Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI sudharmAsvAmI namaH // aho ! zrutam - svAdhyAya saMgraha [5] jJAnasAra- aSTaka [ gAthA aura artha ] - chaf :mahopAdhyAyazrI yazovijayajI gaNivara anuvAdakAra : pU. padmavijayajI -: saMkalana :zrutopAsaka -: prakAzaka : zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, ahamadAbAda- 380005 phona : 22132543, 9426585904 E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra prakAzana : saMvata 2074 AvRtti : prathama jJAnanidhi meM se pU. saMyamI bhagavaMto aura jJAnabhaMDAra ko bheTa... gRhastha kisI bhI saMgha ke jJAna khAte meM 30 rupaye arpaNa karake mAlikI kara zakate haiN| prAptisthAna : (1) saremala javeracaMda kAInapheba (prA.) lI. 672/11, bombe mArkeTa, relavepurA, ahamadAbAda-380002 phona : 22132543 (mo.) 9426585904 (2) kulIna ke. zAha AdinAtha meDIsIna Tu-02, zaMkhezvara kompalekSa, kailAzanagara, surata (mo.) 9574696000 (3) zA. ramezakumAra eca. jaina A-901, guMdecA gArDana, lAlabAga, muMbaI-12. (mo.) 9820016941 (4) zrI vinIta jaina jagadguru hIrasUrIzvarajI jaina jJAnabhaMDAra, caMdanabAlA bhavana, 129, zAhukara peTha pAse, mInTa sTrITa, cennAI-1. (mo.) 9381096009, 044-23463107 (5) zA. hasamukhalAla zAntIlAla rAThoDa 7/8, vIrabhArata sosAyaTI, TImbara mArkeTa, bhavAnIpeTha, pUnA. (mo.) 9422315985 mudraka : kirITa grAphiksa, ahamadAbAda (mo.) 9898490091
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnasAra-aSTaka pUrNatASTakam-1 aindrazrIsukhamagnena, lIlAlagnamivAkhilam / saccidAnandapUrNena pUrNaM jagadavekSyate // 1 // bhAvArtha : jisa prakAra lakSmI sukha meM magna banA indra samasta jagata ko sukha meM magna banA dekhatA hai| usI prakAra samyak jJAna, darzana aura cAritra se pUrNa aisA saccidAnanda yogI jagata ko darzana, jJAna caritra se pUrNa dekhatA hai // 1 // pUrNatA yA paropAdheH, sA yAcitaka-maNDanam, / yA tu svAbhAvikI saiva jAtyaratnavibhAnibhA // 2 // bhAvArtha : para-vastuoM se banI jo pUrNatA hai vaha mAMga kara lAye gaye AbhUSaNoM kI taraha anitya hai| jo svabhAva janya pUrNatA hai, vaha uttama ratnoM kI divya kAMti jaisI hai // 2 // avAstavI vikalpaiH syAt, pUrNatAbdherivormibhiH / pUrNAnandastu bhagavAn stimitodadhisannibhaH // 3 // bhAvArtha : samudrI taraMgoM se jo jvAra rUpa pUrNatA hotI hai, vaha avAstavikI arthAt jhUThI hai| usI prakAra AtmA meM bhI vikalpajanya jo pUrNatA kA AbhAsa hotA hai, vaha asthira
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / zuddha svabhAvayukta pUrNAnaMdamaya bhagavAn arthAt zuddha AtmA to sthira samudra ke samAna zAnta hotA hai // 3 // jAgarti jJAnadRSTizcet, tRSNAkRSNAhijAGgulI / pUrNAnandasya tat kiM syAd dainya-vRzcika-vedanA ? // 4 // __bhAvArtha : tRSNA rUpa kAle nAga ke jahara kA nAza karane vAle gArur3I maMtra ke samAna tattvajJAna rUpI dRSTi jisakI jAgRta hai, usa pUrNatA ke AnaMda kA upabhoga karane vAle jJAnI ko dInatA rUpa bicchu ke DaMka kI vedanA kyoM ho sakatI hai? // 4 // pUryante yena kRpaNA, - stadupekSaiva pUrNatA / pUrNAnandasudhAsnigdhA dRSTireSA manISiNAm // 5 // bhAvArtha : jisa dhana dhAnya ko pAkara kRpaNa loga pUrNatA kA anubhava karate haiM, unhIM bAhya padArthoM kI upekSA karake jJAnI puruSa pUrNatA kA anubhava karate haiM, esI pUrNatA ke Anandarupa amRta se snigdhadRSTi tattvajJAnIyoM/manISiyoM kI hotI haiM // 5 // apUrNaH pUrNatAmeti, pUryamANastu hIyate / pUrNAnandasvabhAvo'yaM jagadadbhutadAyakaH // 6 // bhAvArtha : jo dhana dhAnya Adi bAhya bhAvoM se apUrNa hai, vahI vAstava meM pUrNa hai| aura jo bAhya padArthoM se apane ko pUrNa karatA rahatA hai, vaha vAstava meM apUrNa hai| pUrNatA meM AnaMda kA anubhava karane vAlI AtmA kA svabhAva jagata ko Azcaryacakita kara dene vAlA hai // 6 //
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ parasvatvakRtonmAthA, bhUnAthA nyUnatekSiNa: / svasvatvasukhapUrNasya nyUnatA na harerapi // 7 // I bhAvArtha : para padArthoM meM svatva kI kalpanA se unmatta bane rAjA bhI sadaiva apanI nyUnatA ko hI dekhate haiM / jabaki sva arthAt AtmA ko hI sva mAnane ke pUrNa sukha kA anubhava karane vAlI AtmA ko indra se bhI kucha bhI nyUnatA kA AbhAsa nahIM hotA // 7 // kRSNa pakSe parikSINe, zukle ca samudaJcati / dyotante sakalAdhyakSAH pUrNAnandavidhoH kalAH // 8 // bhAvArtha : kRSNapakSa kI samApti para zuklapakSa kA udaya hotA hai, taba candramA kI kalAe~ prakAzita hotI haiM / usI prakAra AtmA kA kRSNapakSa arthAt ajJAna, mAyA, Adi kA nAza hone para pUrNa AnaMda rUpa kalAe~ prakaTa hotI haiM 11211 magnatASTakam - 2 pratyAhRtyendriyavyUhaM samAdhAya mano nijam / dadhaccinmAtravizrAntiM magna ityabhidhIyate // 1 // bhAvArtha : viSayoM kI ora AkRSTa hotI huI indriyoM ko unase vimukha kara tathA apane mana ko sthira kara caitanya mAtra meM vizrAma prApta AtmA magna kahalAtI hai // 1 //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ yasya jJAnasudhAsindhau, parabrahmaNi magnatA / viSayAntarasaMcAra stasya hAlAhalopamaH // 2 // bhAvArtha : jise jJAnasvarUpa amRta sAgara aise para brahma arthAt paramAtmA meM lInatA hotI hai, use anya viSayoM meM ho rahI pravRtti jahara ke samAna aniSTa lagatI hai // 2 // svabhAvasukhamagnasya, jagattattvAvalokinaH / kartRtvaM nAnyabhAvAnAM sAkSitvamavaziSyate // 3 // bhAvArtha : sahaja svabhAva ke AnaMda meM magna tathA jagat ke svarUpa kA yathArtha draSTA AtmA ko anya padArthoM kA karttA bhAva nahIM rahatA, mAtra sAkSI - bhAva rahatA hai ||3|| parabrahmaNi magnasya, zlathA paudgalikI kathA / kvAmI cAmIkaronmAdAH sphArA dArAdarAH kva ca // 4 // bhAvArtha : parabrahma arthAt paramAtma svarUpa meM lIna AtmA ko pudgala kI bAteM bhI nIrasa lagatI haiM / to use suvarNa kA abhimAna aura striyoM meM ( bhoga meM) Adara kahA~ se hogA ? // 4 // tejolezyAvivRddhiryA, sAdhoH paryAyavRddhitaH / bhASitA bhagavatyAdau setthambhUtasya yujyate // 5 // bhagavatI Adi sUtroM meM batAyA gayA hai sAdhu ko paryAya vRddhi se tejolezyA vRddhi hotI hai, vaha kathana aise adhyAtma dazA meM magna sAdhuoM meM hI ghaTita hotA hai // 5 // 6
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnamagnasya yaccharma, tad vaktuM naiva zakyate / nopameyaM priyAzleSai rnApi taccandanadravaiH // 6 // bhAvArtha : jJAna meM magna AtmAoM ke AnaMda kA varNana kadApi zakya nahIM hai / strI sukha athavA candana vilepana se prApta sukha ke sAtha bhI usa sukha kI tulanA saMbhava nahIM hai || 6 || zamazaityapuSo yasya, vipruSo'pi mahAkathA / kiM stumo jJAnapIyUSe tatra sarvAGgamagnatAm ? // 7 // bhAvArtha : upazama kI zItalatA ko puSTa karane vAlI jJAna-magnatA ke AnaMda ke eka biMdumAtra kI bhI kathA mahAn hai / to usa jJAnAnaMda rUpa amRta se sampUrNa magna AtmAoM ke AnaMda kI kyA prazaMsA karU ? // 7 // I yasya dRSTiH kRpAvRSTirgiraH zamasudhAkiraH / tasmai namaH zubhajJAna dhyAnamagnAya yogine // 8 // bhAvArtha : jinakI dRSTi karuNA kI vRSTi karatI hai / jinakI vANI upazama rUpa amRta kA chir3akAva karatI hai| una samyak jJAna tathA dhyAna meM magna yogiyoM ko namaskAra ho // 8 // sthiratASTakam-3 vatsa ! kiM caJcalasvAnto, bhrAntvA bhrAntvAviSIdasi / nidhiM svasannidhAveva sthiratA darzayiSyati // 1 // 7
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : he vatsa ! mana ko caMcala banAkara tU bhaTaka bhaTaka kara kyoM duHkhI hotA hai ? terA khajAnA tere pAsa hI hai ! terI sthiratA hI usa nidhAna ko dikhAyegI ! // 1 // jJAnadugdhaM vinazyeta, lobhavikSobhakUrcakaiH / amladravyAdivAsthairyA diti matvA sthiro bhava // 2 // bhAvArtha : khaTTe padArthoM ke sparza se dUdha bigar3a jAtA hai, usI prakAra lobha ke vikAra rUpa kUrcakoM se jJAnarUpa dUdha bigar3a jAtA hai, aisA samajhakara sthira bana ! // 2 // asthire hRdaye citrA, vAGnetrAkAragopanA / puMzcalyA iva kalyANa - kAriNI na prakIrtitA // 3 // bhAvArtha : kulaTA strI kI taraha citta caMcala ho, phira bhI vANI va netroM ke bAhya AkAra se use chipAnA, kalyANakArI nahIM kahA gayA hai / (kalyANa to isI meM hai ki mana ko hI sthira kareM ) // 3 // antargataM mahAzalya masthairyaM yadi noddhRtam / kriyauSadhasya ko doSa stadA guNamayacchataH // 4 // bhAvArtha : yadi asthiratA rUpa aMdara ke mahAzalya ko dUra na kiyA jAya to kriyA rUpa auSadhi lAbha nahIM karatI / to isameM kriyA kA koI doSa nahIM hai // 4 // sthiratA vAGmanaHkAyai ryeSAmaGgAGgitAM gatA / yoginaH samazIlAste grAme'raNye divA nizi // 5 // 8
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : jinake mana, vacana va kAyA dvArA sthiratA ekAkAra ho gaI hai, aise yogI gA~va ho yA jaMgala, rAtri ho yA dina, samabhAva meM hI rahate haiM // 5 // sthairyaratnapradIpazced, dIpraH saGkalpadIpajaiH / tadvikalpairalaM dhUmairalaM dhUmaistathAzravaiH // 6 // bhAvArtha : yadi sthiratArUpa ratna - dIpaka prajjvalita ho rahA hai, to saMkalparUpa dIpa se pragaTa hote vikalpa rUpa dhue~ kA va atimalina pApoM se (Azrava) kyA ? (arthAt vahA~ pApa va vikalpa nahIM ho sakate) // 6 // udIrayiSyasi svAntAdasthairyaM pavanaM yadi / samAdherdharmameghasya ghaTAM vighaTayiSyasi // 7 // bhAvArtha : yadi asthiratArUpa pavana anta:karaNa meM pragaTa karegA to samAdhi rUpa dharma bAdala kI ghaTAe~ bikhara jAe~gI // 7 // cAritraM sthiratArUpa, mataH siddheSvapISyate / yatantAM yatayo'vazyamasyA eva prasiddhaye // 8 // bhAvArtha : cAritra sthiratA rUpa hai, isa kAraNa siddhoM meM bhI cAritra mAnA gayA hai / ata: isa sthiratA kI sampUrNa siddhi ke liye avazya puruSArtha karo // 8 //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohASTakam-4 ahaM mameti mantro'yaM, mohasya jagadAndhyakRt / ayameva hi naJpUrvaH pratimantro'pi mohajit // 1 // bhAvArtha : "maiM aura merA" yaha moha rAjA kA maMtra hai, vaha jagat ko aMdhA karane vAlA hai aura nakArapUrvaka yahI virodhI maMtra bhI bana jAtA hai| vahI moha ko jItane vAlA hai // 1 // zuddhAtmadravyamevAhaM, zuddhajJAnaM guNo mama / nAnyo'haM na mamAnye cetyado mohAstramulbaNam // 2 // bhAvArtha : maiM zuddha Atmadravya hU~ kevala jJAna merA guNa hai aura isa kAraNa maiM bhinna nahIM hU~, na anya padArtha mere haiM, isa prakAra kA cintana moha kA nAza karane vAlA tIvra zastra hai // 2 // yo na muhyati lagneSu, bhAveSvaudayikAdiSu / AkAzamiva paGkana nAsau pApena lipyate // 3 // bhAvArtha : jo lage huve audayika bhAvoM meM nahIM phaMsatA, vaha jIva pApa se lipta nahIM hotA / vaise hI jaise AkAza kabhI kIcar3a se lipta nahIM hotA // 3 // pazyanneva paradravya, nATakaM pratipATakam / bhavacakrapurastho'pi, nAmUDhaH parikhidyati // 4 //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : anAdi anaMta karma pariNAma rAjA kI rAjadhAnI svarUpa bhavacakra nAmaka nagara meM rahane para bhI ekendriya Adi nagara ke daravAje-daravAje para-dravya kA janma jarA maraNAdi rUpa nATaka dekhatI huI moha rahita AtmA khinna nahIM hotI // 4 // vikalpacaSakairAtmA, pItamohAsavo hyayam / bhavoccatAlamuttAla prapaJcamadhitiSThati // 5 // bhAvArtha : vikalpa rUpa madirA pAtroM ke dvArA moha madirA pIne vAlA yaha jIva nizcaya hI jahA hAtha Uce karake tAliyA~ bajAne kI ceSTA kI jAtI hai, aise saMsAra rUpa aDDe kA Azraya letA hai // 5 // nirmalaM sphaTikasyeva, sahaja rUpamAtmanaH / adhyastopAdhisaMbandho jaDastatra vimahyati // 6 // bhAvArtha : AtmAkA svAbhAvika siddha svarUpa sphaTika jaisA nirmala hai usameM upAdhi kA saMbaMdha Aropita karake avivekI jIva usameM phaMsatA hai // 6 // anAropasukhaM moha-tyAgAdanubhavannapi / AropapriyalokeSu, vaktumAzcaryavAn bhavet // 7 // bhAvArtha : moha ke tyAga se Aropa rahita svabhAva ke sukha kA yogI anubhava karatA huA bhI, jhUThA jinheM priya hai
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ aise logoM ke sAmane apanA sukhAnubhava kahatA huA Azcarya vAlA banatA hai // 7 // yazciddarpaNavinyasta-samastAcAracArudhIH / kvaka nAma sa paradravye 'nupayogini muhyati // 8 // bhAvArtha : jJAna rUpI darpaNa meM sthApita samasta jJAnAdi pA~ca AcAroM dvArA jo sundara buddhi vAlA hai, aisA yogI anupayogI para - dravyoM meM Asakta kyoM hogA ? // 8 // jJAnASTakam-5 majjatyajJaH kilAjJAne, viSThAyAmiva zUkaraH / jJAnI nimajjati jJAne, marAla iva mAnase // 1 // bhAvArtha : jisa prakAra zUkara viSThA meM magna hotA hai vaise hI ajJAnI ajJAna meM hI magna ho jAtA hai| jisa prakAra haMsa mAna sarovara meM nimagna hotA hai, usI prakAra jJAnI puruSa jJAna meM hI nimagna hote haiM // 1 // nirvANapadamapyekaM, bhAvyate yanmuhurmuhuH / tadeva jJAnamutkRSTaM, nirbandho nAsti bhUyasA // 2 // bhAvArtha : eka mAtra mokSa sAdhaka pada bArambAra AtmA dvArA bhAvita hotA hai arthAt bAra-bAra cintana kiyA jAtA hai vahI jJAna paripUrNa hai| jyAdA jJAna kA Agraha nahIM hai // 2 //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ svabhAvalAbhasaMskAra, kAraNaM jJAnamiSyate / dhyAndhyamAtramatastvanyat, tathA coktaM mahAtmanA // 3 // bhAvArtha : jo jJAna Atma svabhAva kI prApti ke saMskAra kA kAraNabhUta hai, vahI jJAna icchanIya hai usake alAvA jo bhI par3hA jAtA hai vaha to buddhi kA aMdhatva hai, esI prakAra mahAtmA pataMjalIne bhI kahA haiM // 3 // vAdAMzca prativAdAMzca, vadanto'nizcitAMstathA / / tattvAntaM naiva gacchanti, tilapIlakavad gatau // 4 // bhAvArtha : anizcita arthavAle vAda aura prativAda karane vAle jIva Age bar3hane meM ghANI ke baila taraha tatva nirNaya ko prApta nahIM kara pAte haiM // 4 // svadravyaguNaparyAya, caryA varyA parAnyathA / iti dattAtmasaMtuSTi- sRSTijJAnasthitirmuneH // 5 // bhAvArtha : apane dravya guNa aura paryAya meM pariNata rahanA zreSTha hai paradravya-guNa-paryAya meM pariNata honA zreSTha nahIM hai, isa prakAra jisane apanI AtmA ko saMtoSa diyA hai aisI saMkSepa se rahasya jJAna kI maryAdA muni ko hotI hai // 5 // asti ced granthibhijjJAnaM, kiM citraistantrayantraNaiH ? / pradIpAH kvopayujyante, tamoghnI dRSTireva cet ? // 6 // bhAvArtha : granthi bheda se jise jJAna ho gayA hai, usako aneka prakAra ke zAstroM kA baMdhana kisa kAma kA hai ? jahA~ 13
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ A~kha hI aMdhakAra ko nAza kara detI hai, vahA~ dIpakoM kA kyA upayoga hai ? // 6 // mithyAtvazailapakSacchij jJAnadambholizobhitaH / nirbhayaH zakravadyogI, nandatyAnandanandane // 7 // bhAvArtha : mithyAtva rUpa parvata ke pakSa kA cheda karane vAlA aura jJAna rUpa vajra se suzobhita aura indra ke samAna nirbhaya yogI Ananda rUpa naMdana vana meM krIDA karatA hai, sukha anubhava karatA hai // 7 // pIyUSamasamudrotthaM, rasAyanamanauSadham / ananyApekSamaizvarya, jJAnamAhurmanISiNaH // 8 // bhAvArtha : jJAna amRta hai lekina samudra se utpanna nahIM hai / jJAna rasAyana hai, para auSadha nahIM hai / jJAna aizvarya hai, para kisI anya kI apekSA nahIM hai, aisA jJAnI kahate haiM // 8 // zamASTakam - 6 vikalpaviSayottIrNaH, svabhAvAlambanaH sadA / jJAnasya paripAko yaH, sa zamaH parikIrtitaH // 1 // bhAvArtha : vikalpa rUpa viSayoM se nivRtta banA, nirantara AtmA ke zuddha svabhAva kA AlaMbana jise hai, aisA jJAna kA pariNAma samabhAva kahalAtA hai // 1 // 14
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ anicchan karmavaiSamyaM, brahmAMzena samaM jagat / AtmAbhedena yaH pazyedasau mokSaMgamI zamI // 2 // bhAvArtha : jo karma kI viSamatA ko nahIM cAhatA, paramAtmA ke aMza dvArA bane eka svarUpa vAle jagata ko jo apanI AtmA se abhinna dekhatA hai, vaha upazama vAlI AtmA avazya mokSagAmI hotI hai // 2 // ArurukSurmuniryogaM, zrayed bAhyakriyAmapi / yogArUDhaH zamAdeva, zuddhyatyantargatakriyaH // 3 // bhAvArtha : samAdhi yoga meM Upara car3hane kI AkAMkSA vAlA sAdhu bAhya AcAra kA bhI sevana karatA hai, lekina yogArUr3ha Abhyantara kriyAvAn sAdhu to samabhAva se hI zuddha hotA hai // 3 // dhyAnavRSTerdayAnadyAH, zamapUre prasarpati / vikAratIravRkSANAM, mUlAdunmUlanaM bhavet // 4 // bhAvArtha : dhyAna rUpa varSA se dayA rUpa nadI kA upazama rUpa pUra bar3hane se kinAre para sthita vikAra rUpa vRkSa jar3a mUla se ukhar3a jAte haiM ||4|| jJAnadhyAnatapaHzIla, samyaktvasahito'pyaho ! / taM nApnoti guNaM sAdhu, ryaM prApnoti zamAnvitaH // 5 // bhAvArtha : samayukta sAdhu jisa guNa ko prApta karatA hai / aho ! jJAna-dhyAna-tapa - zIla aura samyaktva sahita sAdhu bhI usa guNa ko prApta nahIM kara sakatA // 5 // 15
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayambhUramaNaspaddhi,-vardhiSNusamatArasaH / muniryenopamIyeta, ko'pi nAsau carAcare // 6 // bhAvArtha : jisa muni kA samatArasa svayaMbhUramaNa samudra kI spardhA karatA ho, isa prakAra vRddhi prApta karatA hai, usa muni kI tulanA karane yogya koI bhI padArtha samagra vizva meM nahIM haiM // 6 // zamasUktasudhAsiktaM, yeSAM naktaMdinaM manaH / kadApi te na dahyante rAgoragaviSormibhiH // 7 // bhAvArtha : jinakA mana rAta aura dina sama ke subhASita amRta dvArA siMcita hai, ve kabhI bhI rAga rUpa sarpa ke jahara kI urmiyoM dvArA nahIM jalate haiM // 7 // garjadjJAnagajottuGga- raGgaddhyAnaturaGgamAH / jayanti munirAjasya, zamasAmrAjyasaMpadaH // 8 // bhAvArtha : jinake pAsa garjanA karate jJAnarUpa hAthI aura khelate hue dhyAnarUpa ghor3e haiM, aise munirAja rUpa rAjA ke zamarUpa sAmrAjya kI saMpatti sadA jayavanta rahatI hai // 8 // indriya-jayASTakam-7 bibheSi yadi saMsArAn, mokSaprAptiM ca kAGkSasi / tadendriyajayaM kartuM, sphoraya sphAra pauruSam // 1 //
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra (o bhAvArtha : yadi tU saMsAra se DaratA hai aura mokSa prApti kI AkAMkSA rakhatA hai to indriyoM para vijaya prApta karane ke lie ugra parAkrama prakaTa kara // 1 // vRddhAstRSNAjalApUrNaM, rAlavAlaiH kilendriyaiH / mUrchAmatucchAM yacchanti, vikAraviSapAdapAH // 2 // _ bhAvArtha : tRSNArUpa jala se paripUrNa indriyA~ rUpa kyAriyoM meM poSita vikArarUpa viSavakSa AtmA ko gADha mUcchita karate haiM // 2 // saritsahastraduSpUra- samudrodarasodaraH / tRptimAnnendriyagrAmo, bhava tRpto'ntarAtmanA // 3 // bhAvArtha : hajAroM nadiyoM se bhI jise pUrNa nahIM kiyA jA sakatA, aise samudra ke peTa ke samAna indriyoM kA samUha tRpta nahIM hotA, aisA jAnakara antarAtma bhAva se tRpta bana // 3 // AtmAnaM viSayaiH pAzai-rbhavavAsa-parADamukham / indriyANi nibadhnanti, moharAjasya kiGkarAH // 4 // bhAvArtha : saMsAravAsa se udvigna banI AtmA ko bhI moha rAjA kI naukararUpa indriyA viSayarUpa baMdhana se bAMdha detI haiM // 4 // girimRtsnAM dhanaM pazyan, dhAvatIndriyamohitaH / anAdinidhanaM jJAnaM, dhanaM pArzve na pazyati // 5 // 17
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : indriyoM ke viSaya meM mUDha banA huA jIva parvata kI miTTI meM bhI dhana dekhakara daur3atA rahatA hai lekina apane bhItara bhare anAdi anaMta jJAnarUpa dhana ko nahIM dekhatA // 5 // puraH puraH sphurattRSNA, mRgatRSNAnukAriSu / indriyArtheSu dhAvanti, tyaktvA jJAnAmRtaM jaDAH // 6 // jinakI tRSNA uttarottara bar3hatI rahatI hai, aise mUrkha puruSa jJAna rUpa amRta ko chor3akara mRga tRSNA rUpa indriyoM ke viSayoM meM daur3atA rahatA hai ||6|| pataGgabhRGgamInebha, sAraGgA yAnti durdazAm / ekaikendriyadoSAcced, duSTaistaiH kiM na paJcabhiH // 7 // bhAvArtha : titalI, bhramara, hAthI aura hiraNa ye ekaeka indriya meM Asakta hokara jaba durdazA ko prApta karate haiM to duSTa pAMcoM indriyoM dvArA kyA nahIM ho sakatA ? // 7 // vivekadvipaharyakSaiH, samAdhidhanataskaraiH / indriyairyona jito'sau, dhIrANAM dhuri gaNyate // 8 // bhAvArtha : vivekarUpa hAthI kA nAza karane meM siMha ke samAna aura samAdhirUpa dhana ko lUTane vAlI duSTa indriyoM se jo nahIM hArA, vaha dhIra puruSoM meM agra mAnA jAtA hai // 8 // tyAgASTakam-8 saMyatAtmA zraye zuddhopayogaM pitaraM nijam / dhRtimambAM ca pitarau tanmAM visRjataM dhruvam // 1 // 1 18
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : saMyama se vimukha banA huA maiM zuddha upayogarUpa apane pitA kA aura Atmarati rUpa mAtA kA Azraya svIkAra karatA hU~, ataH he ! mAtA-pitA mujhe avazya chor3o // 1 // yuSmAkaM saGgamo'nAdirbandhavo'niyatAtmanAm / dhruvaikarUpAn zIlAdi, bandhUnityadhunA zraye // 2 // bhAvArtha : he bandhuo ! tumhArA saMbaMdha pravAha se anAdi hai aura anizcita svarUpa vAlA hai ataH aba maiM nitya eka svarUpa vAle zIla Adi bandhuoM kA Azraya grahaNa karatA hU~ // 2 // kAntA me samataivaikA, jJAtayo me samakriyAH / bAhyavargamiti tyaktvA, dharmasaMnyAsavAn bhavet // 3 // bhAvArtha : eka samatA hI merI patnI hai aura samAna AcaraNa vAle sAdhu mere jJAtijana hai (aisA vicAra kara) isa prakAra bAhya varga kA tyAgakara dharma - saMnyAsI hotA hai // 3 // dharmAstyAjyAH susaGgotthAH, kSAyopazamikA api / prApya candanagandhAbhaM, dharmasanyAsamuttamam // 4 // bhAvArtha : caMdana kI sugaMdha ke samAna zreSTha dharma saMnyAsa ko prApta kara lene ke bAda satsaMga se utpanna kSAyopazamika dharma bhI chor3ane yogya hote haiM // 4 // 19
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurutvaM svasya nodeti, zikSAsAtmyena yAvatA / AtmatattvaprakAzena, tAvat sevyo gurUttamaH // 5 // bhAvArtha : jaba taka zikSA ke samyak pariNAma se Atma svarUpa ke bodha dvArA svayaM kA gurutva prakaTa nahIM hotA taba taka uttama guru kA sevana karanA cAhiye // 5 // jJAnAcArAdayo'pISTAH zuddhasvasvapadAvadhi / nirvikalpe punastyAge, na vikalpo na vA kriyA // 6 // bhAvArtha : jJAnAcAra Adi AcAroM kA pAlana bhI apane usa usa zuddha pada kI prApti taka hI iSTa hai nirvikalpa samAdhi rUpa tyAga kI avasthA meM koI vikalpa bhI nahIM hai aura koI kriyA bhI nahIM hai // 6 // yogasaMnyAsatastyAgI, yogAnapyakhilAMstyajet / ityevaM nirguNaM brahma, paroktamupapadyate // 7 // bhAvArtha : tyAgI AtmA anta meM yoga saMnyAsa se samasta yogoM kA bhI tyAga karatA hai, isa prakAra anya darzanoM meM varNita nirguNa brahma bhI ghaTita ho jAtA hai // 7 // vastutastu guNaiH pUrNamanantairbhAsate svataH / rUpaM tyaktAtmanaH sAdho, nirabhrasya vidhoriva // 8 // bhAvArtha : jisa prakAra bAdala rahita candramA apane teja se svayaM prakAzita hotA hai, usI prakAra anaMta guNoM se paripUrNa tyAgavaMta sAdhu kA svarUpa svayaM prakAzita hotA hai // 8 // 20
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyASTakam-9 jJAnI kriyAparaH zAnto, bhAvitAtmA jitendriyaH / svayaM tIrNo bhavAmbhodheH, parAMstArayituM kSamaH // 1 // bhAvArtha : sabhyag jJAnI, kriyA meM tatpara, zAnta, bhAvita aura indriya vijetA aisI AtmA svayaM saMsArarUpI samudra se tirI huI hai aura anyoM ko bhI tArane meM samartha hai // 1 // kriyAvirahitaM hanta, jJAnamAtramanarthakam / gatiM vinA pathajJo'pi nApnoti puramIpsitam // 2 // , bhAvArtha : kriyArahita akelA jJAna nizcita hI asamartha hai / mArga kA jAnakAra bhI calane kI kriyA ke abhAva meM icchita nagara nahIM pahu~ca sakatA // 2 // svAnukUlAM kriyAM kAle, jJAnapUrNo'pyapekSate / pradIpaH svaprakAzo'pi tailapUrtyAdikaM yathA // 3 // , bhAvArtha : jisa prakAra dIpaka svayaM prakAzarUpa hai phira bhI tela DAlane Adi kI kriyAe~ apekSita rahatI haiM usI prakAra pUrNa jJAnI bhI samayAnusAra svabhAva rUpa kArya ke anukUla kriyAoM kI apekSA rakhatA hai ||3|| bAhyabhAvaM puraskRtya, ye kriyA'vyavahArataH / vadane kavalakSepaM, vinA te tRptikAGkSiNaH // 4 // 21
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : kriyA ke bAhya bhAva ko Age rakhakara jo loka vyavahAra se kriyA niSedha karate haiM ve mu~ha meM nivAlA rakhe binA hI tRpti pAnA cAhate haiM ||4|| guNavadbahumAnAdernityasmRtyA ca satkriyA / jAtaM na pAtayed bhAva, majAtaM janayedapi // 5 // bhAvArtha : guNavaMta ke bahumAna Adi se tathA svIkRta niyamoM ke nitya smaraNa se zubha kriyA utpanna bhAvoM kI rakSA karatI hai arthAt girane nahIM detI aura anutpanna bhAvoM ko bhI prakaTa karatI hai // 5 // kSAyopazamike bhAve, yA kriyA kriyate tayA / patitasyApi tadbhAva, pravRddhirjAyate punaH // 6 // bhAvArtha : kSAyopazamika bhAva meM jo kriyA kI jAtI hai usa kriyA ke dvArA patita bhAvoM kI bhI vizuddhi evaM vRddhi hotI hai // 6 // guNavRddhyai tataH kuryAt, kriyAmaskhalanAya vA / ekaM tu saMyamasthAnaM, jinAnAmavatiSThate // 7 // bhAvArtha : isalie guNa kI vRddhi ke liye athavA utpanna bhAva gira na jAya isalie kriyA karanI cAhiye / eka saMyama kA sthAna to kevala jJAnI ko hI rahatA hai // 7 // vaco'nuSThAnato'saGga, kriyAsaGgatimaGgati / seyaM jJAnakriyA'bheda, bhUmirAnandapicchalA // 8 // 22
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : vacanAnuSThAna se asaMga kriyA kI yogyatA prApta hotI hai / vaha jJAna aura kriyA kI abheda bhUmi hai aura AtmA ke AnaMda dvArA bhIgI huI hai // 8 // tRptyaSTakam-10 pItvA jJAnAmRtaM bhuktvA, kriyAsuralatAphalam / sAmyatAmbUlamAsvAdya, tRptiM yAti parAM muniH // 1 // bhAvArtha : jJAnarUpa amRta pIkara, kriyArUpa kalpalatA ke phala ko khAkara, samabhAva rUpa tAmbUla kA AsvAda lekara sAdhu atyanta tRpti ko prApta karatA hai // 1 // svaguNaireva tRptizcedAkAlamavinazvarI / jJAnino viSayaiH kiM tairyairbhavettRptiritvarI // 2 // bhAvArtha : yadi jJAnI ko apane jJAnAdi guNoM dvArA hI kabhI naSTa na ho aisI tRpti hotI hai to phira jina viSayoM ke dvArA svalpa kAla kI hI tRpti hotI hai, una viSayoM kA kyA prayojana hai ? // 2 // yA zAntaikarasAsvAdAd, bhavet tRptiratIndriyA / sA na jihvendriyadvArA, SaDrasAsvAdanAdapi // 3 // bhAvArtha : zAntarasa rUpa advitIya rasa ke anubhava se jo atIndriya tRpti hotI hai vaha jihyendriya dvArA SaT rasa ke bhojana se bhI nahIM ho sakatI // 3 // 23
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsAre svapnavan mithyA, tRptiH syAdAbhimAnikI / tathyA tu bhrAntizUnyasya, sAtmavIryavipAkakRt // 4 // bhAvArtha : saMsAra meM abhimAna mAnyatA se prApta huI tRpti svapna kI taraha ( mithyA ) hotI hai / saccI tRpti to mithyA jJAna rahita ko hI hotI hai aura vaha AtmA ke vIrya ko puSTa karane vAlI hotI hai // 4 // pudgalaiH pudgalAstRptiM, yAntyAtmA punarAtmanA / paratRptisamAropo, jJAninastanna yujyate // 5 // bhAvArtha : pudgaloM ke dvArA pudgala tRpti prApta karate haiM aura AtmaguNoM ke dvArA AtmA tRpta hotI hai / isa kAraNa se pudgala tRpti meM Atma - tRpti ghaTita nahIM hotI aisA jJAniyoM kA anubhava hai // 5 // madhurAjyamahAzAkA, grAhye bAhye ca gorasAt / parabrahmaNi tRptiryA, janAstAM jAnate'pi na // 6 // bhAvArtha : sundara rAjya meM bar3I AzA jinako hai aise puruSoM dvArA prApta na ho sake aisI vANI se agocara paramAtmA ke viSaya meM jo tRpti hotI hai use loga jAnate bhI nahIM haiM ||6|| viSayormiviSodgAraH syAdatRptasya pudgalaiH / jJAnatRptasya tu dhyAna, sudhodgAraparaMparA // 7 // , 24
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : pudgaloM ke paribhoga se atRpta aise (manuSyoM ko) viSaya ke taraMga rUpa jahara kA udgAra (DakAra) prakaTa hotA hai / jJAna se tRpta sAdhakoM ko to dhyAna rUpa amRta ke udgAra (DakAra) kI paramparA hotI hai // 7 // sukhino viSayAtaptA, nendropendrAdayo'pyaho / bhikSurekaH sukhI loke, jJAnatRpto niraJjanaH // 8 // ____ bhAvArtha : viSayoM se atRpta indra, upendra Adi bhI sukhI nahIM haiM yaha Azcarya hai / jagata meM jJAna se tRpta karmamala rahita aisA eka sAdhu hI sukhI hai // 8 // nirlepASTakam-11 saMsAre nivasan svArtha, sajjaH kajjalavezmani / lipyate nikhilo loko, jJAnasiddho na lipyate // 1 // bhAvArtha : kAjala ke ghara samAna saMsAra meM rahatA huA svArtha se yukta sArA loka karma se lipta hotA hai jabaki jJAna se paripUrNa jIva (aise saMsAra meM rahate hue bhI) lipta nahIM hotA // 1 // nAhaM pudgalabhAvAnAM, kartA kArayitA'pi na / nAnumantApi cetyAtma, jJAnavAn lipyate katham // 2 // bhAvArtha : paudgalika bhAvoM kA na maiM karane vAlA hU~, na karAne vAlA hU~ aura na maiM isakA anumodana karane vAlA hU~ 25
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisA ciMtana karane vAlA AtmajJAnI kaise lipta ho sakatA hai // 2 // lipyate pudgalaskandho, na lipye pudgalairaham / citravyomAJjaneneva, dhyAyanniti na lipyate // 3 // bhAvArtha : pudgaloM kA skaMdha (hI) pudgaloM dvArA lipta hotA hai, maiM nahIM / jisa prakAra aJjana ke dvArA vicitra AkAza (lipta nahIM ho sakatA vaise) / isa prakAra dhyAna karane vAlI AtmA lipta nahIM hotI // 3 // liptatAjJAnasampAta, pratighAtAya kevalam / nirlepajJAnamagnasya, kriyA sarvopayujyate // 4 // ___ bhAvArtha : "AtmA nirlepa hai" aise nirlepa jJAna meM magna AtmA ko sabhI Avazyaka Adi kriyAe~ kevala "AtmA karmabaddha hai" aisI liptatA ke jJAna ke Agamana ko rokane ke liye upayogI banatI hai // 4 // tapaHzrutAdinA mattaH, kriyAvAnapi lipyate / bhAvanAjJAnasampanno, niSkriyo'pi na lipyate // 5 // bhAvArtha : tapa aura zruta Adi se abhimAnI banI AtmA kriyAvAna hone para bhI lipta hotI hai| bhAvanA jJAna se saMpanna AtmA kriyArahita hone para bhI lipta nahIM hotI // 5 // 26
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ alipto nizcayenAtmA, liptazca vyavahArataH / zuddhayatyaliptayA jJAnI, kriyAvAn liptayA dRzA // 6 // bhAvArtha : nizcaya naya se jIva karma se baddha nahIM hai lekina vyavahAra naya se jIva karma se baddha hai / jJAnI alipta dRSTi se aura kriyAvAna lipta dRSTi se zuddha hotA hai // 6 // jJAnakriyAsamAvezaH, sahaivonmIlane dvayoH / / bhUmikAbhedatastvatra, bhavedekaikamukhyatA // 7 // bhAvArtha : donoM dRSTiyA~ eka sAtha khulane para jJAna aura kriyA kI ekatA hai / yahA~ jJAna kriyA meM guNasthAna rUpa avasthA ke bheda se eka-eka kI mukhyatA hotI hai // 7 // sajJAnaM yadanuSThAnaM, na liptaM doSapaGkataH / zuddhabuddhasvabhAvAya, tasmai bhagavate namaH // 8 // bhAvArtha : jJAnasahita jisakA kriyArUpa anuSThAna doSarUpa kacare se lipta nahIM hai aise aura zuddha buddha jJAna rUpa samabhAva vAle bhagavanta ko namaskAra ho // 8 // niHspRhASTakam-12 svabhAvalAbhAt kimapi, prAptavyaM nAvaziSyate / ityAtmaizvaryasampanno, niHspRho jAyate muniH // 1 // bhAvArtha : Atma svabhAva kI prApti ke alAvA aura kucha bhI prApta karane yogya zeSa nahIM rahatA, isa prakAra ke Atma-aizvarya se sampanna sAdhu niHspRha hotA hai // 1 // 27
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyojitakaraiH ke ke, prArthyante na spRhAvahaiH / amAtrajJAnapAtrasya, niHspRhasya tRNaM jagat // 2 // bhAvArtha : spRhAvAn puruSa hAtha jor3akara kisakisake Age prArthanA nahIM karate ? jabaki aparimita jJAna ke pAtra niHspRha sAdhu ke liye sArA jagata tRNa samAna hotA hai // 2 // chindanti jJAnadAtreNa, spRhAviSalatAM budhAH / mukhazoSaM ca mUrcchA ca, dainyaM yacchati yatphalam // 3 // bhAvArtha : mukhazoSa (mu~ha kA sUkhanA), mUrcchA aura dInatA rUpa phala dene vAlI lAlasA rUpa viSalatA ko adhyAtma jJAnI paMDita loga jJAna rUpa hA~siye se kATa DAlate haiM // 3 // niSkAsanIyA viduSA, spRhA cittagRhAd bahiH / anAtmaraticANDAlIsaGgamaGgIkaroti yA // 4 // bhAvArtha : vidvAna puruSoM ke dvArA to mana rUpa ghara se tRSNA bAhara nikAlane yogya hai / jo tRSNA se bhinna pudgaloM meM rati rUpa cAMDAlinI kA saMga aMgIkAra karatI hai // 4 // spRhAvanto vilokyante, laghavastRNatUlavat / mahAzcaryaM tathApyete, majjanti bhavavAridhau // 5 // 28
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : spRhAvAn puruSa tRNa aura Aka kI rUI ke samAna halke dikhate haiM phira bhI saMsAra samudra meM DUba jAte haiM, yaha Azcarya hai // 5 // gauravaM pauravandyatvAt, prakRSTatvaM pratiSThayA / khyAtiM jAtiguNAtsvasya, prAduSkuryAnna niHspRhaH // 6 // bhAvArtha : spRhArahita sAdhu nagaravAsiyoM dvArA vandanIya hone para bhI apanA bar3appana, apanI pratiSThA, khyAti aura uttama jAtIyatA Adi guNoM se apanI prasiddhi prakaTa na kare // 6 // bhUzayyA bhaikSamazanaM, jIrNaM vAso vanaM gRham / tathApi ni:spRhasyAho, cakriNo'pyadhikaM sukham // 7 // bhAvArtha : spRhArahita sAdhu ke liye pRthvI zayyA hai, bhikSA meM jo milA vaha bhojana hai, phaTe purAne vastra aura vanarUpa ghara hai phira bhI Azcarya hai ki cakravartI se bhI jyAdA unheM sukha hai // 7 // paraspRhA mahAduHkhaM, niHspRhatvaM mahAsukham / etaduktaM samAsena, lakSaNaM sukhaduHkhayoH // 8 // bhAvArtha : para kI AzA - lAlasA karanA mahAdu:kha hai aura niHspRhatva mahAsukha hai, yahI saMkSepa meM sukha aura duHkha kA lakSaNa kahA gayA hai // 8 // 29
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ maunASTakam-13 manyate yo jagattattvaM, sa muniH parikIrtitaH / samyaktvameva tanmaunaM, maunaM samyaktvameva vA // 1 // bhAvArtha : jo jagata ke svarUpa ko jAnatA hai usI ko muni kahA jAtA hai isalie samyakatva hI munitva hai aura munitva hI samyaktva hai // 1 // AtmAtmanyeva yacchuddhaM, jAnAtyAtmAnamAtmanA / seyaM ratnatraye jJapti,-rucyAcAraikatA muneH // 2 // bhAvArtha : AtmA AtmA meM hI zuddha AtmA ko AtmA ke dvArA jAnatA hai aisI jJAna, darzana aura caritra rUpa ratnatrayI meM zraddhA aura AcAra kI abheda pariNati muni ko hotI hai // 2 // cAritramAtmacaraNAt, jJAnaM vA darzanaM muneH / zuddhajJAnanaye sAdhyaM, kriyAlAbhAt kriyAnaye // 3 // bhAvArtha : AtmA meM AcaraNa se caritra hai aise zuddha jJAna naya ke abhiprAya se jJAna aura darzana muni ke sAdhya haiM / kriyA naya ke abhiprAya se va jJAna ke phalarUpa kriyA ke lAbha se sAdhya rUpa hai // 3 // yataH pravRttirna maNau, labhyate vA na tatphalam / atAttvikI maNijJaptirmaNizraddhA ca sA yathA // 4 // 30
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : jisase na to maNi meM pravRtti ho aura na usa pravRtti kA phala prApta hotA ho, aise avAstavika maNi kA jJAna, maNi kI zraddhA jaisI hotI hai // 4 // tathA yato na zuddhAtma, svabhAvAcaraNaM bhavet / phalaM doSanivRttirvA, na tajjJAnaM na darzanam // 5 // bhAvArtha : vaise hI jisase zuddha Atma-svabhAva kA AcaraNa athavA doSa nivRtti rUpa phala nahIM milatA vaha na to jJAna hai aura na darzana hai // 5 // yathA zophasya puSTatvaM, yathA vA vadhyamaNDanam / tathA jAnan bhavonmAda, mAtmatRpto munirbhavet // 6 // bhAvArtha : jisa prakAra sUjana A jAne se puSTa ho jAne kI kalpanA kare athavA vadha karane yogya puruSa ko mAlA pahanAne se vaha gaurava kI kalpanA kare / saMsAra kA unmAda aisA hI hai isalie aise unmAda ko jAnane vAle muni AtmA ke viSaya meM saMtuSTa rahate haiM // 6 // sulabhaM vAganuccAraM, maunamekendriyeSvapi / pudgaleSvapravRttistu, yogAnAM maunamuttamam // 7 // bhAvArtha : vANI kA uccAraNa nahIM karane rUpa mauna ekendriyoM ko bhI sulabha hai lekina pudgaloM meM mana vacana kAyA kI apravRtti hI zreSTha mauna kahalAtA hai // 7 //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyotirmayIva dIpasya, kriyA sarvApi cinmayI / yasyAnanyasvabhAvasya, tasya maunamanuttaram // 8 // bhAvArtha : jisa prakAra dIpaka kI sabhI kriyAe~ (jyoti kA U~cA nIcA Ar3A TeDhA honA) prakAzamaya hotI hai usI prakAra anya svabhAva meM apariNata jisa AtmA kI sabhI kriyAe~ jJAnamaya hai usakA munitva sarvotkRSTa hai // 8 // ____ vidyASTakam-14 nityazucyAtmatAkhyAti- ranityAzucyanAtmasu / avidyA tattvadhIvidyA, yogAcAryaiH prakIrtitA // 1 // bhAvArtha : anitya meM nitya kI, azuci meM zuci kI aura AtmA se bhinna pudgalAdi meM Atmatva buddhi avidyA kahalAtI hai tathA yathArtha tattva kI buddhi vidyA kahalAtI hai aisA yogAcAryoM kA kathana hai // 1 // yaH pazyennityamAtmAna, manityaM parasaGgamam / chalaM labdhuM na zaknoti, tasya mohamalimlucaH // 2 // bhAvArtha : jo AtmA ko sadA nitya dekhatA hai aura para vastu ke sambandhoM ko anitya dekhatA hai usake chidra prApta karane meM moharUpa cora samartha nahIM ho sakatA // 2 // taraGgataralAM lakSmImAyurvAyuvadasthiram / adabhradhIranudhyAye, dabhravad bhaGguraM vapuH // 3 //
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : nipuNa buddhi vAlA lakSmI ko samudrI - taraMgoM ke samAna caMcala, AyuSya ko vAyu ke samAna asthira, aura zarIra ko bAdala ke samAna nazvara vicAratA hai ||3|| zucInyapyazucIkartuM samarthe'zucisaMbhave / dehe jalAdinA zauca, bhramo mUDhasya dAruNaH // 4 // bhAvArtha : pavitra padArtha ko apavitra karane meM samartha aura apavitra padArtha meM utpanna zarIra ko pAnI Adi se pavitra karane kA mUDha AtmAoM kA bhrama bhayaMkara hai ||4|| yaH snAtvA samatAkuNDe, hitvA kazmalajaM malam / punarna yAti mAlinyaM so'ntarAtmA paraH zuciH // 5 // bhAvArtha : jo samatArUpa kuNDa meM snAna karake pApa se utpanna maila kA tyAga kara dubArA malina nahIM hotA, vaha antarAtmA parama pavitra hai // 5 // > Atmabodho navaH pAzo, dehagehadhanAdiSu / yaH kSipto'pyAtmanA teSu, svasya bandhAya jAyate // 6 // bhAvArtha : zarIra, ghara aura dhana Adi meM Atmatva kI buddhi eka nayA baMdhana hai / zarIra Adi meM AtmA dvArA DAlA gayA yaha baMdhana usa AtmA ke baMdha ke liye ho jAtA hai ||6|| mithoyuktapadArthAnA, masaMkramacamatkriyA / cinmAtrapariNAmena, viduSaivAnubhUyate // 7 // 33
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : paraspara saMyukta bane jIva-pudgalAdi padArthoM kI bhinnatA rUpa camatkAra eka vidvAn ke dvArA hI jJAna mAtra pariNAma se anubhava kiyA jAtA hai // 7 // avidyAtimiradhvaMse, dRzA vidyAJjanaspRzA / pazyanti paramAtmAna, mAtmanyeva hi yoginaH // 8 // bhAvArtha : ajJAnarUpa aMdhakAra kA nAza hone para vidyArUpa aMjana ko sparza karane vAlI dRSTi se yogIjana apanI AtmA meM hI paramAtmA kA darzana karate haiM // 8 // vivekASTakam-15 karma jIvaM ca saMzliSTaM, sarvadA kSIranIravat / vibhinnIkurute yo'sau, munihaMso vivekavAn // 1 // bhAvArtha : hamezA dUdha aura pAnI ke samAna mile hue jIva aura karma ko jo muni rUpa haMsa alaga karatA hai vahI vivekI hai // 1 // dehAtmAdyaviveko'yaM, sarvadA sulabho bhave / bhavakoTyApi tadbheda, vivekastvatidurlabhaH // 2 // bhAvArtha : saMsAra meM deha aura AtmA kA abheda rUpa aviveka sarvadA sulabha hai jabaki usakA bheda jJAna koTi bhavoM dvArA bhI prApta nahIM hotA arthAt ati durlabha hai // 2 //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhe'pi vyomni timirAd, rekhAbhirmizratA yathA / vikArairmizratA bhAti, tathAtmanyavivekataH // 3 // bhAvArtha : jisaprakAra timira roga hone se svaccha AkAza meM bhI nIla pIta rekhAoM dvArA mizratva bhAsita hotA hai usI prakAra AtmA meM aviveka ke kAraNa vikAroM dvArA mizratva bhAsita hotA hai // 3 // yathA yodhaiH kRtaM yuddhaM, svAminyevopacaryate / zuddhAtmanyavivekena, karmaskandhorjitaM tathA // 4 // bhAvArtha : sainikoM ke dvArA yuddha karane para bhI rAjA meM hI usakA AropaNa hotA hai vaise hI aviveka dvArA karmaskaMdha kA puNya pApa rUpa phala zuddha AtmA meM hI Aropita hotA hai // 4 // iSTakAdyapi hi svarNaM, pItonmatto yathekSate / AtmAbhedabhramastadvad, dehAdAvavivekinaH // 5 // bhAvArtha : dhatUre kA pAna karane se unmAdI jIva jisa prakAra IMTa Adi ko bhI sonA mAna letA hai, usI prakAra avivekI ko jar3a zarIra Adi meM AtmA ke abheda kA bhrama ho jAtA hai // 5 // icchan na paramAn bhAvAn, vivekAdeH patatyadhaH / paramaM bhAvamanvicchan, nAviveke nimajjati // 6 // bhAvArtha : paramabhAva arthAt AtmA ke zuddha guNoM ko nahIM cAhane vAlI AtmA viveka rUpa parvata se nIce gira
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtI hai aura paramabhAva ko khojane vAlI AtmA aviveka meM nimagna nahIM banatI // 6 // AtmanyevAtmanaH kuryAd, yaH SaTkArakasaMgatim / vAvivekajvarasyAsya, vaiSamyaM jaDamajjanAt ? // 7 // bhAvArtha : jo AtmA meM hI AtmA ke cha: kArakoM kA saMbaMdha karatA hai use pudgaloM meM magna hone se, hone vAlA aviveka rUpa jvara kA vaiSamya kahA~ se hogA ? // 7 // saMyamAstraM vivekena, zANenottejitaM muneH / / dhRtidhArolbaNaM karma, zatrucchedakSamaM bhavet // 8 // bhAvArtha : vivekarUpa zANa dvArA atyanta tIkSNa kiyA huA tathA dhairya rUpa dhAra se ugra kiyA huA muni kA saMyamarUpa zastra karmarUpa zatru kA nAza karane meM samartha hotA hai // 8 // mAdhyasthASTakam-16 sthIyatAmanupAlambha, madhyasthenAntarAtmanA / kutarkakarkarakSepaistyajyatAM bAlacApalam // 1 // bhAvArtha : zuddha antaraMga pariNAma se madhyastha hokara, upAlaMbha na mile isa prakAra raho / kuyukti rUpa kaMkara DAlane rUpa bAlyAvasthA kI capalatA kA tyAga karo // 1 // manovatso yuktigavIM, madhyasthasyAnudhAvati / tAmAkarSati pucchena, tucchAgrahamanaH kapiH // 2 // 36
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : madhyastha puruSa kA manarUpa bachar3A yuktirUpa gAya ke pIche dauDatA hai, jabaki tuccha AgrahI puruSa kA manarUpa baMdara yuktirUpa gAya ko pUMcha se khIMcatA hai // 2 // nayeSu svArthasatyeSu, mogheSu paracAlane / / samazIlaM mano yasya, sa madhyastho mahAmuniH // 3 // bhAvArtha : apane-apane artha meM satya aura dUsaroM ko mithyA batAne meM niSphala aise sarva nayoM meM jisakA mana sama svabhAva vAlA hai vaha mahAmuni madhyastha hai // 3 // svasvakarmakRtAvezAH, svasvakarmabhujo narAH / na rAgaM nApi ca dveSaM, madhyasthasteSu gacchati // 4 // bhAvArtha : apane-apane karma meM manuSya paravaza banA huA hai aura apane-apane karma ke phala ko bhogane vAlA hai, aisA jAnakara madhyastha puruSa rAga aura dveSa ko prApta nahIM karatA // 4 // manaH syAd vyApRtaM yAvat, paradoSaguNagrahe / kAryaM vyagraM varaM tAvan, madhyasthenAtmabhAvane // 5 // bhAvArtha : jaba taka mana dUsaroM ke doSa aura guNa ko grahaNa karane meM pravartamAna ho taba taka madhyastha puruSa ke liye apane mana ko Atmacintana meM jor3anA zreSTha hai // 5 // vibhinnA api panthAnaH, samudraM saritAmiva / madhyasthAnAM paraM brahma, prApnuvantyekamakSayam // 6 // 37
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : madhyastha puruSoM ke alaga-alaga mArga eka akSaya utkRSTa paramAtma svarUpa ko usI prakAra prApta karate haiM jisa prakAra nadiyoM ke alaga-alaga pravAha samudra meM mila jAte haiM ||6|| svAgamaM rAgamAtreNa, dveSamAtrAt parAgamam / na zrayAmastyajAmo vA, kintu madhyasthayA dRzA // 7 // bhAvArtha : sva Agama kA svIkAra rAga ke kAraNa nahIM karate aura na dveSa ke kAraNa para zAstra kA tyAga karate haiM, balki madhyastha dRSTi se hI svIkAra athavA tyAga kiyA jAtA hai ||7|| madhyasthayA dRzA sarveSvapunarbandhakAdiSu / cArisaMjIvanIcAra, nyAyAdAzAsmahe hitam // 8 // bhAvArtha : hama apunarbaMdhakAdi meM madhyastha dRSTi saMjIvanI kA cArA carAne ke dRSTAnta se sabhI ke kalyANa kI AzA karate haiM // 8 // nirbhayASTakam - 17 yasya nAsti parApekSA, svabhAvAdvaitagAminaH / tasya kiM na bhayabhrAnti, klAntisaMtAnatAnavam ? // 1 // bhAvArtha : jise 'para' kI koI apekSA nahIM hai aura jo svabhAva kI ekatA meM arthAt nija bhAvoM meM ramaNa karane vAlA 38
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai use bhaya kI bhrAMti dvArA prApta khinnatA kI paramparA kA alpatva kyoM nahIM hogA? arthAt use khinna honA hI nahIM par3egA, kyoMki use koI bhaya na hogA, koI bhrAnti nahIM hogI // 1 // bhavasaukhyena kiM bhUri, bhayajvalanabhasmanA ? / sadA bhayojjhitaM jJAna, sukhameva viziSyate // 2 // bhAvArtha : aise saMsAra ke sukha se kyA lAbha ? jo ati bhaya rUpa agni se bhasma ho gayA ho ! vAstava meM bhayarahita jJAnasukha hI saccA sukha hai // 2 // na gopyaM kvApi nAropyaM, heyaM deyaM na ca kvacit / kva bhayena muneH stheyaM, jJeyaM jJAnena pazyataH ? // 3 // bhAvArtha : jisane jJeya tattva ko apane jJAna se dekha liyA hai, aise muni ko kahIM para bhI koI bhaya nahIM hai kyoMki usakI sampadA na gopanIya hai, na kahIM Aropita karane yogya hai, na chor3ane yogya hai, na dene yogya hai // 3 // ekaM brahmAstramAdAya, nighnanmohaca{ muniH / bibheti naiva saMgrAma, zIrSastha iva nAgarAT // 4 // bhAvArtha : eka brahmajJAnarUpa zastra se susajja hokara moharUpa zatrusenA kA saMhAra karatA huA saMgrAma ke zIrSa para (sabase Age) rahate uttama hAthI ke samAna muni kabhI bhaya ko prApta nahIM karatA // 4 //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayUrI jJAnadRSTizcet, prasarpati manovane / veSTanaM bhayasarpANAM, na tadAnandacandane // 5 // bhAvArtha : jJAnadRSTi rUpI mayUrI (mora) jaba manarUpa vana meM magnapUrvaka vicaraNa karatI hai taba AnaMda rUpa caMdana vRkSa ko bhaya rUpa sarva veSTita nahIM kara sakate // 5 // kRtamohAstravaiphalyaM, jJAnavarma bibharti yaH / kva bhIstasya va vA bhaGgaH, karmasaGgarakeliSu ? // 6 // bhAvArtha : jisane moharUpa astra ko viphala kiyA hai, aisA jJAnarUpa bakhtara dhAraNa karane vAle muni ko karmarUpa zatru ke sAtha saMgrAma krIDA karate hue na to bhaya lagatA hai, aura na hI vaha parAjita hotA hai // 6 // tUlavallaghavo mUDhA, bhramantyabhre bhayAnilaiH / naikaM romApi tairjJAna, gariSThAnAM tu kampate // 7 // bhAvArtha : Aka kI rUI ke samAna jo halke haiM aise mUDha puruSa bhaya rUpa vAyu se AkAza meM ghUmate haiM, parantu jo jJAna se gariSTha arthAt bhArI haiM una mahApuruSoM kA eka roma bhI kaMpita nahIM hotA // 7 // citte pariNataM yasya, cAritramakutobhayam / akhaNDajJAnarAjyasya, tasya sAdhoH kuto bhayam // 8 // 40
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : jise kisI se bhI bhaya nahIM, aisA cAritra jisake hRdaya meM hai, aise akhaMDa jJAna rUpa rAjya vAle sAdhu ko bhaya kahA~ se hogA ? // 8 // ___ anAtmaprazaMsASTakam-18 guNairyadi na pUrNo'si, kRtamAtmaprazaMsayA / guNairevAsi pUrNazcet, kRtamAtmaprazaMsayA // 1 // bhAvArtha : yadi tU guNoM se pUrNa nahIM hai to phira kyoM apanI prazaMsA karatA hai? yadi tU guNoM se pUrNa hai to apanI prazaMsA se kyA lAbha ? // 1 // zreyodrumasya mUlAni, svotkarSAmbhaHpravAhataH / puNyAni prakaTIkurvan, phalaM kiM samavApsyasi // 2 // bhAvArtha : kalyANa rUpI vRkSa kI puNya rUpI jar3a ko tU Atma prazaMsA rUpI pAnI ke pravAha se ughAr3a rahA hai, aisA karane se tujhe kyA lAbha hogA ? // 2 // AlambitA hitAya syuH, paraiH svaguNarazmayaH / aho svayaM gRhItAstu, pAtayanti bhavodadhau // 3 // bhAvArtha : dUsare loga jaba tumhArI guNa rUpI razmiyA~ prApta karate haiM, to isameM unakA hita hotA hai, para Azcarya to yaha hai ki yadi unhIM guNoM kI razmiyoM ko tuma svayaM pakar3ate ho to bhavasAgara meM DUbA detI haiM ve razmiyA~ // 3 // 41
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ uccatvadRSTidoSottha, svotkarSajvarazAntikam / pUrvapuruSasiMhebhyo, bhRzaM nIcatvabhAvanam // 4 // bhAvArtha : ucatva- dRSTi ke doSa se mana meM jo abhimAna rUpa jvara paidA huA hai, usakI zAnti ke liye aisI bhAvanA bhAnI cAhiye ki pUrva meM aneka mahApuruSa siMha rUpa hue haiM, maiM una sabase nyUna arthAt choTA hU~ // 4 // zarIrarUpalAvaNya, grAmArAmadhanAdibhiH / utkarSaH paraparyAyaizcidAnandaghanasya kaH ? // 5 // bhAvArtha : jo jJAnAnaMda se bharapUra hai vaha zarIra ke rUpa lAvaNya, gA~va, bagIcA, dhana Adi para - paryAyoM kA abhimAna kyA karegA ? // 5 // zuddhAH pratyAtmasAmyena, paryAyAH paribhAvitAH / azuddhAzcApakRSTatvAn, notkarSAya mahAmuneH // 6 // | bhAvArtha : zuddha naya kI dRSTi se hara AtmA ke zuddha paryAya eka samAna haiM / aura, azuddha vibhAva paryAya nikRSTa arthAt tuccha hone se unake kAraNa 'mahAmuni' abhimAna nahIM karate // 6 // kSobhaM gacchan samudro'pi, svotkarSapavaneritaH / guNaughAn budbudIkRtya, vinAzayasi kiM mudhA ? // 7 // 42
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : maryAdA yukta hone para bhI kabhI - kabhI pavana ke kAraNa samudra meM bhI jvAra bhATe Ate haiM / usI prakAra tU apane Atma guNoM kA vyartha meM vinAza kyoM karatA hai ||7|| nirapekSAnavacchinnA'nantacinmAtramUrtayaH / yogino galitotkarSA'pakarSAnalpakalpanAH // 8 // bhAvArtha : jinakA svarUpa nirapekSa se yukta arthAt apekSA rahita jJAnamaya hai aura utkarSa tathA apakarSa kI kalpanAe~ jinakI gala gaI haiM arthAt samApta ho gaI haiM, yogI aise hote haiM // 8 // tattvadRSTayaSTakam - 19 rUpe rUpavatI dRSTi, dRSTvA rUpaM vimuhyati / majjatyAtmani nIrUpe, tattvadRSTistvarUpiNI // 1 // bhAvArtha : rUpavatI dRSTi rUpa ko dekhakara rUpa meM mohita hotI hai jabaki rUparahita tattva dRSTi to rUparahita AtmA meM magna hotI hai // 1 // bhramavATI bahirdRSTibhramacchAyA tadIkSaNam / abhrAntastattvadRSTistu, nAsyAM zete sukhAzayA // 2 // bhAvArtha : bAhya dRSTi to bhrama kI vATikA hai / bAhya dRSTi kA prakAza bhrAnti kI chAyA hai / parantu, bhrAnti rahita tattvadRSTi vAlA sAdhaka bhrama kI chAyA meM sukha kI icchA se kabhI zayana nahIM karatA // 2 // 43
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ grAmArAmAdi mohAya, yad dRSTaM bAhyayA dRzA / tattva dRSTyA tadevAnta, nataM vairAgyasaMpade // 3 // bhAvArtha : bAhya dRSTi se dekhe jAne vAle grAma - bagIce Adi moha ke nimitta banate haiM / jabaki tattva dRSTi se dekhane para ve hI (grAma-bagIce Adi) AtmA meM vairAgya sampadA kA AdhAra bana jAte haiM ||3|| bAhyadRSTeH sudhAsAra, ghaTitA bhAti sundarI / tattvadRSTastu sA sAkSAd, viNmUtrapiTharodarI // 4 // bhAvArtha : bAhya dRSTi se dekhane para 'strI' amRtadhAra se yukta saundaryavatI dikhAI detI hai / jabaki tattvadRSTi vAle ko vahI strI pratyakSa viSThA aura mUtra ke ghara ke samAna udara vAlI lagatI hai // 4 // lAvaNyalaharIpuNyaM vapuH pazyati bAhyadRg / tattvadRSTiH zvakAkAnAM bhakSyaM kRmikulAkulam // 5 // 1 , bhAvArtha : ' bAhyadRSTi' saundarya ke taraMgoM se pavitra zarIra dekhatA hai, jabaki tattva - dRSTi kauoM tathA kuttoM ke khAne yogya kRmi-samUha se bharA huA dekhatA hai ||5|| gajAzvairbhUpabhavanaM, vismayAya bahirdRzaH / tatrAzvebhavanAtko'pi, bhedastattvadRzastu na // 6 // bhAvArtha : bAhya dRSTi gaja, azva sahita rAjamahala ko dekhakara ( mugdha hokara ) vismaya prApta karatA hai, jabaki 44
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvadRSTi ko to rAjamahala meM yA hAthI azva saMyuta vana meM koI antara nahIM dikhAI detA ||6|| bhasmanA kezalocena, vapurdhRtamalena vA / mahAntaM bAhyadRgvetti, citsAmrAjyena tattvavit // 7 // bhAvArtha : bAhyadRSTi vyakti use mahAtmA samajhatA hai jo bhasma lagAtA hai, keza- luMcana karatA hai aura zarIra para maila dhAraNa karatA hai / jabaki 'tattvadRSTi vyakti' mahAtmA kI pahacAna jJAna kI prabhutA se karatA hai ||7|| na vikArAya vizvasyo, pakArAyaiva nirmitAH / sphuratkAruNyapIyUSa, vRSTayastattvadRSTayaH // 8 // bhAvArtha : atyanta sphurita karuNArUpa amRta varSA karane vAle tattva dRSTi mahApuruSoM kA janma vikAra hetu nahIM apitu vizva para upakAra ke liye hotA hai // 8 // sarvasamRddhASTakam-20 bAhyadRSTipracAreSu, mudriteSu mahAtmanaH / antarevAvabhAsante, sphuTAH sarvAH samRddhayaH // 1 // bhAvArtha : bAhya dRSTi kI pravRtti baMda hone para mahApuruSa apane antara meM hI rama rahI sarva samRddhiyoM kA AbhAsa arthAt bodha karate haiM // 1 // samAdhirnandanaM dhairyaM, dambholiH samatA zacI / jJAnaM mahAvimAnaM ca, vAsavazrIriyaM muneH // 2 // 45
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : 'muni' indra ke samAna samRddhi vAle haiM / samAdhi rUpa nandanavana, dhairyarUpa vajra, samatArUpa indrANI aura jJAnarUpa mahAvimAna muni ke pAsa haiM // 2 // vistAritakriyAjJAna, carmacchatro nivArayan / mohamlecchamahAvRSTiM, cakravartI na kiM muniH ? // 3 // bhAvArtha : kriyA aura jJAna rUpa carmaratna aura chatra - ratna ke vistAra se moharUpa mleccho dvArA kI gaI mahAvRSTi ko rokane vAle ye muni kyA cakravartI nahIM ? // 3 // navabrahmasudhAkuNDa, niSThAdhiSThAyako muniH / nAgalokezavad bhAti, kSamAM rakSan prayatnataH // 4 // bhAvArtha : nava prakAra ke brahmacaryarUpa amRta kuMDa kI niSThA ke sAmarthya se tathA prayatnapUrvaka kSamA kI sAdhanA karate hue ye mahAmuni nAgaloka ke svAmI kI taraha suzobhita hote haiM ||4|| muniradhyAtmakailAze, vivekavRSabhasthitaH / zobhate viratijJapti, gaGgAgaurIyutaH zivaH // 5 // bhAvArtha : adhyAtmarUpa kailAza parvata para, viveka rUpa vRSabha para virAjamAna, cAritra aura jJAnarUpa kramaza: gaMgA aura pArvatI sahita mahAdeva kI taraha 'munirAja ' zobhA prApta karate haiM // 5 // jJAnadarzanacandrArka, netrasya narakacchidaH / sukhasAgaramagnasya, kiM nyUnaM yogino hareH ? // 6 // 46
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : jJAna aura darzana rUpa sUrya tathA candra jinake netra haiM / naraka gati rUpa narakAsura kA nAza karane vAle, sukha rUpa samudra meM magna rahate hue 'munirAja' zrIkRSNa se kyA kama haiM ? // 6 // yA sRSTibrahmaNo bAhyA, bAhyApekSAvalambinI / muneH parAnapekSA'ntarguNasRSTistato'dhikA // 7 // ___ bhAvArtha : brahmA kI saSTi to bAhya jagata rUpa hai aura bAhya kI apekSA para avalambita hai, jabaki muni kI antaraMga guNasRSTi to anyoM kI apekSA rahita hai, ataH yaha adhika arthAt utkRSTa hai // 7 // ratnastribhiH pavitrA yA, srotobhiriva jAhnavI / siddhayogasya sApyarhat, padavI na davIyasI // 8 // bhAvArtha : jisa prakAra tIna pravAhoM se pavitra gaMgA hai, usI prakAra tIna ratnoM (jJAna, darzana, cAritra) se yukta tIrthaMkara pada bhI parama nirmala hai / yaha pada bhI siddha yogI muni ke liye dUra nahIM hai // 8 // karmavipAkaciMtanASTakam-21 duHkhaM prApya na dInaH syAt, sukhaM prApya ca vismitaH / muniH karmavipAkasya, jAnan paravazaM jagat // 1 // 47
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : karmavipAka vaza parAdhIna bane isa jagata ko jAnate hue sAdhu duHkha pAne para dIna nahIM banate va sukha pAne para vismita nahIM hote // 1 // yeSAM bhrUbhaGgamAtreNa, bhajyante parvatA api / tairaho karmavaiSamye, bhUpairbhikSApi nApyate // 2 // bhAvArtha : jinakI bhRkuTI car3hane mAtra se parvata bhI TUTa jAte haiM, aise balavAn rAjA bhI jaba karma kI viSamatA hone para bhIkha mAMgane para majabUra ho jAte haiM - unheM bhIkha bhI nahIM milatI / ye kaisA Azcarya hai ? ||2|| jAticAturyahIno'pi, karmaNyabhyudayAvahe / kSaNAdko'pirAjA syAcchatracchannadigantaraH // 3 // bhAvArtha : abhyudaya karane vAle karma kA udaya hone para jAtihIna, cAturyahIna aura raMka hone para bhI kSaNa bhara meM samasta dizAoM ko chatra se avicchinna karane vAlA rAjA bana jAtA hai // 3 // viSamA karmaNaH sRSTirdRSTA karabhapRSThavat / jAtyAdibhUtivaiSamyAt, kA ratistatra yoginaH ? // 4 // bhAvArtha : karma kI yaha sRSTi UMTa kI pITha ke samAna viSama hai / (arthAt samAnatA kA abhAva hai) jAti Adi utpatti ke vaiSamya se bharI isa sRSTi meM yogI ko kyA prIti ho sakatI hai ? // 4 // 48
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArUDhAH prazamazreNiM, zrutakevalino'pi ca / bhrAmyante'nantasaMsAramaho duSTena karmaNA // 5 // bhAvArtha : upazama zreNI car3hane vAle tathA zrutakevalI bhI duSTa karma vaza ananta saMsAra meM bhaTaka jAte haiM / isase bar3A Azcarya kyA ? // 5 // arvAk sarvApi sAmagrI, zrAnteva paritiSThati / vipAkaH karmaNaH kArya, paryantamanudhAvati // 6 // bhAvArtha : pAsa par3I anya sabhI sAmagrI (kAraNa) thake hAre kI taraha par3I rahatI hai jabaki karma kA vipAka kArya ke anta taka pIche daur3atA rahatA hai // 6 // asAvacaramAvarte, dharmaM harati pazyataH / caramAvartisAdhostu, chalamanviSya hRSyati // 7 // ___ bhAvArtha : yaha karmavipAka (aMtima pudgala parAvarta ko chor3akara) anya pudgala parAvarta meM dekhate-dekhate dharma ko hara letA hai aura carama pudgala parAvarta meM ramaNa karane vAle sAdhujanoM ke bhI chidra dekhakara prasanna hotA hai // 7 // sAmyaM bibharti yaH karma- vipAkaM hRdi cintayan / sa eva syAccidAnanda, makarandamadhuvrataH // 8 // bhAvArtha : hRdaya meM karmavipAka kA cintana karatA huA jo samabhAva dhAraNa kara letA hai, vahI yogI jJAnAnanda rUpa parAga ko bhramaravat bhoga karatA hai // 8 // 49
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavodvegASTakam-22 yasya gambhIramadhyasyA, jJAnavajUmayaM talam / ruddhA vyasanazailaughaiH, panthAno yatra durgamAH // 1 // bhAvArtha : isa saMsAra rUpI samudra kA madhyabhAga bar3A gambhIra hai, ajJAna rUpI vajra se banA isakA tala-pradeza hai / isameM saMkaTa rUpI parvatoM ke samUha se aviruddha aneka durgama mArga haiM // 1 // pAtAlakalazA yatra, bhRtAstRSNAmahAnilaiH / kaSAyAzcittasaMkalpa, velAvRddhi vitanvate // 2 // ___ bhAvArtha : jahA~ tRSNArUpa mahAvAyu se bhare pAtAla kalaza rUpa cAroM kaSAya (krodhAdi) mana ke saMkalparUpa taraMgoM kA vistAra hai // 2 // smaraurvAgnirvvalatyantaryatra snehendhanaH sadA / yo ghorarogazokAdi matsyakacchapasaMkulaH // 3 // bhAvArtha : jisake madhya meM hamezA sneharUpa IMdhana se yukta kAma rUpa dAvAnala jalatA rahatA hai / jo bhayaMkara roga zokAdi rUpa machaliyoM/kachuoM se bharA huA hai // 3 // durbuddhimatsaradrohai- vidhudurvAtagarjitaiH / / yatra sAMyAtrikA lokAH, patantyutpAtasaMkaTe // 4 // 50
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : jahA~ durbuddhi, matsara droha rUpa bijaliyA~ camakatI haiM, bhayaMkara tUphAna calatA hai, garjanA hotI hai aura isa kAraNa samudra meM saphara karane vAle loga tUphAna rUpa saMkaTa meM phaMsa jAte haiM // 4 // jJAnI tasmAd bhavAmbhodhenityodvigno'tidAruNAt / tasya saMtaraNopAyaM, sarvayatnenakAkSati // 5 // bhAvArtha : aise bhayaMkara saMsArasamudra se udvigna bane jJAnI puruSa hamezA pUrNa prayatna se aise sAgara ko tairane kI icchA rakhate haiM // 5 // tailapAtradharo yadvad, rAdhAvedhodyato yathA / kriyAsvananyacittaH syAd, bhavabhItastathA muniH // 6 // bhAvArtha : jisa prakAra tela ke pAtra ko dhAraNa karane vAlA, rAdhAvedha sAdhane ke liye tatpara banA huA vyakti apanI-apanI kriyA meM ananya citta vAlA arthAt pUrNa ekAgra citta ho jAtA hai, usI prakAra saMsAra se bhaya prApta sAdhu cAritra kriyA meM pUrNa ekAgra citta ho jAtA hai // 6 // viSaM viSasya vahvezca, vahnireva yadauSadham / tatsatyaM bhavabhItAnAmupasarge'pi yanna bhIH // 7 // bhAvArtha : viSa hI viSa kA tathA agni hI agni kA auSadha banatA hai, yaha satya hai / usI prakAra saMsAra se 51
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhayabhIta banI huI AtmA ko upasarga prApta hone para bhI koI bhaya nahIM hotA // 7 // sthairyaM bhavabhayAdeva, vyavahAre munivrajet / svAtmArAmasamAdhau tu, tadapyantarnimajjati // 8 // bhAvArtha : vyavahAra naya se saMsAra ke bhaya se hI sAdhu sthira banatA hai| parantu, apanI AtmA kI rati rUpa samAdhi meM lIna hone para vaha bhaya bhI aMdara samApta ho jAtA hai // 8 // loka-saMjJA-tyAgASTakam-23 prAptaH SaSThaM guNasthAnaM, bhavadurgAdilaGghanam / lokasaMjJArato na syAnmunirlokottarasthitiH // 1 // bhAvArtha : saMsArarUpa viSama parvata ko lAMghane rUpa chaThe guNasthAnaka ko prApta, lokottara mArga sthita sAdhu lokasaMjJA meM rata arthAt prIti vAlA nahIM hotA // 1 // yathA cintAmaNiM datte, baTharo badarIphalaiH / hahA ! jahAti saddharma, tathaiva janaraJjanaiH // 2 // bhAvArtha : mUrkha vyakti jisaprakAra ratna dekara badale meM bora letA hai, vaise hI mUDha vyakti lokaraMjana ke liye saddharma kA tyAga kara detA hai // 2 // lokasaMjJAmahAnadyA, manusroto'nugA na ke ? / pratisroto'nugastveko, rAjahaMso mahAmuniH // 3 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : lokasaMjJA rUpa vizAla nadI meM loka pravAha kA anusaraNa karane vAle kauna nahIM haiM ? jabaki pravAha ke sAmane calane vAle rAjahaMsa jaise to mahAmunIzvara eka hI haiM // 3 // lokamAlambya kartavyaM, kRtaM bahubhireva cet / tadA mithyAdRzAM dharmo, na tyAjyaH syAt kadAcana // 4 // bhAvArtha : loka kA AlaMbana lekara yadi adhika manuSyoM dvArA kiyA gayA kAma hI yogya ho taba to mithyAdRSTi lokoM kA dharma bhI tyAjya nahIM mAnA jA sakatA // 4 // zreyo'rthino hi bhUyAMso, loke lokottare na ca / stokA hi ratnavaNijaH, stokAzca svAtmasAdhakAH // 5 // bhAvArtha : nizcita hI loka meM / lokottara meM mokSa ke abhilASI thor3e hI haiM / jisa prakAra ratnoM ke vyApArI thor3e hI hote haiM usI prakAra apanI AtmA kI sAdhanA karane vAle bhI thor3e hI hote haiM ||5|| lokasaMjJAhatA hanta !, nIcairgamanadarzanaiH / zaMsayanti svasatyAGgamarmaghAtamahAvyathAm // 6 // bhAvArtha : loka saMjJA se Ahata hue logoM ke dhIre calane se va nIce dekhane se apane satyavrata rUpa aMga meM marma prahAra kI mahAvyathA prakaTa hotI hai // 6 // 53
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ A yAtrayA AtmasAkSikasaddharma, siddhau kiM lokayAtrayA / tatra prasannacandrazca, bharatazca nidarzanaM // 7 // bhAvArtha : prasannacaMdra rAjarSi va bharata mahArAjA ke dRSTAMta se yaha spaSTa hai ki AtmasAkSI se yukta satya dharma kI siddhi arthAt prApti hone ke bAda loka vyavahAra kA kyA kAma hai ? // 7 // lokasaMjJojjhitaH sAdhuH, parabrahmasamAdhimAn / sukhamAste gatadroha, mamatAmatsarajvaraH // 8 // bhAvArtha : lokasaMjJA se rahita, para brahma meM samAdhirata, droha, mamatA, matsara (guNa-dveSa) rUpa jvara nAza kara diyA hai, jinhoMne, aise sAdhu sukha meM rahate haiM // 8 // zAstrASTakam-24 carmacakSurbhUtaH sarve, devAzcAvadhicakSuSaH / sarvatazcakSuSaH siddhAH, sAdhavaH zAstracakSuSaH // 1 // bhAvArtha : sabhI manuSya carmacakSu ke dhAraka haiM, deva avadhijJAnarUpa cakSu ke dhAraka haiM, siddha sarva Atma pradezoM ke kevalajJAna-kevaladarzana rUpa cakSu vAle haiM, jabaki sAdhuoM ke pAsa to zAstrarUpa cakSu hote haiM // 1 // puraHsthitAnivordhvAdhastiryaglokavivartinaH / sarvAn bhAvAnavekSante, jJAninaH zAstracakSuSA // 2 // 54
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zA bhAvArtha : jJAnIpuruSa zAstrarUpa cakSu se Urdhva, adho va tiryak loka meM pariNamita ho rahe sabhI bhAvoM ko pratyakSa dekhate haiM // 2 // zAsanAttrANazaktezca, budhaiH zAstraM nirucyate / vacanaM vItarAgasya, tattu nAnyasya kasyacit // 3 // ___ bhAvArtha : 'hitopadeza va rakSA kA sAmarthya' aisI 'zAstra' zabda kI vyutpatti paMDitajana karate haiM / (vAstava meM) vItarAga ke vacana hI zAstra haiM, kisI anya ke nahIM // 3 // zAstre puraskRte tasmAd, vItarAgaH puraskRtaH / puraskRte punastasmin, niyamAt sarvasiddhayaH // 4 // bhAvArtha : zAstra ko puraskRta kiyA arthAt vItarAga ko puraskRta kiyA / vItarAga ko svIkAra kiyA arthAt zAstra ko svIkAra kiyA / isakA artha hai-zAstra vItarAga hI hai aura vItarAga hI zAstra hai / isa prakAra niyama se sarvasiddhi hotI hai // 4 // adRSTArthe'nudhAvantaH, zAstradIpaM vinA jaDAH / prApnuvanti paraM khedaM, praskhalantaH padepade // 5 // bhAvArtha : zAstrarUpa dIpaka ke abhAva meM adRSTa (parokSa) artha meM pIche daur3ate hue mUr3ha manuSya dara-dara pagapaga para ThokareM khAte haiM aura khinna hote haiM // 5 //
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhoJchAdyapi zAstrAjJA, nirapekSasya no hitam / bhautahanturyathA tasya, padasparzanivAraNam // 6 // bhAvArtha : zAstra kI AjJA se rahita svacchaMda mati zuddha gocarI vagairaha bAhya kriyA karatA hai, para vaha hitakAraka nahIM hai / jaise (rAjA kA) bhautamati ke mAraka ko aisA Adeza denA-"bhautamati ke pA~va kA sparza mata karanA" // 6 // ajJAnAhimahAmantraM, svAcchandyajvaralaGghanam / dharmArAmasudhAkulyAM, zAstramAhurmaharSayaH // 7 // bhAvArtha : ye zAstra ajJAna rUpI sarpa kA jahara utArane meM mahAmaMtra samAna haiN| svacchandatA rUpI jvara kA nAza karane meM upavAsa ke samAna haiM / dharma rUpI bagIce meM amRta kI kyArI samAna haiN| aisA RSiyoM kA kathana hai // 7 // zAstroktAcArakartA ca, zAstrajJaH zAstradezakaH / zAstraikadRgmahAyogI, prApnoti paramaM padam // 8 // bhAvArtha : zAstranirdiSTa AcAra kA pAlana karane vAlA, zAstrajJa, zAstra kA upadeza karane vAlA, tathA zAstra meM eka dRSTi rakhane vAlA mahAn yogI paramapada ko prApta karatA hai // 8 // parigraha-tyAgASTakam-25 na parAvartate rAzervakratAM jAtu nojjhati / parigrahagrahaH ko'yaM, viDambitajagattraya ? // 1 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : jo rAzi se pIche nahIM haTatA, apanI vakratA kabhI chor3atA nahIM, jisane tInoM jagata ko viDambanA dI hai, aisA parigraharUpa graha aura kauna - sA hai ? // 1 // parigrahagrahA''vezAd, durbhASitarajaH kirAm / zrUyante vikRtAH kiM na, pralApA liGiganAmapi ? // 2 // bhAvArtha : parigraharUpa graha ke praveza se utsUtra bhASaNa rUpa dhUla ur3Ate hue veSadhAriyoM kA vikRta pralApa kyA sunane meM nahIM AtA ? // 2 // yastyaktvA tRNavad bAhyamAntaraM ca parigraham / udAste tatpadAmbhojaM, paryupAste jagattrayI // 3 // bhAvArtha : jo bAhya- Abhyantara parigraha ko tRNa samAna chor3akara udAsIna rahatA hai usake caraNakamala ko tInoM jagata pUjatA hai ||3|| citte'ntargranthagahane, bahirnigranthatA vRthA / tyAgAt kaJcukamAtrasya, bhujago nahi nirviSaH // 4 // bhAvArtha : yadi antaraMga parigraha se mana vyAkula hai to bAhya nirgranthatva vyartha hai / mAtra kAMculI chor3a dene se sarpa viSarahita nahIM bana jAtA // 4 // tyakte parigrahe sAdhoH, prayAti sakalaM rajaH / pAlityAge kSaNAdeva, sarasaH salilaM yathA // 5 // 57
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : parigraha kA tyAga karane se sAdhu kA pApa rUpI maila kSaNa meM hI naSTa ho jAtA hai| jisa prakAra pAla TUTane se tAlAba kA pAnI baha jAtA hai // 5 // tyaktaputrakalatrasya, mUrchAmuktasya yoginaH / cinmAtrapratibaddhasya, kA pudgalaniyantraNA ? // 6 // bhAvArtha : jisane putra-patnI kA tyAga kiyA hai, jo mamatva se rahita hai, aura jJAna mAtra meM Asakta hai, aise yogI ko pudgala kA baMdhana kyA hogA ? // 6 // cinmAtradIpako gacched, nirvAtasthAnasannibhaiH / niSparigrahatAsthairya, dharmopakaraNairapi // 7 // bhAvArtha : 'pavanarahita sthAna' rUpa dharma ke upakaraNoM se jJAna mAtra dIpaka rUpa (muni) parigraha tyAgarUpa sthiratA ko prApta karatA hai // 7 // mUrchAcchannadhiyAM sarvaM, jagadeva parigrahaH / mUrcchayA rahitAnAM tu, jagadevAparigrahaH // 8 // bhAvArtha : mUrchA se jisakI buddhi AcchAdita hai, unake liye sarva jagat hI parigraha hai| mUrchArahita vyaktiyoM ke liye to saMsAra hI aparigraha rUpa hai // 8 // anubhavASTakam-26 sandhyeva dinarAtribhyAM, kevalazrutayoH pRthak / budhairanubhavo dRSTaH, kevalArkAruNodayaH // 1 // 58
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : jisa prakAra dina aura rAta meM saMdhyA alaga hai, usI prakAra kevalajJAna aura zrutajJAna se bhinna anubhava kevalajJAnarUpa sUrya ke aruNodaya ke samAna jJAniyoM ne dekhA hai // 1 // vyApAraH sarvazAstrANAM, dikapradarzanameva hi / pAraM tu prApayatyeko'nubhavo bhavavAridheH // 2 // bhAvArtha : nizcaya hI sabhI zAstroM kA kArya dizA dikhAnA hI hai, lekina saMsAra samudra se pAra lagAne vAlA to eka anubhava hI hai // 2 // atIndriyaM paraM brahma, vizuddhAnubhavaM vinA / zAstrayuktizatenApi, na gamyaM yad budhA jaguH // 3 // bhAvArtha : indriyoM dvArA agocara aisA paramAtmA kA svarUpa zAstroM kI saikar3oM yuktiyoM dvArA bhI nahIM jAnA jA sakatA, use mAtra anubhava se hI jAnA jA sakatA hai aisA paMDita kahate haiM // 3 // jJAyeran hetuvAdena, padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH, kRtaH syAtteSu nizcayaH // 4 // bhAvArtha : yadi yuktiyoM dvArA atIndriya padArthoM kA bodha saMbhava hotA to itane samaya meM paMDitoM ne una atIndriya padArthoM ke viSaya meM nizcaya kara liyA hotA // 4 // 59
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ keSAM na kalpanAdava, zAstrakSIrAnnagAhinI / viralAstadrasAsvAdavido'nubhavajihvayA // 5 // bhAvArtha : kisakA kalpanArUpa cammaca zAstra rUpI khIra meM praviSTa nahIM hotA ? lekina anubhavarUpa jihvA ke dvArA zAstra ke AsvAda ko jAnane vAle to virale hI hote haiM // 5 // pazyatu brahma nirdvandvaM, nirdvandvAnubhavaM vinA / kathaM lipimayI dRSTirvAGmayI vA manomayI // 6 // bhAvArtha : rAga dveSAdi klezarahita zuddha anubhava jJAna ke binA mAtra zAstra dRSTi, vANI rUpa dRSTi athavA manana rUpa dRSTi usa nirdvandva rAga dveSa rahita AtmA ko kaise dekha sakatI hai // 6 // na suSuptiramohatvAd, nApi ca svApajAgarau / kalpanAzilpavizrAnte, sturyaivAnubhavo dazA // 7 // bhAvArtha : yaha anubhava moharahita hone se nidrArUpa suSupti dazA nahIM hai, kalpanA rUpa kalA kA bhI isameM abhAva hone se svapna athavA jAgRta dazA bhI nahIM haiM / yaha to cauthI dazA hI hai // 7 // adhigatyAkhilaM zabdabrahmazAstradRzA muniH / svasaMvedyaM paraM brahmA, nubhavenAdhigacchati // 8 // bhAvArtha : muni zAstra dRSTi se sakala zabda brahma ko jAnakara anubhava ke dvArA svayaM prakAza aise parama brahma arthAt paramAtmA svarUpa ko jAnatA hai // 8 // 60
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogASTakam-27 mokSeNa yojanAdyogaH, sarvo'pyAcAra iSyate / viziSya sthAnavarNArthAlambanaikAgrayagocaraH // 1 // bhAvArtha : mokSa ke sAtha AtmA ko jor3ane se sabhI prakAra kA AcAra yoga kahalAtA hai / vizeSa rUpa se sthAna (Asana Adi), varNa, arthajJAna, Alambana aura ekAgratA ( yoga ke prakAra ) haiM // 1 // karmayogadvayaM tatra, jJAnayogatrayaM viduH / virateSveva niyamAd, bIjamAtraM pareSvapi // 2 // bhAvArtha : usameM do karmayoga (kriyA rUpa) aura tIna jJAna yoga (jJAna svarUpa) haiM / ye yoga niyamataH virativAn meM avazzyaka hote haiM, anyoM meM bhI bIjarUpa hote haiM ||2|| I kRpAnirvedasaMvega, prazamotpattikAriNaH / bhedAH pratyekamatrecchA, pravRttisthirasiddhayaH // 3 // bhAvArtha : pratyeka yoga kI icchA, pravRtti sthiratA aura siddhi isa prakAra cAra - cAra bheda hote haiM / ye kRpA, nirveda, saMvega aura prazama ko utpanna karane vAle hote haiM ||3|| icchA tadvatkathAprItiH, pravRttiH pAlanaM param / sthairyaM bAdhakabhIhAniH, siddhiranyArthasAdhanam // 4 // 61
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : yogI kI kathA meM prIti honA yaha icchA yoga kahalAtA hai upayoga pUrvaka pAlana karanA yaha pravRtti yoga, aticAra ke bhayoM kA tyAga sthiratAyoga aura anyoM ke artha kA sAdhana karanA yaha siddhayoga kahalAtA hai // 4 // arthAlambanayozcaitya, vandanAdau vibhAvanam / zreyase yoginaH sthAna, varNayoryatna eva ca // 5 // bhAvArtha : caityavaMdana Adi kriyAoM meM artha aura Alambana kA smaraNa karanA tathA sthAna aura varNa meM udyama karanA yahI yogiyoM ke liye kalyANakara hai // 5 // Alambanamiha jJeyaM, dvividhaM rUpyarUpi ca / arUpiguNasAyujya, yogo'nAlambanaH paraH // 6 // bhAvArtha : rUpI aura arUpI ye Alambana ke do prakAra haiM, unameM arUpI siddha ke svarUpa ke sAtha tanmayatA rUpa yoga utkRSTa anAlambana yoga hai // 6 // prItibhaktivaco'saGgaiH, sthAnAdyapi caturvidham / tasmAdayogayogAptermokSayogaH kramAd bhavet // 7 // bhAvArtha : prIti, bhakti, vacana tathA asaMga anuSThAna ye sthAnAdi yoga ke cAra prakAra haiM / usa yoga se yoga-nirodha rUpa yoga kI prApti hone se kramazaH mokSa yoga prApta ho jAtA hai // 7 //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAnAdyayoginastIrthocchedAdyAlambanAdapi / sUtradAne mahAdoSa, ityAcAryAH pracakSate // 8 // bhAvArtha : "tIrtha kA uccheda hogA" ityAdi Alambana se bhI sthAna Adi yoga se rahita ko sUtradAna karane meM mahAn doSa hai, aisA AcAryoM kA kathana hai // 8 // niyAgASTakam - 28 yaH karma hutavAn dIpte, brahmAgnau dhyAnadhAyyayA / sa nizcitena yAgena, niyAgapratipattimAn // 1 // bhAvArtha : jisane pradIpta brahmarUpa agni meM dhyAna rUpa veda ke maMtroM dvArA karmoM kA homa kiyA hai usa muni ne nizcita hI bhAva yajJa dvArA niyAga ko prApta kiyA hai // 1 // pApadhvaMsini niSkAme, jJAnayajJe rato bhava / sAvadyaiH karmayajJaiH kiM, bhUtikAmanayA''vilaiH ? // 2 // bhAvArtha : pApa kA nAza karane vAlA aura kAmanArahita aise jJAna yajJa meM tU Asakta bana / sukha kI icchA dvArA malina bane pApa sahita karma yajJoM kA kyA kAma hai ? // 2 // vedoktattvAn manaH zuddhyA, karmayajJo'pi yoginaH / brahmayajJa itIcchantaH, zyenayAgaM tyajanti kim ? // 3 // bhAvArtha : vedokta hone se mana kI zuddhi dvArA kiyA gayA karma - yajJa bhI jJAna yogI ke liye brahmayajJa ke samAna hai, aisA mAnane vAle zyena yajJa kA phira kyoM tyAga karate haiM // 3 // 63
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmayajJaH paraM karma, gRhasthasyAdhikAriNaH / pUjAdi vItarAgasya, jJAnameva tu yoginaH // 4 // bhAvArtha : adhikArI gRhastha ko mAtra vItarAga kI pUjA Adi kriyA brahmayajJa hai aura yogI ke liye to jJAna hI brahmayajJa hai // 4 // bhinnoddezena vihitaM karma karmakSayAkSamam / klRptabhinnAdhikAraM ca putreSTyAdivadiSyatAm // 5 // " bhAvArtha : bhinna uddezase zAstra meM kahA huA anuSThAna karmakSaya karane meM asamartha hotA hai / bhinna adhikAra kI kalpanA vAlA jaise putra prApti ke liye kiyA jAne vAlA yajJa Adi kI taraha mAniye // 5 // , brahmArpaNamapi brahma, yajJAntarbhAvasAdhanam / brahmAgnau karmaNo yuktaM svakRtatvasmaye hute // 6 // , bhAvArtha : brahmayajJa meM antarbhAva kA sAdhana brahma ko arpaNa karanA bhI brahmarUpa agni meM karma kA aura sva kartRtva ke ahaMkAra kA havana karane para hI yukta hotA hai || 6 || brahmaNyarpitasarvasvo, brahmadRg brahmasAdhanaH / brahmaNA juhvadabrahma, brahmaNi brahmaguptimAn // 7 // bhAvArtha : jisane brahma meM sarvasva arpaNa kiyA hai, brahma meM hI jisakI dRSTi hai, brahmarUpa jJAna hI jisakA sAdhana 64
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura brahma ke dvArA brahma meM jo abrahma kA havana karatA hai, jo brahmagupti vAlA hai // 7 // brahmAdhyayananiSThAvAn, parabrahmasamAhitaH / brAhmaNo lipyate nAthai, niyAga-pratipattimAn // 8 // bhAvArtha : brahma adhyayana meM jo niSThAvAn hai, parabrahma meM samAhita hai aura niyAga ko jisane prApta kara liyA hai aisA brAhmaNa (nirgantha) kabhI pApa se lipta nahIM hotA // 8 // ___ bhAvapUjASTakam-29 dayAmbhasA kRtasnAnaH, saMtoSazubhavastrabhRt / vivekatilakabhrAjI, bhAvanApAvanAzayaH // 1 // __ bhAvArtha : dayA rUpI pAnI se jisane snAna kiyA hai saMtoSarUpa ujjavala vastra dhAraNa kiye hai, vivekarUpa tilaka se zobhAyamAna hai, zubha bhAvanAoM se pavitra Azaya vAlA hai // 1 // bhaktizraddhAnaghusRNonmizrapATIrajadravaiH / navabrahmAGgato devaM, zuddhamAtmAnamarcaya // 2 // bhAvArtha : bhakti aura zraddhArUpa kesara mizrita caMdana ke dvArA zuddha Atmadeva kI nava prakAra ke brahmacarya rUpa nava aMgoM kI tU pUjA kara // 2 // 65
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSamApuSpasrajaM dharma, yugmakSaumadvayaM tathA / dhyAnAbharaNasAraM ca, tadaGge vinivezaya // 3 // bhAvArtha : usa zuddha Atmadeva ko kSamArUpa phUla kI mAlA arpaNa kara, nizcaya aura vyavahAra dharma rUpa do vastra tathA dhyAna rUpa zreSTha alaMkAra arpaNa kara // 3 // madasthAnabhidAtyAgailikhAgre cASTamaGgalam / jJAnAgnau zubhasaMkalpa, kAkatuNDaM ca dhUpaya // 4 // bhAvArtha : usa paramAtmA ke sAmane ATha mada sthAnoM ke tyAgarUpa aSTa maMgala kA Alekhana kara aura jJAnarUpa agni meM zubha saMkalpa rUpa kRSNAgaru kA dhUpa kara // 4 // prAgdharmalavaNottAraM, dharmasanyAsavahninA / / kurvan pUraya sAmarthya, rAjannIrAjanAvidhim // 5 // bhAvArtha : dharmasaMnyAsarUpa agni ke dvArA pUrva kA kSAyopazamika dharma rUpa lUna utAratA huA sAmarthya yoga rUpa dedIpyamAna AratI kI vidhi pUrNa kara // 5 // sphuran maGgaladIpaM ca, sthApayAnubhavaM puraH / yoganRtyaparastaurya, trikasaMyamavAn bhava // 6 // bhAvArtha : anubhava rUpa sphurAyamAn maMgaladIpa kI zuddha Atmadeva ke samakSa sthApanA kara / saMyama yoga rUpa nATya pUjA meM tatpara banA huA tU gIta nRtya aura vAdyaMtra ina tInoM ke samUha ke jaisA saMyama vAlA bana // 6 // 66
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullasan manasaH satya, ghaNTAM vAdayatastava / bhAvapUjAratasyetthaM, karakroDe mahodayaH // 7 // bhAvArtha : ullasita mana se satya rUpa ghaNTavAdana karatA huA aura bhAva pUjA meM lIna banA huA terA mokSa terI hathelI meM hI hai ||7|4/ dravyapUjocitA bhedo, pAsanA gRhamedhinAm / bhAvapUjA tu sAdhUnAmabhedopAsanAtmikA // 8 // bhAvArtha : gRhasthoM ko bhedapUrvaka upAsanArUpa dravya pUjA yogya hai aura abheda upAsanA rUpa bhAvapUjA to sAdhuoM ko hI yogya hai // 8 // dhyAnASTakam-30 dhyAtA dhyeyaM tathA dhyAnaM, tryaM yasyai katAM gatam / munerananyacittasya, tasya duHkhaM na vidyate // 1 bhAvArtha : dhyAtA dhyeya aura dhyAna ina tInoM kI ekarUpatA ko jisane prApta kara liyA hai, aise ekAgracitta muni ko koI duHkha nahIM hotA // 1 // dhyAtAntarAtmA dhyeyastu, paramAtmA prakIrtitaH / dhyAnaM caikAgryasaMvittiH samApattistadekatA // 2 // , bhAvArtha : dhyAna karane vAlA antarAtmA hai, dhyeya paramAtmA ko kahA gayA hai aura dhyAna ekAgratA kI buddhi hai / ina tInoM kI ekatA ko samApatti kahA jAtA hai ||2|| 67
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ maNAviva praticchAyA, samApattiH parAtmanaH / kSINavRttau bhaved dhyAnA, dantarAtmani nirmale // 3 // bhAvArtha : jisa prakAra maNi meM anya vastu kA pratibimba dikhAI detA hai, usI prakAra kSINa vRtti vAle zuddha-nirmala antarAtmA meM dhyAna dvArA paramAtmA kA pratibimba dikhAI detA hai, isI ko samApatti kahate haiM // 3 // Apattizca tataH puNya, tIrthakRtkarmabandhataH / tadbhAvAbhimukhatvena, saMpattizca kramAd bhavet // 4 // bhAvArtha : usa samApatti se puNyaprakRti rUpa tIrthaMkara nAmakarma ke baMdhasvarUpa phala kI prApti hotI hai aura tIrthaMkara nAmakarma kI abhimukhatA se kramazaH Atmika saMpatti rUpa phala hotA hai // 4 // itthaM dhyAnaphalAdyuktaM, viMzatisthAnakAdyapi / kaSTamAtraM tvabhavyAnAmapi no durlabhaM bhave // 5 // bhAvArtha : isaprakAra ke dhyAnaphala se hI vIzasthAnaka Adi tapa bhI yogya haiM / kaSTa mAtra rUpa tapa to isa saMsAra meM abhavyoM ko bhI durlabha nahIM hai // 5 // jitendriyasya dhIrasya, prazAntasya sthirAtmanaH / sukhAsanasya nAsAgra, nyastanetrasya yoginaH // 6 // bhAvArtha : jo jitendriya hai, dhairyazAlI hai, prazAnta hai, jisakI AtmA sthira hai, sukhAsana para sthita hai, jisane 68
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAsikA ke agrabhAga para apanI dRSTi kA sthApana kiyA hai, jo yogasahita hai // 6 // ruddhabAhyamanovRtterdhAraNAdhArayA rayAt / prasannasyA'pramattasya, cidAnandasudhAlihaH // 7 // bhAvArtha : dhyeya meM mana kI sthiratArUpa dhAraNa kI satat dhArA ke vega se jisane bAhya indriyoM kA anusaraNa karane vAlI mana kI vRtti ko rokA hai, jo prasanna mana vAlA hai, pramAdarahita hai, jJAnAnanda rUpa amRta kA AsvAdana karane vAlA hai // 7 // sAmrAjyamapratidvandvamantareva vitanvataH / dhyAnino nopamA loke, sadevamanuje'pi hi // 8 // bhAvArtha : apanI antarAtmA meM hI vipakSarahita apane sAmrAjya kA vistAra karatA huA aise dhyAnavaMta sAdhakoM kI devaloka aura manuSyaloka meM bhI vAstava meM koI upamA nahIM hai ||8|| tapoSTakam - 31 jJAnameva budhAH prAhuH, karmaNAM tApanAttapaH / tadAbhyantarameveSTaM, bAhyaM tadupabRMhakam // 1 // bhAvArtha : karmoM ko tapAne vAlA hone se tapa yaha jJAna hI hai, aisA jJAniyoM ne kahA hai / ( tapa ke do bhedoM meM se ) 69
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ antaraMga tapa hI iSTa hai, bAhya tapa to usakA sahAyaka arthAt usakI vRddhi karane vAlA hai // 1 // AnusrotasikI vRttirbAlAnAM sukhazIlatA / prAtisrotasikI vRttirjJAninAM paramaM tapaH // 2 // bhAvArtha : sukhazIlatA bharI, saMsAra ke pravAha kA anusaraNa karane vAlI vRtti ajJAniyoM kI hotI hai aura saMsAra ke pravAha ke viparIta arthAt sammukha aisA paramatapa jJAniyoM kI vRtti hai 11211 dhanArthinAM yathA nAsti, zItatApAdi duHsaham / tathA bhavaviraktAnAM tattvajJAnArthinAmapi // 3 // " bhAvArtha : jisaprakAra dhana ke abhilASI ke liye sardI garmI Adi ke kaSTa dussaha nahIM hote, usI prakAra saMsAra se virakta tattva jJAna ke abhilASI (sAdhako) ke liye bhI koI kaSTa dussaha nahIM hotA ||3|| sadupAyapravRttAnAmupeyamadhuratvataH / jJAninAM nityamAnanda, vRddhireva tapasvinAm // 4 // bhAvArtha : sad upAya meM pravRtta jJAna aise tapasviyoM ko mokSa rUpa sAdhya ke miThAsa se hamezA AnaMda kI vRddhi hI hotI hai // 4 // itthaM ca duHkharUpatvAt, tapo vyarthamitIcchatAm / bauddhAnAM nihatA buddhibaddhAnandA'parikSayAt // 5 // bhAvArtha : " isaprakAra duHkharUpa hone se tapa niSphala hai" aisI mAnyatA vAle bauddhoM kI buddhi kuMThita banI huI hai, 70
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoMki buddhijanita antaraMga AnaMda kI dhArA kabhI khaNDita nahIM hotI / (arthAt tapa meM bhI Atmika AnaMda kI dhArA akhaNDita hotI hai) // 5 // yatra brahma jinArcA ca, kaSAyANAM tathA hatiH / sAnubandhA jinAjJA ca, tattapaH zuddhamiSyate // 6 // bhAvArtha : jisameM brahmacarya hai, jinapUjA hai, kaSAyoM kA kSaya hai tathA anubaMdhasahita jinAjJA pravarttamAna hai, vaha tapa zuddha kahalAtA hai // 6 // tadeva hi tapaH kArya, durdhyAnaM yatra no bhavet / yena yogA na hIyante, kSIyante nendriyANi ca // 7 // bhAvArtha : nizcaya se vahI tapa karane yogya hai, jisameM durdhyAna nahIM hotA, jisameM mana vacana kAyA ke yogoM kI hAni nahIM hotI aura indriyoM kA kSaya nahIM hotA // 7 // mUlottaraguNazreNi, prAjyasAmrAjyasiddhaye / / bAhyamAbhyantaraM cetthaM, tapaH kuryAnmahAmuniH // 8 // bhAvArtha : mUlaguNa aura uttaraguNa kI zreNirUpa vizAla sAmrAjya kI siddhi ke liye mahAmuni bAhya aura Abhyantara tapa kareM // 8 // sarvanayAzrayASTakam-32 dhAvanto'pi nayAH sarve, syurbhAve kRtavizramAH / cAritraguNalInaH syAditi sarvanayAzritaH // 1 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvArtha : apanI-apanI mAnyatA ko siddha karane ke lie daur3ate hue bhI sabhI naya vastu ke usa-usa svabhAva meM sthira hote haiM / cAritraguNa meM lIna banA huA sAdhu sabhI nayoM kA Azraya karane vAlA hotA hai // 1 // pRthagnayA mitha: pakSa, pratipakSakadarthitAH / samavRttisukhAsvAdI, jJAnI sarvanayAzritaH // 2 // bhAvArtha : alaga-alaga naya paraspara vAda prativAda se viDaMbita haiM / samabhAva ke sukha kA anubhava karane vAle mahAmuni sarva nayoM ke Azrita hote haiM ||2|| nApramANaM pramANaM vA, sarvamapyavizeSitam / vizeSitaM pramANaM syAditi sarvanayajJatA // 3 // bhAvArtha : sabhI vacana vizeSa rahita ho to ekAnta se ve na apramANa haiM, na pramANa hI haiM, vizeSa sahita hI pramANa haiM, isa prakAra sabhI nayoM kA jJAna hotA hai // 3 // loke sarvanayajJAnAM tATasthyaM vApyanugrahaH / syAt pRthaGnayamUDhAnAM smayArtirvAtivigrahaH // 4 // bhAvArtha : loka meM sabhI nayoM ke jAnakAra ko mAdhyastha bhAva athavA upakAra buddhi hotI hai / alaga-alaga nayoM meM mohagrasta (AtmA) ko abhimAna kI pIr3A athavA atyaMnta kleza hotA hai // 4 // 72
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreyaHsarva nayajJAnAM, vipulaM dharmavAdataH / / zuSkavAdAdvivAdAcca, pareSAM tu viparyayaH // 5 // bhAvArtha : sabhI nayoM ko jAnane vAloM kA dharmavAda se bahuta kalyANa hotA hai / anya ekAnta dRSTi vAloM kA to zuSkavAda aura vivAda se akalyANa hI hotA hai // 5 // prakAzitaM janAnAM yairmataM sarvanayAzritam / citte pariNataM cedaM, yeSAM tebhyo namonamaH // 6 // bhAvArtha : jina mahApuruSoM ne sabhI nayoM se Azrita pravacana logoM ke lie prakAzita kiyA hai aura jinake citta meM (vaha pravacana) pariNata ho gayA hai unako vAraMvAra namaskAra ho // 6 / / nizcaye vyavahAre ca, tyaktvA jJAne ca karmaNi / eka pAkSikavizleSa, mArUDhAH zuddhabhUmikAm // 7 // bhAvArtha : nizcaya naya meM, vyavahAra naya meM, jJAna meM aura kriyA naya meM eka pakSa meM sthita bhrAMti ke sthAna ko chor3akara zuddha bhUmi kA para ArUr3ha aura // 7 // amUDhalakSyAH sarvatra, pakSapAtavivarjitAH / jayanti paramAnandamayAH sarvanayAzrayAH // 8 // bhAvArtha : jo lakSya se vicalita nahIM hai, sarvatra pakSapAta se rahita hai, paramAnanda rUpa sabhI nayoM ke Azraya bhUta aise jJAnI jayavanta rahate haiM // 8 // 73
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazastisvarUpakIrtanam pUrNo magnaH sthiro'moho, jJAnI zAnte jitendriyaH / tyAgI kriyAparastRpto, nirlepo niHspRho muniH // 1 // vidyAvivekasampanno, madhyastho bhayavarjitaH / anAtmazaMsakastattvadRSTiH sarvasamRddhimAn // 2 // dhyAtA karmavipAkAnAmudvigno bhavavAridheH / lokasaMjJAvinirmuktaH, zAstradRg niSparigrahaH // 3 // zuddhAnubhavavAn yogI, niyAgapratipattimAn / bhAvArcAdhyAnatapasAM bhUmiH sarvanayAzritaH // 4 // spaSTaM niSTaMkitaM tattvamaSTakaiH pratipannavAn / munirmahodayajJAnasAraM, samadhigacchati // 5 // nirvikAraM nirAbAdhaM, jJAnasAramupeyuSAm / vinivRttaparAzAnAM, mokSo'traiva mahAtmanAm // 6 // cittamArdIkRtaM jJAnasArasArasvatormibhiH / nApnoti tIvramohA'gniploSazoSakadarthanAm // 7 // acintyA kA'pi sAdhUnAM, jJAnasAragariSThatA / gatiryayordhvameva syAdadhaHpAtaH kadA'pi na // 8 // klezakSayo hi maNDUkacUrNatulyaH kriyAkRtaH / dagdhataccUrNasadRzo, jJAnasArakRtaH punaH // 9 // 74
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnapUtAM pare'pyAhuH, kriyAM hemaghaTopamAm / yuktaM tadapi tadbhAvaM, na yad bhagnA'pi sojjhati // 10 // kriyAzUnyaM ca yadjJAnaM, jJAnazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyaM bhAnukhadyotayoriva // 11 // cAritraM viratiH pUrNA, jJAnasyotkarSa eva hi / jJAnAdvaitanaye dRSTirdeyA tadyogasiddhaye // 12 // racanAkSetrakAlAdi prazastiH siddhi siddhapure purandarapuraspardhAvahe labdhavAMzciddIpo'yamudArasAramahasA dIpotsave parvaNi / etadbhAvanabhAvapAvanamanazcaJcaccamatkAriNAM, taistairdIpazataiHsunizcayamatairnityo'stu dIpotsavaH // 13 // keSAMcidviSayajvarAturamaho cittaM pareSAM viSA''vegodarkakutarkamUcchitamathAnyeSAM kuvairAgyataH / lagnAlarkamabodhakUpapatitaM cAste pareSAmapi, stokAnAM tu vikArabhArarahitaM tajjJAnasArAzritam // 14 // jAtodrekavivekatoraNatatau dhAvalyamAtanvate hRdgehe samayocite prasarati sphIteca gItadhvanau / pUrNAnandaghanasya kiM sahajayA tadbhAgyabhaGgayA'bhavannaitadgranthamiSAt karagrahamahazcitrazcaritrazriyaH // 15 // 75
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvastomapavitragomayarasairliptaiva bhUH sarvataH - saMsiktA samatodakairatha pathi nyastA vivekasrajaH / adhyAtmAmRtapUrNakAmakalazazcakre'tra zAstre purepUrNAnandaghane puraM pravizati svIyaM kRtaM maGgalam // 16 // svagurvAdiprazastiH gacche zrIvijayAdidevasuguroH svacche, guNAnAM gaNaiH, prauDhiM prauDhimadhAmni jItavijayaprAjJAH parAmaiyaruH / tatsAtIrthyabhRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizoH, zrImanyAyavizAradasya kRtinAmeSA kRtiH prItaye // 17 // // jJAnasAra samApta // 76
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna garbhita-mAMgalika 'OM'kAra bindusaMyuktaM, nityaM dhyAyanti yoginaH / kAmadaM mokSadaM caiva, OMkArAya namonamaH // bhAvArtha : yogIjana hamezA OMkAra-bindu saMyukta kA dhyAna karate hai| jo kAmitapUraNa hai evaM mokSadAyaka hai, aise OMkAra ko hamArA punaH punaH namaskAra // 0 0 0 ajJAnatimirAndhAnAM, jJAnAJjanazalAkayA / netramunmIlitaM yena, tasmai zrIgurave namaH // bhAvArtha : ajJAna ke andhakAra se aMdha jIvoM ke netra ko jinhoMne jJAna-aJjana kI zalAkA se khola diye, aise zrIguru ko namaskAra // 0 0 0 paddayAdRSTimAtreNa, doSA yAnti digantaram / prakAzante guNAH sarve, tasmai zrI gurave namaH // ____ bhAvArtha : jinakI dayAdRSTi se hI sabhI doSa dUra ho jAte hai evaM sabhI guNa prakaTa ho jAte hai, aise zrIguru ko namaskAra // 77
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo durvArarAgAdi - vairivAranivAriNe / arhate yoginAthAya, mahAvIrAya tAyine // bhAvArtha : rAgAdi AMtara zatrugaNa, jinakA nivAraNa karanA muzkila hai, unheM jitanevAle yogInAtha arhat trAtA aise prabhu mahAvIrasvAmI ko namaskAra // 000 pannage ca surendre ca, kauzike pAdasaMspRzi / nirvizeSamanaskAya, zrIvIrasvAmine nama // bhAvArtha : sarpa ho yA surendra ho, koI bhI caraNa sparza kare to jinake manameM koI bhedabhAva nahIM uThatA, aise zrIvIrasvAmI ko namaskAra // O 1 000 78 yogazAstra 1 maGgalaM bhagavAn vIro, maGgagalaM gautamaprabhuH / maGgalaM sthUlabhadrAdyA, jaina dharmo'stu maGgalam // bhAvArtha : prabhu mahAvIrasvAmI maMgala ho, prabhu gautamasvAmI maMgala ho, sthUlabhadrasvAmI Adi pUrvamaharSi maMgala ho evaM jaina dharma maMgala ho / yogazAstra
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ aho ! zrutam svAdhyAya saMgraha meM prakAzita honevAle hindI graMtho kA vivaraNa (1) jIvavicAra navatattva (2) daMDaka - laghu saMgrahaNI (3) bhASyatrayam - caityavaMdana / guruvaMdana / paccakhANa bhASya (4) karmagraMtha 1-2-3 -- (5) jJAnasAra (6) upadezamAlA (7) adhyAtmasAra (8) zAMtasudhArasa (9) prazamarati (10) vairAgyazataka - indriya parAjaya zataka (11) adhyAtmakalpadruma (12) aSTaka prakaraNa (13) tattvArthasUtra (14) vItarAgastotra (15) bRhadsaMgrahaNI (16) laghukSetrasamAsa 79
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ |zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra paricaya (1) zA. saremala javeracaMdajI beDAvAlA parivAra dvArA svadravya se saMvat 2063 meM nirmita... gurubhagavaMto ke abhyAsa ke liye 2500 pratAkAra graMtha va 21000 se jyAdA pustako ke saMgraha me se 33000 se jyAdA pustake isyu kI hai... (3) zrutarakSA ke liye 45 hastaprata bhaMDAro ko DijiTAIjezana ke dvArA surakSita kiyA hai aura usa meM saMgrahita 80000 hastaprato meM se 1800 se jyAdA hastaprato kI jherokSa vidvAna gurubhagavaMto ko saMzodhana saMpAdana ke liye bhejI hai... (4) jIrNa aura prAyaH aprApya 222 mudrita graMtho ko DijiTAIjezana karake maryAdita nakale punaH prakAzita karake jJAnabhaMDAro ko samRddha banAyA hai... (5) aho ! zrutajJAnam cAturmAsika patrikA ke 46 aMka zrutabhakti ke liye svadravya se prakAzita kiye hai..... I-lAyabrerI ke aMtargata 9000 se jyAdA pustako kA DijiTala saMgraha PDF upalabdha hai, jisa meM se gurubhagavaMto kI jaruriyAta ke mutAbika mudrita prinTa nakala bhejate hai... (7) hara sAla pUjya sAdhvIjI ma.sA. ke liye prAcIna lipi (lipyaMtaraNa) zIkhane kA Ayojana... (8) baccoM ke liye aMgrejI meM sacitra kathAoM ko prakAzita karane kA Ayojana... (9) aho ! zrutam I paripatra ke dvArA adyAvadhi aprakAzita ATha kRtioM ko prakAzita kI hai... (10) nezanala buka phera meM jaina sAhitya kI viziSTa prastuti evaM prasAra / (11) paMcama samiti ke vivekapUrNa pAlana ke liye ucita jJAna kA prasAra evaM prAyogika upAya kA Ayojana / (12) caturvidha saMgha upayogI priyam ke 60 pustako kA DijiTala prinTa dvArA prakAzana /