamAnaM na duSyati || zAstravArtAsamuccaya 203-205 paramaizvaryayuktatvAnmataH Atmaiva cezvaraH / 2. sa ca karteti nirdoSaH kartRvAdo vyavasthitaH // vahI 207 3. prakRti cApi sannyAyAtkarmaMprakRtimeva hi // evaM prakRtivAdo'pi vijJeyaH satya eva hi / kapiloktatvatazcaiva divyo hi sa mahAmuniH // vahI 232-237
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ niHsAratA kA bodha karAne ke lie zUnyavAda kA upadeza diyA hai| isa prakAra haribhadra kI dRSTi meM bauddha darzana ke kSaNikavAda, vijJAnavAda aura zanyavAda-ina tInoM siddhAntoM kA mUla uddezya yahI hai ki vyakti ko jagata ke prati utpanna hone vAlI tRSNA kA prahANa ho / ____ advaitavAda ko samIkSA karate hue haribhadra spaSTa rUpa se yaha batAte haiM ki sAmAnya kI daSTi se to advaita kI avadhAraNA bhI satya hai / isake sAtha hI sAtha ve yaha bhI batAte haiM ki viSamatA ke nivAraNa ke lie aura samabhAva kI sthApanA ke lie advaita kI bhUmikA bhI Avazyaka hai| advaita parAyepana kI bhAvanA kA niSedha karatA hai isa prakAra dveSa kA upazamana karatA hai ataH vaha bhI asatya nahIM kahA jA sktaa| isI prakAra advaita vedAnta ke jJAna mArga ko bhI ve samIcIna hI svIkAra karate haiM / 3 upayukta vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki anya dArzanika avadhAraNAoM kI samIkSA kA unakA prayatna samIkSA ke lie na hokara una dArzanika paramparAoM ko satyatA ke mUlyAMkana ke lie hI hai| svayaM unhoMne zAstravArtAsamuccaya ke prAkkathana meM yaha spaSTa kiyA hai ki prastuta grantha kA uddezya anya paramparAoM ke prati dveSa kA upazamana karanA aura satya kA bodha karanA hai| upayukta vivaraNa se yaha bhI spaSTa hai ki unhoMne ImAnadArI se pratyeka dArzanika mAnyatA ke mUlabhUta uddezyoM ko samajhAne kA prayAsa kiyA hai aura isa prakAra ve Alocaka ke sthAna para satya ke gaveSaka hI adhika pratIta hote haiN| 1. anye tvabhidadhatyevametadAsthAnivRttaye / kSaNikaM sarvameveti buddhenoktaM na tattvataH // vijJAnamAtramapyevaM bAhyasaMganivRttaye / vineyAn kAMzcidAzritya yadvA taddezanA'rhataH / zAstra0 464.465 / / 2. anye vyAkhyAnayantyevaM samabhAvaprasiddhaye / advaitadezanA zAstre nirdiSTA na tu tattvataH / / vahI 550 / / 3. jJAnayogAdato muktiriti samyaga vyavasthitam / tantrAntarAnurodhena gItaM cetthaM na doSakRt / / vahI 579 4. yaM zrutvA sarvazAstreSu prAyastattvavinizcayaH / jAyate dveSazamanaH svargasiddhisukhAvahaH // vahI 2
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 14 ] anya darzanoM kA gambhIra adhyayana evaM unakI niSpakSa vyAkhyA __ bhAratIya dArzanikoM meM apane se itara paramparAoM ke gambhIra adhyayana ko pravRtti prArambha meM hameM dRSTigata nahIM hotI hai| bAdarAyaNa, jaiminoya Adi diggaja vidvAn bhI jaba darzanoM kI samAlocanA karate haiM to aisA lagatA hai ki ve dUsare darzanoM ko apane satahI jJAna ke AdhAra para bhrAntarUpa meM prastuta karake unakA khaNDana kara dete haiN| yaha satya hai ki anekAntika evaM samanvayAtmaka dRSTi ke kAraNa anya darzanoM ke gambhIra adhyayana kI paramparA kA vikAsa sarvaprathama jaina dArzanikoM ne hI kiyA hai| aisA lagatA hai ki haribhadra ne samAlocya pratyeka darzana kA ImAnadArI pUrvaka gambhIra adhyayana kiyA thA, kyoMki isake binA ve na to una darzanoM meM nihita satyoM ko samajhA sakate the, na unakI svastha samIkSA hI kara sakate. the aura na unakA jaina mantavyoM ke sAtha samanvaya kara sakate the / hari bhadra anya darzanoM ke adhyayana taka hI sImita nahIM rahe, apitu unhoMne unake kucha mahattvapUrNa granthoM para taTastha bhAva se TokA bhI likho| diGnAga ke 'nyAya praveza' para unakI TIkA mahattvapUrNa mAnI jAtI hai / pataJjala ke yogasUtra kA unakA adhyayana bhI kAphI gambhIra pratIta hotA hai kyoMki unhoMne usI ke AdhAra para evaM navIna dRSTikoNa se yogadRSTisamuccaya, yogabindu, yogaviMzati Adi granthoM kI racanA kI thii| isaprakAra haribhadra jaina aura jainetara paramparAoM ke eka ImAnadAra adhyetA evaM vyAkhyAkAra bhI haiN| jisa prakAra prazastapAda ne darzana granthoM kI TIkA likhate samaya tad-tad darzanoM ke mantavyoM kA anusaraNa karate hue taTastha bhAva rakhA, usI prakAra haribhadra ne bhI itara paramparAoM kA vivecana karate samaya taTastha bhAva rakhA hai| andhavizvAsoM kA nirbhIka rUpa se khaNDana yadyapi haribhadra anya dhArmika evaM dArzanika paramparAoM ke prati eka udAra aura sahiSNu dRSTikoNa ko lekara calate haiM kintu isakA tAtparya yaha nahIM hai ki ve unake atarkasaMgata andhavizvAsoM ko prazraya dete haiN| eka ora ve anya paramparAoM ke prati AdarabhAva rakhate hue unameM nihita satyoM ko svIkAra karate haiM, to dUsarI ora unameM pala rahe andhavizvAsoM kA nirbhIka rUpa se khaNDana bhI karate haiN| isa dRSTi se unakI do racanAe~ bahuta hI mahattvapUrNa haiM-(1) dhUrtAkhyAna aura (2) dvijavadanacapeTA / dhUrtAkhyAna meM unhoMne paurANika paramparA meM pala rahe andhavizvAsoM
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 15 ] kA sacoTa nirasana kiyA hai| haribhadra ne dhUrtAkhyAna meM vaidika paramparA meM vikasita isa dhAraNA kA khaNDana kiyA hai ki brahmA ke mukha se brAhmaNa bAha se kSatriya, peTa se vaizya tathA paira se zUdra utpanna hue haiN| isI prakAra kucha paurANika mAnyatAoM yathA zaMkara ke dvArA apanI jaTAoM meM gaMgA ko samA lenA vAyu ke dvArA hanumAna kA janma, sUrya ke dvArA kuntI se karNa kA janma, hanumAna ke dvArA pUre parvata ko uThA lAnA, vAnaroM ke dvArA setu bA~dhanA, zrIkRSNa ke dvArA govardhana parvata dhAraNa karanA / gaNeza kA pArvatI ke zarIra ke maila se utpanna honA, pAvato kA himAlaya kA pUtrI honA Adi aneka paurANika mAnyatAoM kA vyaMgyAtmaka zailI meM nirasana kiyA hai| haribhadra dhAkhyAna ke kathA ke mAdhyama se kucha kAlpanika bAteM prastuta karate haiM aura phira kahate haiM ki yadi purANoM meM kahI gayI uparokta bAteM satya hai to ye satya kyoM nahIM ho sktii| isa prakAra dhUrtAkhyAna meM ve vyaMgyAtmaka kintu ziSTa zailI meM paurANika mithyA-vizvAsoM kI samIkSA karate haiN| isI prakAra dvijavadanacapeTAmeM bhI unhoMne brAhmaNa paramparA meM pala rahI mithyA dhAraNAoM evaM varNavyavasthA kA sacoTa khaNDana kiyA hai| haribhadra satya ke samarthaka haiM, kintu andhavizvAsoM evaM mithyA mAnyatAoM ke ve kaThora samIkSaka bhI haiN| tarka yA buddhivAda kA samarthana haribhadra meM yadyapi eka dhArmika kI zraddhA hai kintu ve zraddhA ko tarka virodhI nahIM mAnate haiN| unake lie tarka se rahita zraddhA upAdeya nahIM hai| ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki na to mahAvIra ke prati merA koI rAga hai aura na kapila Adi ke prati koI dveSa hI hai pakSapAto na me vIre na dvaSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH / / -lokatattvanirNaya 38 unake kahane kA tAtparya yahI hai ki satya ke gaveSaka aura sAdhanA ke pathika ko pUrvAgrahoM se mukta hokara vibhinna mAnyatAoM kI samIkSA karanA cAhie aura unameM jo bhI yuktisaMgata lage use svIkAra karanA caahie| yadyapi isake sAtha hI ve buddhivAda se panapanevAle doSoM ke prati bhI saceSTa haiN| ve spaSTa rUpa se yaha kahate haiM ki yukti aura tarka kA upayoga kevala apanI mAnyatAoM kI puSTi ke lie hI nahIM kiyA jAnA cAhie apitu, satya kI khoja ke lie kiyA jAnA cAhie
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgrahI vata ninISati yukti tatra yatra tasya matiniviSTA / niSpakSapAtasya tu yuktiryatra tatra tasya matireti nivezam / / AgrahI vyakti apanI yukti (taka) kA prayoga bhI vahIM karatA hai "jise vaha siddha athavA khaNDita karanA cAhatA hai jabaki anAgrahI yA 'niSpakSa vyakti jo use yuktisaMgata lagatA hai use svIkAra karatA hai| isa prakAra haribhadra na kevala yukti yA tarka ke samarthaka haiM kintu ve yaha bhI spaSTa karate haiM ki tarka yA yukti kA prayoga apanI mAnyatAoM kI "puSTi yA apane virodhI mAnyatA ke khaNDana ke lie na karake satya kI -gaveSaNA ke lie karanA cAhie aura jahA~ bhI satya parilakSita ho use svIkAra karanA cAhie / isa prakAra ve zuSka tAkika na hokara satyaniSTha tArkika haiN| karmakANDa ke sthAna para sadAcAra para bala haribhadra kI eka vizeSatA yaha hai ki unhoMne dharma sAdhanA ko karmakANDa ke sthAna para AdhyAtmika pavitratA aura cAritrika nirmalatA ke sAtha jor3ane kA prayAsa kiyA hai| yadyapi jaina paramparA meM sAdhanA ke aMgoM ke rUpa meM darzana (zraddhA), jJAna aura caritra (zIla) ko svIkAra kiyA gayA hai| haribhadra bhI dharma sAdhanA ke kSetra meM ina tInoM kA sthAna svIkAra karate haiM kintu ve yaha mAnate haiM ki na to zraddhA ko andhazraddhA bananA cAhie, na jJAna ko kutarka Azrita honA cAhie aura na AcAra ko kevala bAhyakarmakANDoM taka sImita rakhanA caahie| ve kahate haiM ki jina para merI zraddhA kA kAraNa rAga bhAva nahIM hai apitu unake upadeza kI yuktisaMgatatA hai| isa prakAra ve zraddhA ke sAtha buddhi jor3ate haiN| kintu nirA taka bhI unheM iSTa nahIM hai| ve kahate haiM ki tarka kA vAgjAla vastutaH eka vikRti hai jo hamArI zraddhA evaM mAnasika zAnti ko bhaMga karane vAlI hai / vaha jJAna kA abhimAna utpanna karane ke kAraNa bhAva-zatru hai| isa lie mukti ke icchuka ko tarka ke vAkjAla se apane ko mukta rakhanA caahie|' vastutaH ve samyagjJAna aura tarka meM eka antara sthApita karate haiN| tarka kevala vikalpoM kA sRjana karatA hai ataH unakI dRSTi meM nirI tAkikatA AdhyAtmika vikAsa meM bAdhaka hI hai| zAstravArtAsamuccaya meM unhoMne dharma ke do vibhAga kiye haiM-eka saMjJAna-yoga aura dUsarA puNya lakSaNa / jJAna1. yogadRSTi samuccaya 87 evaM 88 / 2. zAstravArtA samuccaya, 20 / /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 17 ] yoga vastutaH zAzvata satyoM kI aparokSAnubhUti hai aura isa prakAra vaha tArkika jJAna se bhinna hai / haribhadra andhazraddhA se mukta hone dene ke lie tarka evaM yukti ko Avazyaka mAnate haiM kintu unakI dRSTi meM tarka yA yukti ko satya kA gaveSaka honA cAhie na ki khaNDana- maNDanAtmaka / khaNDanamaNDanAtmaka tarka yA yukti sAdhanA ke kSetra meM upayogI nahIM hai, isa tathya kI vistRta carcA unhoMne apane grantha yogadRSTi samuccaya meM kI hai' / isI prakAra dhArmika AcAra ko bhI ve zuSka karmakANDa se pRthak rakhanA cAhate - haiM / yadyapi haribhadra ne karmakANDa paraka grantha likhe haiM / kintu paM0 sukhalAla saMghavI ne pratiSThAkalpa Adi ko haribhadra dvArA racita mAnane meM sandeha kiyA hai / haribhadra ke samasta upadezAtmaka sAhitya, zrAvaka evaM muni AcAra se sambandhita sAhitya ko dekhane se aisA lagatA hai ki ve dhArmika jIvana ke lie sadAcAra para hI adhika bala dete haiM / unhoMne apane granthoM meM AcAra sambandhI jina bAtoM kA nirdeza kiyA hai ve bhI mukhyatayA vyakti ko cAritrikanirmalatA aura kaSAyoM ke upazamana ke nimitta hI hai / jIvana meM kaSAya upazAnta ho samabhAva sadhe yahI unakI dRSTi meM sAdhanA kA mukhya uddezya hai / dharma ke nAma para panapane vAle thothe karmakANDa evaM chadma jIvana kI unhoMne khulakara nindA kI hai aura - muniveza meM aihikatA kA poSaNa karane vAloM ko Ar3e hAthoM liyA hai unakI dRSTi meM dharma sAdhanA kA artha hai adhyAtmaM bhAvanA dhyAnaM samatA vRti saMkSayaH / mokSeNa yojanAd yoga eSa zreSTho yathottaram // - sAdhanAgata vividhatA meM ekatA kA darzana dharma sAdhanA ke kSetra meM upalabdha vividhatAo kA bhI unhoMne samyak* samAdhAna khojA hai| jisa prakAra gItA meM vividha devoM kI upAsanA ko yuktisaMgata siddha karane kA prayatna kiyA gayA hai usI prakAra haribhadra ne bhI sAdhanAgata vividhatAoM ke bIca eka samanvaya sthApita karane kA prayAsa kiyA hai / ve likhate haiM ki jisa prakAra rAjA ke vibhinna sevaka apane AcAra aura vyavahAra meM alaga-alaga hokara bhI rAjA ke sevaka haiM-- usI prakAra sarvajJoM dvArA pratipAdita AcAra paddhatiyA~ bAhyataH bhinna-bhinna 1. yogadRSTisamuccaya, 86 - 101 / -- yogabindu 31
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 18 ] hokara bhI tattvataH eka hI haiN| sarvajJoM kI dezanA meM nAma Adi kA bheda hotA hai tattvataH bheda nahIM hotA hai|' haribhadra kI dRSTi meM AcAragata aura sAdhanAgata jo bhinnatA hai vaha mukhya rUpa se do AdhAroM para hai| eka to sAdhakoM kI rucigata vibhinnatA ke AdhAra para aura dUsarI nAmoM ko bhinnatA ke AdhAra pr| ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki RSiyoM ke upadeza meM jo bhinnatA hai vaha upAsakoM kI yogyatA ke AdhAra para hai jisa prakAra eka vaidya alaga-alaga vyaktiyoM ko unakI prakRti kI bhinnatA ke AdhAra para aura roga kI bhinnatA ke AdhAra para alaga-alaga auSadhi pradAna karatA hai usI prakAra mahAtmA jana bhI saMsAra rUpI vyAdhi haraNa karane hetu sAdhakoM kI prakRti ke anurUpa sAdhanA kI bhinna-bhinna vidhiyA~ batAte haiN| ve punaH kahate haiM ki RSiyoM ke upadeza kI bhinnatA, upAsakoM kI prakRtigata bhinnatA athavA dezakAlagata bhinnatA ke AdhAra para hokara tattvataH eka hI hotI hai| vastutaH viSaya vAsanAoM se AkrAnta logoM ke dvArA RSiyoM kI sAdhanAgata vividhatA ke AdhAra para svayaM dharma sAdhanA kI upAdeyatA para koI prazna cihna lagAnA anucita hI hai| vastutaH haribhadra kI mAnyatA yaha hai ki dharma sAdhanA ke kSetra meM bAhya AcAragata bhinnatA yA upAsya ko nAmagata bhinnatA bahuta hI mahattvapUrNa nahIM hai| mahattvapUrNa yahI hai ki vyakti apane jIvana meM vAsanAoM kA kitanA zamana kara sakA hai, usakI kaSAyeM kitanI zAnta huI haiM aura usake jIvana meM samabhAva aura anAsakti kitanI sadhI hai| mokSa ke sambandha meM udAra dRSTikoNa haribhadra anya dharmAcAryoM ke samAna yaha abhiniveza nahIM rakhate haiM ki mukti kevala hamArI sAdhanA paddhati yA hamAre dharma se hI hogI / unako dRSTi meM mukti kevala hamAre dharma meM hai-aisI avadhAraNA hI bhrAnta hai / ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki nAsAmbaratve na sitAmbaratve, na tarka vAde na ca tattvavAde / na pakSasevAzrayena mukti, kaSAya mukti kila muktireva // 1. yogadRSTi samuccaya 107, 108, 109 / 2. citrAtu dezanaiteSAM syAd vineyAnuguNyataH / yasmAdete mahAtmAno bhavavyAdhibhiSagvarAH ||-yogdRssttismuccy 134 3. yadvA tattannayApekSA tatkAlAdiniyogataH / RSibhyo dezanA citrA tanmUlaiSA'pitattvataH ||-yogdRssttismuccy 138
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt mukti na to sapheda vastra pahanane se hotI hai na digambara rahane se, tArkika vAda-vivAda aura tattvacarcA se bhI mukti prApta nahIM ho sakatI / kisI eka siddhAnta vizeSa meM AsthA rakhane yA kisI vyakti vizeSa kI sevA karane se bhI mukti asambhava hai / mukti to vastutaH kaSAyoM arthAt krodha, mAna, mAyA aura lobha se mukta hone meM hai / ve spaSTa rUpa se isa bAta kA pratipAdana karate haiM ki mukti kA AdhAra koI dharma sampradAya athavA vizeSa veSabhUSA nahIM hai| vastutaH jo vyakti samabhAva kI sAdhanA karegA, vItarAga dazA ko prApta karegA mukta hogaa| unake zabdoM meM. seyaMbaro ya AsaMbaro ya buddho ya ahava anno vA / samabhAvabhAvi appA laheya mukkhaM na saMdeho // arthAt jo bhI samabhAva kI sAdhanA karegA vaha nizcita hI mokSa ko prApta karegA phira cAhe vaha zvetAmbara ho yA digambara ho, bauddha ho yA anya kisI dharma ko mAnane vAlA ho| sAdhanA ke kSetra meM upAsya kA nAma bheda mahattvapUrNa nahIM haribhadra kI dRSTi meM ArAdhya ke nAma bhedoM ko lekara dharma ke kSetra meM vivAda karanA ucita nahIM hai / lokatattvanirNaya meM ve kahate haiM yasya anikhilAzca doSA na santi sarve guNAzca vidyante / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // vastutaH jisake sabhI doSa vinaSTa ho cuke haiM aura jinameM sabhI gaNa vidyamAna haiM phira use cAhe brahmA kahA jAye, cAhe viSNu, cAhe jina kahA jAya usameM bheda nahIM / vastutaH sabhI dharma aura darzanoM meM usa paramatattva yA parama sattA ko rAga-dveSa, tRSNA aura Asakti se rahita viSaya-vAsanAoM se Upara uThI huI pUrNaprajJa tathA parama kAruNika mAnA gayA hai / kintu hamArI dRSTi usa parama tattva ke mUlabhUta svarUpa para na hokara nAmoM para TikI hotI hai aura isI ke AdhAra para hama vivAda karate haiN| jaba ki yaha nAmoM kA bheda apane Apa meM koI artha nahIM rakhatA hai| yogadRSTisamuccaya meM ve likhate haiM ki sadAzivaH paraM brahma siddhAtmA tathateti ca / zabdestad ucyate'nvarthAd ekaM evaivmaadibhiH|| arthAt sadAziva, parabrahma, siddhAtmA, tathAgata Adi nAmoM meM kevala zabda bheda hai / unakA artha to eka hI hai| vastutaH yaha nAmoM kA vivAda
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ tabhI taka rahatA hai jaba taka hama usa AdhyAtmika sattA kI anubhUti nahIM kara pAte haiM / vyakti jaba vItarAga, vItatRSNa yA anAsakti kI bhUmikA kA sparza karatA hai taba usake sAmane nAmoM kI yaha vivAda nirarthaka ho jAtI hai / vastutaH ArAdhya ke nAmoM kI bhinnatA bhASAgata bhinnatA hai svarUpagata bhinnatA nahIM / vastutaH jo ina nAmoM ke vivAdoM meM ulajhatA hai, vaha anubhUti se vaMcita ho jAtA hai| ve kahate haiM ki jo usa parama tattva kI anubhUti kara letA hai usake lie yaha zabda-gata samasta vivAda nirarthaka ho jAte haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki eka udAra cetA, samanvayazIla aura satyaniSTa AcAryoM meM haribhadra ke samatulya kisI anya AcArya ko khoja pAnA kaThina hai / apanI ina vizeSatAoM ke kAraNa bhAratIya dArzanikoM ke itihAsa meM ve advitIya aura anupama haiN| nidezaka pArzvanAtha vidyAzrama zoSa saMsthAna AI0 TI0 AI0 roDa, vArANasI-5
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadra ke dharma-darzana meM krAntikArI tatva : sambodhaprakaraNa ke saMdarbha meM haribhadra ke vyaktitva ke sambandha meM yaha ukti adhika sArthaka haikusUmoM se adhika komala aura vajra se adhika ktthor| unake cintana meM eka ora udAratA hai, samanvayazIlatA hai, apane pratipakSI ke satya ko samajhane aura svIkAra karane kA vinamra prayAsa hai to dUsarI ora asatya aura anAcAra ke prati tIvra Akroza bhI hai| durAgraha aura durAcAra phira cAhe vaha apane dharma-sampradAya meM ho yA apane virodhI ke, unakI samAlocanA kA viSaya bane binA nahIM rahate haiN| ve udAra haiM kintu satyAgrahI bhI / ve samanvazIla haiM kintu samAlocaka bhI / vastutaH eka satya-draSTA meM ye donoM tatva svAbhAvika rUpa se hI upasthita hote haiN| jaba vaha satya kI zodha karatA hai to eka ora satya ko, cAhe phira vaha usake apane dharma-sampradAya meM ho yA usake pratipakSI meM, vaha sadAzayatA pUrvaka use svIkAra karatA hai kintu dUsarI ora asatya ko cAhe phira vaha bhI usake apane dharma-sampradAya meM ho yA usake virodhI ke, vaha sAhasapUrvaka use nakAratA hai| haribhadra ke vyaktitva kA yahI satyAgrahI svarUpa unakI udAratA aura krAntikAritA kA utsa hai| pUrva meM maine haribhadra ke udAra aura samanvayazIla pakSa kA vizeSa rUpa se carcA kI thii| aba maiM unakI krAnti dharmitA kI carcA karanA caahuuNgaa| - haribhadra ke dharma darzana ke krAntikArI tatva vaise to unake sabhI granthoM meM kahIM na kahIM dikhAI dete haiM, phira bhI zAstravArtAsamuccaya, dhartAkhyAna aura sambodhaprakaraNa meM ve vizeSa rUpa se parilakSita hote haiN| jahA~ zAstravArtAsamuccaya aura dhUrtAkhyAna meM ve dUsaroM kI kamiyoM ko ujAgara karate haiM to sambodhaprakaraNa meM apane pakSa kI samIkSA karate hue usakI kamiyoM kI bhI nirbhIka rUpa se citraNa karate haiM /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 22 ] haribhadra apane yuga ke dharma-sampradAyoM meM upasthita antara aura bAhya ke dvaita ko ujAgara karate hue kahate haiM, "loga dharma mArga kI bAteM karate haiM, kintu sabhI to usa dharma mArga se rahita haiN|' mAtra bAharI kriyA kANDa dharma nahIM hai| dharma to vahA~ hotA hai jahA~ paramAtma tattva kI gaveSaNA ho, dUsare zabdoM meM jahA~ AtmAnubhUti ho, 'sva' ko jAnane aura pAne kA prayAsa ho| jahA~ paramAtma tattva ko jAnane aura pAne kA prayAsa nahIM hai vahA~ dharma-mArga nahIM hai| ve kahate haiM jisameM paramAtma tattva kI mArgaNA hai-"paramAtmA kI khoja aura prApti hai, vahI dharma-mArga to mukhya mArga hai / Age ve punaH dharma ke marma ko spaSTa karate hae likhate haiM-jahA~ viSaya vAsanAoM kA tyAga ho, krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpI kaSAyoM se nivRtti ho, vahI to dharma mArga hai| jisa dharma-mArga yA sAdhanA-patha meM isakA abhAva hai vaha to (haribhadra kI dRSTi meM) nAma kA dharma hai / vastutaH dharma ke nAma para jo kucha huA hai aura ho rahA hai usake sambandha meM haribhadra kI yaha pIr3A mantika hai / jahA~ viSaya-vAsanAoM kA poSaNa hotA ho, jahA~ ghaNA-dveSa aura ahaMkAra ke tattva apanI muTThI meM dharma ko daboce hue hoM, use dharma kahanA dharma kI viDambanA hai| haribhadra kI dRSTi meM vaha dharma nahIM apitu dharma ke nAma para dharma kA AvaraNa DAle hue anya kucha arthAt adharma hI hai| viSaya vAsanAoM aura kaSAyoM arthAt krodhAdi duSpravRttiyoM ke tyAga ke atirikta dharma kA anya koI rUpa ho hI nahIM sakatA hai| una sabhI logoM kI, jo dharma ke nAma para apanI vAsanAoM aura ahaMkAra ke poSaNa kA prayatna karate haiM aura mokSa ko apane adhi. kAra kI vastu mAna kara yaha kahate haiM ki mokSa kevala hamAre dharma mArga kA AcaraNa karane se hogA, samIkSA karate hue haribhadra yahA~ taka kaha 1. mamgo maggo loe bhaNaM ti, savve vi maggaNA rahiyA / -sambodhaprakaraNa 1 / 4 pUrvAdhaM / 2. paramappa mamgaNA jattha tammaggo makkha maggati / / -sambodhaprakaraNa 1 / 4 uttarArdha 3. jattha ya visaya kasAyaccAgo maggo havijja No annnno| -vahI, 15 pUrvArdha
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 23 ] dete haiM ki dharma mArga kisI eka sampradAya kI bapautI nahIM hai -- jo bhI samabhAva kI sAdhanA karegA vaha mukta hogA, phira vaha cAhe zvetAmbara ho yA digambara, bauddha ho yA anya koI * / vastutaH usa yuga meM jaba sAmpradAyika durabhiniveza Aja kI bhAMti hI apane carama sImA para the - yaha kahanA na kevala haribhadra kI udAratA kI sadAzayatA kA pratIka hai apitu unake eka krAMtadarzI AcArya hone kA pramANa bhI hai / unhoMne jaina paramparA ke nikSepa ke siddhAnta ko AdhAra banAkara dharma ko bhI cAra bhAgoM meM vibhAjita kara diyA 5 -- ( 1 ) nAma dharma - dharma kA vaha rUpa jo dharma kahalAtA hai, kintu jisameM dhArmikatA kA koI lakSaNa nahIM hai / vaha dharma tattva se rahita mAtra nAma kA dharma hai / (2) sthApanA dharma -- jina kriyA kANDoM ko dharma mAna liyA jAtA hai, ve vastutaH dharma nahIM dhArmikatA ke paricAyaka bAhya rUpa mAtra haiM / pUjA, tapa Adi dharma ke pratIka haiM kintu bhAvanA ke abhAva meM ve vastutaH dharma nahIM haiM / bhAvanA rahita mAtra kriyA kANDa sthApanA dharma hai / (3) dravya dharma - AcAra-paramparAeM, jo kabhI dharma thIM, yA dhArmika samajhI jAtI thIM, kintu vartamAna sandarbha meM dharma nahIM haiM / satva zUnya aprAsaMgika banI dharma paramparAe~ hI dravya dharma haiM / (4) bhAva dharma - jo vastutaH dharma hai vahI bhAva dharma hai / yathA - samabhAva kI sAdhanA, viSayakaSAya se nivRtti Adi bhAva dharma hai / haribhadra dharma ke ina cAra rUpoM meM bhAva dharma ko hI pradhAna mAnate 4. seyambaro ya Asambaro ya buddho ya ahava aNNo vA / samabhAva bhAviappA lahai mukkhaM na saMdeho // - vahI, 113 nAmAI cauppabheo bhaNio / * - vahI, 115 ( vyAkhyA lekhaka kI apanI hai)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 24 ] haiM / ve kahate haiM ki jisa prakAra takrAdi ke saMyoga, manthana kI prakriyA aura agni dvArA paritApana ke phalasvarUpa dUdha se ghata prakaTa hotA hai usI prakAra dharma mArga ke dvArA dUdha rUpI AtmA ghata rUpa paramAtma tattva ko prApta hotA hai / ve spaSTa rUpa se kahate haiM ki yaha jo bhAvagata dharma hai vahI vizuddhi kA heta hai / yadyapi haribhadra ke isa kathana kA yaha Azaya bhI nahIM lenA cAhie ki haribhadra karmakANDa ke pUrNataH virodhI haiN| unhoMne svayaM hI sambodhaprakaraNa kI lagabhaga 50-60 gAthAoM meM, Atma zuddhi nimitta jina pUjA kA aura usameM hone vAlI azAtanAoM kA sundara citraNa kiyA hai| mAtra unakA pratipAdya yaha hai ki ina karmakANDoM kA mUlya bhAvanA zuddhi ke AdhAra para hI nirdhArita hotA hai| yadi dhArmika jIvana meM vAsanA aura kaSAyoM kA zamana aura Atma-vizaddhi nahIM hotA hai to karmakANDa kA koI mUlya nahIM raha jAtA hai / vastutaH haribhadra sAdhya kI upalabdhi ke AdhAra para hI sAdhana kA mulyAMkana karate haiN| ve una vicArakoM meM se haiM jinheM dharma ke marma kI pahacAna hai, ataH ve dharma ke nAma para DhoMga, ADambara aura lokeSaNA kI pUrti ke prayatnoM ko koI sthAna nahIM denA cAhate haiM / yahI unakA krAntarmitA hai| haribhadra ke yuga meM jaina paramparA meM caityavAsa kA vikAsa ho cukA thaa|apne Apako zramaNa aura tyAgI kahane vAlA varga jina pUjA aura mandira nirmANa ke nAma para na kevala parigraha kA saMcaya kara rahA thA apitu jina, dravya (jina pratimA ko samarpita dravya) kA apanI viSaya vAsanAoM kI pUrti meM upayoga kara rahA thaa| jina pratimA aura jina mandira tathAkathita zramaNoM kI dhyAna bhUmi yA sAdhanA bhUmi na banakara bhoga bhUmi bana rahe the| haribhadra jaise krAMtidarzI AcArya ke 6. takakAi joya karaNA khoraM payaDaM ghayaM jahA hajjA / ~~~vahI, 17 7. bhAvamayaM taM mango tassa visuddhIi heuNo bhaNiyA / -vahI, 1111 pUrvAddha 8. tammi ya paDhame suddhe savvANi tayaNusArANi / -vahI, 1 / 10
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 25 ] / lie yaha saba dekha pAnA sambhava nahIM thA ataH unhoMne isake virodha meM apanI kalama calAne kA nirNaya liyA / ve likhate haiM-dravya pUjA to gRhasthoM ke lie hai, muni ke lie to kevala bhAva pUjA hai, jo kevala muni vezadhArI hai muni AcAra kA bhI pAlana nahIM karatA hai, usake lie bhI dravya- pUjA jina-pravacana kI nindA kA kAraNa hone se ucita nahIM hai ( sambodhaprakaraNa 1 / 273 ) / vastutaH yahA~ haribhadra ne mandira nirmANa, pratiSThA pUjA Adi kAryoM meM ulajhane para muni varga kA jo patana ho sakatA thA, usakA pUrvAnumAna kara liyA thA / yati saMsthA ke vikAsa se unakA yaha anumAna satya hI siddha huA isa sambandha meM unhoMne jo kucha likhA usameM eka ora unake yuga ke samAja ke prati unakI Atma-pIr3A mukhara ho rahA hai to dUsarI ora usameM eka dharmakrAnti kA svara bhI sunAI de rahA hai / jina dravya ko apanI vAsanA pUrti kA sAdhana banAne vAle una zrAvakoM evaM tathAkathita bhramaNoM ko lalakArate hue ve kahate haiM -- jo zrAvaka jina pravacana aura jJAna-darzana guNoM kI prabhAvanA aura vRddhi karane vAle jina dravya kA jinAjJA ke viparIta upayoga karate haiM, dohana karate haiM athavA bhakSaNa karate haiM ve kramazaH bhavasamudra meM bhramaNa karane vAle, durgati meM jAne vAle aura ananta saMsArI hote haiM / isI prakAra jo sAdhu jina dravya kA bhojana karatA hai vaha prAyazcitta kA pAtra hai / vastutaH yaha saba isa tathya kA bhI sUcaka hai ki usa yuga meM dharma sAdhanA kA mAdhyama na rahakara vAsanA pUrti kA mAdhyama bana rahA thA / ataH haribhadra jaise prabuddha AcArya ke lie usake prati saMgharSa karanA Avazyaka ho gayA / 10 sambodhaprakaraNa meM haribhadra ne apane yuga ke jaina sAdhuoM kA jo citraNa kiyA hai vaha bhI eka ora jaina dharma meM sAdhu jIvana ke nAma para jo kucha ho rahA thA usake prati haribhadra kI pIr3A ko pradarzita karatA hai to dUsarI ora yaha bhI batAtA hai ki haribhadra tatkAlIna paristhitiyoM ke mUka darzaka aura taTastha samIkSaka hI nahIM the, apitu unake mana meM sAmAjika aura dhArmika krAnti kI eka tIvra AkAMkSA bhI thI 9. vahI, 199 - 104 10. vahI, 11108
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 26 ] ve apanI samAlocanA ke dvArA janasamAja meM eka parivartana lAnA cAhate the / karate , tatkAlIna tathAkathita zramaNoM ke AcAra-vyavahAra para kaTAkSa hue ve likhate haiM ki jina pravacana meM pArzvastha avasanna, kuzIla, saMsakta aura yathAchaMda ( svecchAcArI ) - ye pA~coM avaMdanIya haiM / yadyapi ye loga jaina muni kA veza dhAraNa karate haiM kintu inameM munitva kA lakSaNa nahIM hai| muni veza dhAraNa karake bhI ye kyA kyA duSkarma karate the, isakA sajIva citraNa to ve apane grantha sambodhaprakaraNa ke dvitIya adhikAra meM 'kuguru gurvvAbhAsa pArzvastha Adi svarUpa' ke antargata 171 gAthAoM meM vistAra se karate haiM / isa saMkSipta nibandha meM una sabakI samagra carcA evaM vyAkhyA karanA to sambhava nahIM hai / phira bhI haribhadra kI kaThora samAlocaka dRSTi kA paricaya dene ke lie kucha vivaraNa to de denA bhI Avazyaka hI hai / ve likhate haiM ye muni vezadhArI tathAkathita bhramaNa AvAsa dene vAle kA yA rAjA ke yahA~ kA bhojana karate haiM, binA kAraNa hI apane liye lAye gaye bhojana ko svIkAra karate haiM / bhikSAcaryA nahIM karate haiM / Avazyaka karma arthAt pratikramaNa Adi zramaNa ke jIvana ke anivArya kartavya kA pAlana nahIM karate haiM / kautuka karma, bhUta- karma, bhaviSya phala evaM nimitta zAstra ke mAdhyama se dhana saMcaya karate haiM / ye ghRta- makkhana Adi vikRtiyoM ko saMcita karake khAte haiM sUrya-pramANa bhojI hote haiM arthAt sUryodaya se sUryAsta taka aneka bAra khAte rahate haiN| na to sAdhu-samUha ( maNDalI) meM baiThakara bhojana karate haiM aura na kezaluMcana karate haiM / 11 phira ye karate kyA haiM ? haribhadra likhate haiM, savArI meM ghUmate haiM, akAraNa kaTi vastra bAMdhate haiM aura sArI rAta nizceSTa hokara sote rahate haiN| na to Ate-jAte samaya pramArjana karate haiM, na apanI upAdhi (sAmagrI) kA pratilekhana karate haiM aura na svAdhyAya hI karate haiM / aneSaNIya puSpa, phala aura peya grahaNa karate haiM / bhoja samArohoM meM jAkara sarasa AhAra grahaNa karate haiM, bhojana prApti ke lie logoM kI (jhUThI ) prazaMsA karate haiM / jina pratimA kA rakSaNa evaM kraya-vikraya karate haiM / uccATana Adi karma karate haiM / nitya 11. vahI, 210, 13, 32, 33, 34
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 27 ] dina meM do bAra bhojana karate haiM tathA lavaMga, tAmbUla aura dUdha Adi vikRtiyoM kA sevana karate haiN| vipula mAtrA meM dukUla Adi vastra, vistara, jUte, vAhana Adi rakhate haiN| striyoM ke samakSa gIta gAte haiN| AryikAoM ke dvArA lAyI sAmagrI lete haiN| loka pratiSThA ke lie muNDana karavAte haiM tathA mukhavastrikA evaM rajoharaNa dhAraNa karate haiN| caityoM meM nivAsa karate haiM, (dravya) pUjA Adi kArya Arambha karavAte hai, jina mandira banavAte haiM, hiraNya-sUvarNa rakhate haiM, nIca kuloM ko dravya dekara unase ziSya grahaNa karate haiN| mRtaka-kRtya nimitta jina pUjA karavAte haiM, mRtaka ke nimitta jina-dAna (car3hAvA) karavAte haiN| dhana prApti ke lie gahasthoM ke samakSa aMga sUtra Adi kA pravacana karate haiN| apane hInAcArI mRta guru ke nimitta nadi bali Adi karate haiN| pAThamahotsava racAte haiN| vyAkhyAna meM mahilAoM se apanA guNa gAna kara. ghAte haiM / yati kevala striyoM ke sammukha aura AryikAyeM kevala puruSoM ke sammukha vyAkhyAna karatI haiN| isa prakAra jina-AjJA kA apalApa kara mAtra apanI vAsanAoM kA poSaNa karate haiN| ye vyAkhyAna karake gahasthoM se dhana kI yAcanA karate haiN| ye to jJAna ke bhI vikratA haiN| aise AyikAoM ke sAtha rahane aura bhojana karane vAle dravya saMgrAhaka unmArga ke pakSadhara mithyAtva parAyaNa na to muni kahe jA sakate haiM aura na AcArya hI haiM / aise logoM kA vandana karane se na to kIrti hotI hai aura na nirjarA hI, isake viparIta mAtra zarIra ko kaSTa aura karma bandhana hotA hai / vastutaH jisa prakAra gandagI meM girI haI mAlA ko koI bhI dhAraNa nahIM karatA hai vaise hI ye bhI apUjya haiM14 / haribhadra aise vezadhAriyoM ko phaTakArate hue kahate haiM yadi mahApUjanIya yati (muni) veza dhAraNa karake zuddha caritra kA pAlana tumhAre lie zakya nahIM hai to phira 12. vahI, 2 / 34, 35. 36, 42, 46, 49, 50, 52, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62-74 88.92 13. vahI, 220 14. jaha asui ThANaMpaDiyA caMpakamAlA na korate sose / pAsatyAiThAye vaTTamANA iha apujjA |--vhii, 2 / 22
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 28 ] 5 gRhastha veza kyoM nahIM dhAraNa kara lete ho ? are gRhasthaveza meM kucha pratiSThA to milegI kintu muni veza dhAraNa karake yadi usake anurUpa AcaraNa nahIM karoge to ulTe nindA ke hI pAtra banoge / yaha una jaise sAhasI AcArya kA kArya ho sakatA hai jo apane sahavagiyoM ko itane spaSTa rUpa meM kucha kaha sake / jaisA maiMne apane pUrva lekha meM carcA kI hai, haribhadra to itane udAra haiM ki ve apanI virodhI darzana paramparA ke AcAryoM ko bhI mahAmuni suvaidya jaise uttama vizeSaNoM se sambodhita karate haiM / kintu ve utane hI kaThora honA bhI jAnate haiM - vizeSa rUpa se unake prati jo dhArmikatA kA AvaraNa DAlakara bhI adhArmika haiM / aise logoM ke prati yaha krAntikArI AcArya kahatA hai 16 aise duzzIla, sAdhuH pizAcoM ko jo bhakti pUrvaka vandana namaskAra karatA hai, kyA vaha mahApApa nahIM hai " ? are ina sukhazIla svacchandAcArI mokSa mArga ke vairI, AjJA bhraSTa sAdhuoM ko saMyati arthAt muni mata kaho / are deva dravya ke bhakSaNa meM tatpara, unmArga ke pakSadhara aura sAdhujanoM ko dUSita karane vAle ina vezadhAriyoM ko saMgha mata kaho / are ina adharma aura anIti ke poSaka anAcAra kA sevana karane vAle aura sAdhukA ke coroM ko saMgha mata kaho / jo aise (durAcAriyoM ke samUha) ko rAga yA dva eSa ke vazIbhUta hokara bhI saMgha kahatA hai use bhI cheda- prAyazcitta hotA hai' 1 haribhadra punaH kahate haiM - jinAjJA kA apa15. jai cariu no sakko suddha jailiMga mahavapUyaTThI / to gihiliMga giNhe no liMgI puNArahio ! - vahI, 1275 17 16. eyArisANa dussIlayANa sAhupisAyANa matti pUvvaM / je vaMdaNanamasAi kuvvaMti na mahApAvA ? vahI, 1 / 114 17. suhasIlAo svachaMdacAriNo veriNo sivapahassa / ANAbhaTTAo bahujaNAo mA bhaNaha saMvRtti || devA davvabhakkhaNa tapparA taha umaggapakkhakarA / sAhu jaNANapaosaM kAriNaM mAbhaNaha saMghaM // ahamma anII aNAyAra seviNo dhammanIiM paDikUlA / sAhupabhii cauro vi bahuyA avi mA bhaNaha saMghaM // asaMgha saMgha je bhaNati rAgeNa ahava doseNa / cheo vA mUhattaM pacchittaM jAyae tesi / vahI, 1 / 119, 120, 121. 123
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 29 ] lApa karane vAle ina muni vezadhAriyoM ke saMgha meM rahane kI apekSA to garbhavAsa aura narakavAsa kahIM adhika zreyaskara hai| haribhadra kI yaha zabdAvalI isa bAta kA spaSTa pramANa hai ki dharma ke nAma para adharma kA poSaNa karane vAle apane hI sahavargiyoM ke prati unake mana meM kitanA vidroha hai, Akroza hai| ve tatkAlIna jaina-saMgha ko spaSTa cetAvanI dete haiM ki aise logoM ko prazraya mata do, unakA Adara-satkAra mata karo anyathA dharma kA yathArtha svarUpa hI dhamila ho jaayegaa| ve kahate haiM ki yadi Ama aura nIma kI jar3oM kA samAgama ho jAye to nIma kA kucha nahIM bigar3egA kintu usake saMsarga meM Ama kA avazya vinAza ho jaaegaa| vastutaH haribhadra kI yaha krAntadarzitA yathArtha hI hai kyoMki durAcAriyoM ke sAnidhya meM cAritrika patana kI sambhAvanA prabala hotI hai| ve svayaM kahate haiM jo jisakI mitratA karatA hai tatkAla vaisA ho jAtA hai tila jisa phUla meM DAla diye jAte haiM, usI kI gandha ke ho jAte haiM / haribhadra isa mAdhyama samAja ko una logoM se satarka rahane kA nirdeza dete haiM jo dharma kA nakAba DAle adharma meM jIte haiN| kyoMki aise loga durAcAriyoM kI apekSA bhI samAja ke lie adhika khataranAka haiM / AcArya aise logoM para kaTAkSa karate hue kahate haiM -jisa prakAra kulavadhU kA vezyA ke ghara jAnA niSiddha hai usI prakAra suzrAvaka ke lie hInAcArI yati kA sAnnidhya niSiddha hai / durAcArI agItArtha ke vacana sunane kI apekSA to dRSTi viSa sarpa kA sAnnidhya yA halAhala viSa kA pAna kahIM adhika acchA hai (kyoMki ye to eka jIvana kA vinAza karate haiM, jabaki durAcArI kA sAnidhya to janma-janmAntara kA vinAza kara detA hai| 1 / 18. gabbhapaveso vi varaM bhaddavaro narayavAsa pAso vi / ___ mA jiNa ANA lovakare vasaNaM nAma saMghe vi // ... vahI 2 / 132 19. vahI, 2 / 103 20. vahI, 2 / 104 21. vesAgihesu gamaNaM jahA nisiddha sukula bahuyANaM / taha hINAyAra jai jaNa saMga saDDhANa paDisiddha / / paraM didi viso sappo varaM halAhalaM visaM / hINAyAra agIyattha vayaNa pasaMgaM khu No bhaddo / / -vahI, zrAvaka dharmAdhikAra 2,3
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 30 ] phira bhI aisA lagatA hai ki isa krAntadarzI AcArya kI bAta anasunI ho rahI thI kyoMki zithilAcAriyoM ke apane tarka the| ve logoM ke sammukha kahate the ki sAmagrI (zarIra-sAmarthya) kA abhAva hai / vakra jaDo kA kAla hai| duSamA kAla meM vidhi mArga ke anurUpa AcaraNa kaThina hai| (yadi kaThora AcAra kI bAta kaheMge to koI muni vrata dhAraNa hI nahIM karegA) tIrthoccheda aura siddhAnta ke pravartana kA prazna hai hama kyA kareM22 / unake ina tarkoM se prabhAvita ho mUrkha jana sAdhAraNa kaha rahA thA ki kucha bhI ho veza to tIrthaMkara praNIta hai ata: vandanIya hai| haribhadra bhArI mana se mAtra yahI kahate haiM ki maiM apane sira kI pIr3A kisase khuuN| kintu yaha to pratyeka krAntikArI kI niyati hotI hai| prathama kSaNa meM janasAdhAraNa bhI usake sAtha nahIM hotA hai ataH haribhadra kA isa pIr3A se gujaranA unake krAntikArI hone kA hI pramANa hai| sambhavataH jaina paramparA meM yaha prathama avasara thA jaba jaina samAja ke tathA kathita muni varga ko itane spaSTa zabdoM meM kisI AcArya ne latAr3A ho| ve svayaM duHkhI mana se kahate haiM-he prabhu ! jaMgala meM nivAsa aura daridra kA sAtha acchA hai, are vyAdhi aura matyu bhI zreSTha hai kintu ina kuzIloM kA sAnnidhya acchA nahIM hai| are (anya paramparA ke) hInAcArI kA sAtha bhI acchA ho sakatA hai, kintu (apanI hI paramparA ke) ina kuzIloM kA sAtha to bilkula hI acchA nahIM hai| kyoMki hInAcArI hI to alpa nAza karatA hai kintu ye to zIla rUpI nidhi kA sarvanAza hI kara dete haiM / 24 vastutaH isa kathana ke pIche AcArya kI eka 22. vahI, 2177-78 23. bAlA vaMyati evaM veso titthaMkarANa esovi / namaNijjo dhiddhi aho sirasUlaM kassa pukkrimo|| .."vahI, 2176 24. varaM vAhI varaM maccU varaM driddsNgmo| varaM araNNevAso ya mA kusIlANa saMgamo / / hINAyAro vi varaM mA kusIlANa saMgamo bhdd| jamhA hINo appa nAsai savvaM hu sIla nihiM / / -vahI, 2 / 101-102
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 31 ] manovaijJAnika dRSTi hai| kyoMki jaba hama kisI ko itara paramparA kA mAna lete haiM to usakI kamiyoM ko kamiyoM ke rUpa meM hI jAnate haiM ataH usake samparka ke kAraNa saMgha meM utanI vikRti nahIM AtI hai jitanI jaina muni kA veza dhAraNa kara durAcAra kA sevana karane vAle ke samparka se| kyoMki usake samparka se usa para zraddhA hone para vyakti kA aura saMgha kA jIvana patita bana jaayegaa| yadi sadbhAgya se azraddhA huI to vaha jina pravacana ke prati azraddhA ko janma degA (kyoMki sAmAnya jana to zAstra nahIM usa zAstra ke anugAmI kA jIvana dekhatA hai) phalataH ubhaya to sarvanAza kA kAraNa hogii| ataH AcArya haribhadra bArabAra jina zAsana rasikoM ko nirdeza dete haiM-aise jinazAsata ke kalaMka zithilAcAriyoM aura durAcAriyoM kI to chAyA se bhI dUra rho| kyoMki ye tumhAre jIvana, caritrabala aura zraddhA sabhI ko caupaTa kara deMge / haribhadra ko jina zAsana ke vinAza kA khatarA dUsaroM se nahIM apane hI logoM se adhika lagA / kahA bhI hai isa ghara ko Aga lagI ghara ke cirAga se| vastutaH eka krAntadarzI AcArya ke rUpa meM haribhadra kA mukhya uddezya thA jaina saMgha meM unake yuga meM jo vikRtiyA~ A gayI thIM, unheM dUra karanA / ataH unhoMne apane hI pakSa kI kamiyoM ko adhika gambhIratA se dekhaa| jo sacce artha meM samAja sudhAraka hotA hai, jo sAmAjika jIvana meM parivartana lAnA cAhatA hai, vaha pramukha rUpa se apanI hI kamiyoM ko khojatA hai| haribhadra ne isa rUpa meM sambodhaprakaraNa meM eka krAntikArI kI bhUmikA nibhAI hai , krAntikArI ke do kArya hote haiM, eka to samAja meM pracalita vikRta mAnyatAoM kI samIkSA karanA aura unheM samApta karanA, kintu mAtra itane se usakA kArya pUrA nahIM hotA hai| usakA dUsarA kArya hotA hai sat mAnyatAoM ko pratiSThita yA punaH pratiSThita krnaa| hama dekhate haiM ki AcArya haribhadra ne donoM bAtoM ko apanI dRSTi meM rakhA hai| ___ unhoMne apane grantha sambodhaprakaraNa meM deva, guru, dharma, zrAvaka Adi kA samyak svarUpa kaisA honA cAhie, isakI bhI vistRta vyAkhyA kI hai / yadyapi isa nibandha kI apanI sImA hai ataH hameM apane vistRta
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 32 ] vivecana ke moha kA saMvaraNa karanA hI hogA / haribhadra ne jahA~ vezadhAriyoM kI samIkSA kI hai, vahIM Agamokta dRSTi se guru kaisA honA cAhiye, isakI vistRta vivecanA kI hai| hama usake vistAra meM na jAra saMkSepa meM yahI kaheMge ki haribhadra kI dRSTi meM jo paMca mahAvratoM, pAMca samitiyoM, tIna guptiyoM ke pAlana meM tatpara hai jo jitendriya, saMyamI, pariSa jayI, zuddhAcaraNa karane vAlA aura satya mArga ko batAne vAlA hai, vahI suguru hai " / 26 haribhadra ke yuga meM guru ke sambandha meM eka prakAra kA vaiyaktika abhiniveza vikasita ho gayA thaa| kulaguru kI vaidika avadhAraNA kI bhA~ti pratyeka guru ke Asa-pAsa eka varga ekatrita ho rahA thA, jo unheM apanA guru mAnatA thA tathA anya ko guru rUpa meM svIkAra nahIM karatA thA / zrAvakoM kA eka vizeSa samUha eka vizeSa AcArya ko apanA guru manatA thA - jaisA ki Aja bhI dekhA jAtA hai / haribhadra ne isa paramparA meM sAmpradAyikatA ke durAbhiniveza ke bIja dekha liye the / unheM yaha spaSTa laga rahA thA ki isase sAmpradAyika abhiniveza dRr3ha hoMge / samAja vibhinna choTe-choTe vargoM meM baMTa jAegA / isake vikAsa kA dUsarA mukhya khatarA yaha thA guNapUjaka jaina dharma vyaktipUjaka bana jAyegA aura vaiyaktika rAgAtmakatA ke kAraNa cAritrika doSoM ke bAvajUda bhI eka vizeSa varga kI eka vizeSa AcArya kI isa paramparA se rAgAtmakatA jur3I rahegI / yuga-draSTA isa AcArya ne sAmAjika vikRti ko samajhA aura spaSTa rUpa se nirdeza diyA - zrAvaka kA koI apanA aura parAyA guru nahIM hotA hai, jinAjJA ke pAlana meM nirata sabhI usake guru haiM / kAza; haribhadra ke dvArA kathita isa satya ko hama Aja bhI samajha sakeM to samAja kI TUTI huI kar3iyoM ko punaH jor3A jA sakatA hai / 25. vistAra ke lie dekheM sambodhaprakaraNa gurusvarUpAdhikAra / isameM 37 2 gAthAoM meM suguru kA svarUpa varNita hai / 26. no apanA parAyA guruNo kaiyA vihuti saDDhANaM / jiNa vayaNa rayaNanihiNo savve te vanniyA guruNo | ...vahI, gurusvarUpAdhikAraH 3
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadra kI krAntadazI dRSTi : dhUrtAkhyAna ke saMdarbha meM pUrva nibandha meM maiMne jaina paramparA meM vyApta andhavizvAsoM evaM dharma ke nAma para hone vAlI Atma pravaMcanAoM ke prati haribhadra ke krAntikArI avadAna kI carcA sambodhaprakaraNa ke AdhAra para kI thii| isa nibandha meM maiM anya paramparAoM meM pracalita andhavizvAsoM kI haribhadra dvArA kI gaI ziSTa samIkSA ko prastuta kruuNgaa| haribhadra kI krAntadarzI dRSTi jahA~ eka ora anya dharma evaM darzanoM meM nihita satya ko svIkAra karatI hai, vahIM dUsarI ora unakI ayuktisaMgata kapola-kalpanAoM kI vyaMgAtmaka zailI meM samIkSA bhI karatI hai / isa sambandha meM unakA dhUrtAkhyAna nAmaka grantha vizeSa mahattvapUrNa hai| isa grantha kI racanA kA mukhya uddezya bhArata (mahAbhArata), rAmAyaNa aura purANoM kI kAlpanika aura ayuktisaMgata avadhAraNAoM kI samIkSA karanA hai| yaha samIkSA vyaMgAtmaka zailI meM hai| dharma ke sambandha meM kucha mithyA vizvAsa yugoM se rahe haiM, phira bhI purANa-yuga meM jisa prakAra mithyA kalpanAe~ prastuta kI gaI-ve bhAratIya manISA ke divAliyepana kI sUcaka sI lagatI haiN| isa paurANika prabhAva se hI jaina paramparA meM bhI mahAvIra ke garbha parivartana, unake aMgUThe ko dabAne mAtra se meru kampana jaise kucha camatkArika ghaTanAeM pracalita huiiN| yadyapi jaina paramparA meM bhI cakravartI, vAsudeva Adi kI rAniyoM kI saMkhyA evaM unakI senA kI saMkhyA, tIrthaMkaroM ke zarIra pramANa evaM Ayu Adi ke vivaraNa sahaja vizvasanIya to nahIM lagate haiM, kintu tArkika asaMgati se yukta nahIM haiN| sambhavataH yaha saba bhI paurANika paramparA kA prabhAva thA jise jaina paramparA ko apane mahApuruSoM kI alaukikatA ko batAne hetu svIkAra karanA par3A thA; phira bhI yaha mAnanA hogA ki jaina paramparA meM aisI kapola-kalpanAyeM apekSAkRta rUpa meM bahuta hI kama haiM / sAtha hI mahAvIra ke garbha parivartana
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 34 ] kI ghaTanA, jo mukhyataH brAhmaNa kI apekSA kSatriya kI zreSThatA sthApita karane hetu gar3hI gaI thI, ke atirikta, sabhI paryApta paravartI kAla kI haiM aura paurANika yUga kI hI dena haiM aura inameM kapola-kAlpanikatA kA puTa bhI adhika nahIM hai| garbha parivartana kI ghaTanA chor3akara, jisameM bhI Aja vijJAna ne sambhava banA diyA hai avizvasanIya aura AprAkRtika rUpa se janma lene kA jaina paramparA meM eka bhI AkhyAna nahIM hai jabaki purANoM meM aise hajAra se adhika AkhyAna haiN| jaina paramparA sadaiva tarka pradhAna rahI hai, yahI kAraNa thA ki mahAvIra kI garbha pari. vartana kI ghaTanA ko bhI usake eka varga ne svIkAra nahIM kiyaa| haribhadra ke granthoM kA adhyayana karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki eka aise AcArya haiM jo yukti ko pradhAnatA dete haiM unakA spaSTa kathana hai ki mahAvIra ne hameM koI dhana nahIM de diyA hai aura kapila Adi RSiyoM de hamAre dhana kA apaharaNa nahIM kiyA hai ataH hamArA na to mahAvIra ke prati rAga hai aura na kapila Adi RSiyoM ke prati dveSa hai| jisakI bhI bAta yUkti saMgata ho use grahaNa karanA caahie| isa prakAra haribhadra tarka ko hI zraddhA kA AdhAra mAnakara calate haiN| jaina paramparA ke anya AcAryoM ke samAna ve bhI zraddhA ke viSaya deva, guru aura dharma ke yathArtha svarUpa ke nirNaya ke lie kramazaH vItarAgatA, sadAcAra aura ahiMsA ko kasauTI mAnakara calate haiM aura tarka yA yukti se jo ina kasauTiyoM para kharA utaratA hai use svIkAra karane kI bAta kahate haiN| jisa prakAra sambodhaprakaraNa meM mukhya rUpa se guru ke svarUpa kI samIkSA karate haiM usI prakAra dhUrtAkhyAna meM ve parokSataH deva yA ArAdhya ke svarUpa kI samIkSA karate pratIta hote haiN| ve yaha nahIM kahate haiM ki viSNu, brahmA evaM mahAdeva hamAre ArAdhya nahIM haiN| ve to svayaM hI kahate haiM jisameM koI bhI doSa nahIM hai aura jo samasta guNoM se yukta hai vaha brahmA ho, viSNu ho yA mahAdeva ho, use maiM praNAma karatA huuN|' unakA kahanA mAtra yaha hai ki paurANikoM ne kapola kalpanAoM ke AdhAra para unake caritra evaM vyaktitva ko jisa atarkasaMgata evaM 1. lokatatvanirNaya 32-33 2. yogadRSTisamuccaya
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 35 ] bhraSTa rUpa meM prastuta kiyA hai ki usase na kevala unakA vyaktitva dhUmila hotA hai, apitu ve jana sAdhAraNa kI azraddhA kA kAraNa banate haiM / dhUrtAkhyAna ke mAdhyama se haribhadra aise atarkasaMgata aMdhavizvAsoM se jana-sAdhAraNa ko mukta karanA cAhate haiM jinameM usake ArAdhya aura upAsya devoM ko caritrahIna ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| udAharaNa ke rUpa meM candra, sUrya, indra, vAyu, agni aura dharma kA kumArI evaM bAda meM pANDu patnI kuntI se yauna sambandha sthApita kara putra utpanna karanA, gautama RSi kI patnI ahilyA se indra dvArA anaitika rUpa se yauna sambandha sthApita karanA, lokavyApI viSNu kA kAmI-janoM ke samAna gopiyoM ke lie udvigna honA Adi kathAnaka ina devoM kI garimA ko khaNDita karate haiN| isI prakAra hanumAna kA apanI pUMcha se laMkA ghera lenA athavA pUre parvata ko uThA lAnA, sUrya aura agni ke sAtha sambhoga karake kuntI kA na jalanA, gaMgA kA ziva kI jaTA meM samA jAnA, droNAcArya kA droNa se, karNa kA kAna se, kIcaka kA bAMsa kI nalI se evaM rakta kuNDalin kA rakta bindu se janma lenA, aNDe se jagat kI utpatti zivaliMga kA viSNu dvArA anta na pAnA, kintu usI liMga kA pArvatI kI yoni meM samA jAnA, jaTAyu ke zarIra ko pahAr3a ke samAna mAnanA, rAvaNa dvArA apane siroM ko kATakara mahAdeva ko arpaNa karanA aura unakA punaH jur3a jAnA, balarAma kA mAyA dvArA garbha parivartana, bAlaka zrI kRSNa ke peTa meM samagra vizva kA samA jAnA, agastya dvArA samudra pAna aura jahvANa ke dvArA gaMgApAna karanA, kRSNa dvArA govardhana uThA lenA Adi purANoM meM vaNita aneka ghaTanAeM yA to una mahAn puruSoM ke vyaktitva ko dhUmila karatI haiM yA Atma virodhI haiM athavA phira avizvasanIya haiM / yadyapi yaha vicAraNIya hai ki mahAvIra ke garbha-parivartana kI ghaTanA, jo ki nizcita hI haribhadra ke pUrva pUrNataH mAnya ho cukI thI, ko svIkAra karake bhI haribhadra balarAma ke garbhaparivartana ko kaise avizvasanIya kaha sakate haiM / yahA~ yaha bhI smaraNIya hai ki haribhadra dhUrtAkhyAna meM eka dhUrta dvArA apane jIvana meM ghaTita avizvasanIya ghaTanAoM kA ullekha karavA kara phira dUsare dhUrta se yaha kahalavA dete haiM ki yadi bhArata, rAmAyaNa
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 36 ] Adi meM ghaTita uparyukta ghaTanAyeM satya haiM, to phira yaha bhI satya ho sakatA hai| haribhadra dvArA vyaMgAtmaka zailI meM racita isa grantha kA uddezya to mAtra itanA hI hai ki dharma ke nAma para palane vAle aMdhavizvAsoM ko naSTa kiyA jAye aura paurANika kathAoM meM deva yA mahApuruSa ke rUpa meM mAnya vyaktitvoM ke caritra ko anaitika rUpa meM prastuta karake usakI Ar3a meM jo purohita varga apanI duzcaritratA kA poSaNa karanA cAhatA thA usakA pardAphAza kiyA jaaye| usa yuga kA purohita prathama to ina mahApuruSoM ke caritroM ko anaitika rUpa meM prastuta kara aura usake AdhAra para yaha kahakara ki yadi kRSNa gopiyoM ke sAtha cher3achAr3a kara sakate haiM, vivAhitA gadhA ke sAtha apanA romAMsa calA sakate haiM, yadi indra maharSi gautama kI patnI ke sAtha chala se sambhoga kara sakatA hai to phira hamAre dvArA yaha saba karanA durAcAra kaise kahA jA sakatA hai ? vastutaH jisa prakAra sambodhaprakaraNa meM ve apanI paramparA ke zramaNa vezadhArI duzcaritra kUguruoM ko phaTakArate haiM, usI prakAra dhUkhyiAna meM ve brAhmaNa paramparA ke tathAkathita dharma ke ThekedAroM ko latAr3ate haiN| phira bhI haribhadra kI phaTakArane kI donoM zailiyoM meM bahuta bar3A antara hai| sambodhaprakaraNa meM ve sIdhe phaTakArate haiM jaba ki dhartAkhyAna meM vyaMgAtmaka zailI meN| isameM haribhadra kI eka manovaijJAnika daSTi chipI haI hai| hameM jaba apane ghara ke kisI sadasya ko kucha kahanA hotA hai to sIdhe kaha dete haiM, kintu jaba dUsaroM ko kucha kahanA hotA hai to parokSa rUpa meM tathA sabhya zabdAvalI kA prayoga karate haiM / haribhadra dhUrtAkhyAna meM isa dUsarI vyaMgaparaka ziSTa zailI kA prayoga karate haiM aura anya paramparA ke deva aura guru para sIdhA AkSepa nahIM karate haiN| dUsare dhUrtAkhyAna, zAstravArtAsamuccaya, yogadRSTisamuccaya, lokatattvanirNaya sAvayapaNNatti Adi se yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki ArAdhya yA upAsya ke nAma ke sambandha meM haribhadra ke mana meM koI Agraha nahIM hai mAtra Agraha hai to isa bAta kA ki usakA caritra nirdoSa aura niSkalaMka ho| dhUrtAkhyAna meM unhoMne una sabakI samAlocanA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 37 ] kI hai jo apanI vAsanAoM kI puSTi ke nimitta apane upAsya ke caritra ko dhUmila karate haiN| hama yaha acchI taraha jAnate haiM ki kRSNa ke caritra meM rAdhA aura gopiyoM ko DAla kara hamAre purohita varga ne kyA-kyA nahIM kiyaa| haribhadra ko isa bAta se bhI Apatti hai ki hama apane ArAdhya ko sapatnI aura zastradhArI rUpa meM prastuta kareM kyoMki aisA mAnane para hamameM aura usameM koI antara nahIM raha jaayegaa| haribhadra isa sambandha meM sIdhe to kucha nahIM kahate haiM, mAtra eka prazna cihna chor3a dete haiM ki sarAga aura sazastra deva meM devatva (upAya) kI garimA kahA~ taka Thahara paayegii| anya paramparAoM ke deva aura guru ke sambandha meM unakI saumya evaM vyaMgAtmaka zailI jahA~ pAThaka ko cintana ke lie vivaza kara detI hai, vahIM dUsarI ora vaha unake krAntikArI, sAhasI vyaktitva ko prastuta kara detI hai| haribhadra sambodhaprakaraNa meM spaSTa kahate haiM ki rAgI-deva, durAcArI guru aura dUsaroM ko pIr3A pahacAne vAlI pravRttiyoM ko dharma mAnanA, dharma sAdhanA ke samyaka svarUpa ko vikRta karanA hai| ataH hameM ina mithyA vizvAsoM se Upara uThanA hogaa| isa prakAra haribhadra dhUrtAkhyAna meM janamAnasa ko aMdhavizvAsoM se mukta karAne kA prayAsa kara apane krAntadarzI hone kA pramANa prastuta karate haiM /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadra ke dhUrtAkhyAna kA mUla srota haribhadra ke dhUrtAkhyAna para cintana karate samaya yaha vicAra utpanna huA ki haribhadra ne yaha AkhyAna kahA~ se grahaNa kiyaa| dhUrtAkhyAna ke samIkSAtmaka adhyayana meM pro0 e0 ena0 upAdhye ne yaha to vistAra se carcA kI hai ki haribhadra ke isa prAkRta dhUrtAkhyAna kA saMghatilaka kA saMskRta dhUrtAkhyAna aura ajJAtakRta marugurjara meM likhita dhUrtAkhyAna para pUrA prabhAva hai, mAtra yahI nahIM unhoMne yaha bhI dikhAyA hai ki aneka AcAryoM dvArA likhita dharma parIkSAe~ bhI isI zailI se prabhAvita haiN| phira bhI ve isakA Ayasrota nahIM khoja paaye| unhoMne abhidhAnarAjendra meM upalabdha sUcanA ke AdhAra para yaha to sUcita kiyA hai ki isake kucha pAtroM ke nAma nizIthacUrNI meM haiN| kintu usa samaya aprakAzita hone se nizIthacUrNI unheM upalabdha nahIM ho pAI thI ataH ve isa sambandha meM ;dhika kucha nahIM batA ske| maiMne isake Adyasrota ko jAnane kI daSTi se nizIthacI dekhanA prArambha kiyA aura saMyoga se nizIthacI ke pa0 102 se 105 ke bIca mujhe yaha pUrA kathAnaka mila gyaa| mAtra yahI nahIM nizIthabhASya meM bhI isakA tIna gAthAoM meM saMkSipta nirdeza hai| kyoMki abhI taka vidvAn haribhadra ko vizeSAvazyakabhASya ke kartA jinabhadra aura nizIthacUrNI ke kartA jinadAsa se paravartI hI mAnate haiM ataH prathama dRSTi meM isa AkhyAna kA mUla srota nizIthabhASya aura nizIthacI ko mAnA jA sakatA hai| yadyapi bhASya meM mAtra tIna gAthAoM meM isa AkhyAna kA saMketa hai, jaba ki cUrNI cAra pRSThoM meM isakA vivecana prastuta karatI hai| bhASya isakA Adi srota nahIM mAnA jA sakatA kyoMki bhASya to isa AkhyAna kA mAtra saMdarbha detA hai, yathA sasa-elAsADha-mUladeva-khaMDA ya juNNaujjANe / sAmatthaNe ko bhattaM, akkhAtaM jo Na saddahati //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 39 ] corabhayA gAvIo, poTTalae baMdhiUNa ANemi / tilaairUDhakuhADe, vaNagaya malaNA ya tellodA / / vaNagayapATaNa kuMDiya, chammAsa hatthilaggaNaM pucche / rAyarayaga mo vAde, jahiM pecchai te ime vatthA // bhASya kI uparyukta gAthAoM se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki bhASyakAra ko saMpUrNa kathAnaka, jo ki cUrNI aura haribhadra ke dhUrtAkhyAna meM hai, pUrI taraha jJAta hai; vaha maSAvAda ke udAharaNa ke rUpa meM ise prastata karatA hai| yaha spaSTa hai ki sandarbha dene vAlA grantha usa AkhyAna kA Adyasrota nahIM ho sakatA hai| bhASyoM meM jisa prakAra Agamika anya AkhyAna saMdarbha rUpa meM Aye haiM usI prakAra yaha AkhyAna bhI AyA hai ataH yaha nizcita hai ki yaha AkhyAna bhASya se pUrvavartI hai / cUrNI to svayaM bhASya para TIkA hai aura usameM unhIM bhASya gAthAoM kI vyAkhyA ke rUpa meM AkhyAna AyA hai ataH yaha bhI nizcita hai ki cUrNI bhI isa AkhyAna kA mUla srota nahIM hai| .punaH cUrNI ke isa AkhyAna ke anta meM spaSTa likhA hai - sesaM dhuttAvakhANaMgANusAreNa (pR0 105) / ataH nizIthabhASya aura cUrNI isa AkhyAna ke Adi srota nahIM mAne jA sakate haiN| kintu hameM nizIthabhASya aura nizIthacUrNI se pUrva racita kisI aise grantha kI koI jAnakArI nahIM haiM, jisameM yaha AkhyAna AyA ho| ___ jaba taka anya kisI Adi srota ke sambandha meM koI jAnakArI nahIM hai, taba taka kyoM nahIM haribhadra ke dhartAkhyAna ko lekhaka kI svakalpanAprasUta maulika racanA mAnA jAye / kintu aisA mAnane para bhASyakAra aura cUrNIkAra donoM se hI haribhadra ko pUrvavartI mAnanA hogA aura isa sambandha meM vidvAnoM kI jo abhI taka avadhAraNA banI haI hai vaha khaNDita ho jaayegii| yadyapi upalabdha sabhI paTTAvaliyoM, unake granya laghukSetrasamAsavRtti meM haribhadra kA svargavAsa vIra nirvANa samvat 1055 vikrama samvat 585 aura IsvI san 527 meM mAnA jAtA hai tathA paTTAvaliyoM meM unheM vizeSAvazyakabhASya ke kartA jinabhadra evaM jinadAsa kA pUrvavartI bhI mAnA gayA hai / haribhadra kI svargavAsa tithi ke sandarbha meM mere zodha sahAyaka DA0 zivaprasAda ne mere dvArA saMketita isI
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 40 ] tathva ke AdhAra para punarvicAra kiyA hai| aba hamAre sAmane do hI vikalpa haiM yA to paTTAvaliyoM ke anusAra haribhadra ko jinabhadra aura jinadAsa ke pUrva mAnakara unakI kRtiyoM para vizeSa rUpa se jinadAsa mahattara para haribhadra kA prabhAva siddha kareM yA phira dhUrtAkhyAna ke mUla srota ko anya kisI pUrvavartI racanA yA loka paramparA meM khojeN| yaha to spaSTa hai ki dhUrtAkhyAna cAhe vaha nizIthacUrNI kA ho yA haribhadra kA spaSTa hI paurANika yuga ke pUrva kI racanA nahIM hai / kyoMki ve donoM hI sAmAnyatayA zrati, purANa, bhArata aura rAmAyaNa kA ullekha karate haiN| haribhadra ne to eka sthAna para viSNu purANa (bhArata ke) araNyaparva aura arthazAstra kA bhI ullekha kiyA hai ataH nizcita hI yaha AkhyAna inakI racanA ke bAda hI racA gayA hogaa| upalabdha AgamoM meM anuyogadvAra bhArata aura rAmAyaNa kA ullekha karatA hai| anuyogadvAra kI viSayavastu se aisA lagatA hai ki apane antima rUpa meM vaha lagabhaga 5vIM zatI kI racanA hai| dhUrtAkhyAna meM 'bhArata' nAma AtA hai mahAbhArata nhiiN| ataH itanA nizcita hai ki dhUrtAkhyAna ke kathAnaka ke Adyasrota kI pUrva sImA IsA kI 4 thI yA 5vIM zatI se Age nahIM jA sakatI hai / punaH nizIthabhASya aura nizIthacUrNI meM ullekha hone se dhUrtAkhyAna ke Adhasrota kI apara antima sImA inake pazcAt nahIM ho sakatI hai| ina granthoM kA racanAkAla IsA kI sAtavIM zatI kA uttarArdha ho sakatA hai| ataH dhUrtAkhyAna kA Adyasrota IsA kI 5vIM se 7vIM zatI ke bIca kA hai| yadi haribhadra hI isake maulika rUpa meM lekhaka haiM to phira unakA samaya vikrama saMvat 585 mAnane meM koI Apatti nahIM honI caahie|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 200 pAzvanAtha vidyAzrama, vArANasI ke laghu prakAzana 1. ahiMsA kI sambhAvanAyeM-DA0 sAgaramala jaina (1980) 2. jaina sAhitya aura zilpa meM bAhubali-DA0 sAgaramala jaina evaM DA0 mArutinandana tivArI (9982) 3. maNidhArI jinacandrasUri kAvyAJjali-paM0 becaradAsa dozI (1981) 4. jaina sAhitya ke vividha AyAma (prathama khaNDa) sampAdaka DA0 sAgaramala jaina (1981) 5. jaina AcAra meM indriyadamana kI manovaijJAnikatA DA. ratanacanda jaina (1981) 6. jainadarzana meM pramANa-DA0 vaziSThanArAyaNa sinhA(1981:00 7. bauddha evaM jaina ahiMsA kA tulanAtmaka adhyayana DA0 bhAga canda jaina (1981) 8. naitikatA kA AdhAra-jagadIza sahAya (1981) 9. paryuSaNa parva : eka vivecana -DA0 sAgaramala jaina(1983) 300 10. jaina ekatA kA prazna-DA0 sAgaramala jaina (1983) 11. jaina adhyAtmavAda : Adhunika sandarbha meM DA0 sAgaramala jaina (1983) 12. samaya para zilAlekha-mizrIlAla jaina (1984) 13. zrAvakadharma kI prAsaMgikatA kA prazna-DA0 sAgaramala jaina (1984) 14. jaina sAdhanA paddhati meM tapa-DA0 phUlacanda jaina 15. dhArmika sahiSNutA aura jaina dharma-DA0 sAgaramala jaina (1984) 16. sambodhasaptatikA-anuvAdaka DA0 ravizaMkara mizra (1986) 17. dharma kA marma-DaoN0 sAgaramala jaina (1986) 18. gujarAta kA jaina dharma-muni jinavijayajI, dvitIya saMskaraNa (1988) 5.00 2.00 aprApya ain Education International