Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ત્રી આત્માનંદ જૈન પ્રથws
જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ.
યાને
(શ્રી જ્ઞાનસાર-ગદ્યપદ્યાત્મક અનુવાદ મૂળ સાથે.)
અનુવાદક, સંઘવી વેલચંદ ધનજીભાઇ ભાવનગર
*
પ્રસિદ્ધ કર્તા, શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા–ભાવનગર.
વીર સંવત ૨૪૪૫. આત્મ સંવત ૨૪. વિક્રમ સંવત ૧૯૭૫.
“ધી આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ” માં શાહ ગુલાબચંદ
લલ્લુભાઇએ છાપ્યું.
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશના ગ્રાહકોને સેળમી ભેટ,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાહ ઝવેરભાઈ ભાઈચંદ
( ભાવનગર. ) જન્મ સં. ૧૯૨૦ ના
પંચ સંદ ૧૯૬૭ ના કારતક સુદ ૧૩.
શ્રાવણ વદી /.
a. tu, Prees-Bhavnagar.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમપણુ.
2
શાહ ઝવેરભાઈ ભાઈચંદ.
ભાવનગર,
%E3%
જેમનું હૃદય સરલ, સ્વભાવ શાંત અને માયાળુ, છે . ગૃહસ્થજીવન સાદુ અને સુવાસિત અને શ્રાવક તરીકેનું આ ઉચ્ચ વર્તન અનુકરણીય હતું. જ્ઞાનદાન ગ્રહણ
કરવાની જેવી તીવ્ર અભિલાષા તેવી તે આપવાની ઉત્કટ ઇચ્છા છેવટ સુધી તેમની જાગૃતિ હતી, તેવા એક ધાર્મિક સ્વર્ગવાસી પુરૂષને આ અધ્યાત્મિક ગ્રંથ અર્પણ કરીયે છીયે.
પ્રકાશક,
222 332
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
$ દર
દ
કાજ
વિક રૂપથતિ.
અધ્યાત્મ ભાવના તરફ અભિરૂચી થવી તે જીવનને ઉચ્ચમાં ઉચ્ચ આનંદજનક ટાઇમ છે. જેના સામે આત્માનું ઇષ્ટ સ્થાન જે મક્ષ તે મેળવી શકાય છે.
આસ વાય. જેને શાસ્ત્રની વહેંચણી ચાર વિભાગમાં દષ્ટિગોચર થાય છે. ૧ દ્રવ્યાનુગ. –ગણતાનુગ. ૩-ચરણકરણનુગ. અને ૪-કથાનુગ. એ ચાર પૈકી આ “જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ” દ્રવ્યાનુયોગના પટામાં સમાસ કરી શકાશે.
સંતરમા શૈકામાં થયેલ શ્રીમાન ઉપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે જેને શાસ્ત્રના અનેક ગ્રંથ લખેલ છે જેમાં આ જ્ઞાનસાર ગ્રંથ પણ છે.
આ જ્ઞાનસાર ગ્રંથ ખરેખર રીતે દ્રવ્યાનુયોગને હોવાથી તત્ત્વજ્ઞાનથી ભરપૂર છે. એટલું જ નહીં પણ અધ્યાત્મ સ્વરૂપનું ઉત્તમ ભાન કરાવે છે.
આ ગ્રંથમાં જુદા જુદા બત્રીશ વિષયનો સમાવેશ કરેલ છે અને તે દરેક વિષય ઉપર આઠ આઠ ગ્લૅક લખી તે તે વિષયને બહુજ સ્પષ્ટ કરેલ છે, તેથી પાક ગણુને ઘણેજ અવબોધ સાથે ચમત્કારિક લાગે છે એટલું જ નહીં પરંતુ તેમાં દાખલ કરેલ આત્મિક ભાવ તરફ વાચકને ત્વરિત વલણ કરાવે છે.
વર્તમાન સમયમાં ધાર્મિક ચર્ચાના નિશ્ચયમાં શાહિદત તરીકે વિશેષે કરી શ્રીમાન ઉપાધ્યાયજીની કૃતિનેજ આશ્રય લેવામાં આવે છે, તેમાં પણ આ જ્ઞાનસારને વિશેષ ઉપગ થતો જણાય છે, આ ઉપરથી તેમના ગ્રંથ કેટલા ઉપયોગી છે તે સહેજે સમજી શકાય તેમ છે.
આ ગ્રંથનું અધ્યયન કરતા મને–પિતાને એટલે બધા વિલાસ થત હતો કે જેનું વર્ણન કરવું અશક્ય છે. ધીમે ધીમે અધ્યયન કરતા કરતા કંકાગ્ર કરવાની ઈચ્છા જાગૃત થઈ અને તેની યથાવસરે તૃપ્તિ પણ થઈ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમે ક્રમે આ ગ્રંથની વ્યાવૃત્તિ કરતાં કરતાં અવાર નવાર વિશેષ અનુભવ હૃદયગત્ પ્રાપ્ત થતો હતો જે સ્વસંવેદ્ય ગણાય.
સદરહુ ગ્રંથના અધ્યયન પશ્ચાત કેટલેક વખતે કાવ્યકૃતિ તરફ વલણ વૃદ્ધિ પામ્યું અને તેના ગે ગ્રંથમાં આવેલ બત્રીશ અષ્ટકપર જુદા જુદા રાગ રાગણમાં બત્રીશ પદે બનાવવાની જિજ્ઞાસા થઈ, પ્રથમ નમુના તરિકે “શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ” માસિકમાં આ ગ્રંથમાંથી અવતરણ કરેલ કઈ કઈ પદને પ્રકાશિત કરાવેલ તે પ્રસિદ્ધિમાં આવતા કેટલાક પૂજ્ય મુનિ મહારાજાઓ અને સુહંદ મિત્રોએ આ ગ્રંથના દરેક અષ્ટપર પદ્ય રચના કરી તેની આખી બુક બહાર પાડવાની સૂચના કરેલ ઈચ્છા અને આદેશનું એકીકરણ થતા મારા ઉત્સાહમાં વૃદ્ધિ થઈ અને ક્રમશઃ કાર્યની શરૂઆત પણ કરી કાર્ય જલદી પૂર્ણ કરવા તિવ્ર ઈચછા હોવા છતાં સાંસારિક અનેક ઉપાધિઓના વેગે ધારવા કરતા ઘણુંજ લંબાણ થયેલ છે, છતાં ઇચછા ફલવતી થયેલ જોઈ હૃદયમાં હર્ષ થાય છે.
આ જ્ઞાનસાર મૂળ ગ્રંથ સંસ્કૃતમાં લખાયેલ છે. તેના ઉપર પણ ટીકા છે તેવું શ્રવણ ગોચર થયેલ છે. ત્યારબાદ શ્રીમાન દેવચંદ્રજી મહારાજે જ્ઞાનમંજરી નામની ટીકા આ ગ્રંથ ઉપર લખેલ છે. ત્યારબાદ હમણાં વર્તમાનમાં જ શાન્તમૂર્તિ શ્રીમાન વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજના પાટધર શ્રીમાન પન્યાસજી શ્રી ગંભીરવિજયજી ગણીએ આ ગ્રંથ પર સરલ ટીકા લખેલ છે, જેનું ગુજરાતીમાં ભાષાન્તર દીપચંદ છગનલાલ શાહે કરેલ છે. ત્યારબાદ સનમિત્ર મુનિરાજશ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજે મૂળ ગ્રંથ પર રહસ્યાર્થ હિતોપદેશ ગ્રંથના બીજા ભાગમાં લખેલ છે. તેમજ દીપચંદ છગનલાલ શાહના ભાષાતર ઉપરથી કોઈક વિદ્વાન મહાશયે મરાઠી ભાષામાં અવતરણ કરેલ છે.
મૂળ ગ્રંથ અને શ્રીમાન પન્યાસ થી ગંભીરવિજયજી ગણીની કરેલ ટીકાના આધારે આ ગ્રંથનો સાર-છાંયા રૂપ અનુવાદ કરેલ છે. મૂળ સંસ્કૃતના આશયને લક્ષમાં રાખી આશય વિલુપ્ત ન થાય તેના માટે બનતી ચીવટ રાખેલ છે કે આ ગ્રંથમાં પદ્ય રચના હેવાથી ઘણાં સ્થળે યથાર્થ અવતરણ કરવામાં મુશ્કેલીઓ આવેલ છે, છતાં ગ્રંથકાર ભગવાનના આશયને સમજ શક્તિના પ્રમાણમાં ગ્રથન બહાર જવા દીધેલ નથી.
વર્તમાન સમયમાં સંસ્કૃતના અભ્યાસકે બહુ જ અલ્પ પ્રમાણમાં દષ્ટિ ગોચર થાય છે, તેમજ ગુજરાતીમાં થયેલ ભાષાન્તર સ્મૃતિમાં નિરંતર રહેવું
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
કઠિનતાવાળુ ગણાય; જેથી જિજ્ઞાસુઓને આ ગ્રંથમાંના પદે કંઠાગ્ર થવામાં -કરવામાં અનુકુળતા વાળા થશે એમ ધારી મૂળ સંસ્કૃત અષ્ટક, તેના ઉપરથી સાર રૂપે અવતરણ કરેલ પદ અને તેના ગુજરાતી સાદી ભાષામાં સારાંશ એ પ્રમાણે યોજના કરી આ જ્ઞાનના સારભૂત જ્ઞાનસાર નામને સાર્થક કરનાર ગ્રંથનું જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ રૂપ અવતરણ કરી આ ગ્રંથને મુદ્રિત કરાવેલ છે.
આ જ્ઞાનસાર સંસ્કૃત ગ્રંથનું મને પ્રથમ અધ્યયન કરાવનાર શ્રીમાન મહુમ વકીલ મૂળચંદ નથુભાઈ જે કે આ સભાના પ્રથમ જન્મ આપનાર હતા, તે તથા તેમના દેહવિલય પશ્ચાત મહૂમ શેઠ ઝવેરભાઈ ભાઇચંદ હતા, જેઓના હૃદયમાં જેન ફિલસફીનું રહસ્ય નિરંતર પ્રવાહિત હતું અને તેથી જ તેઓએ અનેક આત્માર્થ પ્રાણીઓને પિતાના અમૂલ્ય વખતના ભેગે જ્ઞાનદાન આપેલ છે. હું પણ એક અભ્યાસક હોઈ મને સદરહુ ગ્રંથનું આન્તરવૃત્તિથી અધ્યયન કરાવી તેમાં રહેલ ઉચ્ચ રહસ્યની માહીતી આપી ઉપકત કરેલ છે. આવા ઉદાર ચરિત્ત ઉપકારક મહાન પુરૂષોને આએ તેમની પાસેથી જ મેળવેલ મહાન પ્રસાદી સમાન જ્ઞાનસારના અવતરણરૂપ “જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ” રૂપ સુવાસિત પુષ્પ જન સમાજ સમક્ષ બહાર મૂકવા ભાગ્યશાળી થયેલ છું. જેના માટે તેવણ બને મહાશયનો અન્ત:કરણથી આભાર માનવાને આ સુંદરસુવર્ણ સમાન વખત હાથ ધરી કેટલેક અંશે ઋણ મુક્ત થાઊ છું.
આ ગ્રંથની યોજનામાં પ્રેત્સાહન કરનાર મારા શેઠ શ્રીમાન ફતેહચંદ ઝવેરભાઈ તથા શ્રી જેન આત્માનંદ સભાના સેક્રેટરી શ્રીમાન વલ્લભદાસ ત્રિભુવનદાસ ગાંધી તેમજ મારા સ્નેહી દામોદરદાસ નાનજી મહેતા અને શ્રી જેન આત્માનંદ સભા ( આ ગ્રંથ મુદ્રિત કરાવી આત્માનંદ પ્રકાશના ગ્રાહકેને ભેટ આપી પ્રસિદ્ધિમાં મૂકવા આપેલ પરવાનગીથી ) ને હૃદયથી ઉપકાર માનવાની આ ઉત્તમ તક સાર્થક કરૂ છું.
હું પીંગળ શાસ્ત્રથી અજ્ઞાત છું તેમજ જેનશાસ્ત્રનું તથા પ્રકારે અધ્યયન કરેલ નથી, વળી વ્યવહારિક કેલવણું પણ જોઇતી લીધેલ નથી છતાં એક બાળ ચેષ્ટારૂપ આ કૃતિ કરેલ છે. ઉપરોક્ત કારણથી જેકે પંડિત જનોને હાસ્યાસ્પદ તે થશેજ છતાં બહોળતાએ અનેક ભવ્ય જીવોને લાભનું કારણ જાણી આએ પ્રયાસ ઉઠાવેલ છે.
ઉપદ્દઘાતમાં વર્તમાનમાં–ગ્રંથમાં રહેલ તત્વનું દહન કરી રૂપરેખા
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આલેખવાની પદ્ધતિ જણાય છે પરંતુ આ ગ્રંથ જ્ઞાનના દેહનરૂપ હેવાથી ગ્રંથ સાદ્યતે વાંચવા નમ્ર વિજ્ઞપ્તિ છે.
ભાષા સરલ લખવા માટે ઘણા પ્રયત્ન કરવામાં આવેલ છે. છતાં તથા પ્રકારની શબ્દ રચના સિવાયે ગ્રંથનું ગૌરવપણું જળવાઈ રહેવાને અસદ્દભાવ હોવાથી તેમજ વ્યક્તિ માત્રને દરેક ગ્રંથનું રહસ્ય સમજાયજ એ પ્રતિબંધ નહીં હોવાથી વિશેષ કરી ફક્ત આ ગ્રંથના અધિકારી વર્ગ તેનું પઠન પાઠન કરી આત્મિક ભાવના તરફ પ્રેરાય એ શુભેચ્છા મુખ્યત્વે લક્ષબિંદુમાં રાખેલ છે.
કઠિનતા માટે ફુટ નોટ લખવા ઈચ્છા હતી છતાં સંગવશાત હાલ તત તો તે ઈચ્છાતૃપ્ત થયેલ નથી પરંતુ પુનઃ આવૃત્તિને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે તે ઈચ્છાને અમલમાં મૂકવા પ્રયત્ન કરીશું.
આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યા પછી જે આદરને પાત્ર થશે તો મારો પ્રયાસ ફલિત થયેલે જાણી, પુનઃ શ્રીમાન હરિભદ્ર સૂરિશ્વરજી કૃત “અષ્ટક” પર આ ગ્રંથની પદ્ધતિ પ્રમાણે અવતરણ કરવા ઈચ્છા છે, અધિષ્ઠાયક દેવે તે ઈચ્છા સત્વર પુર્ણ કરે એવી હૃદયભાવના છે.
જેન શૈલીનું યથાર્થ જ્ઞાન નહિં હોવાથી અથવા તે મુદ્રિત દેપથી વા દષ્ટિપથી જે કાંઈ આજ્ઞા વિરુદ્ધ લખાએલ હેય તેના માટે અન્તઃકરણથી ક્ષમા યાચી અત્ર વિરમું છું.
ૐ શાન્તિઃ શાન્તિઃ શાનિ !
સં. ૧૯૭૫. આત્મ સં. ૨૪. }
શ્રાવણ કૃષ્ણ અષ્ટમી.
અનુવાદક. વેલચંદ ધનજી સંઘવી.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ
આભાર.
આ ગ્રંથમાટે પ્રથમ સુચના આપી તેમજ સાવંત વાંચી જવા માટે શ્રીમાન મુનિરાજશ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ કે જેઓ શ્રી પુસ્તક લખી, લેખ આપી, અને ઉપદેશ દ્વારા જૈન સમાજ ઉપર નિરંતર ઉપકાર કરી રહ્યા છે, તે કૃપાળુ મહાત્માએ જે કૃપા બતાવી છે તે માટે તેઓશ્રીને ખાસ ઉપકાર માનવામાં આવે છે તેમજ,
તે સાથે સદરહુ ગ્રંથમાં આર્થિક સહાય ભાવનગરવાળા શાહ ઝવેરભાઈ ભાઈચંદ તેમજ શાહ દામોદરદાસ નાનજી વણથલી વાળાએ આપી છે;
શાહ ઝવેરભાઈ ભાઈચંદના સુપુત્ર જ્ઞાનાભિલાષિ હોવાથી આવા જ્ઞાન ખાતાના કાર્યને માટે તેઓએ આ સભાને આ બીજી વખત સભા ઉપરના તેમના પ્રેમને લઈને સહાય આપી છે, તેટલું જ નહિ પરંતુ તેમ કરી પોતાના પિતાના સ્મરણાર્થે જ્ઞાન દાન કરી પિતૃભક્તિ પણ બતાવી છે.
બીજા ગૃહસ્થ શાહ દામોદરદાસ નાનજીભાઈએ પિતાના પૂજ્ય પિતા શેઠ નાનજીભાઈ કે જેઓ હાલમાં સ્વર્ગવાસી થયેલ છે, જેમાં એ પિતાની હૈયાતિમાં શ્રાવક ધર્મ એગ્ય ક્રિયા જેવી કે મા ખમણ, વરસી તપ વગેરે તપસ્યા, તીર્થયાત્રા અને બ્રહ્મચર્ય વ્રત ગ્રહણ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરેલ હતું, તેમજ સાથે દેવ, ગુરૂ ધર્મની પૂર્ણ શ્રદ્ધાવાળા હાઈ એક ધાર્મિક પુરૂષ તરીકે પ્રખ્યાત હતા. તે ધર્મ રત્ન પુરૂષના સ્મરણાર્થે તેમના સુપુત્ર ઉક્ત શેઠ દામોદરદાસે પણ આ ગ્રંથમાં સહાય આપી તેમણે પણ પિતૃભક્તિ બતાવી છે, જેથી તે સહાય આપનાર બંને ગૃહસ્થને આભાર માનવામાં આવે છે.
આ ગ્રંથને ગદ્ય પદ્યાત્મક અનુવાદ કરનાર સંઘવી. વેલચંદ ધનજી જેઓ આ સભાના એક સભાસદ અને જ્ઞાનાભ્યાસી છે, તેમણે આ ગ્રંથનું અધ્યયન બહુ મનન પૂર્વક કરેલું છે તેમજ તેમને કવિતા બનાવવાને પ્રેમ હોઈ આ અનુવાદ કરી આ ગ્રંથ આ સભાને પ્રસિદ્ધ કરવા આપ્યો છે, જે માટે તેઓને પણ આભાર માનવામાં આવે છે.
પ્રકાશકે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
ક
-
શ્રી રાજનાથે પાક
ज्ञानामृतकाव्यकुंज.
( શ્રીમદ્દ યશોવિજ્યજીકૃત “જ્ઞાનસારના આધારે)
માંગલ્ય સ્તુતિ.
(શાર્દૂલવિક્રીડિત.) શ્રી શ્રીપાલ નરેશની વિપદને છેદી દીધી શ્રીપદા, સાથે કુષ્ટિ તણા તમે પલમાં દુઃખે વિદાર્યા તદા એ તારો મહિમા સુણ અવનિમાં હે! સિદ્ધચક પ્રત્યે આરાધુ નિજ અન્તરે પલપલે અર્પો પશિવશ્રી વિ. ૧
માંગલ્ય અભ્યર્થના.
(વસંતતિલકા) સ્નેહે કરૂં નમન હું ગુરૂદેવને જ્યાં, આ “જ્ઞાનસાર થવા મતિ ઉદ્ઘસી ત્યાં: થાજે સહાયક ખરે મતિમદ જાણી, ભવિશે પરમ અથ દિયે સુનાણુ.
૧ લમી. ૨ કટીઆ. ૩ છેદ્યા. ૪ વિશ્વ. ૫ મેલ.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ.
पूर्णताष्टकम् .
ऐंद्र श्रीसुखमग्नेन लीलालग्नमिवाखिलम् सचिदानंदपूर्णेन पूर्ण जगदवेक्ष्यते ॥ १ ॥ पूर्णता या परोपाधेः सा याचितकमंडनं या तु स्वाभाविकी सैव जात्यरत्नविभानिभा ॥ २॥ अवास्तव विकल्पैः स्यात् पूर्णताब्धेरिवोर्मिभिः । पूर्णानंदस्तु भगवांस्तिमितोदधिसन्निभः ॥ ३ ॥ जागर्ति ज्ञानदृष्टिचेत तृष्णाकृष्णाऽहि जांगुली । पूर्णानंदस्य तत्किस्यान्यवृश्चिक वेदना ॥ ४ ॥ पूर्यन्ते येन कृपणास्तदुपेक्षैव पूर्णता । पूर्णानंदसुधा स्निग्धा दृष्टिरेषामनीषिणाम् ॥ ५ ॥ अपूर्णः पूर्णतामेति पूर्यमाणस्तु हीयते । पूर्णानंदस्वाभावोऽयं जगदद्भुतदायकः ॥ ६ ॥ परस्वत्वकृतोन्माथा भूनाथा न्यूनतेक्षिणः स्वस्वत्वसुखपूर्णस्य न्यूनता न हरेरपि ॥ ७ ॥ कृष्णे पक्षे परिक्षीणे शुक्ले च समुदंचति द्योतते सकलाध्यक्षा पूर्णानंदविधोः कला ॥ ८ ॥ પૂર્ણ સ્વરૂપ વિચાર પ૪–૧.
( निशानी उडाता रेमे यास. ) ભાવ જથ્ય પૂરણ પામે રે, તવ પ્રગટે આતમ રૂપ એંદ્ર શ્રી સુખમાં પૂર્ણ છે તે, સચ્ચિદાનંદ સમેત; દેખે પૂર્ણ આ લાકમે પ્યારે, લીલા લગ્ન ભવેત પર ઉપાધી કૃત પૂર્ણ તા, ચાચિત ભૂષણ જાન જાત્ય રત્નના તેજ સમ પ્યારે, આત્મિક પૂર્ણતા માન.
लाव. १
ભાવ. ર
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણતાષ્ટકમ. ઉદધિ ઊંવત પૂર્ણતા, એહ વિકલ્પિક વાસ્તિવિક સ્થિર સિધુ છે પ્યારે, પૂર્ણાનંદ ભગવાન. ભાવ. ૩ આશા સપને જંગુલી સમ, શાનદૃષ્ટિ જબ થાય; દિનતા સમ વિવેદના પ્યારે, પૂર્ણ પુરૂષને શું થાય! ભાવ. ૪ કૃપણ માન્ય જે પૂર્ણતા, એહ ઉપેક્ષિત જાન; દષ્ટિ પૂર્ણ પુરૂષની પ્યારે સ્નિગ્ધ અભિય સમાન. ભાવ. ૫ અપૂર્ણ પામે પૂર્ણતા, પૂર્ણ માન હીન થાય; પૂર્ણાનંદ સ્વભાવ એ પ્યારે, જગ આશ્ચય જણાય. ભાવ. ૬ પુદગલ ભાવ મેહાંધ છે તે નરપતિ પેખે જૂન; નહિ ન્યૂનદ્રથી પ્યારે, સ્વાભાવિક સુખ પૂર્ણ. ભાવ. ૭ કૃષ્ણ પક્ષને ક્ષય થતાં, શુક્લના ઉદયની માંય; સવભાવ પ્રગટ પૂર્ણાતમ, હે ચંદ્રવત ત્યાંય ભાવ. ૮
૧ સારાંશ–પૂર્ણતા એટલે શું તે આ પહેલા પદને વિષય છે. જ્યારે તથા પ્રકારના ભાવની પૂર્ણતા થાય છે ત્યારે આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે. આત્માની જ્ઞાનાદિ લક્ષ્મીથી જે પૂર્ણ છે. તેમજ સચિત અને આનંદે કરી યુક્ત છે તે આ સકલ લેકને લીલા (સ્વગુણ વિલાસક્રિડા) માં આસક્ત હોય તેમ પૂર્ણ દેખે છે. ૧
પર ઉપાધીથી થયેલી (મનોએલી) પૂર્ણતા માગી લાવેલા આભૂષણ સમાન છે અને આત્મિક પૂર્ણતા જાત્યવંત રત્નના તેજ સદશ અભિન્ન છે. જેમાં સમુદ્રની પૂર્ણતા તેના કાંઠે ઉછળતા કલ્લોલથી માનવી તે અવાસ્તવિક છે, તેમ વિકલવડે મનાએલી પૂર્ણતા વાસ્તવિક નથી. ખરી રીતે તપાસતાં પૂર્ણાનંદ રૂપ ભગવાન નિશ્ચલ સમુદ્ર સમાન છે. ૨-૩.
આશા રૂપી સપને વશ કરવાને જાંગુલીમંત્ર સમાન એવી જ્ઞાનદષ્ટિ જે પૂર્ણ પુરૂષને પ્રાપ્ત થાય તેને દીનતા રૂપ વીંછીની વેદના શું હોય? નહિંજ. ૪.
કૃપણુ પુરૂષથી મનાએલી પૂર્ણતા ત્યાગ કરવા યંગ્ય છે. પૂર્ણ પુરૂષની દષ્ટિ અમૃતથી સ્નિગ્ધ બનેલી હોય છે. ૫ .
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ.
અપૂર્ણ હોય તે પૂર્ણતાને પામે છે, પણ પુદ્ગલભાવથી પૂર્ણ છે તે ઘટતું જાય છે. આ પૂર્ણાનંદને સ્વભાવ જગતમાં આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરે છે. દ.
- પુદગલભાવમાં મેહાંધ બનેલા ચકવતિઓ પતે પિતાને ન્યૂન દેખે છે અને સ્વભાવસુખથી પૂર્ણ છે તેને દેવેંદ્રથી ન્યૂનતા નથી. ૭. . १५५६-(पने! भिथ्यात्वला) नो नाश थातi मने શુકલપક્ષ (જીવને સમ્યક્ષાવ) ને ઉદય થતાં (કેમે કરી) સર્વ ભાવને પ્રત્યક્ષ કરતે પૂર્ણાત્મા નિર્મળ ચંદ્રવત્ શોભે છે. ૮.
(२)
मग्नताष्टकम् . प्रत्याहूत्येंद्रियव्यूहं समाधाय मनो निजम् दधचिन्मात्रविश्रांति मग्न इत्यभिधीयते ॥१॥ यस्य ज्ञानसुधासिंधौ परब्रह्मणि मनता विषयांतरसंचारस्तस्य हालाहलोपमः ॥२॥ स्वभावसुखमनस्य जगत्तत्वावलोकिनः कर्तृत्वं नान्यभावानां साक्षित्वमवशिष्यते ॥३॥ परब्रह्मणि मग्नस्य श्लथा पौलिकी कथा क्वामी चामीकरोन्मादाः स्फारा दारादराः क्व च ॥४॥ तेजोलेश्या विवृद्धि र्या साधोः पर्यायवृद्धितः भाषिता भगवत्यादौ सेत्थंभूतस्य युज्यते ॥५॥ ज्ञानमग्नस्य यच्छम तद्वक्तुं नैव शक्यते नोपमेयं प्रियाश्लेषै नापि तचंदनद्रवैः ॥६॥ शमशैत्यपुषो यस्य विभुषोऽपि महाकथा किं स्तुमो ज्ञानपीयूषे तत्र सर्वांगमग्नता ॥७॥ यस्य दृष्टिः कृपादृष्टि गिरः शमसुधाकिरः .. तस्मै नमः शुभज्ञानध्यानमग्नाय योगिने.॥८॥
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
મગ્નતાષ્ટકમ
(૫)
મનું સ્વરૂપ, પદ ૨ (રાગ–ધનાશ્રી.)
' * મગ્નતા ભાવ સમાન, જગમાં મગ્નતા ભાવ સમાન;
સાધન નહિં કે જાન, જગમાં મગ્નતા – ઇંદ્રિય ગણ અટકાવીને રે, કરી નિજ મન શાન્ત; મગ્ન પુરૂષ ચાહે સદાએ, પ્રહિ જ્ઞાન અને કાન. જે પરબ્રહ્મથી મગ્ન હમેશાં, જ્ઞાનામૃત રસપૂર; એ સભાવથી વિરમવું તે, ઝેર હળાહળ પૂરે. જગમાં. ૨ સ્વભાવ સુખમાં મગ્ન પુરૂષ તે દેખે જગત સ્વરૂપ; અન્યભાવકૃત નાંહિ બને એ, સાક્ષાત રે અનૂપ. જગમાં. ૩ પરબ્રહ્મના સુખમાંહિ રસિક તે, પુદગલ ભાવે વિરક્ત; જર મદમસ્ત જેરૂ તણે રે, આદરભાવ કે અત્ર. જગમાં. ૪ વૃદ્ધિ જબ પર્યાય બની, પ્રગટે તે તેજ સ્વરૂપ ભાંખ્ય શ્રી ભગવતિજી અગે, મગ્ન પુરૂષનું એ રૂ૫. જગમાં. પ પાન મગ્નના સુખને રે, ગણવા શક્તિ ન હોય; ચદનરસ ચતુરાગમન એ, ઉપમા ઘટે ન કેય. જગમાં. ૬ શમ સુખ પિષક બિંદુની જ્યાં મહાન કથા કહેવાય; જ્ઞાનામૃત સર્વગની એ, રતવના દિય ન થાય. જગમાં. ૭ દષ્ટિ કૃપાની વૃષ્ટિજ જાણું, વાણી છે અભૂતપૂર; જ્ઞાન ધ્યાન મત્ત ગીને રે, વંદનથી ભય ચૂર. જગમાં. ૮ - ૨ સારાંશ—(આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવામાં) મગ્ન એટલે તદ્દરૂપ થવું. એવી ભાવના સમાન આ જગતમાં અન્ય કઈ સાધન નથી.
મગ્ન પુરૂષ નિરંતર ઈદ્રિના સમુહને પિતાના કબજામાં રાખે છે તેમજ મનની નિશ્ચલતા મેળવી ફક્ત જ્ઞાન ગ્રહણ કરવામાં ઉદ્યમી હોય છે. ૧.
જ્ઞાનરૂપી અમૃતના રસના પૂર સમાન પરબ્રહ્મ-મોક્ષ તેના વિષે જે પુરૂષ નિરંતર મગ્ન છે તેને તે ઉત્તમ ભાવથી પાછું હઠવું તે હળાહળ ઝેર સમાન છે. ૨.
સ્વભાવ સુખમાં જે પુરૂષ મગ્ન છે તે આ જગની વિચિત્રતા
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ.
નીહાળી આ ચાવા ગિલભાવને પોતે કર્તા બનતું નથી. માત્ર સાક્ષીપણે રહે છે. ૩. - પુદ્ગલભાવની જેને આસક્તિ નથી અને પરબ્રા જે મિક્ષ તેના સુખમાંજ રસિકતા છે તેને સુવર્ણાદિ સંપત્તિ અથવા તે મદથી ઉન્મત્ત થયેલ સ્ત્રીને આદર સત્કાર તે શું હિસાબમાં? અર્થાત્ કાંઈજ નહિં. ૪.
જેમ જેમ ચારિત્રના પર્યાય–તદ્દરૂપ ગની વિશેષતા થતી જાય છે તેમ તેમ આત્મસ્વરૂપનું તેજ પ્રગટ થાય છે. આ બીના શ્રી ભગવતિજી નામના મહાન સૂત્રમાં મગ્ન પુરૂષના અધિકાર પ્રસંગે વર્ણવેલ છે. ૫.
જ્ઞાનમાં તદરૂપ થયેલા પુરૂષના સુખની ગણત્રી કરવાની શક્તિ નથી. કારણુ બાવનાચંદનના રસની તેમજ મનોહર સ્ત્રી સમાગમની ઉપમા તેને ઘટી શકતી નથી. ૬.
સમભાવનાથી ઉત્પન્ન થતા સુખને પુષ્ટ કરનાર એક બિન્દુનું જ્યાં મહાન વ્યાખ્યાન થાય છે તે સર્વાગે જ્ઞાનામૃતની સ્તવના કેવી રીતે થાય? અર્થાત્ નજ થાય. ૭.
જેમની દષ્ટિ કૃપાની વૃષ્ટિરૂપ છે અને વાણું અમૃતના સમૂહનું સિંચન કરી રહેલ છે તેવા જ્ઞાન અને ધ્યાનમાં મગ્ન થયેલા મહાન - ગીરાજને વંદન-નમસ્કારાદિ કરવાથી તમામ ભય નષ્ટ થઈ જાય છે. ૮.
(૩)
स्थिरताष्टकम् . वत्स किं चंचलस्वांतो भ्रांत्वा भ्रांत्वा विषीदसि निधि स्वसन्निधावेव स्थिरता दर्शयिष्यति ॥ १॥ ज्ञानदुग्धं विनश्येत लोमविक्षोभकूर्चकैः . आम्लद्रव्यादिवाऽस्थैर्यादिति मत्वा स्थिरो भव ॥२॥ अस्थिरे हृदये चित्रा वाडनेत्राकारगोपना । पुंश्चल्या इव कल्याणकारिणी न प्रकीर्तिता ॥३॥
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
~~
~
**,* * * * * ૧૧/૧/
–
- સ્થિરતાષ્ટકમ.
(૭) अंतर्गतं महाशल्यमस्थैर्य यदि नोद्धृतम् .. क्रियौषधस्य को दोषस्तदा गुणमयच्छतः ॥ ४ ॥ स्थिरता वाङ्मनःकायैर्येषामंगांगितां गता योगिनः समशीलास्ते ग्रामेऽरण्ये दिवा निशि ॥ ५ ॥ स्थैर्यरत्नमदीपश्चेद्दीमा संकल्पदीपजैः । तद्विकल्पैरलं धूमैरलं धूमैस्तथाश्रवैः ॥ ६॥ उदीरयिष्यसि स्वांतादस्थैर्यपवनं यदि समाधर्ममेघस्य घटा विघटयिष्यसि ॥ ७ ॥ चारित्रं स्थिरतारूपमतः सिद्धेष्वपीष्यते यतंतां यतयोऽवश्यमस्या एव प्रसिद्धये ॥ ८ ॥
સ્થિરતા સ્વરૂપ પદ ૩ . ( પ્રિતડી બંધાણી રે અજિત જિનંદ શું-એ ચાલ.) શા માટે મમ મિત્ર કરે તુ વિષાદને, ચંચલ ચિત્તથી ભ્રમણ કરી ભવ માંહ્ય જે.. સુખદાઈ સંપત્તિ તણા ભંડારને, દેખાડે સ્થિરતા નિજ હૃદયની માંહ્ય જો.....શા માટે૧ પલટે પયસ સ્વભાવ તે તક સગથી. જ્ઞાન પયસ પલટે જ્યાં ચંચલ ભાવ : લાભ વિક્ષેભ કૂચા પ્રગટે તે વેગથી, એહ વિચારી ત્યાગ કરો ત૬ ભાવ જો.....શા માટે. ૨ વિધ વિધ ભાવે વાણું નેત્ર આકારનું, ચંચળ હૃદયે ગોપન કર્મ કરાય છે: પુશ્ચલી સમ એહ કિયા કરનારનું, હિત કદિ નવ થાએ આ ભવ માંય જે...... માટે. ૩ ચંચલતા સમ શલ્ય મહા અન્તર વિષે, ઉન્મેલન કદિ તેનું તે ન કરાય છે.
ઔષધરૂપ ક્રિયાએ ગુણ પ્રગટે નહિં, દોષ ન ગણ એહ કિયાને ત્યાંય જે શા માટે. ૪
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ. તે ચગીના મો અંગેની માંહ્ય છે, મન વચ કાર્ય વડે સ્થિરતા વ્યાપેલ જે રાત દિવસ કે ગ્રામ અરણ્ય હોય છે, શમ શીલ ભાવે તે જગમાં વ્યાપેલ જો...... શા માટે. ૫ પ્રગટે જ્ઞાન પ્રદીપ જ્યાં સ્થિરતા ભાવને, આત્મ પ્રકાશક એહ ગણે અનુકુલ જે, છાંડે વિકલ્પિક આશ્રય ભાવિ દીપને * * ધૂમ કષાયક, એહ ગણે પ્રતિકૂલ જે...... શા માટે. ૬ પ્રેરિશ મિત્ર કદિ જે તું નિજ ચિત્તથી, ચંચળતા.૩૫ વાયુ અતિ વિપરીત : ધર્મ સમાધિ સમાન ઘટા જે મેઘની, વિખેરી નાંખે એ જાણ ખચિત .શા માટે. ૭ સિદ્ધ ગતિની માહે પણ જ્યાં હોય છે, સ્થિરતા રૂપ ચારિત્ર ધમ સદાય જે; તે મેળવવા યત્ન કરે યતિ સહ, જેના વેગે સહેજે શીવ સુખ થાય છે......શા માટે. ૮
૩ સારાંશ—હે મિત્ર? ચંચલ ચિત્ત વડે આ ભવરૂપ અટવીની અંદર પરિભ્રમણ કરતા કરતા તું શા માટે ખેદને પામે છે. સુખને આપનાર સંપત્તિના ખજાનાને સ્થિરતા પિતાના હદયમાં જ દેખાડશે. ૧.
છાશના સંયોગથી દુધને સ્વભાવ જેમ બદલાઈ જાય છે તેમ ચંચલતા-અસ્થિરતા વડે જ્ઞાન રૂપ દુધ પલટાઈ જઈ લેભ-વિક્ષેભ રૂપ કૂચા તેમાં પ્રગટાવે છે માટે વિચાર પૂર્વક તે ચંચલતાને ત્યાગ કરે યોગ્ય છે. ૨. '
બાહ્યથી સતીપણને દેખાવ કરનાર અને અંદરથી જાર કર્મ કરનાર સ્ત્રીને જેમ સતીત્વને દેખાવ હિતકર નથી તેમ હૃદયગત ચંચલતા હોવા છતાં વિવિધ પ્રકારે વાણું નેત્ર અને અંગ ચેષ્ટાનું છુપાવવું આ ભવ અથવા તે હરકેઈ ભવમાં આત્મહિત કરનાર નથી. ૩.
- અન્તરને વિષે રહેલ ચંચલતા રૂપ શલ્યનું ઉમૂલન કરવામાં ન
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાઇકમ.
(૯) "
આવે અને તેથી ઔષધરૂપ ક્રિયાથી તથા પ્રકારને ગુણ પ્રાપ્ત ન થાય તે તેમાં કિયાને દેષ ગણવાને નથી, પણ ચંચલતાને જ ગણુ. ૪
જે મહાન યોગીના સર્વ અંગમાં મન વચન અને કાયા વડે સ્થિરતા વ્યાપ્ત થયેલ છે, તેને રાત્રિ યા દિવસ તેમજ ગ્રામ વા અરધ્યમાં સર્વ સ્થળે સમશીલપણું હોય છે. ૫
જ્યાં સ્થિરતા ભાવ વડે જ્ઞાનરૂપ પ્રકાશમાન દીપક પ્રગટે છે તે આત્મસ્વરૂપ પ્રગટ કરવામાં અનુકુળ છે અને તેથી વિકલ્પરૂપ આશ્રવ ભાવી દીપક ખરેખર પ્રતિકૂળ હેવાથી કષાયરૂપ ધુમાડા ઉત્પન્ન કરે છે માટે તે ત્યાગ કરવા યે છે. ૬
હે મિત્ર! જે કદિ ચંચલતારૂપ વિપરીત પવનને તારા હદયથી સ્કુરાયમાન કરીશ તે ધર્મ સમાધી સમાન મેઘની જામેલી ઘટા અને વશ્ય વિખેરાઈ જાશે. ૭
સ્થિરતા રૂપ ચારિત્ર ધર્મ સિદ્ધના જીવનમાં પણ નિરંતર મનાયેલ છે. માટે હે મુનિવરો તે (સ્થિરતા) પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રયત્નશીલ થાઓ. જેના પ્રભાવથી મેક્ષ સુખ સહેજે પ્રાપ્ત થાશે. ૮
( ૪ )
રોણાદ. अहं ममेति मंत्रोऽयं मोहस्य जगदाध्यकृत् . अयमेवहि नब्पूर्वः प्रतिमंत्रोऽपिमोहजित् । १॥ . शुद्धात्मद्रव्यमेवाहं शुद्धज्ञानं गुणो मम नान्योऽहं न ममान्ये चेत्यदोमोहास्त्रमुल्वणम् ॥ २ ॥ योनमुह्यति लग्नेषु भावेष्वौदयिकादिषु आकाशमिव पंकेन नासौ पापेन लिप्यते ॥३॥ पश्यन्नेव परद्रव्यनाटकं प्रतिपाटकम् भवचक्रपुरस्थोऽपि नामूढः परिखिद्यते ॥ ४ ॥
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
'(૧૦)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ. विकल्पचषकैरात्मा पीतमोहासवो ह्ययम् भवोच्चतालमुत्ताल प्रपंचमधितिष्ठति ॥ ५॥ निर्मलस्फटिकस्येव सहजरूपमात्मनः । अध्यस्तोपाधिसंबंधो जडस्तत्र विमुह्यति ॥ ६ ॥ अनारोपसुखं मोहत्यागादनुभवन्नपि आरोपप्रियलोकेषु वक्तुमाश्चर्यवान् भवेत् ॥ ७॥ यश्चिद्दर्पणविन्यस्तसमस्ताचारचारुधीः कनामसपरद्रव्येऽनुपयोगिनिमुह्यति ॥ ८ ॥
મેહ સ્વરૂપ પદ. ૪
(લાવણી.) હું” અને “મારૂએ મંત્ર મેહને દે, જે વડે જત આ અધ પ્રબલતા પેખે; પણ ધરે એ મંત્રની આગે ન કારજ છોટે, છે પ્રતિમંત્ર એ મોહ છતવા મેટ. શુદ્ધાત્મ દ્રવ્ય તે જાણુ અરે હું પોતે, જ્ઞાનાદિ શુદ્ધજ ગુણ માહરા હેત; હું નથી અન્યને અન્ય નથી કે મારું, એ મેહ વિદારણુ શસ્ત્ર અનુપમ ધારૂં. બદય આદિ કમ સબલ પ્રગટે જ્યાં, મેહાય નહિં કદિ ધીર પ્રબેલ વર્તે ત્યાં;
ચું પાક લેપથી બેમ કદિ ન પાએ, ત્યું પાપ દેષથી એહ કદિ ન ફસાએ. દેખે પર અરે નાટ્યની રચના, ન્યું પાત્ર બતાવે વિધવિધ વેષે ઘટના એવા ભવ ચક્ર સમીપ રહી જે પ્રાણી, ખેદાય નહિ તે જાણ જ્ઞાન ગુણખાણી. સંકલ્પ વિકલ્પિક પાત્ર મેહ મદ કેરૂં, તે વડે કરીને પાન મેહસવ કેરું;
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેહાટકમ.
ભવ ભ્રમણ અખાડે રમે કેફ વશ માતે, ક્લ ભેદ પ્રપ કરે રહી એ ત્યાં તે. સ્વાભાવિક આત્મ સ્વરૂપ કહું હું હવે તે, સ્ફટિક રત્ન સમ શુદ્ધ સ્વરૂપી એ તે; લાગી નિજ કમ માન રંગ ઉપાધી, મુંઝાય દેખી અજ્ઞાત રહે અસમાધી જાણું એ મોહ સ્વરૂપ ત્યાગી ઘર આવે, આરોપ વિનાના અનુભવ સુખને પાવે; આરેપિત સુખ છે પ્રિય એ જનની પાસે, વર્ણવતા તે આશ્ચર્ય હૃદયમાં ભાસે.
અલૌકિક જ્ઞાન મહાન આરિસો છે જ્યાં, ' વિન્યસ્ત ર્યો આચાર બુદ્ધિ વડે ત્યાં નિરૂપયેગી પર પરત્વે જેને, જિજ્ઞાસા નષ્ટજ બની નમન છે તેને
૪ સારાંશ–(હે મેક્ષાભિલાષી પ્રાણીઓ તમો) “” અને “મારું” એ મહરાજાના મહાન મંત્રને દેખો. જેના પ્રબલપણુથી આખું જગત અંધ બની ગયું છે. છતાં જે એ મહાન મંત્રની અગાડી ફક્ત “ન” (ન હું–ન મારૂં) લગાડી જોશે તે તે મેહરાજાના મંત્રને જીતવા માટે સામે મંત્ર છે. ૧
શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય તેજ હું પોતે છું અને જ્ઞાન દર્શનાદિ શુદ્ધ ગુણો તે ફક્ત માહરા છે અને તેથી હું કેઈ અન્ય (આત્માથી ઈતર વસ્તુ) ને નથી તેમજ અન્ય કોઈ માહરૂં નથી (આ જાતને નિશ્ચય) તે મેહને નાશ કરનાર ઉપમારહિત શસ્ત્ર છે. ૨
બંધ, ઉદય, ઉદીરણું એ આદિ કર્મભાવ અતિશયપણે ઉદયમાં આવી તેને તિક્ષણ અનુભવ કરાવે છતાં જે ધૈર્યતાવંત મહાન પુરૂષ તેમાં મુંઝાય નહિં તે આકાશ જેમ કાદવથી લેપાતું નથી તેમ પાપ દેષથી કોઈ દિવસ ફસાઈ જાતા નથી. ૩
વિવિધ વેશની ઘટના વડે પાત્ર જેમ નાટકની રચના બતાવે છે તેવીજ રીતે પરદ્રવ્ય પુદ્ગલ દ્રવ્યની રચના છે એમ માની એવા
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકું જ.
ભવચકની નજીક રહેતા છતાં જે ખેદને પામતા નથી તે મહાન પુરૂષ જ્ઞાન ગુણને ખજાનો છે. ૪
સંકલ્પ વિકલ્પ રૂપ મેહ મદના પાત્ર વડે મહાસવ=મેહમદિરાનું જેણે પાન કર્યું છે અને તે કેફનાં પરાધીનપણથી મદોન્મત્ત બની આ ભવ બ્રમણ રૂપ અખાડામાં રમતે અનેક જાતના છળભેદ અને પ્રપંચે કરે છે.
પ
સ્વાભાવિક રીતે આત્માનું સ્વરૂપ સ્ફટિક રત્નની જેમ વિશુદ્ધ હોય છે પણ તેને કર્મ રૂપ રંગને સંબંધ થવાથી વિચિત્રપણે દેખાય છે અને તેથી અજ્ઞાન મનુષ્ય અજ્ઞાન હેઈ મુંઝાઈને અસ્વસ્થ રહ્યા કરે છે. દ.
એ રીતે મેહનું સ્વરૂપ સમજીને તેને ત્યાગ કરી આત્મસ્વરૂપ તરફ લક્ષ આપતા આરેપ-વિનાના સાચા સુખને અનુભવ મેળવે છે અને તે ભવ્યાત્મા આરેપિત=ક્ષણિક સુખના અભિલાષીઓ પાસે તેનું ધ્યાન કરવામાં આશ્ચર્ય માને છે. ૭
અલૈકિક જ્ઞાન રૂપ મહાન આરિસામાં પિતાના સ૬ આચારે. બુદ્ધિ વડે પ્રતિબિંબિત કર્યા છે. અને ઉપયોગ રહિત એવા પુગલ દ્રો પરત્વેની લાલસા જેની નષ્ટ થયેલ છે તે મહાનગીને મેટા નમસ્કાર હો. ૮
" જ્ઞાનામ્. मज्जत्यज्ञः किलाज्ञाने विष्टायामिव शूकरः ज्ञानी निमज्जति ज्ञाने मराल इव मानसे ॥१॥ निर्वाणपदमप्येकं भाव्यते यन्मुहुर्मुहुः तदेवज्ञानमुत्कृष्टं निधो नास्ति भूयसा ॥२॥ स्वभावलाभसंस्कारकारणं ज्ञानमिष्यते । ध्यांध्यमात्रमतस्त्वन्यत्तथा चोक्तंमहात्मना ॥ ३ ॥ ૧ પાઠાંતરે માણે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનાષ્ટકમ્ .
. वादांश्चमतिवादांश्च वदतोऽनिश्चितांस्तथा । .
तत्वांतनैवगच्छन्ति तिलपीलकवद्गतौ ॥ ४ ॥ स्वद्रव्यगुणपर्यायचर्या वर्या परान्यथा તિરાભિસંઝિષ્ટિાનસ્થિતિને .. !! अस्तिचेदंथिभिद्ज्ञानं किंचित्रैस्तंत्रयंत्रणैः । प्रदीपाः क्वोपयुज्यन्ते तमोघ्नीदृष्टिरेवचेत् ॥ ६ ॥ मिथ्यात्वशैलपक्षच्छिद् ज्ञानदंभोलिशोभितः.... निर्भयः शक्रवद्योगी नंदत्यानंदनंदने ॥ ७॥ ..... पीयूषमसमुद्रोत्यं रसायनमनौषधम् अनन्यापेक्षमैश्वर्यं ज्ञानमाहुर्मनीषिणः ॥ ८॥
જ્ઞાન સ્વરૂપ પદ ૫,
(ગઝલ.) બે અજ્ઞાની અજ્ઞાને, શુકર ક્યું ગંદકી માંહિ; મગન – માનસે હસા, ચું જ્ઞાની જ્ઞાનની માંહિ. ૧ યદિ નિર્વાણ પદની જ્યાં, અહર્નિશ ભાવના પ્રગટે; પછી ત્યાં અન્ય શાસ્ત્રોની અપેક્ષાઓ સદા વિઘટે. ૨
સ્વભાવિક લાભના માટે, બને એ જ્ઞાનને ઈચ્છી; િતજો જે અધ બુદ્ધિને કરે એ જ્ઞાનીને પૃથ્વી. ૩
અગોચર વસ્તુના માટે, વદે વિવાદ જે બેલી;
લહે ના પાર વસ્તુને, જુઓ એ તૈલીને બેલી. ૪ . રમણ સ્વદ્રવ્ય ગુણમાંહિ, વિભાવે રમે નહિં;
બનીએ આત્મ સંતુષ્ટિ, ખરી એ જ્ઞાનની મુષ્ટિ. ૫ સમજ યદિ ગ્રંથી ભેદીની, પડે પછી અન્યનું શું કામ; ભેદક તમ દષ્ટિ પામે તે, દીપક ગ્રહ પછી કે કામ ૬ ગિરિ મિથ્યાત્વના ગે, વિછેદે જ્ઞાન વિજેથી; કરે આનંદ નંદનમાં, મુનિ સુરવર સમાનેથી. ૭ અમિ મન વિના દરીએ, વિના ઓષધ રસાયન એ; પ્રભૂતાબિન અપેક્ષાએ, નમે ભવિજ્ઞાન ઇષ્ટજ એ. ૮ ,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪)
જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ.
૫ સારાંશ-શુકર–ભૂંડ જેમ ગંદકી–વિષ્ટામાં નિમગ્ન રહે છે તેમ અજ્ઞાનીઓ અજ્ઞાનમાં ડૂબી રહે છે તેવી જ રીતે માનસરોવરની અંદર હંસની જેમજ્ઞાની પુરૂષ જ્ઞાન ધ્યાનાદિકમાંજ લયલીન હોય છે. ૧
જે નિર્વાણપદ જે મિક્ષ તે મેલવવાની જ ભાવના અહર્નિશ બની રહેતી હોય તે પછી ત્યાં અન્ય શાસ્ત્રોના પઠન પાઠનાદિકની અપેક્ષાઓ રહેતી નથી. ૨
સ્વાભાવિક=આત્મિક લાભ જે વડે થાય એવા જ્ઞાનની જ ઈચ્છા કરવી અને જે બુદ્ધિને અંધ કરે તે જ્ઞાની મહાત્માઓને પૂછી–ખલાસ મેળવી તેને ત્યાગ કરે ઉચિત છે. ૩ - અગોચર ઇંદ્રિયના વિષયની બહારની જે જે વસ્તુઓ છે તેના માટે વિવાદ કરનાર વસ્તુધર્મના ખરા સ્વરૂપને મેળવી શક્તા નથી. જેમ ઘીને બળદ ઘણાં આંટા ફરતે છતાં જ્યારે ત્યાં સ્થિત થયેલ દેખાય છે તેમ. ૪
સ્વ એટલે પિતાના આત્માના દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયાદિના વિષે જેની નિરંતર રમણતા છે અને વિભાવ જે પુગલિક ભાવો તેમાં જેને આ સક્તિ નથી તેજ આત્મા સંતુષ્ટિ ગણાય છે. અને તે જ ખરેખર જ્ઞાની મહાત્માઓની સાચી મુષ્ટિ છે.
પ આત્માની સાથે કર્મનું બંધન થાવુ તદરૂપ જે ગાંઠ તેને ભેદ નાશ કરવાની સમજણ સુપ્રાપ્ય થાય તે પછી અન્ય વસ્તુનું શું કામ હોય? અંધકારને નાશ કરનાર એવી જ્ઞાન ચક્ષુ પ્રાપ્ત થયા પછી દીપકની આવશ્યકતા રહેતી જ નથી. ૬
નિમહારાજને ઇંદ્રની સાથે સરખામણું કરતા મૂળ ગ્રંથકાર ભગવાન કહે છે કે જેણે–જે મુનિદ્ર જ્ઞાન રૂપ વજા વડે મિથ્યાત્વ રૂપ પર્વતના શિખરે તેડી નાંખ્યા છે, અને આનંદ કરવાનું સ્થાન જે નંદનવન તેમાં વિલાસ કરે છે. ૭
જ્ઞાનનું માહાભ્ય વર્ણવતા-ગ્રંથકાર આગળ વધી કહે છે કે જ્ઞાન તે ખરેખર સમુદ્રનું મંથન કર્યા વિનાનું અમૃત છે. રસાયણ વિનાનું (હિતકર ) ઔષધ છે. અને કેઈ પણ પ્રકારની અપેક્ષા
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
शमाट.
wwwwwwwwwwww
રહિત પ્રભુતા છે; માટે હે ભવ્ય પુરૂષ તમે તે જ્ઞાનને વારંવાર નમસ્કાર કરો. ૮
' (६)
शमाष्टकम् . विकल्पविषयोत्तीर्णः स्वभावालंबनः सदा ज्ञानस्य परिपाकोयः सःशमः परिकीर्तितः ॥ १॥ अनिच्छन् कर्मवैषम्यं ब्रह्मांशेन समं जगत् आत्मामेदेन यः पश्येदसौ शिवं गमी शमी ॥२॥ आरुरुक्षुर्मुनिर्योगं श्रयेद्वाह्यक्रियामपि योगारूढः शमादेव शुद्धयत्यंतर्गतक्रियः॥३॥ ध्यानदृष्टेर्दयानद्याः शमपूरे प्रसर्पति विकारतीरवृक्षाणां मूलादुन्मूलनं भवेत् ॥ ४ ॥ ज्ञानध्यानतपःशीलसम्यक्त्वसहितो ऽप्यहो तनामोतिगुणंसाधुर्य प्रामोति शमान्वितः॥५॥ स्वयंभूरमणस्पद्धि वर्धिष्णु समतारसः मुनिर्येनोपमीयेत कोऽपिनासौचराचरे ॥६॥ शमसूक्तसुधासिक्तं येषां नक्तं दिन मनः कदापि ते न दद्यन्ते रागोरगविषोर्मिभिः ॥७॥ गर्जद्ज्ञानगजोत्तुंगा रंगध्यानतुरंगमाः। जयन्ति मुनिराजस्य शमसाम्राज्यसंपदः ॥ ८॥
શમલાવ સ્વરૂપ પદ ૬. (नाय से 103 मध छु।यो- २॥१.) . શમ ગુણ સમ નહિં કેઇ, આ જગમાં શામપાર ઉતારે ભવ સેઈ આ જગમાં શામ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનામૃત કાવ્યજ.
વિહિપક વિષયને દૂર કરીને, ગ્રહણ સ્વભાવદશાનું; જ્ઞાન તણે પરિપાક કહે એ, મુનિવર શમ સમજાનું. આ૦ ૧ કર્મ વિષમતાને નહિં ઈછે, બ્રહ્માંશે સમ દેખે; અભેદપણે આતમ જગ જાને સે શમી શિવપુર પેખે. આ૦ ૨
ગ ઈચ્છક મુનિ જનને પહેલાં, બાહ્ય કિયા હિતકર છે; અન્તરગત ક્રિયઆરૂઢ યેગી, શમથી શુદ્ધ બને છે. આ. ૩ ધ્યાનની ધાર નદી કરૂણામાં, શમ પૂરને જબ પ્રસરે; તીર ઉપર થિત વૃક્ષ વિકારી, ઉન્મેલન કરી ઘરે. આ. ૪ જ્ઞાન ધ્યાન તપ શીલ સહિત જે સમક્તિવત ન સાધે; તે ગુણ અ૫ સમયની માંહિ, શમી શમભાવે આરાધે. આ. ૫ શમ રસ વૃદ્ધિ લાહી મુનિ કરતાં, હેડ યંભૂ રમણની; ચરાચર જગમાં સરખાપણુની, ઉપમાં ન ઘટે ઉપેયની. આ. ૬ શમ વચનામૃત દ્રવતા જેનું, રાત દીવસ મન ભીનું; રાગરૂપ અહિને વિષની ત્યાં, ઉમએ કલેશ ન લીનું. આ ૭ પાન રૂપ ગજ ગજના કરતા, ધ્યાન તુરંગ રંગીલા; શમ સામ્રાજ્ય એ સંપદા પામી, મુનિવરે જ વરમાલા. આ. ૮
૬ સારાંશ –આ જગમાં સંસાર પાર પમાડનાર શમ ગુણ સમાન અન્ય કઈ વસ્તુ નથી માટે વિકલ્પિક વિવોને દૂર કરી સ્વભાવ દશાનું ગ્રહણ કરવું તેજ જ્ઞાનની પરિપક્વતા છે અને તેને જ જ્ઞાની પુરૂષએ શમ એ શબ્દવડે પ્રરૂપેલ છે. ૧
કર્મની વિષમતાને નહિં ઈચ્છતે પ્રાણી માત્રને બ્રહ્માંશે કરી સરખા દેખે છે તેથી આખું જગત આત્મભાવે અભેદ રૂપ છે એમ જાણે છે. અને તે જાણનાર શમી મેક્ષ મેળવી શકે છે. ૨
ગના ઈચ્છક મુનિને પ્રથમ બાહ્ય ક્રિયા હિતકર છે. અને - ગારૂઢ છે તે તે અન્તરગત ક્રિયા વડે શમ ભાવથીજ વિશુદ્ધબને છે. ૩
ધ્યાનરૂપ જળને પ્રવાહ કરૂણ રૂપ નદીમાં શમતા રૂપ પૂરને પ્રસારશે ત્યારે ઉક્ત નદીના કાંઠે રહેલા વિકારરૂપ વૃક્ષને ઉન્મેલન કરી ઘસડી જશે. ૪
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈદ્રિયજયાષ્ટમ.
(१७) જ્ઞાન ધ્યાન તપ અને શીલ તેણે કરી યુક્ત એવે સમ્યકત્વશીલ પુરૂષ જે ગુણને નથી મેળવી શકો તે ગુણને ઘણાજ અલ્પ સમયમાં શમી પુરૂષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
શમભાવરૂપ રસની વૃદ્ધિ થતા મુનિએ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની હેડ કરે છે, સરખામણું–મુકાબલો કરતાં આ ચરાચર જગતમાં ઉપયની ઉપમાને ઘટે તેવી કઈ વસ્તુ નથી.
શમ વચનામૃતવડે જેનું હદય રાત્રિ દિવસ આદ્ર રહે છે તેને રાગરૂપ સર્પના વિષની ઉર્મિ કલેશ પમાડવાને સમર્થ નથી.
જ્ઞાનરૂપ ગર્જના કરતા હસ્તીઓ અને ધ્યાનરૂપ રંગીલા અશ્વોએ કરી યુક્ત શમ સામ્રાજ્યને મેળવી મુનિ જયવરમાળા प्रात ४२ छे.
इंद्रियजयाष्टकम् विभषि यदि संसारान्मोक्षमाप्तिं च कांक्षसि तदेंद्रियजयं कर्तुं स्फोरय स्फारपौरुषम् ॥ १॥ . वृद्धास्तृष्णाजलापूर्णे रालवालैः किलंद्रियैः मूमितुच्छां यच्छन्ति विकारविषपादपाः ॥२॥ सरित्सहस्रदुःपूरसमुद्रोदरसोदरः । तृप्तिमानेंद्रियग्रामो भव तृप्तोऽन्तरात्मना ॥३॥ आत्मानं विषयैः पाशै भंववासपराङ्मुखम् । इंद्रियाणि निवनन्ति मोहराजस्य किंकराः ॥ ४ ॥ गिरिमृत्स्नां धनं पश्वन धावतींद्रियमोहितः अनादिनिधनंज्ञानं धनंपाधं न पश्यति ॥ ५ ॥ पुरः पुरः स्फुरतृष्णा मृगतृष्णानुकारिषु... " इंद्रियार्थेषु घावन्ति त्यस्वा ज्ञानामृतं जडाः ॥ ६॥
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ. पतंग,गमीनेभसारंगा यान्ति दुर्दशाम एकैकेंद्रियदोषाचे इष्टैस्तैः किनपंचभिः ॥७॥ विवेकद्विपहयोः समाधिधनतस्करैः इंद्रियैर्नजितोयोऽसौधीराणां धुरिगण्यते ॥ ८॥
ઇંદ્રિય જય સ્વરૂપ, પદ-૭,
(લલનાની દેશી.) બી યદિ સંસારથી, મેક્ષિતણ અભિલાષ; લલના. ઇંદ્રિય જય કરવા ભણી, કેરવ નિજ બળ ખાસ. લલના બીવે. ૧ તૃષ્ણરૂપી જલ સિંચતા, ઇંદ્રિય કયારાની માહિ; લલના વૃક્ષ વિકારી વિષવૃદ્ધિના ફળ કરે મૂતિ ત્યાંહિ. લલના બીવે. ૨ સરિત સહસ્ત્રથી પૂરે, દુષ્કર સમુદ્ર સમાન; લલના ઇંદ્રિય ગણ અતજ સદા, અન્તર તૃપ્તિ પિછાન. લલનાટ પરાડભુખ ભવ વાસથી, તેને વિષયરૂપ પાશે લલના બાંધે મેહ મધુ કિકરે, ઇંદ્રિય સુખ અભિલાષે. લલના બીવે ૪ તેજમ રી ગિરિપર સુણી, ધાવે ઇંદ્રિયાસક્ત; લલના પાસે રહ્યું જ્ઞાન દ્રવ્ય તે, દેખે નહિ ભવ રક્ત. લલના બીવે. ૫
સ્ફરે તૃષ્ણ ઘડી ઘડી ઘટમાં, મૃગ તૃષ્ણની સમાન; લલના. ગ્રહવા તજી જ્ઞાન પિયૂષને, દેડે મૂરખનાદાન. લલના બીવે. ૬ પતગ ભંગ મીન સારંગા, ગાજતણું દુર્દશા દેખ; લલના એકેક ઇંદ્રિયને વશ થકી, પંચને વશની વિલેખ. લલના બીવે. ૭ વિવેક દ્વિપને સિંહ છે, સમાધિ ધનને છે ચાર લલના ઇંદ્રિય વડે જે ન જિતાયેલા,ધીર પુરૂષમાં ચકેરે. લલના૦ બી૮ - ૭ સાર–હે! ભ્રાત ! જે તું આ સંસાર થકી બીક રાખતા
અને મેક્ષ પ્રાપ્તિની ઈચ્છા થતી હોય તે ઇંદ્રિ પર જય મેળવવા માટે તારામાં જેટલું આત્મિક બળ રહેલું હોય તેને સંપૂર્ણ રીતે ફેરવ. ૧
આ સંસાર કે છે? ઇંદ્રિય રૂપ ક્યારામાં તૃષ્ણરૂપ જળનું સિંચન વિકાર રૂપ વિષવૃક્ષના ફળને ઉત્પન્ન કરી તેનું આસ્વાદન કરાવી મૂછિત બનાવે છે. ૨
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇંદ્રિયજયાષ્ટકમ્.
૧૯ )
હજારો નદીઓના પ્રવાહનું આગમન છતાં સમુદ્ર જેમ પુરાતા નથી પૂર્ણ થાતા નથી, તેમ ઇંદ્રિયાના સમુહ પણ નિર ંતર અતૃપ્તજ રહે છે. માટે હે ભવ્ય ! તુ આન્તર તૃપ્તિની પીછાન કર. ૩
ભવવાસથી પરાઙમુખ થયેલાને પણ ઇંદ્રિયાજનિત સુખની અભિલાષાવડે વિષયરૂપ પાશથી માહરાજાના કિકરી બાંધી રાખે છે. ૪
અમુક વિકટ પર્વતમાં તેજ મતરી સાનાની માટી મળી શકશેઆ બીના સાંભળવાની સાથેજ ઇંદ્રિયાસક્ત પ્રાણી તેને ગ્રહણ કરવા માટે તે તરફ અનેક શારીરિક કષ્ટ સહન કરતા છતા દોડે છે, પણ તે ભવરક્ત પ્રાણી પોતાની પાસે રહેલ જે જ્ઞાનાદિ દ્રવ્યના ખજાના તેને જોઈ શકતા નથી. ૫
ક્ષણે ક્ષણે હૃદયમાં અનેક પ્રકારની તૃષ્ણાઓ સ્કુરાયમાન થાય છે અને તે ક્ત મૃગતૃષ્ણા સમાન છે. છતાં જ્ઞાનરૂપ અમૃતને તજી દઈને તે મૂર્ખનાદાન માણુસ ઉપરાક્ત તૃષ્ણાનુ પાષણ કરવા ખાલી દાડે છે. ૬
પતંગ, ભ્રમર, મચ્છ, હરણ અને હસ્તિ એક એક ઇંદ્રિયના વિષયમાં આસક્ત હાઇ પ્રાણનાશ રૂપ દુ શાને પામે છે તે પાંચે ઇંક્રિયાને વશ થયેલા પ્રાણીના કેવા સંસ્કાર થતા હશે તે તુતપાસી જો ! છ.
વિવેકરૂપ હસ્તિને પરાસ્ત કરવામાં સિંહ સમાન અને સમાધિરૂપી ધનને લુંટવામાં ચાર સમાન, ઇંદ્રિયના ભાગા વડે જે મહાપુરૂષો જીતાએલા નથી, તેજ મહાત્માઓ ધીરપુરૂષામાં ચકાર છે. ૮
(૮)
त्यागाष्टकम्
संयमात्मा श्रये शुद्धोपयोगं पितरं निजम्
धृतिमंबांच पितरौ तन्मां विसृजतं ध्रुवम् ॥ १ ॥ युष्माकं संगमोऽनादिबंधवोऽनियतात्मनाम् ध्रुवैकरूपान् शीलादिबंधूनित्यधुनाश्रये ॥ २ ॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ.
wતાને મળેલ જ્ઞાતિય સીરિયા : बाह्यवर्गमिति त्यक्तवा धर्मसंन्यासवान् भवेत ॥३॥ धर्मास्त्याज्याः सुसंगोत्याः क्षायोपशमिका अपि प्राप्य चंदनगंधाभं धर्मसंन्यासमुत्तमम् ॥ ४॥ गुरुत्वं स्वस्य नोदेति शिक्षासात्म्येन यावता.. आत्मतत्त्वप्रकाशेन तावत् सेव्यो गुरुत्तमः ॥ ५ ॥ ज्ञानाचारादयोपीष्टाः शुद्धस्वस्वपदावधि निर्विकल्पे पुनस्त्यागे न विकल्पो न वा क्रिया ॥ ६ ॥ योगसन्यासतस्त्यागी योगानप्यखिलांस्त्यजेत् . . इत्येवं निर्गुणं ब्रह्म परोक्तमुपपद्यते ॥ ७ ॥ वस्तुतस्तुगुणैः पूर्णमनंतै आँसते स्वतः . रूपं त्यक्त्वात्मनः साधोर्निरभ्रस्यविधोरिव ॥ ८॥
ત્યાગ સવરૂપ પદ ૮. . (નાથ કૈસે ગજકો બંધ છુડાયો–એ ચાલ) પ્રહ હવે ત્યાજ્ય ધર્મ તણી કરણી, શિવમહેલ ચઢણએ
- નિસરણી. ઝહુર આશ્રય કરૂ ઉપયે પિતા વલી, ધીરજ મા તુમેરે; લિકિક માતા પિતા અબ મેહે, વિસ્મત કર હું ન કરે. ગ્રહુ. ૧ અનિયત આતમ સ્થિતિ બધુ, કાળ અનત સે તેરી; ભ્રાતુ સમશીલ ભાવિ સદા જે, સંગત કરૂ તમ છારી. પ્રહુ. ૨ કાના અબ મેં સમતા ધારી, સમક્રિય જ્ઞાતિ છે મેરી; બાહ્ય વર્ગ તજી એ રીતે, ધર્મ સંન્યાસ ગ્રહોરી. પ્રહ. ૩ ક્ષય ઉપશમ ભાવિ જે જે ધર્મો, પ્રાપ્ત કર્યાજ સુ સંગ; ત્યાગી એ ધર્મ ગ્રહ અબ ઉત્તમ, ચંદનગંધ સુરગે. ગ્રહુ. ૪ જબલગ તું પોતે પોતાને લાયક શિક્ષા દેવા; , ગુરૂપણું પ્રકટાવે નહિં તવ, ઉત્તમ ગુરૂ કર શેવા. ઝહુપ જ્ઞાનાચાર એ આદિ ઇષ્ટજ, નિજ નિજ હદ પદ પાવા; નિર્વિકલ્પિક ત્યાગ બને તવ, નાંહિ વિકલ્પ ક્રિયા વા. પ્રહ. ૬
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાગાષ્ટકમ્
(૨૧)
વેગ સમસ્ત પ્રાપ્ત એ ત્યાગી, ત્યાગી યે બધાને નિર્ગુણ બ્રા વરે એ રીતે પરમત કથન પ્રમાને. ગ્રહુ. ૭ વસ્તુત: ગુણની પૂર્ણ દશામાં, શેભા અનંતી ચળકે, સાધક આત્મદશારૂપ ત્યાગી, નિર્મલ શશી સમ ઝળકે. ગ્રહુ. ૮
૮ સાર–હે! ભવ્ય ! પદ્ગલિક ત્યાગ ધર્મની કરણીને તું ગ્રહણ કર–તે મેક્ષ મહેલ પર ચઢવાની નીસરણી છે.
ત્યાગધર્માવલંબીઓ ઉપગ રૂ૫ પિતા અને ધીરજ રૂપ માતાને આશ્રય કરી લોકિક માતાપિતાને કહે છે કે તમે હવે મને વિસરી જાઓ હું હવે તમારે કોઈને નથી.
હે.! લોકિક બંધુ ! અનાદિકાળથી: તમારી અને મારી સ્થિતિ અનિશ્ચિત છે. અને તેથી જ તમારો સંબંધ છોડી જેઓ મારા સરખા સમાન શીલ ગુણવાળા છે, તેમની સાથે બ્રાતા તરીકે સંબંધ જોડીશ.
સમતા એજ મેં સ્ત્રી તરીકે માનેલ છે. અને સમાન ક્રિયા કરનાર તેજ મારી જ્ઞાતિ છે. ઉપરોક્ત રીતે બહાવર્ગને છોડીને હું ધર્મ સન્યાસ ગ્રહણ કરૂ છું.
સત્સંગના ચેગથી પશમાદિ જે જે ધર્મો મને પ્રાપ્ત થયા છે, તેને પણ ત્યાગ કરી ચંદનગંધ સમાન ઉત્તમ એવા ક્ષાયક ધર્મને હવે હું ગ્રહણ કરીશ..
જ્યાંસુધી પિતે પિતાને શિક્ષા દેવાને લાયક એવું ગુરૂપણું પ્રાપ્ત ન કરે ત્યાં સુધી ઉત્તમ ગુરૂ મહારાજની સેવા કરવી યેગ્ય ગણાય છે.
જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર–તપાચાર અને વીર્યાચારની જે જે હદ શાસ્ત્રમાં બતાવેલ છે તે તે પ્રાપ્ત થતા સુધી જ તદ્યોગ ક્રિયા ઈષ્ટ મનાએલ છે પણ નિર્વિકલ્પ ત્યાગમાં તે વિકલ્પ નહિં અને ક્રિયા પણ નહિં.
સમસ્ત વેગને પ્રાપ્ત કરનાર જ્ઞાની તે તમામ વેગને ત્યાગ કરી નિર્ગુણ બ્રહ્મને પ્રાપ્ત કરે છે એ પ્રમાણે પરધર્મવાદીઓનું કથન છે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२२)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ. પણ જૈનશાસ્ત્રકાર તેથી આગળ વધી કહે છે કે વસ્તુતઃ ગુણની પૂર્ણ પ્રાપ્તિ થતા આત્મદ્રવ્યની અનંતી જ્યોતિ ઝળહળી રહે છે. આ ત્મદશા શાધક પુરૂષ એ રીતે ત્યાગ ધર્મના આલંબન વડે નિર્મળ ચંદ્રમા સમાન શોભે છે.
क्रियाष्टकम् ॥ ९॥ ज्ञानी क्रियापरः शांतो भावितात्मा जितेंद्रियः स्वयं तीर्थों भवांभोधेः परं तारयितुं क्षमः ॥१॥ क्रियाविरहितं हंत ज्ञानमात्रमनर्थकम् गति विना पयज्ञोऽपि नामोति पुरमीप्सितम् ॥ २॥ स्वानुकूलां क्रियां काले ज्ञानपूर्णोप्यपेक्षते प्रदीपः स्वप्रकाशोऽपि तैल पूर्त्यादिकं यथा ॥३॥ बाह्यभावं पुरस्कृत्य ये क्रियाव्यवहारतः वदने कवलक्षेपं विना ते तृप्तिकांक्षिणः ॥४॥ गुणवद्बहुमानादे नित्यस्मृत्याचसक्रिया जातनपातयेद्भावमजातंजनयेदपि ॥५॥ क्षायोपशमिके भावे याक्रिया क्रियते तया। . पतितस्यापि तद्भावप्रवृद्धि र्जायते पुनः ॥६॥ गुणवृद्धयैततः कुर्यात् क्रियामस्खलनाय वा एकं तु संयमस्थानं जिनानामवतिष्टते ।। ७॥ वचोऽनुष्टानतोसंगक्रियासंगतिमंगति सेयं ज्ञानक्रियाभेदभूमिरानंदपिच्छला ॥८॥
या २१३५. ५४-६
' ( सिसानी नरो.) કિયા તત્પર જુએ જ્ઞાની બને છે, ઇંદ્રિયજિત શાન્તાત્મા લહે છે, ભવ જલધિથી આપ તરે છે, તારવા શકતજ એહ ખરે છે. ક્રિયા
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
" ક્રિયાષ્ટકમ્
(૨૩)
ક્રિયા રહિત જગમાંહિ જાને, માત્ર જ્ઞાન અનર્થ પ્રમાને;
જ્જુ ગતિબિન પથ જાનક હેતે, પામે નહિં પુર સિત પિતે. ક્રિયા ઉચિત સમય તે જ્ઞાની રહે છે, સ્વ અનુકુલ કિયાને વહે છે; દીપક પિતે પ્રકાશ કરે છે, પણ તૈલાદિ અપેક્ષા ધરે છે. ક્રિયા બાહ્યભાવ વ્યવહાર ક્રિયા છે, મુગ્ધ પુરૂષની એહ કથા છે; મુખમાં કવલને ક્ષેપ ન થાયે, કહે કઈ રીતે ક્ષુધા મીટ જાયે. કિયા, ગુણી જનના બહુ માનાદિકની, યાદ કરાવે ક્રિયા નિત્ય વરની; પ્રાપ્ત ભાવને પાત ન થાવે, અભિનવ ભાવ સદા પ્રકટાવે. ક્રિયાક્ષયોપશમ ભાવે ભવિ થા, શુદ્ધ ક્રિયાફલ શાસ્ત્ર દિખાવે; યદ્યપિ ભાવ વિમુખ જે થા, એહ કિયા તદ્દભાવ નિપાવે. ક્રિયા વૃદ્ધિ થવા ગુણ કારણ હવે, કરવી ક્રિયા ખલના નહિં જે; સંયમ સ્થાન અસંખ્ય કહ્યા છે, પણ જિનવર એક સ્થાને
રહ્યા છે. ક્રિયા ભાષિત શ્રી જિનજિ અનુષ્ઠાને, અસંગ ક્રિયા પામે ગુણ માને; એહ અભેદ આનંદમહિં છે, જ્ઞાન કિયામત પૂર્ણ કહી છે. ક્રિયા
૯ સાર–ઈદ્રિ પર જય મેળવનાર-શાન્તાત્મા એવા જ્ઞાની પુરૂષ ક્રિયા કરવાને તત્પર હોય છે અને તેજ આ ભવ સમુદ્રને તરી જાય છે. તેમજ અન્ય આશ્રિતને તારવાને તેજ શક્તિવાન હોય છે. ૧
આ જગતમાં ક્રિયારહિત જ્ઞાન અર્થ વિનાનું છે. કારણ ૨સ્તાને જાણકાર હોવા છતાં ગતિ કર્યા વિના ઈચ્છિત સ્થાને પહોંચી શકાતું નથી. ૨
જ્ઞાની પુરૂષ સમયને અનુકૂળ એવી કિયા કરે છે. દીપક પિતે પ્રકાશક શક્તિવાન છે, છતાં તલાદિની અપેક્ષા તેને પણ રહેલ છે. ૩
ક્રિયા છે તે બાહ્ય વ્યવહાર માત્ર છે. આવું વચન ફક્ત મુગ્ધ-અજ્ઞ પુરૂષનું હોય છે. કવળને હાથમાં લઈ મેઢામાં મૂક્યા વિના શું સુધા મટી જાશે? અર્થાત્ નહિંજ. ૪
ક્રિયાનું નિરંતર આ સેવન ગુણું પુરૂ તરફના માનની યાદી કરાવે છે. તે સાથે પ્રાપ્ત થયેલ ગુણ ખસી જાતા નથી, પણ અપ્રાસ ગુણની નિરંતર પ્રાપ્તિ કરાવે છે. ૫
હે ભવ્યશાકથિત ક્ષપશમાદિ ભાવે કરેલી ક્રિયાનું ફળ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२४)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ.
બતાવતા મહાત્માઓ કહે છે કે શુદ્ધ ભાવથી વિમુખ થયેલાને તે તે ભાવની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. દર
(એટલું જ નહીં પણ) આલના રહિત કિયા ગુણની વૃદ્ધિ થવાનું મુખ્ય કારણ બને છે. શાસ્ત્રમાં સંયમના અસંખ્ય સ્થાન વર્ણવેલા છે પરંતુ જિનેશ્વર ભગવાન તેમાનાં એક સ્થાને રહ્યા છે. ૭
શ્રી જિન પ્રણત અનુષ્ઠાન કરતા કરતા ગુણ સહિત અસંગ ક્રિયાની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેજ આનંદની અભેદ ભૂમિ જ્ઞાન અને કિયાથી પૂર્ણ અમૃત સમાન છે. ૮
(१०)
तृप्त्यष्टकम् ॥ १० ॥ पीला ज्ञानामृतं भुक्ता क्रियासुरलताफलम् साम्यतांबूलमास्वाद्य तृप्ति याति परां मुनिः ॥१॥ स्वगुणैरेव तृप्तिश्चेदाकालमविनश्वरी ज्ञानिनो विषयैः किं तैर्भवेत्तृप्तिरित्वरी ॥ २ ॥ या शांतैकरसास्वादाद्भवेत्तृप्तिरतींद्रिया सा नजिहेंद्रियद्वारा षड्रसास्वादनादपि ॥ ३ ॥ संसारे स्वप्नवन्मिथ्या तृप्तिः स्यादाभिमानिकी तथ्या तु भ्रांतिशून्यस्य सात्मवीर्यविपाककृत् ॥ ४ ॥ पुद्गलैःपुद्गलास्तृप्ति यान्त्यात्मा पुनरात्मना परतृसिमारोपप्तो ज्ञानिनस्तन्न युज्यते ॥५॥ मधुराज्य महाशाका ग्राह्येबाह्येचगोरसात् .. .. परब्रह्मणि तृप्ति यो जनास्तां जानतेऽपिन ॥ ६ ॥ विषयोमिविषोद्गारः स्यादप्तस्य पुरलैः ।, ज्ञानतृप्तस्य तु ध्यानमुधोद्गारपरंपरा ॥७॥ मुखिनोविषया तृप्ता नेंद्रोपेंद्रादयोऽप्यहो भिक्षुरेकः सुखीलोके मानतृप्तो निरंजनः ॥ ८॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મહત્યષ્ટકમ.
(૨૫)
આત્મિક તૃપ્તિ સ્વરૂપ પદ ૧૦
( સુણો શાન્તિ જિનંદ ભાગી—એ ચાલ.). ભેજ્ય ક્રિયા સુર પાદપ ફલ છે, વલી પેય જ્ઞાનામૃત રસ છે; આસ્વાદન સામ્ય તાલ, તૃપ્તિ લહે મુનિ એથી અમલ. ૧ આત્મિક ગુણથી જે તૃપ્તિ મળે છે, સ્થિર દીઘ સમય એ રહે છે; તેથી અન્ય વિષય પર ઈહા, ન કરે મુનિ જ્ઞાન ગરિહા. . ૨. રસ શાન્ત તણા આસ્વાદે, આત્મ અતીન્દ્રિય તૃતિને લાધે; તે ન મીલે જીલ્ડાએ કરતા, પસ ભજન અનુભવતા. ૩ અભિમાનિકી તૃપ્તિ છે ભ્રાન્તિ, સ્વપ્ન સમાન સંસારે નશાન્તિ; ' આત્મિક વીર્ય વિપાકે બને છે, ભ્રાન્તિ શુન્ય એ સત્ય કરે છે. ૪ તૃપ્તિ પુદગલે પુલ પાસે, ત્યમ આત્માએ આત્મિક જામે; પર તૃપ્તિ તણે સમાપ, ન ઘટે કરે ગુણ ગોપ. ૫ મહા શાક અને મધુ ધૃતથી, અગ્રાહ્ય છે રસ ગોરસથી; પરબ્રહ્મની તૃપ્તિ છે ન્યારી, ન જાને જન તેહ શું યારી. ૬ ઉર્મિ વિષયની ત્યાં વિષઉગાર, પિગલિકી અતૃપ્તિ એ ધાર; આત્મિક તૃપ્તિ તણું ઉદગાર, શુદ્ધ પરપર ધ્યાનની ધાર. ૭ સુખી નહિ વિષયથી અસ, ઇંદ્ર નરેદ્ર એ આદિ સમસ્ત; નીરિહભિક્ષુ સુખી એક લેકે, તૂમ બની નિજ આત્મ વિલેકે. ૮
૧૦ સાર–ક્રિયારૂપ કલ્પવૃક્ષના ફળનું ભેજન કરી જ્ઞાનરૂપ અમૃતરસનું પાન કરી અને સામ્યતારૂપ તામ્બલનું મુખવાસ કરીને મુનિ મહાત્માઓ અમુલ્ય તૃપ્તિને મેળવે છે. ૧
આત્મિક ગુણથી થયેલી તૃમિ ચિરકાળ સ્થિર રહે છે. અને તેથી જ જ્ઞાન ગરિષ્ઠ મુનિ આત્માથી વ્યતિરિક્ત જે પુદ્ગલિક વિષયભેગ તેની ઈચ્છા કરતા નથી. ૨
શાન્તરસના આસ્વાદન વડે આત્મા અતીંદ્રિય તૃપ્તિને પામે છે. જે તૃપ્તિ જીલ્ડા વડે ષટરસના ભેજનને સ્વાદ લેતા છતાં પણ મળતી નથી. ૩
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬)
જ્ઞાનામૃત કાવ્યકું જ.
અભિમાનવડે થયેલી તૃપ્તિ તે બ્રાન્તિ જનિત ખાલી સ્વપ્ન સમાન હોઈને આ સંસારમાં શાંતિ આપનાર નથી પણ આત્મ વીર્યના વિપાક વડે થયેલી તૃપ્તિ બ્રાન્તિ રહિત અને અ૫ છે. ૪
પુદ્ગલથી પુદ્ગલ તૃપ્તિ પામે છે અને આત્માથી આત્મા તૃપ્તિ પામે છે. માટે પરસ્પર તૃપ્તિને આરેપ એટલે કે પુદ્ગલથી આત્માની અને આત્માથી પુગળની તૃપ્તિ માનવી તે જ્ઞાનીને શોભે નહીં. પ
મહાન સ્વાદિષ્ટ શાક તેમજ ઉત્તમ લીજતદાર વૃત-દહિંયા દૂધ તેનાથી અગ્રાહ્ય હોવાને લીધે પરબ્રહ્મની તૃપ્તિ જુદા જ પ્રકારની છે અને તેથી જ સંસારી પ્રાણી તેની મિઠાશ જાણું શકે તેમ નથી. ૬
પુગલિક વિષયના ઉછાળા વિષનાજ ઉદ્ગાર કઢાવે છે અને તેજ પિલ્ગલિક અતૃપ્તિ માનવી આત્મિક ભાવથી થયેલી તૃપ્તિ શુદ્ધ છે; અને પરંપરાઓ ધ્યાનની ધારાને વિસ્તારે છે. ૭
વિષયભેગથી જે અતૃપ્ત છે તે સુખી નથી; ચાહે તે તે ઈંદ્ર હ. વા નરેંદ્ર ગમે તે હે, પણ ફક્ત ઈચ્છા રહિત એ ભિક્ષુક આલોકમાં સુખી છે અને તે તૃપ્તિ મેળવી પિતાના આત્મસ્વરૂપને જેવા શક્તિવાન થાય છે. ૮
નિપાછમ્ છે ? " संसारे निवसन् स्वार्थसज्जः कजलवेश्मनि लिप्यते निखिलो लोको ज्ञानसिद्धो न लिप्यते ॥ १ ॥ नाहं पुद्गलभावानां कर्ता कारयिता च न. नानुमंतापि चेत्यात्मज्ञानवान् लिप्यते कथम् ॥२॥ लिप्यते पुद्गलस्कंधो न लिप्ये पुद्गलैरहम् चित्रव्योमांजनेनेव ध्यायन्निति न लिप्यते ।। ३ ॥ लिप्तताज्ञानसंपातप्रतिघाताय केवलम् निर्लेपज्ञानमग्नस्य क्रिया सर्वोपयुज्यते ॥ ४ ॥
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિલે પાષ્ટકમ.
(૨૭)
तपःश्रुतादिनामत्तः क्रियावानपि लिप्यते भावनाज्ञानसंपनो निःक्रियोऽपि न लिप्यते ॥५॥ अलिप्तोनिश्चयेनात्मा लिप्तश्च व्यवहारतः शुद्धयत्यलिप्तयाज्ञानी क्रियावान् लिप्तयादशा ॥६॥ ज्ञान क्रियासमावेशः सहैवोन्मीलने द्वयोः भूमिकाभेदतस्तत्र भवेदेकैकमुख्यता ॥ ७॥ सज्ञानं यदनुष्टानं न लिप्तंदोषपंकतः शुद्धबुद्धस्वभावाय तस्मै भगवते नमः॥ ८॥
નિર્લેપ સ્વરૂપ. ૫દ ૧૧ (સુમતિ ચરણ કજ આતમ અરપણ–એ ચાલ) કાજલ કેટડી સમ સંસારમાં,
સ્વારથ જ સહુ પ્રાણી. હે! પ્રાણી. વસનારા તે માંહિ લેપાય છે, નિલેપ રહે સિદ્ધ નાણું. હે ! પ્રાણી. કાજલ. ૧ પુદ્ગલ ભાવ તણે કર્તા નહિ નાંહિ કરાવન જાણું. હેપ્રાણી. ત્યમ તદ્દગુણ અનુપાઈ હું નહિ, યમ લેપાએ એ જાણ. હે! પ્રાણી. કાજલ. ૨ પુદ્ગલે પુગલ સ્કધ લેપાય છે, પણ માં જન જેમ; હે! પ્રાણુ. હું નિલેપ છું પુદગલ ભાવથી, ધ્યાની લેપાએ ન એમ. હે! પ્રાણી. કાજલ. ૩ વ્યાપ્તિ છે કમ લેપનની જે જ્ઞાનથી, ઘાતક એહની જાણ; હે ! પ્રાણુ. નિલેપ જ્ઞાનમાં મગ્ન તણી અહે! સર્વ કિયા તું પિછાણ. હે! પ્રાણી. કાજલ. ૪ તપ કૃત આદિથી મત્ત છે જગતમાં, કિયાવાન એ લેપાય હે ! પ્રાણી.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ. ભાવના જ્ઞાનથી સંપન્ન આતમા, નિ:ક્રિય પણ ન લેપાય. હે! પ્રાણુ કાજલ, ૫ નિશ્ચય નયથી અલિપ્ત છે આતમા,
વ્યવહારે છે એ લિસ હે! પ્રાણી. જ્ઞાનિ અલિપ્ત દગે શુદ્ધિ કરે, કિયાવાન દગે લિપ્ત. હે! પ્રાણી. કાજલ. ૬ જ્ઞાન કિયા સમ નેત્ર ચુગલ જિહાં, સાથે વિકસ્વર હાય હે પ્રાણી. પણ એકેકનું મુખ્યપણુ તિહાં, ભૂમિકા ભેદથી જોય. હે! પ્રાણી કાજલ. ૭ જ્ઞાન સહિત કરણી જગ જેહની, દેાષ કિચડથી અલિપ્ત; હે પ્રાણી. શુદ્ધ સ્વભાવિ વિબુદ્ધ મુણિંદને, વંદન બનવા અલિપ્ત. હે! પ્રાણી. કાજલ. ૮
૧૧–સાર–મશની કેટડી સમાન આ સંસારમાં વસનારા આણી માત્ર સ્વાર્થ તત્પર છે. તેથી તેને સંસર્ગ કરનાર પ્રાણી અવશ્ય લેપાય છે. ફક્ત જ્ઞાન સિદ્ધ પુરૂજ નિલેપ રહે છે. ૧
પુલ ભાવને હું કર્તા નથી કરાવનાર નથી તેમજ તે ભાવને અનુયાયી પણ નથી. એમ સત્ય સ્વરૂપને જાણનાર જ્ઞાની તે કેવી રીતે લેપાય? અર્થાત્ નજ લેપાય. ૨
પગલથી પુગલ સ્કંધ લેપાય છે પણ આકાશના પર અંજનની જેમ હું પુદગલ ભાવથી નિલેપ છું આવું ધ્યાન કરનાર જ્ઞાની લેપાતું નથી. ૩
જે જ્ઞાનથી કર્મના લેપની વ્યાપ્તિ છે તેને છેદ કરનાર નિલેપ જ્ઞાનમાં મગ્ન પુરૂષની ક્રિયાને જાણ હે ભવ્ય તેજ તું ગ્રહણ કર. ૪
તપ-કૃત જ્ઞાન એ આદિથી મર્દોન્મત્ત થયેલ આ સંસારમાં લેપાય છે પણ ભાવના જ્ઞાનથી સંપન્ન આત્મા નિ:ક્રિય હોવા છતાં નિલેપ હે છે. ૫ ,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
नि: राम.
આત્મા નિશ્ચય નયથી અલિપ્ત છે અને વ્યવહાર નયથી લિસ છે. જ્ઞાની અલિપ્ત દ્રષ્ટિથી અને કિયાવાન લિસ દષ્ટિથી આત્મશુદ્ધિ
જ્ઞાન અને ક્રિયારૂપ નેત્ર યુગલ સાથેજ વિકસ્વર થાય છે પણ ભૂમિકા ભેદથી તેમાં એકએકની મુખ્યતા મનાએલ છે. ૭ - જ્ઞાન યુક્ત જેઓની ક્રિયા છે અને દેષ રૂ૫ કાદવથી જે અલિત છે તેવા શુદ્ધ સ્વભાવી બુદ્ધિમાન મુનિ મહારાજને અલિપ્ત બનવા માટે મારી વંદના. છે. ૮
निःस्पृहाष्टकम् ॥ १२ ॥ स्वभावलाभात् किमपिप्राप्तव्यं नावशिष्यते इत्यात्मैश्वर्यसंपन्नो निःस्पृहोजायते मुनिः ॥ १॥ संयोजितकरैः के के प्रार्थ्यते न स्पृहावहै। अमात्रज्ञानपात्रस्य निःस्पृहस्य तृणं जगत् ॥ २॥ छिंदन्ति ज्ञानदात्रेण स्पृहाविषलतां बुधाः मुखशोषं च मूच्छौं च दैन्यं यच्छति यत्फलम् ॥ ३॥ निःकासनीया विदुषा स्पृहा चित्तगृहाबहिः अनात्मरतिचांडालीसंगमंगीकरोति या ॥ ४ ॥ स्पृहावन्तो विलोक्यन्ते लघवस्तृणतूलवत् महाश्चर्य तथाप्येते मज्जन्ति भववारिधौ ।। ५ ॥ गौरवं पौरवंद्यत्वात् प्रकृष्टत्वं प्रतिष्टया , ख्याति जातिगुणात्स्वस्य प्रादुःकुर्याननिस्पृहः॥ ६॥ भूशय्या भैक्षमशनं जीण वासो वनंगृहम् तथापि निःस्पृहस्याहो चक्रिणोऽप्यधिकं सुखम् ॥ ७ ॥ परस्पृहा महादुःखं निःस्पृहत्वं महासुखम् एतदुक्तं समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः ॥ ८॥
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦)
જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ.
ww"
નિસ્પૃહ ભાવના પદ ૧૨.
(આશાવરી) અવધુ! નિ:સ્પૃહ ભાવ વિચારે, છે શિવસુખ પંથ ઉદારે. ... ... ... અબધુ સ્વભાવ લાભ વિણ પ્રાપ્ત શું કરવું, શેષ ન દગ પથ માંહિ; આત્મા પ્રભુતા એહિ જ જાને, નિસ્પૃહ તે જગ માંહિ. . .. અબધુત્ર ૧
પૃહાવંત તે શું શું ન માંગે, કર જોડી જગ આગે; માત્ર જ્ઞાનના પાત્ર નિરિછક, તુણવત્ ભવ સુખ ત્યાગે. . . . અબધુત્ર ૨
સ્પૃહા વિષવેલીને છેદે, શાન કૃપાણિ ગૃહિને મુખ શેષ સૂચ્છ ને દિનતા, એ કુલ દીએ પ્રકટીને. ... ... ... અબધુત્ર ૩ પડિત જન કાઢે ચિત્ત ગ્રહથી, બાહિર એહ પૃહાને; અનાત્મ રતિ ચાન્ડાલીને જે, સંગ બુરે એ પિછાને. . .. • અબધુ ૪
સ્પૃહાવત દેખે આ જગમાં, તણ તૂલથી લઘુ તેમાં; મહાશ્ચર્ય એક એહ પિછાને,
બે ભવ જલધિમાં. . . . અબધુત્ર ૫ જેન વંદનથી નૈરવને જે, પ્રતિષ્ઠાથી પ્રભુતાને
ખ્યાતિ ગુણદિ મુખસે ન કહાવે, નિસ્પૃહતા ના તાને... ... ... . અબધુત્ર ૬ ભૂશયાને ભિક્ષા વૃત્તિ જીર્ણ વસ્ત્ર વન ગૃહ છે;
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિઃસ્પૃહાઇકમ.
(૩૧)
. અમધુર ૭
તથાપિ નિ:સ્પૃહિને આ જગામાં, ઇંદ્રથી સુખ અધિક છે. ... . પરસ્પૃહા તે છે દુ:ખદાઈ નિ:સ્પૃહતા સુખ ચાહિ; સુખ દુઃખનું એ લક્ષણ જાણું, નિ:સ્પૃહ બને જગ માંહિ.. ...
...
અબધુત્ર ૮
૧ર સાર–હે ! ગીરાજ !:નિસ્પૃહદશા તે મોક્ષ સુખ મેળવવાને મહાન રસ્તે છે.
આ જગતમાં નિઃસ્પૃહિઓને સ્વભાવ લાભની પ્રાપ્તિ સિવાય અન્ય કાંઈ દષ્ટિ માર્ગમાં આવતું નથી અને તેને જ આત્મપ્રભુતા માનેલ છે. ૧
સ્પૃહાવત પુરૂષો આ જગતમાં બે હાથ જોડીને શું શું માંગ- - ણ નથી કરતા અથોત્ તમામ યાચના કરે છે. ફક્ત જ્ઞાનના પાત્ર નિરિચ્છક મુનિઓ સંસાર સુખને તૃણવત્ ત્યજી દે છે. ૨
નિઋહિ પુરૂષે પૃહા રૂપ વિષવૃક્ષને જ્ઞાનરૂપ શસ્ત્રોવડે છેદી નાંખે છે. જે સ્પૃહા મુખાવિંદને પ્લાન કરે છે એટલું જ નહિ પણ મૂચ્છ અને સાથે સાથે દીનતાને આપવાવાળી છે. ૩
વળી તેજ પૃહા અનાત્મરૂપ ચાન્ડાલીને સંગ કરે છે તેથી પંડિત પુરૂષે તેને પોતાના ચિત્તરૂપ ગ્રહથી દૂર કરે છે. ૪ .
સ્પૃહાવંત પ્રાણ તણખલાથી અથવા આકેલીઆના રૂથી પણ વધારે હલકા છે છતાં એક આશ્ચર્યની વાત છે કે તે હલવા હેવા છતાં આ ભવસમુદ્રમાં ડૂબે છે. ૫
- નિઃસ્પૃહતાનું તાન જે મહાત્માઓને લાગી રહ્યું છે તે જનસમૂહના વંદનથી થયેલી પોતાની ગેરવતા પ્રતિષ્ઠા કે પ્રભુતાની સ્વમુખથી પ્રસંશા કરતા નથી. ૬
પૃથ્વીતળ તેજ જેની શય્યા છે. ભિક્ષાવડે જ જેની આજીવિકા છે. જીર્ણ–નિર્માલ્ય તેજ જેના વસ્ત્રો છે અને જંગલ એજ જેનું નિવાસ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ.
સ્થાન છે છતાં નિપૃહિ હોવાથી તે યેગી દેવેંદ્રથી પણ અધિક सुम भेजवे छे. ७
પરસ્પૃહા તે દુઃખને આપનાર છે. અને નિઃસ્પૃહા તે ખરેખર સુખને આપનાર છે. સુખ અને દુઃખનું આ ટુંકુ સ્વરૂપ જાણી હે ભવ્ય ! નિ:સ્પૃહિ બનવું તેજ શ્રેયસ્કર છે. ૮
मौनाष्टकम् ॥ १३ ॥ मन्यते यो जगत्तत्वं समुनिः परिकोर्तितः सम्यक्त्वमेवतन्मौन मौनं सम्यक्त्वमेव च ॥१॥ आत्मात्मन्येवयच्छुडं जानात्यात्मानमात्मना सेयं रत्नत्रयेज्ञप्तिरुच्याचारकता मुनेः ॥२॥ चारित्रमात्मचरणाद् ज्ञानं वा दर्शनं मुनेः शुद्धज्ञाननयेसाध्य क्रियालाभात् क्रियानये ॥ ३ ॥ यतः प्रवृत्तिन मणौ लभ्यते वा न तत्फलम् अतात्विको मणिज्ञप्तिर्मणिश्रद्धा च सा यथा ॥ ४ ॥ तथा यतो न शुद्धात्मस्वभावाचरणं भवेत् फलं दोषनिवृत्तिर्वा न तद् ज्ञान दर्शनम् ॥ ५॥ यथा शोफस्य पुष्टत्वं यथा वा वध्यमंडनम् तथा जानन् भवोन्मादमात्मतृप्तो मुनि भवेत् ॥ ६ ॥ सुलभं वागनुच्चारं मौन केंद्रियेष्वपि पुद्गलेष्वप्रवृत्तिस्तु योगानां मौनमुत्तमम् ॥ ७ ॥ ज्योतिर्मयीव दीपस्य क्रिया सर्वापि चिन्मयी यस्यानन्यस्वभावस्य तस्य मौनमनुत्तरम् ॥ ८ ॥
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનોરકમ.
(૩૩)
મૌન સ્વરૂપ પદ ૧૩. (પંથ નિહાલુ રે, બીજ જિનતણે રે–એ ચાલ.) જે ભવિ જાણે રે આ જગતના તત્વને રે, મન વૃત્તિ કહેવાય; સમ્યક્ એહ છે માન દશા ખરી રે, મન સમ્યત્વ ગણાય... ... ... .. જે ભવિ. ૧ આતમાં આત્માએ આત્માને વિષે રે, જાણે આત્માને વિશુદ્ધ દશન નાણુ ચરણ જે યણ ત્રચી રે, ઐક્યતા લહે એ વિબુદ્ધ .. .. .. જે ભવિ. ૨ સાથે છે શુદ્ધ જ્ઞાન ને જીવતા રે, હાય જ્યાં આત્મ સમણુ; લાભ કિયાને હેય કિયા નયે રે, દશન નાણુ ચરણ ... ... ... ... જે ભવિ. ૩ અતાત્ત્વિક મણિમાં મણિ તણું રે, જ્ઞાન વા શ્રદ્ધા હોય; થાય પ્રવૃત્તિ છે એહ મણિ વિષે રે , પામે નહિં ફેલ સેય. .. તેવી જ રીતે શુદ્ધાત્મ સ્વભાવમાં રે, જે આચરણ ન થાય; ' દેષત| નિવૃત્તિ બને નહિં રે, જ્ઞાન શ્રદ્ધા ન મનાય. ... .. .. જે ભવિ. ૫ સેફની પુષ્ટિ એ પુષ્ટિ માનવી રે, વા મંડન વધ કાજ; ' ભવ ઉન્માદ એ જાણીને લહેરે, . આત્મિક સ્તિ મુનિરાજ. . . . જે ભવિ. ૬ સુલભ છે વાણી તણું વધવું નહિં રે, મિન એકેન્દ્રિય માંહે, પણ પુદ્ગલ માંહિ પ્રવૃત્તિ નહિં રે, માન ખરે જગ માંહે. ... ... ... જે ભવ, ૭.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ.
દીપક કેરી કિયા જાતિમયી રે, જ્ઞાનમયી ત૬ રૂ૫: નિજ સ્વભાવીતણું કરણી સહુ રે,
એહિજ માન અનુપ. ... ... .. જે ભવિ. ૮ ૧૩-સાર-જે ભવ્યાત્મા આ જગતના તને જાણે છે, તે મનવ્રતવાન છે. શુદ્ધ સમ્યકત્વ એજ ખરેખર મન દશા છે અને મનતા એજ ખરેખર સમ્યક્ત્વ છે. ૧
જે મહંતે આત્મા વડે આત્માને વિષે આત્માને વિશુદ્ધ જાણે છે, તે દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્ર રૂપ રત્નત્રયીની ઐક્યતાને મેળવે છે. ૨
શુદ્ધ જ્ઞાન નથી તપાસીએ તે આત્મરમણ વડેજ દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્રની પ્રાપ્તિ સુસાધ્ય છે અને ક્રિયાને તપાસીએ તે કિયા વડેજ ઉપરોક્ત લાભ મેળવી શકાય છે. ૩
જેમ કાચના ટુકડામાં સાચા મણીનું જ્ઞાન વા શ્રદ્ધા હોય અને તેને યોગ્ય પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તેથી ધારેલ ફલાપ્તિ થતી નથી તેમ શુદ્ધ આત્મ સ્વભાવમાં પ્રવૃત્તિ ન થાય (અને અનાત્મ ભાવમાં પ્રવૃત્તિ થાય) અને તેથી દેની નિવૃત્તિ ન થાય તે તે યથાર્થ જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા નથી જ. (ગાથા. ૪–૫)
સજા ચડી ગયેલા હોય અને તેનાથી શરીર પુષ્ટ થયું છે એવી માન્યતા તેમજ કઈ પણ પ્રાણીને વધ કરવાનું હોય તે વખતે તેની શરીરશેભા કરવામાં આવે છે. તેને શેભાની માન્યતા કરનારને ખશેખરે ભવ ઉન્માદ થયેલ છે. આમ સમજી મુનિ મહાત્માઓ
આત્મિક તૃપ્તિ મેળવે છે. ૬ - વાણી માત્રનું જ ઉચ્ચારણ ન કરવું એજ જે મન કહેવાતું
હોય છે તેવું મન એકેંદ્રિય જીને નિરંતર સુલભ છે, પરંતુ પિગલિક ભામાં અપ્રવૃત્તિ એજ આ જગતમાં ખરેખર મન કહેવાય છે. ૭
દીપક તણી સર્વ કિયા પ્રકાશને કરવાવાળી છે તે જ પ્રમાણે
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
विद्या
(34) જ્ઞાની મહાત્માઓની તમામ કરણી નિજ સ્વભાવમય હોય છે અને તેજ ઉપમા રહિત રૈન દશા છે એમ શાસ્ત્રકાર વર્ણવે છે. ૮.
विद्याष्टकम् ॥ १४॥ नित्यशुच्यात्मताख्याति रनित्याशुच्यनात्मसु अविद्या तत्वधीविद्या योगाचार्यै प्रकीर्तिता ॥१॥ यापश्येन्नित्यमात्मानमनित्यं परसंगमम् छलं लब्धुं न शक्नोति तस्य मोहमलिम्लुचः ॥२॥ तरंगतरलां लक्ष्मीमायुर्वायुवदस्थिरम् अदभ्रधीरनुध्यायेदभ्रवद्भगुरंवपुः ॥३॥ शुचीन्यप्यशुचीकर्तुं समर्थेऽशुचीसंभवे देहे जलादिना शौच भ्रमो मूढस्य दारुणः ॥ ४ ॥ यास्नासा समताकुंडे हित्वा कश्मलज मलम् पुनर्न याति मालिन्यं सोऽन्तरात्मा परः शुचिः॥५॥ आत्मबोधो नवापाशो देहगेहधनादिषु यः क्षिप्तोप्यात्मना तेषु स्वस्य बंधाय जायते ॥६॥ मिथो युक्तपदार्थानामसंक्रमचमक्रिया चिन्मात्रपरिणामेन विदुषैवानुभूयते ॥७॥ अविद्यातिमिरध्वंसे दृशा विद्यांजनस्पृशा पश्यन्ति परमात्मानमात्मन्येव हि योगिनः ॥ ८॥
સત્ય વિદ્યા સ્વરૂપ. પદ-૧૪
(४७मानी ३२.) જેહ અનિત્ય અશુચિ અનામતા, એહમાં નિત્ય શુચિ આત્મ બુદ્ધિ 'योगाचार्या ज.मेह विधान, तत्वत: शुद्धि विधा में शुद्धि. ... ... ..
.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યજ. નિય નિજ આતમા જેહ દેખે ભવિ, સગ સહુ અપર અનિત્ય પેખે મેહ તસ્કર તિહા છળવા અતિ યુક્તિ, ફેરવે તદપિ શક્તિ ન લેબે. . . . ચપલ જલ તરગવત લછિ જાણે વળી, આયુ વાયુ પરે સ્થિર નાંહિ; ' ઘન ઘટા સમ વપુ પલકમાં વિણસશે, એહવિ પુષ્ટ બુદ્ધિ છે આંહિ. ... .. .. જે. ૩ જેહશુચિ વસ્તુને અશુચિ કરનાર છે, ઉદુભવ જેહને અશુચિ માંહિ; એહ આ દેહને જલથડે શૌચતા, માનવી એહ મૂકાત્મતા હિ. . .. • જેહ. ૪ જેહ શમતા તણા કુંડમાં નાઇને, કમ મળ દુર કે અશુચિ; પુન: માલિન્યતા તેહને નવિ ઘટે, એહ શુદ્ધાતમા પરમ શુચિ. . .. . જે. ૫ આત્મિય બુદ્ધિ છે પાશ એ અતિ નવે, દહ વા ગેહ એ આદિ માંહિ; એહમાં ફેકતા આત્મિય ભાવથી, સ્વત: બંધાય એ પાશ માંહિ• • યુક્ત દ્રવ્યો પરસ્પર પખીએ, સંકમે પણ નહિ એહ આશ્ચર્ય; માત્ર એ જ્ઞાન પરિણામથી જગતમાં, અનુભવે એહ વિદ્વાન વયે. ... ... • જેહ, ૭ વિદ્યા અંજન વડે ગાન દષ્ટિ ખીલે, તિમિર અજ્ઞાનને વંસ હે; તેથી પરમાત્મતા આત્મમાં પેખીએ, એહ ગી જગ વઘ હવે. • • • જે. ૮
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્યાષ્ટકમ.
( ૩૭ )
૧૪ સાર—જે જે અનિત્ય, અશુચિ અને અનાત્મીય વસ્તુએ છે તેમાં નિત્યતા પવિત્રતા અને આત્મતાની બુદ્ધિ,તે વિદ્યા ન કહેવાય; તત્વત: વસ્તુને વસ્તુ સ્થિતિનું જ્ઞાન કરાવનાર બુદ્ધિ તે શુદ્ધ વિદ્યા છે એવુ' યાગના આચાર્યનુ કથન છે. ૧
જે ભવ્યાત્મા પોતાના આત્માને નિત્ય દેખે છે અને તેનાથી વ્યતિરિક્ત વસ્તુના સબંધને અનિત્ય દેખે છે તેને માહરૂપ લૂટારા લૂટવાને ઘણી ઘણી યુક્તિઓ ફેરવે છે છતાં તે નાસીપાસ થાય છે. ૨
જળના તરંગવત્ લક્ષ્મી ચપલ છે, આયુષ્ય વાયુ પરે અસ્થિર છે અને વાદળાની ઘટા સદંશ શરીર ક્ષણમાં નષ્ટ થનાર છે. એ પ્રકારની માન્યતા તે પુષ્ટ બુદ્ધિ જાણવી. ૩
જે પવિત્ર વસ્તુઓને અપવિત્ર કરનાર છે એટલુંજ નહીં પણુ જેની ઉત્ત્પત્તિ પણ અશુચિમાંજ છે એહવા આ શરીરને જળ સ્નાન વડે પવિત્ર માનવું તે નિશ્ચયે કરી મૂઢાત્મપણું છે. ૪
જેણે સમતા રૂપ કુંડમાં સ્નાન કરીને કમળરૂપ અશુચિ દૂર કરી છે તેમજ પુન: મિલનતા જેને લાગતી નથી. તેજ શુદ્ધાત્મા પરમ પવિત્ર છે.
શરીર-ગૃહ એ આદિ અન્ય વસ્તુમાં મારાપણાની બુદ્ધિ એ એક નવીન જાતના કાંસા છે. કારણ તે અન્ય વસ્તુમાં મારાપણાની બુદ્ધિ વડે ફૂંકતા ઉક્ત પાસ–ફાંસામાં તેજ સાઇ જાય છે. ર
ધર્માસ્તિકાયાદિ ષટ્ દ્રવ્યે પરસ્પર જોડાએલા છે એમ દેખાય છે છતાં તે એક બીજામાં સંક્રમણ ભાવને પામતા નથી. આ મહાન આશ્ચર્ય માત્ર જ્ઞાન પરિણતિ વડેજ વિદ્વાનો અનુભવે છે, છ
વિદ્યારૂપ અંજનવડે જે મહાત્મા ચેાગીની જ્ઞાન રૂપ ષ્ટિ ખુલ્લી જાય છે અને તેથી અજ્ઞાન રૂપ અંધકારનો નાશ થાય છે અને તે વડે પરમાત્મ સ્વરૂપને પોતાના આત્મામાં જોવે છે તેજ યાગી આ જગતમાં વંદન કરવા યાગ્ય છે. ૮
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
(30)
જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ.
विवेकाष्टकम् ॥ १५ ॥ कर्मजीवं च संश्लिष्टं सर्वदा क्षीरनीरवत् विभिन्नीकुरुते योऽसौ मुनिहंसो विवेकवान् ॥ १ ॥ देहात्माद्यविवेकोऽयं सर्वदा सुलभो भवे भवकोव्यापि तद्भेदविवेकस्त्वतिदुर्लभः ॥२॥ शुद्धेऽपि व्योम्नि तिमिरादेखाभिमिश्रिता यथा विकारै मिश्रिता भाति तथात्मन्यविवेकतः ।। ३॥ यथा योधैः कृतं युद्ध स्वामिन्येवोपचर्यते शुद्धात्मन्यविवेकेन कमस्कंधोऽजितं तथा ॥४॥ इष्टकाद्यपि हि स्वर्ण पीतोन्मत्तो यथेक्षते आत्माभेदभ्रमस्तद्वदेहादावविवेकिनः ॥ ५ ॥ इच्छन्नपरमान् भावान् विवेकाद्रेः पतत्यधः परमं भावमन्विच्छन्नाविवेके निमजति ॥ ६ ॥ आत्मन्येवात्मनः कुर्यात् यः षट्कारकसंगति क्वाविवेकज्वरस्यास्य वैषम्य जडमज्जनात् ॥ ७ ॥ संयमास्त्रं विवेकेन शाणेनोत्तेजितं मुनेः धृतिधारोल्वणं कर्मशत्रुच्छेदक्षम भवेत् ।। ८॥
વિવેક સ્વરૂપ, પદ. ૧૫
(यशायरी.) વિવેક આ જગમાં એહ ગણાયે, જીવ કમને ભેદ જયે. વિ૦ કમ જીવ સંમિલષ્ટ અહર્નિશ, ફિર નીર વત જાની; ભિન્ન કરે જગમાંહિ વિવેકી, મુનિવર હંસ સમાની. વિ. ૧ દેહ એહ છે આત્મ એ આદિ, સુલભ સદા અવિવેક; કોડ ભવે તસ ભેદ જણાએ, દુલભ એહ વિવેક. શુદ્ધ બેભ પણ રેખા મિશ્રિત, દષ્ટિ દોષ થકી દેખે; ત્યમ વિકાર વડે અવિવેકી, આતમ મિશ્રિત પેખે. वि०७
वि०२.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેકાટકમ
(૩૯) યધા યુદ્ધ કરે રણમાં પણ વિજ્ય તે સ્વામિને છાજે; ત્યમ વિલસિત સહુ કમતરું પણ, ર્તા આત્મન રાજે. વિ૦ ૪ મત્ત બને કરી પાને ધતુરી, દેખે સુવર્ણ ઈટાદિ; અવિવેકી જગમાં ત્યમ જાણે, એકજ દેહ આત્માદિ. વિ. ૫ ભાવ અશુદ્ધ ગ્રહણ કરીને, વિવેક ગીરીથી પડે છે; પરમ ભાવ ગવેષણ કરતા, અવિવેક તેને શું કરે છે. વિ૦ ૬
ગ્યતા આત્મા વિષે આત્માની, કારક ષથી ધારે; અવિવેક જવર જડની વિષમતા, તેહને કદિય શું મારે. વિ. ૭ સંયમ શસ્ત્ર ઉત્તેજિત જેનું, વિવેક શરાણે ચઢેલું;
ધીરજ ધારથી તીવ્રતા પામી, કર્મ છેદનમાં મચેલું. વિ૦ ૮ - ૧૫ સારાંશ-જે વડે જીવ અને કર્મ પૃથ છે એમ જણાય-સમજાય તેને શાસ્ત્રકાર વિવેક કહે છે. ૧
જીવ અને કર્મ ક્ષીર અને નીર–જળની પેઠે નિરંતર મળેલ હોય છે, પરંતુ તેને હંસ સમાન મુનિ મહારાજ વિવેક ચંચુવડે ભિન્ન કરે છે. ૨
દેહ એજ આત્મા એ વિગેરે અવિવેક તે સુલભ છે પણ કોડભવે તેને ભેદ સમજાવનાર એ વિવેક પ્રાપ્ત થ અતિ દુર્લભ છે. .
જેમ દષ્ટિના દેષ વડે શુદ્ધ-સ્વચ્છ આકાશ પણ રેખાએ કરી મિશ્રિત ભાસે છે તેમ અવિવેકી પુરૂષ વિકાર વડે આત્માને મિશ્રિત માને છે. ૩
સમરાંગણમાં દ્ધાઓ વડે થયેલા યુદ્ધને નિર્ણય-જ્ય પરાજય જેમ તેના સ્વામીને ઘટે છે, તેમ પ્રાણી માત્રને મળતું સુખ યા દુ:ખ કર્મનું વિલસિત હોવા છતાં અવિવેક વડે આત્મામાં આરેપિત થાય છે. ૪
જેમ ધતુરાનું પાન કરી ઉન્મત્ત થયેલા પ્રાણી ઇંટ આદિને વિષે સુવર્ણતા માને છે તેમ અવિવેકી આ જગતમાં દેહ અને આત્મા એક જ છે એમ માને છે. પ
અશુદ્ધ ભાવને ગ્રહણ કરનાર વિવેકરૂપ પર્વતના શિખર ઉપ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४०.)
જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ.
રથી નીચે પડે છે પરંતુ શુદ્ધ ભાવને ગ્રહણ કરનારને અવિવેક કાંઈ પણ વિપરીત કરવા સમર્થ નથી. ૬
કર્તા, કર્મ, કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન અને આધાર એ ષટ્યારકની યેગ્યતાને જે મહાત્મા પિતાના આત્માને વિષે ધારણ કરે છે તેને અવિવેકરૂપ જવરની જડતાની વિષમતા શું હોય? અર્થાત્ નહિંજ. ૭
સંયમરૂપ શસ્ત્રને વિવેકરૂપ શરાણે ચઢાવી અને ધૈર્યતારૂપ તીક્ષણ ધારથી તિવ્ર બનાવી કર્મને ઉછેદ કરવાને વિકશીલ પુરૂષ જ ઉત્તેજિત હોય છે. ૮
माध्यस्थाष्टकम् ॥ १६ ॥ स्थीयतामनुपालभं मध्यस्थेनांतरात्मना कुतर्ककर्करक्षेपै स्त्यज्यतां बालचापलं ॥ १ ॥ मनोवत्सो युक्तिगवीं मध्यस्थस्यानुधावति तामाकर्षति पुच्छेन तुच्छाग्रहमनः कपिः ।। २ ॥ .. नयेषु स्वार्थसत्येषु मोघेषु परचालने समशीलं मनो यस्य स मध्यस्थो महामुनिः ॥ ३ ॥ स्वस्वकर्मकृतावेशाः स्वस्वकर्मभुजो नराः न राग नापि च द्वेषं मध्यस्थस्तेषु गच्छति ॥ ४ ॥ मनः स्याद् व्याप्तं यावत् परदोषगुणग्रहे कार्य व्यग्रं वरं तावन् मध्यस्थेनात्मभावने ॥ ५ ॥ विभिन्ना अपि पंथानः समुद्रं सरितामिव मध्यस्थानां परब्रह्म प्राप्नुवन्येकमक्षयम् ॥ ६॥ स्वागमं रागमात्रेण द्वेषमात्रात्परागमं नश्रयामस्त्यजामोवा किंतु मध्यस्थया दृशा ॥ ७॥ मध्यस्थया दृशा सर्वेष्वपुनबंधकादिषु चारिसंजीवनीचारन्यायादाशास्महे हितं ॥ ८॥
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
માધ્યસ્થાટકમ.
(૪)
માધ્યસ્થ સ્વરૂપ. પદ-૧૬ ( સંતો ! દેખીએ બે પરગટ પુદ્ગલ જલ તમાસા–એ ચાલ. ) સંતે ! દેખીએ બે પરગટ એહ મધ્યસ્થ વિચારો. મધ્યસ્થ અન્તર આત્મવડે જે સ્થિત શુદ્ધાશયમાંહિ, બાચિત કૂતક કાંકરવા, ફેકવા ઘટે હવે નહિ. તા-૧ મધ્યસ્થ જનનું મન વાછર, યુક્તિ ગાય ભણી જાવે; તુચ્છામૃહિનું મન કપિ તેનું, પૂછ પકડવા ધાવે. તા. ૨ સ્વાર્થ સત્ય છે જે વિપક્ષે, નિષ્ફલ છે પર પક્ષે; એવા નમાં સમશીલ મન છે, તેહ મધ્યસ્થ જે અશે. સંત ૩ પ્રાણી માત્ર કૃત કર્માવેશથી, ભેગે ફલ નિજ જાણ; રાગ કે દ્વેષ ધરે નહિં તેમાં, એહ મધ્યસ્થ છે પ્રાણી. સંતો૪ વ્યાસ યદિ મન થાઓ પરના, દેષ કે ગુણ કથનમાં; તાવત શિધ્રપણે મધ્યસ્થ, રહેવું આત્મ મગનમાં. સંતા૫ ભિન્નભિન્ન પથથી જુએ સરિતા, આવી ઉદધિને વરે છે; ત્યમ મધ્યસ્થતણા સહુ માર્ગો, પરબ્રહ્મ પ્રાપ્તિ કરે છે. સંતે. રાગ કે દ્વેષથી ગ્રહણ ત્યાગનહિં, વાગમ કે પરાગમનું; તાતત્વ પ્રહિ રહે ત્યાગે, મધ્યસ્થ દષ્ટિ રવાપરવું. સંતે ૭ સહુ અપુનબંધક કરણીમાં, શ્રેયની આશા રાખી; ચારિ સંજીવની ચાર ન્યાયથી, પ્રવૃત્તિ જિનવરે દાખી. સંતે ૮.
૧૬ સારાંશ—હે ! સંત પુરૂષ આ પદમાં જે બીના વર્ણ વવામાં આવેલ છે તે પ્રત્યક્ષ મધ્યસ્થ સ્વરૂપના વિચારે છે.
| મધ્યસ્થ પુરૂષ અન્તરાત્મા વડે શુદ્ધ આશયમાં સ્થિત હોય છે તેથી બાળકને ઉચિત્ત એવા કુર્તક રૂપ કાંકરાનું ફેંકવું તેઓને ઘટીત નથી. ૧
મધ્યસ્થ પુરુષનું મન રૂપ વાછરડુ યુક્તિ ૫ ગાય તરફ ગમન કરે છે ત્યારે તુચ્છા શહિઓનું મનરૂપ વાંદરૂ તે યુક્તિ રુપ ગાયને ? પૂંછડેથી ખેંચે છે. ૨
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ.
vvvvv
સ્વપક્ષમાં જે સ્વાર્થ સત્ય છે અને પરપક્ષમાં જે નિષ્ફળ છે, એવા સર્વ નમાં જે મધ્યસ્થ પુરૂષનું મન સમશીલ ભાવે રહે છે તેવા માહાત્માઓનું હે ચેતન તું દર્શન કર. ૩
પ્રાણી માત્ર કરેલા કર્મના આવેશથી તેના ફલને ભેગવે છે એમ જાણું તે તે પ્રસંગે રાગ યા દ્વેષને જે ધારણ કરતા નથી તેજ ખરેખરા મધ્યસ્થ છે. ૪.
જે કદિ આત્માથી ઇતર પદાર્થના દેવ કે ગુણના કથનામાં મન લાગી જાય છે તેવા પ્રસંગમાં મધ્યસ્થ પુરૂષે શીઘ્રતાથી આત્મ વિચારણમાં સ્થિત થવું યંગ્ય છે. પણ
જુદા જુદા સ્થળેથી વહન થતી સરિતાઓ જેમ સમુદ્રને મળી જાય છે, તેમ મધ્યસ્થ પુરૂષના ધર્મ માર્ગો પરબ્રહ્મ-મોક્ષ પ્રાપ્તિ કરાવે છે. દર
મધ્યસ્થ દષ્ટિ પુરુષે રાગમાત્રથી પિતાએ ગ્રહણ કરેલા ધર્મ શાસ્ત્રને સ્વિકારતા નથી તેમજ શ્રેષ માત્રથી અન્ય ધર્મના શાસ્ત્રોનું ત્યાગ કરતા નથી પરંતુ તવતત્વને નિર્ણય કરીને જગ્યનું ગ્રહણ અને અગ્યનો ત્યાગ કરે છે. ૭
તમામ અપુનબંધક કરણમાં ચારિસંજીવની ચાર ન્યાયથી કલ્યાણ થવાની આશા છે, માટે મધ્યસ્થ પુરૂષએ તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવી તેમ શ્રી જિનેશ્વર ભગવાને ફરમાન કરેલ છે. ૮ ,
નિર્મયાદવમ્ ! ૨૭ છે. यस्य नास्ति परापेक्षा स्वभावाद्वैतगामिनः तस्य किं न भयभ्रान्तिक्लान्तिसंतानतानवं ।। १॥ भवसौख्येन किं भूरिभयज्वलनभस्मनां सदा भयोज्ञितं ज्ञानं सुखमेव विशिष्यते ॥२॥ न गोप्यं क्वापि नारोप्यं हेयं देयं च न क्वचित् । क्व भयेन मुनेः स्थेयं ज्ञेयं ज्ञानेन पश्यतः ॥३॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્ભયાષ્ટકમ્
(૪૩)
एकं ब्रह्मास्त्रमादाय निघ्नन् मोहचU मुनिः बिभेति नैव संग्रामशीर्षस्थ इव नागराट् ॥ ४ ॥ मयुरीज्ञानदृष्टिश्वेत् प्रसर्पति मनोवने वेष्टनं भयसर्पाणां न तदानंदचंदने ॥ ५ ॥ कृतमोहास्त्रवैफल्यं ज्ञानवर्मविभर्ति यः क्व भीस्तस्य क्व वा भंगः कर्मसंगरकेलिषु ॥ ६ ॥ तूलवल्लघवो मूढा भ्रमन्त्यभ्रे भयानिलैः ।। नैकं रोमापि ते निगरिष्ठानां तु कंपते ॥ ७ ॥ चित्ते परिणतं यस्य चारित्रमकुतोभयं अखंडज्ञानराज्यस्य तस्य साधोः कुतो भयं ॥ ८ ॥
નિર્ભય સ્વભાવ. પદ ૧૭ .
( ગઝલ–શેરડી. ) જે રમે નિજ સ્વભાવમાં, ઇચ્છા નહિં પરની ય; તેને નથી ભય બ્રાન્તિ કે, કલાનિત તણું વિપદા તદા. સંસાર સુખ ભય રૂપ અગ્નિ, તણી ભસ્મ સમાન છે; પૂર્વોક્ત ભય તેથી તમે, તે જ્ઞાન સુખદ મનાય છે. નહિં ગોય કે આરેય જેને, હેય દેય કદી નહિ; પણ જ્ઞાનથી જે શેયને, જાણે મુનિ ત્યાં ભય નહિ બ્રહ્માસ્ત્ર લઈ મુનિ મેહનું, દળ હણે યુદ્ધના મોખરે; નિશ્ચલ બની હસ્તિ સમાન, બીવે નહિ મુનિ તે ખરે.
જ્યાં જ્ઞાન દૃષ્ટિ સમાન મયુરી, વિચરે મન રૂપ બાગમાં; છિન નહિં ભય સપનું, આનંદ ચંદન ઝાડમાં. નિષ્ફલ કર્યા સહુ મેહ શસ્ત્રો, ખરે જ્ઞાન કવચ ધરી; તેને નહિં ભય કે પરાજય, કર્મ યુદ્ધ થતાં જરી. અજ્ઞાની જન ભય પવનથી, કરે ભ્રમણ લોકાકાશમાં; પણ કપે નહિં રોમાંચ જેનું, જ્ઞાની મશહુર શાનમાં.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪)
જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ. ભય રહિત ના ચિત્તમાં, ચરિત્ર વ્યાપેલુ સદા; એવું અખંડિત જ્ઞાન રાજ્ય, મળે પછી ભય ના કદા.
૮
૧૭ સારાંશ—જે મહાત્માઓ પિતાના આત્મસ્વભાવમાંજ રમણ કરે છે અને પર જે પિલ્ગલિક ભાવ તેની ઈચ્છા કરતાં નથી તેઓને ભય-જાતિ કે કલાન્તિ તણી વિપત્તિ હોતી નથી. ૧
સંસાર સુખ તે ખરેખર ભયરૂપ અગ્નિની ભસ્મ સમાન છે પૂર્વોકત ભય જે વડે નષ્ટ થાય તે જ્ઞાન સુખ આપનાર છે. ૨
જે મહાત્માઓને કઈ પણ વસ્તુ ગેપવી-છુપાવી રાખવાની નથી આરોગ્ય પણ નથી, તાજ્ય પણ નથી તેમજ દેવા યોગ્ય પણ નથી ફકત જ્ઞાન વડે ય માત્રને જે જાણે છે તેએજ ખરેખરા નિર્ભય હોય છે. ૩
મેહ રાજાના લશ્કર સામે સંગ્રામમાં મુનિ મહાત્માઓ બ્રહ્માસ્ત્ર લઈને હસિત સમાન નિશ્ચલ બની યુદ્ધના મેખરે નિર્ભયપણે ઉભા રહીને તે મેહના લશ્કરને પરાભવ કરે છે. ૪
જ્યાં જ્ઞાનદષ્ટિ રૂપ મયુરિનું મન રૂપ બગીચામાં વાસરથાન હોય ત્યાં આનંદપચંદન વૃક્ષમાં યરુપ સર્પનું વર્ણન હેતુ નથી. ૫
જ્ઞાનરૂપ બખ્તર ધારણ કરી મેહરાજના તમામ શો જે માહાત્માએ નિષ્ફલ કર્યો છે તેને કર્મ યુદ્ધ થાતાં જાય કે પરાજ્ય લેશ માત્ર હોતું નથી. દ
અજ્ઞાની મનુષ્ય ભય રૂપ પવન વડે સકલ લોકાકાશમાં પરિ. બમણ કરે છે પણ જે જ્ઞાનીએ જ્ઞાનમાં મશહુર છે-નિમગ્ન છે તેનું રોમાંચ પણ કંપાયમાન થાતુ નથી. ૭
જે માહાત્માઓના ચિત્તમાં ભય રહિત એવા ચારિત્રની પ્રાપ્તિથી અખંડ જ્ઞાન સામ્રાજ્યને મેળવેલ છે તેને કઈ પણ વખત ભય હોતું નથી. ૮
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનામશંસાષ્ટકમ.
अनात्मशंसाष्टकम् ॥ १८॥ गुणैर्यदि न पूर्णाऽसि कृतमात्मप्रशंसया गुणैरेवासि पूर्णश्चेत् कृतमात्मप्रशंसया ॥ १ ॥ श्रेयोमस्य मूलानि स्वोत्कर्षांभाप्रवाहतः पुण्यानि प्रकटीकुर्वन् फलं किं समवाप्ससि ॥ २ ॥ आलंबिता हिताय स्युः परैः स्वगुणरश्मयः अहो स्वयं गृहीतास्तु पातयन्ति भवोदधौ ॥ ३ ॥ उच्चत्वदृष्टिदोषोत्यस्वोत्कर्षज्वरशांतिक पूर्वपुरुषसिंहेभ्यो भृशं नीचत्वभावनं ।। ४ ॥ शरीररुपलावण्यग्रामारामधनादिभिः उत्कर्षः परपर्यायश्चिदानंदघनस्यकः ॥ ५॥ शुद्धाः प्रत्यात्मसाम्येन पर्यायाः परिभाविताः अशुद्धाश्चापकृष्टत्वान् नोकर्षाय महामुनेः ॥ ६ ॥ क्षोभं गच्छन् समुद्रोऽपि स्वोत्कर्षपवनेरितः गुणौघान् बुबुदीकृत्य विनाशयसि किं मुधा ॥ ७ ॥ निरपेक्षानवच्छिन्नानंतचिन्मात्रमूर्तयः योगिनो गलितोत्कर्षापकर्षानल्पकल्पना ।। ८ ।।
અનાભ પ્રશંસા પદ–૧૮
( मुली लभे लामिनी- या. ) ગુણ થકી પૂર્ણ નહીં છતાં, કરવી પ્રશંસા શું કામ; ગુણ થકી પૂર્ણ બન્યા પછી, આત્મપ્રશંસા વિરામ. રવ ઉત્કર્ષ જલ ધારથી, શ્રેયસ વૃક્ષનું મૂળ; પ્રકટ કરી કહે કઇ રીતે, પામીશ ફળ તું અમૂલ. નિજ ગુણદર આલંબને, ભવ જલધિ માંહિપાત; અલબન અન્ય જે કરે, તેને હિતકર છે ભાત.
ગુણ. ૧
ગુણ. ૨
गुण.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
તોનામૃત
સ્વ ઉત્કર્ષ જ્વર શાન્તિને, એક ઉપાય જણાય; પૂર્વ મહર્ષિથી લધુ, ભાવના હૃદયે જ થાય.
ગુણ. ૪ શરિર રૂપ લાવણ્યને, ગ્રામ આરામને વિત્ત; એ પર વરતુથી આત્મને નહિ ઉત્કર્ષ મમ મિત્ત. ગુણ ૫ સામ્ય ભાવ સહુ પ્રાણીમાં, જાણે વિશુદ્ધ પર્યાયે, એવા મુનિને ઉત્કર્ષ તે, નહિં હેય અશુદ્ધ પર્યા. ગુણ. ૬ સ્વ ઉત્કર્ષ પવન થકી, પ્રેરિત જલધિ તું પેખ; કરી પરંપરા નિજ ગુણને, નાશ કરે તે વિલેખ. ગુણ. ૭ ભદ ઉત્કર્ષ થતા વળી, દિનત્ત્વ અપકર્ષ માંહિ; નષ્ટ મનેથે માળને, કરે એ જ્ઞાની જગમાંહિ. ગુણ ૮
૧૮–સારાંશ-ગુણ થકી પોતે પૂર્ણ નથી. તે પછી આત્મપ્રશંસા-પિતાની બડાઈ કરવી તે શું કામની છે? તેમજ ગુણ થકી પૂર્ણતા પ્રાપ્ત થઈ હોય ત્યાં તે આત્મપ્રશંસાને વિરામજ છે. ૧
પિતાના ઉત્કર્ષ રૂપ જળના પ્રવાહ વડે કલ્યાણ રૂપ વૃક્ષના મુળને પ્રગટ–ખુલ્લા કરવાથી અમૂલ્ય ફળ જે મેક્ષ તેને કેવી રીતે મેળવી શકાશે અર્થાત નહિં જ મેળવી શકાય. ૨
હે! ભદ્ર પિતાના ગુણ રૂપ દેરડાનું આલંબન જે પોતે જ કરે તે નિશ્ચય કરી ભવ સમુદ્રમાં પતન થાય છે. પણ તે ગુણ રૂપ દેરડાનું અન્ય કોઈ આલંબન લે તે તેના હિતના માટે અવશ્ય થાય છે. ૩
પૂવે થઈ ગયેલા મહર્ષિએથી હું તદન લઘુ છું–અજ્ઞાત છું એવી ભાવનાની હૃદયમાં જાગૃતિ તે પિતાના ઉત્કર્ષરૂપ રને શાન્ત કરવાને ઉપાય છે. ૪
શારિરિક સંપત્તિ-મનહર રૂપ–મધુરી ભાષા-ગ્રામ બગીચા, અને લક્ષમી એ પર વસ્તુથી હે! મિત્ર આત્માને કોઈ પણ વખત ઉત્કર્ષ થજ નથી. ૫
વિશુદ્ધ પર્યાય વડે પ્રાણું માત્ર પરત્વે જેણે સામ્યભાવ ધારણ કરેલ છે એવા માહાત્માઓને અશુદ્ધ પર્યાય વડે ઉત્કર્ષ હેતે નથી. માટે તે હેય છે. ૬
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વદૃષ્ટયષ્ટમ.
(કારણ) પિતાના ઉત્કર્ષરૂપ પવન વડે પ્રેરાયમાન થયેલ એવો સમુદ્ર–જળનિધિ (ભરતીનાટાઈમે) પરેપિટા કરી કરીને નિજ ગુણ જે પાણી તેને નાશ કરે છે. એ બીના હે ભાઈ તું અવલેક. ૭
આ જગતમાં ફક્ત જ્ઞાની માહાત્માઓજ-પિતાના ઉત્કર્ષમાં મદ–અહંકાર અને અપકર્ષમાં દિનતા એ રૂપ મને રથની શ્રેણુને नट ७श छ.८
तत्वदृष्टयष्टकम् ॥ १९ ॥ रुपे रुपवती दृष्टि र्दष्ट्वा रुपं विमुह्यति मजत्यात्मनि नीरुपे तत्वदृष्टिस्त्वरुपीणी ॥ १ ॥ भ्रमवाटी बहिष्टि भ्रमच्छाया तदीक्षणं अभ्रान्तस्तचदृष्टिस्तु नास्यां शेते सुखाशया ।। २ ॥ ग्रामारामादिमोहाय यद्दृष्टं बाह्ययादृशा तत्त्वदृष्ट्या तदेवांतीतं वैराग्यसंपदे ।।३।। बाह्यदृष्टेः सुधासारघटिता भाति सुंदरी तत्त्वदृष्टेस्तुसा साक्षाद्विण्मूत्रपिठरोदरी ॥ ४ ॥ लावण्यलहरीपुण्यं वपुः पश्यति बाह्यहा तत्वदृष्टिः श्वकाकानां भक्ष्यं क्रमिकुलाकुलं ॥५॥ गजा श्वैर्भूपभूवनं विस्मयाय बहिदशः तत्रा श्वेभवनात्कोऽपि भेदस्तत्त्व दशस्तुन ॥६॥ भस्मना केशलोचेन वपु धृतमलेन वा महान्तं बाह्यदृग्वेत्ति चित्तसाम्राज्येन तत्ववित् ।।७।। न विकाराय विश्वस्यो पकारायैव निर्मिताः स्फुरत्कारुण्यपीयुषदृष्टयस्तव दृष्टयः ॥ ८॥
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮ )
જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુ જ.
તત્ત્વદીષ્ટ સ્વરૂપ, પદ-૧૯
(ગઝલ-સોરઠી. ) જ્યાં રૂપી દષ્ટિ રૂપ દેખી, રૂપમાંહિ મુંઝાય છે; ત્યાં તત્વષ્ટિ નિરૂપી નિજ, સ્વભાવમાં રત થાય છે. છે ભ્રમ વાટિ બહિર દષ્ટિ, દેખે તે ભ્રમ છાંયને અબ્રાન તાત્વિક દષ્ટિ તે, ન સૂવે સુખાશય ધારીને. આરામ ગ્રામ એ આદિ નિરખી, બાહ્યદષ્ટિ હાય છે; ત્યાં તત્ત્વષ્ટિ નિરાગ ભાવે, વિમેહ વાસિત થાય છે, બની સાર અમૃતથી રમા, ગણે હર્ષદઈ અતિ મુદ્યા; સાક્ષાત વિષ્ટા મૂત્રની, મજૂર એહ ગણે બુઘા. સૌદર્ય લહેરે પવિત્ર માને, બાહ્ય દગ વધુને સદા; કમિપૂર્ણ ભજન ધાનનું, ગણે તવવિદ્ ચિત્તમાં તદા.
જ્યાં દેખી હય ગય રાય મંદિર, બાલ વિસ્મય હોય છે પણ અધઇભપુત અટવીમાં, કદિ બુધા ભેદ ન જોય છે. લગાવી ભરમ કરે કેશલૂચન, વપુ સલાનજ ઘામથી; ગણે બાહ્ય છિ મહાન યેગી, આત્મવિદુચિરાજ્યથી. જે વિકાર માટે બને નહિ, જગહિતના નિર્માણથી; વરસાવે ત્યાં અમૃત-સુધા, તવા તે નિજ દ્રષ્ટિથી.
૮
૧૯-સારાંશ-જ્યાં રૂપી દષ્ટિવાન પુરૂ રૂપ દેખીને રૂપમાંજ મહિત થઈ જાય છે, ત્યાં તત્વદષ્ટિવાન પુરૂષ અરૂપી એવા આત્મસ્વભાવમાં રક્ત બને છે. ૧
બહિણિ પુરૂષે ભ્રમરૂપ બગીચામાં બ્રમરૂપ છાંયાનેજ દેખે છે, પરંતુ બ્રાન્તિ રહિત એવા તત્વદષ્ટિ પુરૂષે સુખની ઈચ્છાથી તેમાં સૂતા નથી. ૨ - જ્યાં સુશોભીત બગીચાઓ સુંદર નગર એ આદિ ગુગલજન્ય શોભા દેખી બાહાદષ્ટિ પુરૂ તેમાં મોહિત થાય છે, પરંતુ ત્યાં તત્ત્વષ્ટિ પુરૂષ વૈરાગ્યભાવના વડે મહિત થાતા નથી. ૩
મુગ્ધ-અજ્ઞાત પુરૂષ સ્ત્રીઓને અમૃતના રસથી જ કેમ જાણે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
સવ સમૃદ્ધયષ્ટકમ્
(૪૯) બનેલી ન હોય, તેમ આનંદનું સ્થાન માને છે. ત્યારે બુદ્ધિમાન પુરૂષે તેને સાક્ષાત વિષ્ટા અને મૂત્રની ભરેલ એક પેટી છે તેમ માને છે. ૪
બાદષ્ટિ પુરૂષ આ શરીરને સંદર્યની લહેરવડે પવિત્ર માને છે. તત્ત્વવિદ પુરૂષે તેને હદયથી કમિએ કરી પૂર્ણ એવું શ્વાનનું ભાવિભેજન માને છે. ૫ - જ્યારે હસ્તિ અને ઘોડાએ કરી યુક્ત એવું રાજમંદિર દેખી બાલચેષ્ટિત છે વિસ્મય થાય છે, ત્યારે પંડિત પુરૂ એજ હસ્તિ અને અાથી યુક્ત એવી અટવી–જંગલમાં અને રાજમંદિરમાં તફાવત જોતા નથી. ૬ "
જેઓ શરીરે કામ છે, કેશનું લંચન કરે છે અને પસીનાથી વધુ પ્લાન-મલીન રાખે છે તેમને બાહ્યદષ્ટિવંત-મહાન ગી માને છે પરંતુ આત્મવિદ્ પુરૂષે તે જ્ઞાનથી ગરિક હેય તેમને જ મહાન યોગી માને છે. ૭
તત્વના જાણ પુરૂ પિતાની દષ્ટિ થકી વિકાર માટે નહીં પણ જગતજનના કલ્યાણ માટે નિશ્ચયે કરી સુધા-અમૃત વરસાવે છે. ૮
સર્વનયg | ૨૦ | बाह्यदृष्टिप्रचारेषु मृद्रितेषु महात्मनः अंतरेवावभासन्ते स्फुटाः सर्वासमृद्धयः ॥ १॥ समाधि नंदनं धैर्य दंभोलिः समता शची ज्ञान महाविमानं च वासवश्रीरियं मुनेः ॥ २॥ विस्तारितक्रियाज्ञानचर्मछत्री निवारयन् मोहम्लेच्छमहावृष्टिं चक्रवर्ती न किं मुनिः ॥ ३ ॥ नवब्रह्मसुधाकुंडनिष्टाधिष्टायको मुनिः नागलोकेशवद् भाति क्षमा रक्षन् प्रयत्नतः ॥ ४॥
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦)
જ્ઞાનોમૃતકાવ્યકું જ. मुनिरध्यात्मकैलासविवेकवृषभ स्थितः शोभते विरतिज्ञप्तिगंगागौरियुतः शिवः ॥ ५ ॥ ज्ञानदर्शनचंद्रार्कनेत्रस्य नरशच्छिदः मुखसागरमग्नस्य किं न्यूनं योगिनो हरेः ॥ ६ ॥ या सृष्टिब्रह्मणो ब्राह्मा बाह्यापेक्षावलंबिनी मुनेः परानपेक्षांतर्गुणसृष्टि स्तोऽधिका ॥७॥ स्नैत्रिभिः पवित्रा या श्रोतोभिरिव जाह्नवी सिहयोगस्य साप्यर्हतदवी न दवीयसी ॥ ८॥
સર્વ સમૃદ્ધિ સ્વરૂપ પદ-૨૦ જી યમુનાને તીર ઉડે દેય પંખીઓ—એ ચાલ. )
હા દષ્ટિ પ્રચાર નિરૂદ્ધ કર્યું તે, આત્મિક સર્વ સમૃદ્ધિ પ્રત્યક્ષ મુનિ મતે વૈર્ય સમાન છે વજ સમાધિ નંદન ગણું, જ્ઞાન વિમાનથી સેહે મુનિનું સુરપતિપણું. વિરતારી ક્રિયા જ્ઞાન રૂપ ચર્મ છત્રને, મેહ મલેચ્છની વૃષ્ટિ નિવારે પતિપણે નવબ્રહ્મ અમૃત કુંડ વિષે સ્થિતિ માન છે, પૃથવિ રક્ષક એહ નાગેશ સમાન છે. મુનિ અધ્યાત્મ કૈલાસે વિવેક વૃષભસ્થિત, શકર વિરતિ શસિવત ગાંગામૈારી ચુત, દર્શન જ્ઞાન ચંદ્રા નયનથી વિષ્ણુ છે, સુખ સાગરમાંહે ભગ્ન નરક છેદક હ્યું છે બ્રાહ્મ અપેક્ષા ચુત બ્રહ્માતણુ સૃષ્ટિથી, મુનિની સૃષ્ટિ અધિક આન્તરગુણ દૃષ્ટિથી રત્નત્રયીસમરિશ્રોતે, ગંગાર્યું પવિત્ર છે, સિદ્ધિગ્ય નહિ રે અહનપદ ચારિત્ર છે. ૮
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મવિપાકાષ્ટકમ.
(૫૧).
~~~~~
૨૦-સારાંશ–બાહ્યદષ્ટિને પ્રચાર બંધ કરવાથી આત્મિક સર્વ સમૃદ્ધિઓ પ્રત્યક્ષ થાય છે. આ મહાત્મા પુરૂષને મત છે. ૧
પૈર્યતારૂપી વજ સમાધિ રૂપી નંદનવન અને જ્ઞાનરૂપ મહાન વિમાનવડે મુનિશ્વર દેવેંદ્ર સમાન સેહે છે. ૨
જ્ઞાન ક્રિયારૂપ ચર્મ છત્રને વિસ્તારી ભુપતિની જેમ મુનિરાજ મેહરૂપ મલેચ્છની વૃષ્ટિને નિવારે છે. ૩
બ્રહ્મચર્યના નવ અંગરૂપ અમૃતના કુંડના વિષે જે મહાત્માએનું નિવાસસ્થાન છે, તે જ ખરેખર પૃથ્વી રક્ષક નાગેશ સમાન છે. ૪
શીવ જે શંકર તે સમાન મુનિ અધ્યાત્મરૂપ કૈલાસ પર્વત પર વિવેક રૂપ વૃષભ ઉપર બેઠેલા છે, તેમજ વિરતિ અને જ્ઞપ્તિરૂપ ગંગા અને ગૈારી જેને સ્ત્રીઓ છે. ૫
નર્કને ઉછેદ કરનાર મુનિ મહારાજ જ્ઞાન અને દર્શનરૂપ ચંદ્ર અને સૂર્ય નેત્રવડે વિષ્ણુ સમાન બની સુખસાગરમાં નિતર મગ્ન હોય છે. ૬
બાહ્ય અપેક્ષાવાળી બ્રહ્માની સૃષ્ટિ કરતા આન્તરગુણ દ્રષ્ટિથી . મુનિશ્વની સૃષ્ટિ ઘણુંજ મેટી છે. ૭
રત્નત્રયી સમાન ત્રણ પ્રવાહથી ગંગાની જેમ પવિત્ર એવું : સિદ્ધિ યોગ્ય અહંતપદની પ્રાપ્તિ તે ચારિત્રધારકને હોય છે અને તેજ ઉપરોક્ત સમૃદ્ધિવાન હોય છે. ૮
. .
.
.
कर्मविपाकाष्टकम् ॥ २१ ॥ दुःखं प्राप्य न दीनः स्यात् सुखं प्राप्य च विस्मितः मुनिः कर्मविपाकस्य जानन् परवशं जगत् ॥ १ ॥ येषां भूभंगमात्रेण भज्यन्ते पर्वता अपि तैरहो कर्मवैशम्ये भूपैभिक्षाऽपि नाप्यते ॥२॥ जातिचातुर्यहीनोऽपि कर्मण्यभ्युदयावहे क्षणाद्रं कोऽपि राजा स्याद् छत्रछमदिगंतरः ॥७॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પર)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ. विषमा कर्मणः सृष्टि दृष्टा करभपृष्टवत् जात्यादिभूतिवैशम्यात्का रतिस्तत्र योगिनः॥ ४ ॥ ગાઢા પરામળિ સુતરનોડા भ्राम्यन्तेऽनंतसंसारमहो दुष्टेन कर्मणा ॥ ५॥ अर्वाक् सर्वापिसामग्री श्रांतेव परितिष्टति विपाकः कर्मणः कार्यपर्यन्तमनुधावति ॥ ६॥ असावचरमावर्ते धर्म हरति पश्यतः चरमावर्तिसाधास्तु छलमन्विष्य दुष्यति ॥ ७॥ साम्यं बिभर्ति यः कर्मविपाकं हदिचिंतयन् सएव स्याचिदानंदमकरंदमधुव्रतः ॥ ८ ॥
કર્મ વિપક સ્વરૂપ, પદ-૨૧
( ગઝલ. )
પડયે દુ:ખ દિન ના બનતા, મળે મુખ મેહ ના ધરતા; કરમ વિપાકને વંશ આ, મુનિ માને સવિ દુનિઆ. ૧ ઇસારે જ્યાં જ ટીના, ભેદાતા ડુંગરના કરમ પ્રતિકુલ નૃપ થાતા, મળે નહિં ભીખ આથડતા ? ચતુરાઈ અને કુળ હિન, કરમ અનુકુળ થાતા દિન; બને નર શ્રેષ્ઠ એ ક્ષણમાં, પળે આજ્ઞા દશે દિશમાં ૩ વિષમ આ કર્મની સુષ્ટિ, કરભ પુષ્ટ કરે દષ્ટિ; પ્રભૂતાદિ વિષમતા જ્યાં નહિં આસક્ત ભેગી ત્યાં જ ચડ્યાં થા જે પ્રથમ શ્રેણી, હતા વળી મૂતના નાણી; અહે! દૂર દેવના વેગે, ભમ્યા ભવમાંહિ તે રેગે. પ પ્રથમ સામગ્રી સર્વે જ્યાં રહે છે સ્થિર થાકીને; કરમ વિપાક પહોંચે છે, થતા એ કાર્ય સિદ્ધિને. ૬ ચરમ આવત સાધુના, ધરમને દૂષણે દે છેઃ ચરમ આવર્ત નહિં તેના, ધરમને તે હરી લે છે. ૭
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મવિપાકાષ્ટકમ.
' (પ૩). કરમના એ વિપાકેને, વિચારી સામ્યતા ધરજો; ચિદાનંદ રૂપ મકરંદમાં, ભ્રમર ભેગી બની રહેજે. ૮
૨૧-સારાંશ—જે મુનિરાજ દુઃખ પ્રાપ્ત થવાથી દિન બનતા નથી તેમજ સુખ મળવાથી આનંદ માનતા નથી, પરંતુ આ જગ્નમાં પ્રાણી માત્ર કર્મ વિપાકને આધિન છે, એમ જાણે છે. ૧
જે નૃપતિના ફક્ત ભ્રકુટિના ઈસારા માત્રથી જ પર્વતના શીખરે પણ ભેદાઈ જતા હતા–રે ચરા થઈ જતા હતા તેજ નૃપતિને જ્યારે કર્મની પ્રતિકૂળતા પ્રાપ્ત થઈ ત્યારે ક્ષુધા શાન્ત કરવા માટે ઘરે ઘરે બ્રમણ કરતા છતાં ભિક્ષા પણ મળેલ નથી. ૨
ચતુરાઈ લેશમાત્ર ન હોય અને સાથે કુળવાન-ઉત્તમ કુળમાં જન્મ પણ ન હોય છતાં પણ તે સામાન્ય ગણાતે માણસ કર્મની અને નુકુળતા પ્રાપ્ત થતા ક્ષણ માત્રમાં દશે દિશાઓમાં જેની આણ પ્રવૃત્તિ રહેલ છે. એવો નરેશ બને છે. ૩
કર્મની સુષ્ટિ ઉંટની પીઠના જેવી વિષમ છે એમ જાણું, પ્રભૂતાદિ વિષમતા દેખી તેમાં યોગી મહાત્માઓ આસક્ત થતા નથી. ૪
જેઓ શતનાણું કહેવાતા હતા એટલું જ નહીં પણ સાથે પ્રશમણ પર આરૂઢ થયેલા હતા છતાં દૂરદેવ-કર્મરૂપ રાગના - ગથી આ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરી રહ્યા છે. પણ
પ્રથમ કાર્ય ઉત્પન્ન કરવાને કારણ સમાન એવી સર્વ સામગ્રીઓને સદ્ભાવ છતાં તે સામગ્રી નકામી હોય તેમ પડી રહે છે. પરંતુ કતકર્મને વિપાક કાર્યસિદ્ધિ થતા પહેલા ત્યાં પહોંચી જાય છે. દ
આ સંસાર પરિભ્રમણ કરવામાં જેમને છેલ્લો ફેરે અથવા ચરમાવર્ત છે તેવા સાધુમહાત્માઓના ધર્મને દૂષણ લગાડે છે. પણ જેનો છેલ્લો ફેર નથી તેવાઓના ધર્મને તે પૂર્વકથિત કર્મવિપાક હરણ કરી જાય છે. ૭
કર્મના વિપાકની એ પ્રકારે વિચિત્રતાનો વિચાર કરી ( હે ! સુજ્ઞ બંધુઓ) સામ્યતા ધારણ કરે જેથી ચિદાનંદરૂપ મકરંદનું આસ્વાદન કરનાર ભેગી ભ્રમર બનશે. ૮
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(५४)
જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ.
भवोद्वेगाष्टकम् ॥ २२ ॥ यस्य गंभीरमध्यस्याज्ञानवज्रमयं तलं रुडा व्यसनशैलोषैः पंथानो यत्र दुर्गमाः ॥ १ ॥ पातालकलशायत्र भृतास्तृष्णामहानिलैः कषायाश्चित्तसंकल्पवेलावृद्धि वितन्वते ॥ २॥ स्मरौर्वाग्नि ज्वलत्यंत यंत्र स्नेहेंधनः सदा यो घोररोगशोकादि मत्स्यकच्छपसंकुलः ॥ ३ ॥ दुर्बुद्धिमत्सरद्रोहै विधुदुर्वातगर्जितैः यत्र सांयात्रिका लोकाः पतन्त्युत्पातसंकटे . ४ ॥ ज्ञानी तस्माद् भवांभोधे नित्योद्विग्नोऽतिदारुणात् तस्य संतरणोपायं सर्व यत्नेन कांक्षति ॥ ५ ॥ तैलपात्रधरोयद्वद्राधावेधोद्यतो यथा क्रियास्वनन्यचित्तस्याद्भवभीतस्तथा मुनिः ॥६॥ विषं विषस्य वह्नश्च वहिरेव यदौषधं तत्सत्यं भवभीतानामुपसर्गेऽपि यत्न भीः ॥ ७ ॥ स्थैर्य भवभयादेव व्यवहारे मुनि व्रजेत् स्वात्मारामसमाधौ तु तदप्यंतर्निमजति ।। ८ ।।
लवार २३३५. ५६ २२.
(नानादि गुण पहारे-मे २. ) ભવ ઉગ થતાં ભવિ રે ચિત્તવે એહ સ્વરૂપ, આ સંસાર સમુદ્રની રે ઉપમા એ તરૂપ: ભવિ સહ જાણીને રે, ઘર સંયમ રગ. ભવિ૦ ૧ જેહને મધ્ય પ્રદેશ છે રે, ગંભીર અથવા અથાગ; અજ્ઞાન રૂપ વજથી રે, ભુતલ કેરે છે ભાગ. ભવિ૦ ૨ દૂર વ્યસન રૂપ ડુંગરા રે, વચમાં છે મશહૂર; દૂગમ મારગ એહથી રે, ઇચ્છિત સ્થાન છે દૂર. ભવિ૦ ૩
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવાઢગાષ્ટકમ્.
કષાય પાતાલ કળરા થકી રું, તૃષ્ણા વાયુનું જોર; મનમાં વિકલ્પિક પુરની રે, વૃદ્ધિ કરે ચિંહું આર. સ્નેહે ધન કામ સમ જિહાં, અતિવડવાનળ છે પ્રક્રિસ; રોગોાકાદિ સમાન છે રે, મચ્છ કચ્છપ અતિ વ્યાસ, બુદ્ધિ મત્સર જિહાં વળી, દ્રોહ રૂપ છે વિદ્યુત; ગજા રવ દૂર્વાંતના રે, સાંભળી પાંચ ભય યુક્ત. અહુ વિકટ ભવ જલધિનેરે, તરવા કરે સુપ્રયાસ; ભવ ઉદ્વેગ થકી મળે રે, મુનિ ગુણ ઉત્તમ ખાસ. મુનિ સસારની ભીતિનેરે, પ્રાપ્ત થયેલ વિલેખ; તેલ પાત્ર ધરની ગતિ વા, રાધા વેધક પેખ. વિષનુ‘ આયધ વિષ છે રે, અગ્નિનું અગ્નિનું ધાર; ત્યમ મુનિ ભવભીરૂ તારું, ઉપસર્ગથી નહિ ડરનાર. ભવમયથી વ્યવહારમાં, મુનિ પામે સ્થિરતા ભાવ; નિજ સ્વરૂપ વિશ્રાંતિમાં રે, લય ભવભય એ સ્વભાવ.
----
( ૫ )
ભવિ૦ ૪
ભવિ૦ ૫
ભવિ૦ ૬
ભવિ૦ ૭
ભવિ૦ ૮
ભવિ૦ ૯
ભવિ૦ ૧૦
૨૨-સારાંશ—ભવ્ય પુરૂષા ભવાદ્વેગ થતા આ સંસાર સમુદ્રની ઉપમાને બરાબર લાયક છે એમ ચિન્તવન કરે છે અને તેથી ભલામણ કરે છે કે હે ! શબ્યા ! તમે સંયમરગને ધારણ કરો. ૧
સંસારને સમુદ્ર સાથે સરખાવતા જણાવે છે કે જેના મધ્ય પ્રદેશ અતિ ગંભીર–ઊંડા છે. તાગ ન પામી શકાય તેવા છે. તેમજ અજ્ઞાનરૂપે વજ્ર સમાન જેના ભૂતલના ભાગ છે. ર
વળી જેમાં દ્વવ્યસનરૂપ મહાટા ડુંગર મશહુર છે તેથી ઇચ્છિત સ્થાને પહોંચવા રસ્તા ઘણા દૂ મ થયેલા છે. ૩
તેમજ કષાયરૂપ પાતાલકળશથી તૃષ્ણાવાયુનું જોર હૃદયમાં અનેક પ્રકારના વિકલ્પરૂપ પૂરને ચાતરફ વિસ્તારે છે. ૪
વળી સ્નેહ છે ઈંધન જેવુ એવા કામદેવરૂપ વડવાનળ જ્યાં નિ રતર પ્રક્રિસ છે તેમજ રાગશેાકારૂપ માના પણ ત્યાં નિવાસ છે, પ દૂભુધિરૂપ મગરમત્સ્ય અને દ્રોહરૂપ વિજળી સાથે દાંતના ગરવ એટલા બધા જોરવાળા થાય છે કે તે સાંભળતા મુસાફ લાકે ભયભ્રાન્ત બની જાય છે. ૬
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(५६)
જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ.
માટે તિર પ્રયત્ન છે
મ અને પાસ
આવા અતિ વિકટ ભવસમુદ્રને તરવા માટે તિવ્ર પ્રયત્ન કરનારે ભવઉદ્વિગ્ન મુનિ ઉત્તમ ગુણને ખાસ અધિકારી બને છે. ૭
તૈલપાત્ર ધારણ કરનાર અથવા રાધાવેધ સાધનાની સદશા મુનિ મહાત્માઓ સંસારની ભીતિને પ્રાપ્ત થયેલા હોય છે તે તું मो . ८
વિષનું એષધ વિષ છે અને અગ્નિનું ઓષધ અગ્નિ છે. એ વાતને નિશ્ચય કરતા મુનિ ભવભીરૂં છતાં ઉપસર્ગ પ્રાપ્તિથી ડરતા नथी. ८
સંસારના ભયથી મુનિ વ્યવહારમાં સ્થિરતાભાવને પામે છે અને આત્મસ્વરૂપની વિશ્રાન્તિમાં ભાવભયને લય કરે છે. ૧૦
*लोकसंज्ञात्यागाष्टकम् ॥ २३ ॥ प्राप्तः षष्ठं गुणस्थानं भवदुर्गाद्रिलंघनं लोकसंज्ञारतो न स्यान्मुनिलोकोत्तरस्थितिः ॥ १ ॥ यथा चिंतामणि दत्ते. बठरो बदरीफलैः हाहाजहाति सद्धर्म तथैव जनरंजनैः ।। २ ।। लोकसंज्ञामहानद्यामनुश्रोतोऽनुगानके प्रतिश्रोतोऽनुगस्त्वेको राजहंसो महामुनिः ॥ ३ ॥ लोकमान्य कर्तत्यं कृतं बहुभिरेव चेत् तथा मिथ्यादृशां धर्मो न त्याज्यः स्यात्कदा च न ॥४॥ श्रेयोऽर्थिनो हि भूयांसो लोके लोकोत्तरे च न स्तोका हिरत्नवणिजः स्तोकाश्च स्वात्मसाधकः ॥५॥ लोकसंज्ञाहता हंत नीचैर्गमनदर्शनैः शंसयंन्ति स्वसत्यांगमर्मघातमहाव्यथां ।। ६ ॥ आत्मशाक्षिकसद्धर्मसिद्धौ किं लोकयात्रया तत्र प्रसन्नचंद्रश्च भरतश्च निदर्शने ।। ७ ।।
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંજ્ઞાત્યાગાષ્ટકમ.
(૫૭)
~~~~~
~
~
~
लोकसंशोज्झितः साधुः परब्रह्मसमाधिमान् सुखमास्ते गतद्रोहममतामत्सरज्वरः ।। ८॥
લોક ૩
લેક સંજ્ઞા ત્યાગ રૂપ પદ ૨૩
અજિત જિનંદ દેવ સ્થિર ચિત્ત ધ્યાઈઓએ ચાલ.) લેક રીત તજીએ પ્રાણુ, લેકોત્તર સુખદાઇ.. લેક, છઠ્ઠ ગુણનું સ્થાન ભારે, ભવ વિષમ ગિરિ ઉતારે. લેકિક મેહને હઠાવે, સ્થિતિ લકેર પાઈએ લોક ૧ મૂર્ખ બદ્રિ ફલન માટે, ચિન્તામણી આપે એ સાટે, રંજન કરવા લોકને, આહા ! સત્ય ધરમને છોડીએ. લોક ૨ નદી મહા એક લેક રીત, અનુ શ્રોતે વહે સર્વ પ્રિત; પ્રતિશ્રોતે વહે છે મુનિ, રાજહંસ જોઈએ. સકલ લેક ગ્રહે એ રીત, ગ્રહવી એ ગણીએ ઉચિત્ત; તદનુસાર મિથ્યા દુષ્ટિ, ધર્મ ન તજાઇએ.
લેક ૪ લાકિક શ્રેય સહુ કે છે, લેકેત્તરનું કે ન પૂછે; રત્નના વ્યાપારી અલ્પ, આત્મ સાધક યું જેઇએ. લેક ૫
સ્વ સત્ય અંગે મમ ઘાત, કરે લોક સંજ્ઞા ભ્રાત; નીચ ગમન દર્શને, આહા! મહા વ્યથા પ્રકાશીએ. લેક ૬ સત્ય ધમ આત્મ સખે, સિદ્ધિ નહિં કાંઈ લેક ભાખે; દેખે પ્રસન્ન ચંદ્ર મુનિ, અને ભરત પતિએ. લેક ૭ પરબ્રહ્મ સમાધિ થાય, જય લોક સંજ્ઞા ત્યાંય; નષ્ટ દ્રોહ મમત જવર, સુખ સ્થિતિ નિપાઇએ. લેક ૮
ર૩ સારાંશ—હે! પ્રાણું! કેત્તર રીત ખરેખર આત્મિક સુખને આપનારી છે. માટે તે ગ્રહણ કરી લોકિક રીતિઓ છોડી દેવી.
છઠ્ઠ ગુણસ્થાન વિષમ એવા ભવરૂપ પર્વતથી પાર પમાડે છે
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮)
જ્ઞાનાતકાવ્યકુંજ.
અને લોકિક મેહને નાશ કરાવે છે એટલું જ નહિં પરંતુ કેર સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરાવે છે. ૧
મૂર્ખ માણસ બેરના બદલામાં ચિન્તામણું રત્નને ફેંકી દે છે તેમ લોકેને ખુશી કરવાને ખાતર ખરેખર સત્ય ધર્મને છેડી દેવાય છે. ૨
લેક રીત સમાન એક મહાન નદીના અનુશ્રોતમાં સર્વ કઈ પ્રાણી માત્ર સ્નેહથી ખેંચાય છે પરંતુ પ્રતિશ્રોતે ચાલનાર એક રાજહંસ સમાન ફકત મુનિશ્વરેજ હોય છે. ૩
ઘણાં લોકોએ ગ્રહણ કરેલી રીત યોગ્ય ગણાય એમ જે માનીએ તે મિથ્યાદષ્ટિઓને ધર્મ તજી શકાય તેમ નથી. આ
પ્રાણી માત્ર લૈકિક શ્રેયની ઈચ્છાવાળા છે પરંતુ લેકોત્તર શ્રેયની પૂછપરછ પણ થાતી નથી. દષ્ટાંત પણ તેવું જ મળી આવેલ છે કે વ્યાપારી માત્રમાં જેમ રત્નના વ્યાપારીઓ-ઝવેરીઓ ઘણાં અલ્પ હેય છે તેમ આત્મ આરાધક પણ ઓછા સમજવા. ૫
હે! બ્રાત ! લેક સંજ્ઞા ખરેખર રીતે પિતાના સત્ય અંગના વિષે મર્મ પ્રહાર કરનાર છે તે નીચ ગમન દર્શન દ્વારા થતી મહાન વિપત્તિથી પ્રકાશમાં આવે છે.
જે જે ધાર્મિક ક્રિયા કરતાં આત્મા સાક્ષી આપે તે જ ખરેખર સત્ય ધર્મ માને. લેકના કથન માત્રથી ધર્મની સિદ્ધિ નથી ત્યાં પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ અને ભરત મહારાજાનું દૃષ્ટાંત ધ્યાનમાં રાખવા એગ્ય છે. ૭
જ્યારે પરબ્રહ્મ સમાધિ પ્રાપ્ત થાય ત્યારેજ લેક સંજ્ઞા નષ્ટ થાય છે અને તેથી જ દ્રોહ અને મમતા ૩૫ વર નષ્ટ પામે છે અને સુખની સ્થિતિ મેળવાય છે. ૮
રાષ્ટિમ્ છે ર૪ છે. चर्मचक्षुर्भूतः सर्वदेवाश्चावधिचक्षुषः સર્વતચક્ષુઃ સિદી સાધવ સાતવલુપમ ? .
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રદષ્ટિવરૂપાષ્ટકમ.
(५८) पुरस्थितानिवोधिस्तिर्कग्लोकविवर्तिनः सर्वान् भावानपेक्षन्ते ज्ञानिनः शास्त्रचक्षुषा ।। २ ॥ शासनात् त्राणशक्तेश्च बुधैः शास्त्रं निरुच्यते वचनं वीतरागस्य तनु नान्यस्य कस्यचित् ।। ३ ॥ शास्त्रे पुरस्कृते तस्माद् वीतरागः पुरस्कृतः पुरस्कृते पुनस्तस्मिन् नियमात् सर्वसिद्धयः ।। ४ ॥ अदृष्टार्थेऽनुधावंतः शास्त्रदीपं विना जडाः माप्नुवन्ति परं खेदं प्रस्खलन्तःपदे पदे ।। ५ ।। शुद्धोंच्छाद्यपि शास्त्राज्ञानिरपेक्षस्यनो हितं भौतहंतु यथा तस्य पदस्पर्शनिवारणं ॥६॥ अज्ञानाहिमहामंत्रं स्वाच्छंद्यज्वरलंघन धर्मारामसुधाकुल्यां शास्त्रमाहुमहर्षयः ।। ७ ।। शास्त्रोक्ताचारकर्ता च शास्त्रज्ञः शास्त्रदेशकः शास्त्रैकग् महायोगी प्राप्नोति परमं पदं ॥ ८ ॥
શાસ્ત્રદષ્ટિ સ્વરૂપ પદ-૨૪ (माधव० संदेश। हेने श्यामने-से यास. ) ચર્મ તણું ચક્ષુ છે પ્રાણી માત્રને, સુરગણુને અવધિ ચક્ષુ નિર્માણ જે; સિદ્ધ સકલને સવ ચક્ષુ કહી શાસ્ત્રમાં, શાસ ચક્ષુ મુનિવરને હેય સદાય જે. ચર્મ ૧ લોક અધ: ઉધ્ધ અને તિય વિષે, દ્રવ્ય સકલ સ્થિત તેહતણું સવિ ભાવ જે; હેય મુખાગે તેમ કહે મુનિવર ખરે, એહિજ શાસ્ત્ર નયન ગણ સુવિશાલ જે. ચર્મ- ૨ જે શાસ્ત્ર થકી બેધ મળે છે પ્રાણીને, તેમજ ડુબતા જનને તારણહાર જે;
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ.
www
એહિજ શાસ તે શ્રી વિતરાગનું માનવું, અન્ય વચન કદિ શાસ્ત્ર સ્વરૂપ ન થાય જે. ચ૦ ૩ કાર્ય સકલમાં શાસ્ત્ર તમે આગલ ધરો. ધરતા શ્રી વિતરાગ અગ્રણી ગણાય છે: અગ્રણી કરતા શ્રી વિતરાગને ભાવથી, પામે સકલ સમૃદ્ધિ સહિત શિવ સ્થાન જે. ચર્મક અદશ્ય પદારથ પ્રાપ્ત કરણના કારણે, શાસ્ત્ર દીપક વિણ ભ્રાત! ગતિ ન કરાય છે; યદ્યપિ તે વિણ જે ગતિ કરવા ધારીએ, તેહથી પદ પદે નિશ્ચય ખલન થાય છે, ચર્મ પ શુદ્ધ આહાર આદિ હિતકર નહિં તેહને, જેને શાસ્ત્ર સાપેક્ષપણે ન સ્વિકાર, પદ સ્પણ વિણ વણજો એ ગુરૂરાયને, ભૂતવાદી તણી એહ કથા દીલ ધારો. ચ૦ ૬ અજ્ઞાન અહિ વશ કરવા મંત્રજ એહ છે, સ્વાઈઘવત જવરને લંઘન રૂપ જે; ધમ વાટિકાને અમૃતની નીક છે, શાસ્ત્ર ગણે રૂષીરાજ ખરે ફલપ જે. ચ૦ ૭ શાસ્ત્ર કથિત આચરણ તણા કરનારને, તેમજ શાસ્ત્રતણ જે જ્ઞાતા હોય છે; શાશ્વતણે ઉપદેશ દીએ ત્રિશુદ્ધિથી, શાસ્ત્ર દષ્ટિધર પામે પદ નિર્વાણ જે. ચ૦૮
૨૪–સારાંશ–પ્રાણી માત્રને ચર્મચક્ષુ છે. દેવતાઓને અવધિ ચક્ષુ છે, સિદ્ધ પરમાત્માઓને કેવલજ્ઞાન ચક્ષુ છે અને મુનિશ્વરેને શાસ્ત્ર ચહ્યું છે એમ શાસ્ત્રકાર જણાવે છે. ૧
અધોલક-ઉર્થક અને તિય લોકમાં રહેલા સર્વ દ્રવ્યના ભાવને મુખા હોય તેવી રીતે મુનિરાજ શાસ્ત્રનયનવડે કહી શકે છે. ૨
જે શાસ્ત્રથી પ્રાણી માત્રને બેધ મળે તેમજ સંસાર સમુદ્રથી ડુબતાને બચાવ કરે તેજ શાસ્ત્ર ખરેખર જીનેશ્વર ભગવાન કથિત છે
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિગ્રહાષ્ટકમ.
એમ માનવું પરંતુ તેથી અન્ય પ્રકારનું કથન તે કઈ વખત શારૂપ થાતું નથી. ૩
હે! ભવ્ય જ હરકેઈ કાર્યમાં તમે શાસ્ત્રને આગળ ધરેશાસ્ત્ર આગળ ધરવાથી શ્રી વિતરાગ દેવને જ આગળ કર્યા ગણાશે અને વીતરાગને આગળ કરવાથી સકળ સમૃદ્ધિયુક્ત એવું શિવસ્થાન સહેજે પ્રાપ્ત થાશે. ૪
અદશ્ય એવું મેક્ષસ્થાન પ્રાપ્ત કરવા માટે હે! ભ્રાત શાસ્ત્રરૂપ દિપક ગ્રહણ કર્યા વિના ગમન થઈ શકશે નહીં. કદાચ તે વિના ગતિ કરવા ઇચ્છા થાય તે સમજવું કે તેથી પગલે પગલે સ્કૂલના જ થવાની. ૫
શાસ્ત્રને સાપેક્ષપણે સ્વિકાર કર્યા વિના શુદ્ધ માન આહારદિક પણ હિતકર હેતા નથી. આંહી ભૌતવાદીએ પદસ્પર્શ વિના પોતાના ગુરૂને કરેલ શિરચ્છેદવાળું દષ્ટાંત યથાર્થ હૃદયમાં વિચારવા જેવું છે. ૬
અજ્ઞાનરૂપ સપને વશ કરવામાં મહાનમંત્ર સમાન અને સ્વછંદતારૂપ વરને લાંઘણ સમાન તેમજ ધર્મરૂપ બગીચાને ફળદ્રુપ કરવા અમૃતની નીક સમાન જિનેશ્વર ભગવાન કથિત શાસ્ત્ર છે. એમ રૂષિમાહાત્માઓ કહે છે. ૭
જેઓ શાસ્ત્ર કથિત આચરણ કરનારા છે તેમજ જેઓ શાસ્ત્રના જ્ઞાતા છે તેમજ ત્રિકરણ શુદ્ધિથી જેઓ શાપદેશ આપે છે અને શાસ્ત્રમય જેની દષ્ટિ છે તે નિર્વાણ પદ–મેક્ષ તેને પ્રાપ્ત કરે છે. ૮
પ્રિણમ્ ૨૫ न परावर्तते राशे वक्रता जातु नोइझति परिग्रहः ग्रहकोऽयं विडंबितजगत्त्रयः ॥१॥ परिग्रहप्रहावेशादर्भाषितरजाकिरां श्रूयन्ते विकृताः किंन प्रलापा लिंगिनामपि ॥ २॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ.
यस्त्यक्ता तृणवद्बाह्यमांतरं च परिग्रह उदास्ते तत्पदांभोज पर्युपास्ते जगत्रयी ॥ ३ ॥ चित्तेऽन्तग्रंथगहने बहिनिग्रंथता था त्यागात्कंचुकमात्रस्य भुजगो नहि निर्विषः ॥ ४ ॥ त्यक्ते परिग्रहे साधोः प्रयाति सकलं रजः पालित्यागे क्षणादेव सरसः सलिलं यथा ।। ५ ॥ त्यक्तपुत्रकलत्रस्य मूर्छा मुक्तस्य योगिनः । चिन्मात्रप्रतिबद्धस्य का पुद्गलनियंत्रणा ॥ ६ ॥ चिन्मात्रदीपको गच्छेत् निर्वातस्थानसंनिभैः निःपरिग्रहतास्थैर्य धौंपकरणैरपि ।। ७ ।। मृच्छछिन्नधियां सर्वं जगदेव परिग्रहः मूर्छया रहितानांतु जगदेवाऽपरिग्रहः ।। ८॥
પરિગ્રહ સ્વરૂપ. પદ-૨૫ (મુનિ સુવત જિનરાજ, એક મુજ વિનતી નિસુણ-એ ચાલ. ) પરિગ્રહ પ્રહ તુ પિછાન, જે નવ ગ્રહથી અધિક છે. મૂળ રાશિ થકી જે નવી પલટે, વિક્રગતિ નવિ છેડે; પરિગ્રહ ગ્રહ જગમાંહિ સહુને, કરી વિડંબને છે. પરિ૦ ૧ પરિગ્રહ ગ્રહ આવેશથી પ્રાણી, દુર્ભાષણ કરી જપ; એવા લિંગધરની અતિ વાતે સાંભળતા ચિત્ત કરે. પરિ૦ ૨ જેહ ઉદાસિન ભાવથી પરિગ્રહ, બાહ્ય અત્યંતર છેડે; તે મુનિવરના ચરણ કમળમાં, હમ ભવિ જન વંદ, પરિ૦ ૩ અન્ડર ગ્રંથીથી પ્રથિત ચિત્ત છતાં, બાહ્ય નિગ્રંથતા ખેટી; કચુકી માત્રના ત્યાગ થકી નહિં, વિષ રહિત અહિ કે ટી. પરિ૦ ૪ પરિગ્રહ ત્યાગથી સર્વ કર્મ રજ, ક્ષણમાં નષ્ટ હો જાવે; સેતુબંધને ત્યાગ થતામાં, સરેવર જળ ક્ષય થાવે. પરિ૦ ૫ પુત્ર કલત્રાદિકના ત્યાગે, મૂછ રહિત મન જેનું; ફક્ત જ્ઞાન આરૂઢ યેગીને, પુદ્ગલ બંધન શેનુ. પરિ૦ ૬
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિગ્રહાષ્ટકમ.
(૭) નિત સ્થાન સમાન ઉપકરણે, પરિગ્રહ રહિત ગણાએ; ' જ્ઞાન પ્રદીપ પામે સ્થિરતાને, એહ મર્મ સમજાએ. પરિ૦ ૭. મૂછ વડે આચ્છાદિત બુદ્ધિ, તેને આ જગ પરિગ્રહ છે; , મૂછ રહિત એગીને ભ્રાતુ! જગ સવિ અપરિગ્રહ છે. પરિ૦ ૮
૨૫–સારાંશ—હે! બ્રાત! પરિગ્રહ રૂપ જે ગ્રહ છે, તેની તું પિછાન કર જે નવગ્રહ કરતા અધિક એ દસમો ગ્રહ છે.
પરિગ્રહ રૂ૫ ગ્રહ તે પિતાની મુળ રાશિથી કોઈ વખત ચલાયમાન થાતું નથી. અર્થાત ફરતું નથી તેમજ તેની વક્ર ગતિ તેને પણ છોડતું નથી. અને તેથી આ જગ્નનાં પ્રાણી માત્રને વિડંબનારૂપ દંડથી દડે છે. ૧
પરિગ્રહ રૂપ ગ્રહથી ગ્રસિત થયેલ પ્રાણું અસમંજસ વાણીના ઉચ્ચાર કરવામાં જ મશગુલ હોય છે માટે તેવા લિંગરની વાર્તા સાંભળતાં ચિત્ત કંપાયમાન થાય છે. ૨
જે મહાત્માઓ ઉદાસીન ભાવથી બાહ્ય અને અત્યંતર પરિગ્રહને ત્યાગે છે, તેમના ચરણ કમળમાં નિરંતર ભવ્યાત્માએ નમસ્કાર કરે છે. ૩
જેમનું હૃદય અન્ડર ગ્રંથીથી ગુંથાએલ છે, તેમની બાહ્ય નિગ્રંથતા નકામી છે. કારણ કાંચળી માત્રના ત્યાગથી સર્ષ નિવિષ છે એમ માની શકાશે નહીં. ૪ | સેતુબંધ–પાળને નાશ કરવાથી સરેવરનું પાણી જેમ નાશ પામે છે નીકળી જાય છે, તેમ પરિગ્રહના ત્યાગથી કર્મજ ઘણું જ ટુંક વખતમાં નષ્ટ થઈ જાય છે. ૫
પુત્ર કલત્ર એ આદિ આત્માથી ઇતર વસ્તુના ત્યાગ વડે જેમનું ચિત્ત મુચ્છ રહિત થયેલ છે અને ફક્ત જ્ઞાન ધ્યાનમાં જ જેઓ નિમગ્ન થયેલા છે તેઓને પુદ્ગલિક બંધ હેતે નથી. ૬
પવન રહિત સ્થાન સમાન ધર્મ પાલન કરવામાં નિર્વાહ રૂપ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ, જે ઉપકરણ છે તે પરિગ્રહ રહિત ગણાય છે અને તેથી જ્ઞાન રૂપ દીપક સ્થિરતાને પામે છે. એ મર્મ સમજવા ગ્ય છે. ૭
હે! બ્રાત! મૂછ–મમત્વ વડે કરીને જેની બુદ્ધિ આચ્છાદિત થયેલ છે, તેને આ જગત પરિગ્રહ રૂપ છે. પરંતુ મૂચ્છ રહિત એવા યોગીઓને તે આ જગત પરિગ્રહ રહિતજ જણાય છે. ૮
अनुभवाष्टकम् ॥ २६ ॥ संध्येव दिनरात्रिभ्यां केवलश्रुतयोः पृथक् बुधैरनुभवो दृष्टः केवलाऽकारुणोदयः ॥ १ ॥ व्यापारः सर्वशास्त्राणाम् दिमदर्शनमेव हि पारं तु प्रायत्येकोऽनुभवो भववारिघेः ॥ २ ॥ अतींद्रियं परब्रह्म विशुद्धानुभवं विना शास्त्रयुक्तिशतेनापि न गम्यं यद्बुधाजगुः ॥ ३ ॥ ज्ञायेरन हेतुवादेन पदार्था यद्यतींद्रियाः कालेनैतावता प्राज्ञैः कृतः स्यात्तेषु निश्चयः ॥ ४ ॥ केषां न कल्पनादर्वी शास्त्रक्षीरानगाहिनी विरलास्तद्रसास्वादविदोऽनुभव जिव्हया ॥ ५ ॥ पश्यतु ब्रह्मनिद्रं निंद्वानुभवं विना कथं लीपीमयी दृष्टि वाङमयी वा मनोमयी ॥ ६ ॥ न सुषुप्तिरमोहत्वानापि च स्वापजागरौ । कल्पनाशिल्पविश्रांते स्तुर्यैवानुभवोदशा ॥ ७ ॥ अधिगत्याखिलं शब्दब्रह्म शास्त्रशा मुनिः स्वसंवेद्यं परं ब्रह्मानुभवेनाधिगच्छति ॥ ८ ॥
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
અનુભવાષ્ટકમ.
અનુભવ સ્વરૂપ. પુ૪-૨૬ ( આશાવરી. )
અનુ૦ ૧
અનુભવ રસ અમૃત અતિ મીઠા, ચાખે સા જ્ઞાની ગરિડ્ડો. અનુવ સધ્યા રાત્રિ દિવસથી પૃથક્ છે, ત્યમ શ્રુત કેવળ ખિચ છે; અનુભવ પડિત જન માને છે, કેવળ સૂયૅ` અરૂણ છે. સર્વ શાસ્ત્ર વ્યાપારને જાણા, જે દિગ્ દરશન દરસે; ભવ જલધિને પાર જવામાં, અનુભવ તરણિ જો મળશે. અનુ૦ ર અનુભવ ગમ્ય અતિશ્યિ પરબ્રહ્મ, બુદ્ધ જન કહે છે વિચારી; શાસ્ત્ર યુક્તિ રાત લાગુ કરે પણ, પાર ન લહે અવિચારી. અનુ૦ ૩ અગાચર ઇંદ્રિય વસ્તુની સિદ્ધિ, જો હેતુ વાદે કરાયે; દીર્ઘ સમયથી ચરચા જેની, નિર્ણય કેમ ન થાયે. કલ્પના કડછી ગૃહિને સહુ જન, શાસ્ત્ર ક્ષીરાન્ના વગાહે; પણ વિરલા તસ સ્વાદ લહે છે, અનુભવ તે જગ માહે. અનુ૦ ૫ નિ બ્રહ્મ નિરીૢ અનુભવ, બિન કહેા કૌન પિછાને; લિપિ વાણી અને મનેાદૃષ્ટિ, જે વિષ્ણુ એહુ અસ્થાને. નાંહિ સુસુપ્ત સ્વાષ ને જાગર, મેહુ અજ્ઞાન અભાવે; કલ્પના શાન્ત અને જે દશામાં, અનુભવેાગર પાવે. અનુ૦ ૭ પૂર્ણ શબ્દ બ્રહ્મ શાસ્ર વિલાકી, અનુભવ દૃગ જે કરશે; સ્વ સવેદનથી પબ્રહ્મને, નિશ્ચય તે અનુભવશે.
અનુ૦ ૪
અનુ૦ ૬
અનુ૦ ૮
૨૬–સારાંશ અનુભવરસ અમૃત સમાન અતિ મિષ્ટ લાગે છે અને તેના સ્વાદ ફ્ક્ત જ્ઞાનં ગરિષ્ઠ મુનિએજ લઇ શકે છે. રાત્રિ અને દિવસથી સંધ્યા જેમ પ્રથ—વચમાં છે તેમ શ્રુત જ્ઞાનિ અને કેવળ જ્ઞાનની વચમાં અનુભવ જ્ઞાન છે અને તે કેવળ જ્ઞાન રૂપ સૂર્યના ઉદય પહેલા અણ્ણાય રૂપ છે. એમ પંડિત પુરૂષોની માન્યતા છે.
૧
સર્વ શાસ્ત્રના અધ્યયન રૂપ વ્યાપાર તે માત્ર દિશા સૂચવનાર નકશેા છે, પરંતુ ભવ સમુદ્રને પાર જાવા માટે અનુભવ રૂપ વહાણની આવશ્યક્તા છે. ૨
9
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ.
- બુદ્ધિમાન પુરૂષે વિચાર કરી કરીને કહે છે કે પરબ્રહ્મ છે તે અતીન્દ્રિય છે અને તે અનુભવગમ્ય છે. શાસ્ત્રોની અનેક યુક્તિઓ લાગુ કરતા છતાં પણ અવિચારી પુરૂષ તેને પાર પામી શક્તા નથી. ૩
ઇંદ્રિયથી જે અગોચર છે એવી વસ્તુઓની સિદ્ધિ જે હેતુવાદથી ગમ્ય હોત તે ઘણાં લાંબા વખતથી જેની ચર્ચા ચાલુજ છે છતાં તેને નિર્ણય કેમ થતો નથી અર્થાત્ તે અનુભવગમ્ય જ છે. ૪
શાસ્ત્ર રૂપ ક્ષીર ભજનને સર્વ કઈ પિત પિતાની કલ્પના રૂપ કડછીથી અવગાહહલાવે છે, પરંતુ તેને સ્વાદ તે કેઈ વિરલા અનુભવી માહાત્માઓજ આ જગમાં લઈ જાણે છે. ૫
નિદ અનુભવ પ્રાપ્ત થયા વિના નિદ બ્રહ્મને કોણ જાણું શકે છે? અર્થાત્ કેઈજ નહીં. માટે નિદિ અનુભવ વિના લિપિવાણી-અથવા મને દષ્ટિ તે અસ્થાને છે અથવા કાર્યકર નથી. ૬
જે સુસુપ્તિ નથી સ્વનિ નથી અને જાગૃતિ પણ નથી, પરંતુ મેહરૂપ અજ્ઞાનના વિનાશથી કલ્પના માત્ર જેમાં શાન્ત બને છે એવી ચેથી ઊજાગર દશા તે અનુભવ દશા છે. ૭
પૂર્ણ શબ્દ રૂપ શાસ્ત્ર બ્રહ્મને જાણ જે માહાત્માએ અનુભવ દષ્ટિ કરશે તે સ્વ સંવેદન વડે નિશ્ચયથી પરબ્રહ્મને અનુભવશે. ૮
યોગાદ ૨૭ मोक्षण योजनाद्योगः सर्वोऽप्याचारइष्यते विशिष्य स्थानवर्णार्थालंबनैकाग्य गोचरः ॥ १॥ कर्मयोग द्वयं तत्र ज्ञानयोगत्रयं विदुः विरतेष्वेष नियमात बीजमात्रं परेष्वपि ।। २ ।। कृपानिर्वेदसंवेगप्रशमोत्पत्तिकारिणः भेदाः प्रत्येकमत्रेच्छाप्रवृत्तिस्थिरसिद्धयः ॥ ३ ॥ इच्छा तद्वत्कथाप्रीतिः प्रवृत्तिः पालनपरं स्थैर्य बाधकभी हानिः सिद्धिरन्यार्थसाधनं ॥ ४ ॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાષ્ટકમ.
~~~
~~~~
अर्थालंबनयोश्चैत्यवंदनादौ विभावनं श्रेयसे योगिनःस्थानवर्णयोर्यत्न एवच ॥ ५ ॥ . आलंबनमिह ज्ञेयं द्विविधं रूप्यरूपि च . अरूपिगुणसायुज्य योगोनालंबनं परं ॥६॥ प्रीतिभक्तिवचोऽसंगैः स्थानाद्यपि चतुर्विधं तस्मादयोगयोगाप्ति मॊक्षयोगः क्रमाद् भवेत् ।। ७ ॥ स्थानाधयोगिनस्तीर्थोच्छेदाद्यालंबनादपि मुत्रदाने महादोष इत्याचार्याः प्रचक्षते ॥ ८ ॥
વેગ સ્વરૂપ. પદ-૭ (નાથ કૈસે ગજ બંધ છુડા–એ ચાલ.) ધરો ભાવિ યોગ નિરતર ઘટમાં, જેથી મેક્ષ મળે છે ઝપટમાં. ઘ૦ યોગ એહ જે મેક્ષ નિપા, ઇષ્ટ આચરણ જ એહ;
સ્થાન વણ અને અર્થ આલંબન, એકાગ્રતા પંચ જેહ. ધ૧ કમ લેગ દ્વિવિધ કહ્યો છે, જ્ઞાન ગ ત્રિવિધે; વિરતિપણે નિશ્ચયથી હેવે, અન્યમાં બીજ પ્રબોધે. કૃપા નિર્વેદ સંવેગ પ્રશમતણું, ઉત્પત્તિ સ્થાન જ એ છે ઇચ્છા પ્રવૃત્તિ સ્થિરતા સિદ્ધિ, કમથી એ ચાર કહે છે. ધ૦ ૩ તદ્વત કથામાં પ્રીતિ તેને, ઈચ્છા ગી કહિયે; વિધ વિધ વ્રતનું આસેવન જેને, પ્રવૃત્તિ ભેગી સહી એ. ઘ૦ ૪. બાધક સવની બીક નહિં તે, સ્થિર યોગી આ જગમાં; અન્યના અર્થ તણું આલંબન, સિદ્ધિ ગણે મનમાં. ધ૦ ૫ ચિત્યવંદન આદિ સર્વ ક્રિયામાં સ્થાન વણે કરો યત્ન; અર્થ આલંબન સ્મરણ કરતાં, યોગી આનંદ વરે રત્ન. ધ૦ ૬ આલબન તણા ભેદ કહ્યા છે, રૂપ અરૂપી ઈષ્ટ: અરૂપીના ગુણમાં લય થાવું, એહ આલંબન રાષ્ટ. પ્રીતિ ભકિત વચનને અસંગે, સ્થાન આદિ યોગ સેવે; તેથી પ્રાપ્તિ અને ગની, કમથી મેક્ષ યોગ લે છે. ૮
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૮)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ. તીર્થ ઉચ્છેદ આદિ આલંબન, કેઈ પ્રસંગ જે પાવે, તે પણ સ્થાનાદિથી રહિતને, સૂત્રદાન નહિં આપે.
ધ. ૯
૨૭ સારાંશ ! ભવ્ય પુરૂષે તમે મને નિરંતર હૃદયમાં ધારણ કરે જેના આસેવનથી મેક્ષ જલદી મળશે. ગ તેને જ કહેવામાં આવે છે કે જે મોક્ષ પ્રાપ્તિ કરાવે છે અને તે માટે તેનું આચરણ તે ઈષ્ટ મનાએલ છે. સ્થાન–વર્ણ–અર્થ–આલંબન અને એકાગ્રતા એવા પાંચ તેના ભેદ છે. ૧
ત્યાં કર્મ યોગ બે પ્રકારે અને જ્ઞાન યુગ ત્રણ પ્રકારે કહ્યો છે. તે વિરતિપણામાં નિશ્ચયથી હોય છે. અને અન્યમાં બીજ માત્રની સંભાવના રહેલ છે. ૨
યોગવિદ્ પુરૂષએ કૃપ-નિર્વેદ-સંવેગ અને પ્રશમનું ઉત્પત્તિ સ્થાન ક્રમથી ઈચ્છા–પ્રવૃત્તિ–સ્થિરતા અને સિદ્ધિ કહેલ છે. ૩ - તદ્વત કથામાં પ્રીતિ જેને છે તે ઈચ્છા ગી–વિવિધ વ્રતનું આસેવન કરનાર તે પ્રવૃત્તિ ચગી કેઈ પણ જાતના બાધકની જેને બીક ન હોય તે સ્થિર યેગી અને અન્યના અર્થનું આલંબન જે હોય તે સિદ્ધિ યોગી છે. ૪
ત્યવંદનાદિક સર્વ ક્રિયામાં સ્થાન-વર્ણઅર્થ અને આલે. બનનું સ્મરણ કરનાર ગી આનંદ રત્નને પ્રાપ્ત કરે છે. ૫
આલંબનના બે ભેદ કહ્યા છે રૂપી અને અરૂપી, તેમાં અરૂપીના ગુણમાં મળી જાવું તે આલંબન શ્રેષ્ઠ છે. ૬ - પ્રીતિ–ભક્તિ–વચન અને અસંગથી સ્થાનાદિ યોગના સેવન વડે અયોગ યોગની પ્રાપ્તિ થાય છે અને કેમે કરી તેથી મેક્ષ વેગ મળે છે. ૭
કેઈક પ્રસંગે તીર્થ ઉછેદાદિ કારણ પ્રાપ્ત થાતા પણ સ્થાનાદિથી રહિત-અયોગ્યને સૂત્રદાન–શાસ્ત્ર અભ્યાસ કરાવવાની મના કરેલ છે એમ આચાર્ય ભગવાન કહે છે. ૮
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિયાગાષ્ટકમ.
(६८)
नियागाष्टकम् ॥ २८॥ यः कर्म हुतवान् दीप्ते ब्रह्माग्नौ ध्यानध्यायया सनिश्चितेन यागेन नियागप्रतिपचिमान् ॥ १॥ पापध्वंसिनि निष्कामे ज्ञानयज्ञे रतो भव सावयैः कर्मयज्ञेः किं भूतिकामनयाविलैः ॥ २ ॥ वेदोक्तत्वान्मनः शुद्धया कर्मयज्ञोऽपि योगिनः ब्रह्मयज्ञ इतीच्छंतः श्येनयागं त्यजन्ति किम् ॥ ३ ॥ ब्रह्मयज्ञं परं कर्म गृहस्थस्याधिकारिणः पूजादि वीतरागस्य ज्ञानमेव तु योगिनः ॥ ४॥ भिन्नोद्देशेन विहितं कर्म कर्मक्षयाक्षम क्लप्तिभिन्नाधिकारं च पुढेष्टयादिवदिष्यतां ॥५॥ ब्रह्मार्पणमपि ब्रह्मयज्ञांतर्भावसाधनं ब्रह्माग्नौ कर्मणो युक्तं स्वकृतत्वस्मये हुते ॥ ६॥ ब्रह्मण्यर्पितसर्वस्वो ब्रह्मा ब्रह्मसाधनः ब्रह्मणा जुहदब्रह्म ब्रह्मणि ब्रह्मगुप्तिमान् ॥ ७ ॥ ब्रह्माध्ययननिष्ठावान् परब्रह्मसमाहितः । ब्राह्मणो लिप्यते नाधैर्नियागप्रतिपत्तिमान् ।। ८ ॥
नियाग २१३५. ५६-२८
( शावरी. ) અબધુ! નિયાગ પ્રમાણ પ્રમાને, જેથી કર્મ સકલ ક્ષય જાને. અ૦ તીવ્ર બ્રહ્મ અગ્નિની માંહે, ધ્યાનરૂપ વ્યાયા એ કમતણે જે હેમ કરે છે, નિયાગ વિષે સ્થિત થાઓ. અબધુe 1 પાપ વિનાશ ને આશ રહિત એ, જ્ઞાનયણે રત થા તું; પુદગલિક અભિલાષા જેમાં, સાવઘયણ તજ ભ્રાતુ. એમ્બધુe ૨
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૦)
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકું જ.
અબધુત્ર ૩
અબધુ૦ ૪
અબધુ ૫
કર્મયા વેદત હેવાથી, બ્રહ્મયજ્ઞ તે થાશે, માન્યતા એવી છતાં પણ ત્યાગે, યેન યાગ શા માટે. જિનવર પૂજા આદિ સુકૃત્ય, ગૃહિગ્ય દરસાવે; યતિ યોગ્ય છે જ્ઞાન કર્મ તે, બ્રહ્મ યા હે જાવે. ભિન્ન ઉદ્દેશ ગૃહિ કિયા કરતા, તદ્રત ફલ નહિ પાવે; પુણ્યાદિત એહ અનર્થક રચના ભિન્ન બતાવે. બ્રહ્માર્પણ પણ બ્રહ્મયજ્ઞનું, આન્તર સાધન માને; સ્વક્ત મદને હેમ ક્યથી, કમ હેમ એ જને. અર્પણ સર્વ કરી બ્રહ્મમાંહિ, બ્રહદષ્ટિ કરી ખાસી; સાધન જેનું બ્રહ્મ બને છે, અબ્રહ્મ બ્રહ્મ વિનાશી. રક્ષણ શીલતણું બ્રહ્મચર્ય, નિષ્ઠા બ્રહ્માસ્થયનાદિ; પરબ્રહ્મ વિશે સમાહિત એ છે, નિલેપ કર્મ બ્રહ્મવાદી.
અબધુત્ર ૬
અબધુત્ર ૭
અબધુત્ર ૮
૨૮-સારાંશહે! મહંત ! નિયાગ વડે સર્વ કર્મને ક્ષય થાય છે. માટે તે પ્રમાણ છે.
તિવ્ર બ્રહ્માગ્નિને વિષે ધ્યાનરૂપ ધ્યાયાએ કરીને કર્મને જે હેમ કરે છે તે નિયાગ–પરમેશ્વર પૂજામાં સ્થિત થાય છે. ૧
હે! બ્રાહુ! પાપને જેમાં વિનાશ થાય છે તેમજ કોઈ પણ પ્રકારની જેમાં પુદ્ગલિક આશા નથી એવા જ્ઞાનયજ્ઞમાં તું પ્રીતિ કર તેમજ પુદ્ગલિક અભિલાષા જેમાં રહેલ છે, એવા સાવદ્ય યજ્ઞને તજી દે. ૨
(કર્મયજ્ઞવાદીઓને શીખામણ આપતાં શાસ્ત્રકાર ભગવાન કહે . છે કે) કર્મયજ્ઞ વેદત હોવાથી તે બ્રહ્મયજ્ઞ થાશે આવી માન્યતા છતાં તમે ન યાગને શામાટે તજે છો? ૩
જિનેશ્વર ભગવાનની પૂજા એ આદિ સતકર્મ તે ગૃહસ્થને ગ્ય છે અને જ્ઞાનાદિ કર્મ તે યતિને યોગ્ય છે અને તે પરિણામે બ્રહ્મયજ્ઞ થઈ જાય છે. ૪
ભિન્ન ઉદ્દેશથી કરાએલ કિયા તદ્વત્ ફલને પ્રાપ્ત કરી શકતી નથી, પરંતુ તે પુગેટ્યાદિવત્ રચનાએ કરી ભિન્ન હોવાથી અનર્થની કરવાવાળી છે. ૫
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
पूलभ.
(७१)
દરેક કાર્યને કર્તા હું છું એવું જે અહમપણે તેને હેમ કરવાથી તે કર્મને હેમ થાય છે અને તે બ્રહ્માર્પણ હેવાથી બ્રહ્મયજ્ઞનું આન્તર સાધન બને છે. ૬
સર્વ ક્રિયાઓને બ્રહ્મમાં અર્પણ કરીને મને હર એવી બ્રહાદષ્ટિ ધારણ કરે. જેનું બ્રહ્મ સાધન બને છે અને તે બ્રહ્મવડે અબ્રાને विनाश. थाय छे. ७
બ્રહ્મના વિષે આચરણ કરવાથી શીયલવ્રતનું રક્ષણ થાય છે અને બ્રહ્માધ્યયનાદિમાંજ જેની એક નિષ્ઠા થયેલી છે તેવા બ્રહ્મવાદી મહાત્માઓ કર્મથી નિર્લેપ થઈને પરબ્રહ્મને વિષે સમાહિત થાય છે. ૮
. पूजाष्टकम् ॥ २९ ॥ दयांभसा कृतस्नानः संतोषशुभवस्त्रभृत् विबेकतिलकभ्राजी भावनापावनाशयः ॥ १ ॥ भक्तिश्रद्धानघुसृणोन्मिश्रपाटीरजद्रवैः नवब्रह्मांगतो देवं शुद्धमात्मानमर्चय ।। २ ।। क्षमापुष्पसज धर्मयुग्मक्षौमद्वयं तथा ध्यानाभरणसारं च तदंगे विनिवेशय ॥ ३ ॥ मदस्थानभिदात्यागै लिखाग्रे चाष्टमंगली ज्ञानानौ शुभसंकल्पकाकतुंडं च धूपय ॥ ४ ।। पारधर्मलवणोत्तारं धर्मसंन्यासवन्हिना कुर्वन् पूरय सामर्थ्यराजन्नीराजनाविधि ॥ ५ ॥ स्फुरन् मंगलदीपं च स्थापयानुभवं पुरः योगनृत्यपरस्तौर्यत्रिकसंयमवान्भव ।। ६ ॥ उल्लसन्मनसः सत्यघंटां वादयतस्तव भावपूजारतस्येत्थं.करकोडे महोदयः ॥ ७ ।।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ. द्रव्यपूजोचिता भेदोपासना गृहमेधिनां भावपूजा तु साधुनामभेदोपासनामिका ॥८॥
શ્રી વિરપ્રભુ ભાવપૂજા, પદ-૨૯ (સંતિ! દેખીએ બે પરગટ પુદ્ગલ જાલ તમાસા–એ ચાલ. ) શ્રી વીર પૂજતારે ભાવસે આત્મિક આનંદ જામે. દયા વારિથી સ્નાન કરીને, સંતેષ ચીવરને ધારી; વિવેક તિલક નિજ ભાલે કરવું, પવિત્ર આશયને
સુધારી. ... ... ... શ્રી વીર૦૧ ભક્તિ શ્રદ્ધારૂપ કેસર સાથે, ચંદન મિશ્રિત કરવું; નવબ્રહ્મ અગે શુદ્ધાત્મ દેવનું, અર્ચન નિશદિન
કરવું. ... ... ... શ્રી વીર૦ ૨ ક્ષમારૂપ સુપુષ્પની માળા, યુમ ધર્મ સમ વ; ધ્યાન રૂપ આભરણ પ્રહિને, પ્રભુના અને
વિરતે. ... ... ... શ્રી વિર૦ ૩ ભદસ્થાનના ત્યાગ સમાન એ, અષ્ટમંગલ આલેખે જ્ઞાન રૂ૫ વન્ડિની માંહે, . સંક૯પ સુધુપ કર
દેખ. ... .. ... શ્રી વીર૦૪ પૂર્વ ધર્મના ત્યાગરૂપ ભવિ, લવણેત્તર કરી જે; ધર્મ સન્યાસ સામર્થ્ય ગની, આરતિ આત્મિક
કીજે. ... ... ... શ્રી વીર૦ ૫ અનુભવનમ મંગલ દીપકને, શ્રીવીર આગે સ્થાપ; ગ રૂપ સુનત્યની સાથે, તૈયત્રિક જય
છાપે. ... ... ... શ્રી વીર. ૬ એ વિધ ભાવપૂજામાં તત્પર, ઉલસિત મન છે જેનું; સત્ય ઘંટ વજાવે જગમાં, મહેદય કમ છે
તેનું. ... .. ... શ્રી વીર૭. ગૃહિ યતિ એ ભેદથી પૂજા, દ્રવ્યભાવ દયા દાખી; હિને યેાગ્ય છે દ્રવ્ય યોગીને, ભાવ વિશુદ્ધ છે
સાખી. .. .. . શ્રી વીર૦૮
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૦) ૨૯-સારાંશ–ભાવ સહિત શ્રી વીર પરમાત્માનું પૂજન તે અવશ્યમેવ આત્મિક આનંદને પ્રાપ્ત કરાવે છે.
દયારૂપ જળવડે સ્નાન કરી અને સંતોષરૂપનિર્મલ વસ્ત્રો ધારણ કરી વિવેક રૂપ તિલક પોતાના ભાલ સ્થળે કરતાં જેમ બને તેમ પવિત્ર આશયેની સુધારણા કરવી. ૧
ભક્તિ અને શ્રદ્ધા રૂપ કેસર અને ચંદન મિશ્રિત કરીને જેમને આત્મા પવિત્ર થયેલ છે, એવા શુદ્ધાત્મદેવનું નવબ્રા અંગે નિરંતર અર્ચન કરવું. ૨
વળી ક્ષમારૂપ સુવાસિત પુષ્પની માળા-દ્વિવિધ ધર્મરૂપ વસ્ત્રો અને ધ્યાનરૂપ અલંકારેવડે પ્રભુના અંગને વિભુષીત કરવાં. ૩
અષ્ટમદના સ્થાનના ત્યાગ સમાન અષ્ટમંગળની રચના કરે તેમજ જ્ઞાન રૂપ અનિની માંહે શુભ સંકલ્પ રૂપ સુગધી ધુપ ઉખે. ૪
પૂર્વધર્મ–ક્ષાપશમિક ધર્મના ત્યાગ રૂપલવણતરણ કરીને હે! ભવ્યપ્રાણુઓ તમે ધર્મ સન્યાસ–ક્ષાયિક ધર્મના સામર્થ્ય ગરૂપ આત્મિક આરતિને ઉતારે. ૫
તેમજ અનુભવરૂપ માંગલિક દીપક શ્રી વીર પ્રભુ પાસે સ્થાપે પશ્ચાત્ ગરૂપ સુનત્ય કરતાં તૈયંત્રિક પર જયેની છાપ બેસાડે.
આ વિધિ પ્રમાણે ભાવપૂજામાં જેમનું ચિત્ત ઉલસાયમાન છે તેજ પ્રાણ આ જગ્નમાં સત્યતાને ઘંટ બજાવે છે અને તેમને જ મહાન કમને ઉદય થાય છે. ૭
ગૃહસ્થ ધર્મ અને યતિ ધર્મ એ બે ભેદ વડે કરી દ્રવ્યપૂજા અને ભાવપૂજાની ઘટના છે. માટે ગૃહસ્થને ગ્ય દ્રવ્યપૂજા અને ય- . તિને ભાવપૂજાની વિશુદ્ધિ અત્રે વર્ણવેલ છે. ૮
10
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનામૃતકાવ્યકુંજ.
ध्यानाष्टकम् ॥ ३०॥ ध्याता ध्येयं तथा ध्यानं त्रयं यस्यैकतां गतं मुनेरनन्यचित्तस्य तस्य दुखं न विद्यते ॥ १ ॥ ध्यातांतरात्मा ध्येयस्तु परमात्मा प्रकोतितः ध्यानं चैकाव्यसंवित्तिः समापत्तिस्तदेकता ।। २ ।। . मणाविव प्रतिच्छाया समापत्तिः परात्मनः क्षीणवृत्तौ भवेद्ध्यानादंतरात्मनि निर्मले ॥ ३ ॥ आपत्तिश्च ततः पुण्यतोर्थकृतकर्मबंधतः तभावाभिमुखत्वेन संपत्तिश्च क्रमाद् भवेत् ॥ ४ ॥ इत्यं ध्यानफलायुक्तं विंशतिस्थानकाद्यपि कष्टमात्रंत्वभन्यानामपि नो दुर्लभं भवे ।। ५ ॥ जितेंद्रियस्य धीरस्य प्रशांतस्य स्थिरात्मनः सुखासनस्य नासाग्रन्यस्तनेत्रस्य योगिनः ॥ ६ ॥ रुद्धबाह्यमनोवृत्ते र्धारणाधारयारयात् प्रसन्नस्याप्रमत्तस्य चिदानंदसुधालिहः ॥ ७ ॥ साम्राज्यमप्रतिद्वंद्वमंतरेव वितन्वतः ध्यानिनो नोपमा लोके सदेवमनुजेऽपि हि ॥ ८ ॥
ध्यान २१३५. ५६. ३० ( सु ति oिrt's सोमाय-ये यास. ) ધ્યાતા ધ્યાનને ધ્યેયતણું જ્યાં, એકતા પામે છે ત્રિક ખરે ત્યાં; એવા અનન્ય ચિત્ત મુનિવરને, દુ:ખ નહિ દિલ ત્યાંહિ તુ ઘરને
ध्याता ધ્યાતા અન્તર આત્મા બને છે, દય સ્વરૂપ પરમાત્મા કરે છે;
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાનાષ્ટક્રમ્.
ધ્યાન એકાગ સર્વિત્તિ પ્રમાણેા, તેહની પ્રાપ્તિ તે ઐકયતા જાણા. ધ્યાનથી વૃત્તિ વિનારા થયે જ્યાં, નિર્મલ અન્તર આત્મા વિષે ત્યાં; પ્રતિષિખિત આદર્શ ધરેજ્યું, છાપ પડે પરમાત્મા તણી હ્યું. ધ્યાનથી રત્ન ત્રયી આરાધે, તિર્થંકર નામ કમ ને બાંધે ક્રમથી એ કમ` ઉદય જન્મ આવે, તિકર પદ્મ સપત્તિ પાવે. ઍહિજ ધ્યાન તણુ· ફેલ જાણી, વીશ સ્થાનક તપ આદરા પ્રાણી; તનુ રોાષણ ફૂલ જે તપથી છે, એહુ અભવ્ય ને સુગમ થકી છે. જેહ જિતે દ્રિય ધીર પુરૂષ છે, શાન્ત અને સ્થિર આત્મન એ છે; સુખાસન સ્થિત નેત્ર તણી જ્યાં, નાસિકા અગ્રે દૃષ્ટિ ધરી ત્યાં. ધ્યાન તણી ધારા તે જોગે, બાહ્ય વૃત્તિ નિરોધ એ યેાગે; અપ્રમત્ત ને પ્રસન્ન ખરે એ, સ્વાદ જ્ઞાનામૃત કેરો કરે એ. અપ્રતિદ્રુદ્ધ સમ્રાજ્ય તણા અ, આન્તર માંહિ વિસ્તાર કરે એ; દેવ અને માનવની માંહિ, ચેાગ્ય નહિ' એ મુનિ સમ હિ.
(o)
ધ્યાતા ૩
ધ્યાતા. ૩
ધ્યાતા ૪
ધ્યાતા. ૫
ધ્યાતા ૬
ધ્યાતા. ૭
ધ્યાતા ૮
૩૦-સારાંશ–ધ્યાતા. ધ્યાન અને ધ્યેયનું ત્રિકજ્યાં ખરેખર એકતાને પામેલુ છે એવા અનન્ય ચિત્તવાલા મુનિ મહારાજાઓને લેશ માત્ર દુ:ખ હાતુ નથી. માટે હે ! ભ્રાત ત્યાં તું તારૂ હૃદય લગાડ. ૧
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૬)
જ્ઞાનામૃતાવ્યા . જ્યાં અન્તરાત્મા ધ્યાતા છે, પરમાત્મા ધ્યેય છે. એકાગ્ર સંવિત્તિ તે ધ્યાન છે. અને તેની પ્રાપ્તિ તેજ એક્યતા છે. ૨
જેમ આરિએ ધરવાથી સામે રહેલ વસ્તુ તેમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે, તેમ ધ્યાન વડે વૃત્તિને વિનાશ થાવાથી નિર્મલ અન્તરાત્માને વિષે પરમાત્માનું પ્રતિબિંબ પડે છે. ૩.
ધ્યાન વડે રત્નત્રયીનું આરાધન થાય છે. અને તેથી તિર્થંકર નામ કર્મને બંધ થાય છે. પશ્ચાત એ કર્મ કેમે કરી ઉદયમાં આવતા તિર્થંકરપદની સંપત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. ૪
એવું ધ્યાનનું ફલ જાણી હે ! પ્રાણીઓ તમે વીશ સ્થાનક તપનું ધ્યાન પૂર્વક આસેવન કરે છે તપનું ફલ ફક્ત શરિર શોષણ છે. એવું તપ તે અભવ્યને પણ સુગમ છે. ૫
જેઓ જિતેંદ્રિય છે, ધીરપુરૂષ છે, શાન્ત છે, સ્થિરાત્મન છે. સુખાસને સ્થિત છે તેમજ નેત્રની દષ્ટિ નાસિકાના અગ્રભાગ પર સ્થાપિત કરેલ છે. ૬
વળી ધ્યાનની ધારાવડે બાહ્ય વૃત્તિને જેમણે નિરોધ કર્યો છે જે અપ્રમત્ત છે અને પ્રસન્ન મુખવાલા છે તેમજ જ્ઞાનામૃતનું જ આસ્વાદન કરે છે. ૭
તેજ અપ્રતિદ્રુદ્ધ સામ્રાજ્યને આન્તરમાં વિસ્તાર કરી શકે છે. તેવા ધ્યાનવાન મુનિ મહારાજા સમાન આ જગતમાં દેવ અને મનુષ્યમાં અન્ય કઈ હોઈ શકે નહીં. ૮
તપટમ્ ? | मानमेव बुधाः माहुः कर्मणां तापनातपः तदाभ्यंतरमेवेष्टं वायं तदुपरकम् ॥१॥ आनुश्रोतसिकी वृत्तिालानां सुखशीलता प्रातिश्रोतसिकोवृत्ति निनां परमं तपः ॥२॥ धनार्थिनां यथा नास्ति शीततापादि दुस्सह तथा भवविरतानां तत्वज्ञानार्थिनामपि ॥ ३ ॥
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપાછm.
() सदुपायप्रवृत्चानांमुपेयमधुरत्वतः शानिनां नित्यमानंदरिरेव तपस्विनां ॥४॥ इत्यं च दुःखरूपत्वात् तपो व्यर्थमितीच्छता बौदानां निहता बुदिौरानंदापरीक्षयात् ॥५॥
पनम मिनार्चा च कपायाणां तथा हतिः .. सानुबंधा जिनाज्ञा च तत्तपः शुदमिष्यते ॥६॥
वदेव हि तपः कार्य दुर्ल्यानं यत्र नो भवेत् .. पेन योगान हियन्ते क्षीयन्ते नेंद्रियाणि ना ॥७॥ मूलोगरगणश्रेणिमाज्यसाम्राज्य सिरये बाबमाभ्यंतरं चेत्थं तपः या महासनिः ॥ ८ ॥
વિશ તપ રૂપ. પદ ૩૧
પર્યુષણ પર્વ સ્તવન.
(માતા મારૂ દેવીના નંદ એ ચાલ) ભવિ! પર્યુષણ આવ્યા આજ, તપ કરે તે ઉચિત બતાવે;
શ્રી જિન શાસન રાજ. કમ તણું છે જવલન જેહથી, જ્ઞાન એહ તપ કહિયે; અભ્યતર તપ વૃદ્ધિકારણ, બાહ્ય તપ આચરિયે... » ભવિ. ૧ લેક પ્રવતન રૂપ તપસ્યા, બાલને સુખથી હવે; પ્રાતિ શ્રોત સિકિ વૃત્તિરૂપતપ તિહાં જ્ઞાની જોવે. • ભવિ. ૨ દુસહ છતાં એ શીત તાપાદિ, ધન અર્થિને ન લાગે; ભવ વિરકતજ તત્વજ્ઞાનીને તત દુઃખ ન જાગે. .. ભવિ. ૩ મારતા છે ઉપેય તણું જ્યાં, તેહમાં પ્રવૃત દેખે જ્ઞાન વાન તપસ્વી કરે, આનંદ વૃદ્ધિ પેખે.
ભવિ.૪ બધો માને દુ:ખ રૂપ તપ, માટે છે વ્યથજ જાને; આનંદ તણ અવિનાશી બુદ્ધિ, નષ્ટ થઈ છે પિછાનો . ભવિ. ૫ તે ત૫ જિનવરે શુદ્ધ કહ્યો છે, જે તપ કરતા થાવે, બહાચર્ય જન પણ સાથે કરાય હનનનિપજવે . ભવિ. ૬
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાનામતકાવ્યાજ.
દુર્બાન નહિ જે તપ કરતાં, યોગ હિન પણું નાવે, ઇંદ્રિય તણે વિનાશન જેથી તે તપ ઈષ્ટ ગણાવે. . ભવિ. ૭ મૂળ અને ઉત્તર ગુણ શ્રેણી, રૂપ સમૃદ્ધિ હાવે; બાહ્ય અને અત્યંતર એ વિધ, તપ કરતાં મુનિ પાવે. .... ભવિ.૮
૩૧–સારાંશ—હે! ભવ્યાત્માઓ પર્યુષણ આરાધન કરવા માટે તપશ્ચર્યા કરવી તે એગ્ય છે એમ શ્રીજીનેશ્વર ભગવાન ઉપદેશ કરે છે.
કર્મોનું જેમાં જવલન થાય છે. એવું જે જ્ઞાન તેને જ તપ કહેવામાં આવે છે બાહ્યતપનું કરવું તે અત્યંતર તપની વૃદ્ધિનું કારણ છે. ૧ - લેક પ્રવૃત્તિ રૂપ તપશ્ચર્યા તે બાલજીને સુખે સુખે થાય તેવી છે પરંતુ તેથી પ્રતિશ્રોત–લેકેર તપશ્ચર્યા તે ફક્ત જ્ઞાન વાન હોય તેજ કરી શકે છે. ૨ - શીત તાપાદિના પરિસહ દુઃખે સહન કરવા ગ્ય છે છતાં તે ધનના અથિ જનેને જેમ દુસહ નથી તેમ ભવ વિરક્ત એવા તત્વજ્ઞાનીઓને શીતતાપાદિ દુસહ નથી. ૩
જેમાં ઉપેયની મધરતા છે એવી ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરનાર જ્ઞાનવાન તપસ્વીના આનંદની વૃદ્ધિ હે ! પ્રાણ તમે તપાસે. ૪
બૌદ્ધ માતાનુયાયી તપને દુઃખ રૂ૫ માને છે એ માન્યતા ખરેખર બેટી છે અને તે ઉપરથી સાબીત થાય કે તેઓની આનંદ મેળવવાની અવિનાશી બુદ્ધિ નષ્ટ થયેલી છે. ૫
તેજ તપ શ્રી વિતરાગ ભગવાને શુદ્ધ કહ્યો છે કે જે તપ કરતા બ્રહ્મચર્ય અને જિનેશ્વર ભગવાનની પૂજાની પ્રાપ્તિ થાય તેમજ કષાયને નાશ થાય. ૬
વળી તેજ તપ ઈષ્ટ મનાએલ છે કે જેના વડે દૂધ્ધન ન થાય. મન વચન અને કાયાના યોગનું હિનપણું ન થાય તેમજ ઈદ્રિયને વિનાશ ન થાય અર્થાત્ શરિરના દરેક અવયવ પિતપિતાના કાર્યોમાં વપલિયને અનુકુળ રીતે પ્રવર્તન કરે. ૭
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વનયાશ્રયાષ્ટકમ
(७५) એ પ્રમાણે બાહ્ય અને અત્યંતર તપશ્ચય કરતા થકા મુનિ મહાત્માઓ મુળ અને ઉત્તર ગુણની શ્રેણી રૂપ સમૃદ્ધિને મેળવે છે.૮
सर्वनयाश्रयाष्टकम् ॥ ३२ ॥ धावन्तोऽपि नयाः सर्वे स्युर्भावे कृतविश्रमाः चारित्रगुणलीनः स्यादिति सर्वनयाश्रितः॥१॥ पृथङ् नयामिथः पक्षप्रतिपक्षकदर्थिताः समवृतिसुखास्वादी ज्ञानो सानयाश्रितः ॥ २॥ . नाप्रमाणं प्रमाणं वा सर्वमप्यविशेषितं विशेषितं प्रमाणं स्यादिति सर्वनयज्ञता ॥ ३ ॥ लोके सर्वनयज्ञानां ताटस्थ्य वाप्यनुग्रहः स्यात्पृथङनयमूढानां स्मयार्तिर्वातिविग्रहः ॥ ४॥ श्रेयः सर्वनयज्ञानां विपुलं धर्मवादतः । शुष्कवादाद्विवादाच्च परेषां तु विपर्ययः ॥ ५ ॥ प्रकाशितं जनानां यैमतं सर्वनयाश्रितम् चित्ते परिणतं चेदं येषां तेभ्यो नमोनमः ॥ ६ ।। निश्चये व्यवहारे च त्यक्त्वा ज्ञाने च कर्मणि एकपाक्षिकविश्लेषमारूढाः शुद्धभूमिकां ॥ ७ ॥ अमूढलक्ष्याः सर्वत्र पक्षपातविवर्जिताः जयन्ति परमानंदमयाः सर्वनयाश्रयाः॥ ८॥
સર્વ નયાય. સ્વરૂપ. પદ ૩ર
( રૂષભ જિનેશ્વર પ્રિતમ માહરા–એ ચાલ) દોડતા એહવા સર્વ ન કરેરે, સ્વભાવ વિષે વિશ્રામ; ચારિત્રગુણ ધારક તે કારણેરે, સર્વનયા શ્રિત ધામ. ... દેડતા ૧ પક્ષ અને પ્રતિપક્ષે પરસ્પરેરે, એકેક કદથિત માન; સમવૃત્તિઓ નયાતિ મુનિ, સુખ આસ્વાદિત જાન. ... દોડતા ૨
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાનામુતકાવ્યકુંજ.
અવિવક્ષિત સહુ ભાવ પ્રમાણવારે, આ પ્રમાણ નહિં હેય; પણ જેવિવક્ષિત તેહ પ્રમાણ છેરે, બેધક સહુનય સેય દેડતા. ૩ રાપક સર્વ ન હોય તેહ, તટસ્થ પણે હિતકાર પૃથ ન કરી મૂઢ બનેલનેરે, વિગ્રહ પ્રાપ્તિ તું ધાર. .. રડતા. ૪ ધર્મવાદ થકી સર્વ નયનુ રે, શ્રેષ્ઠ કલ્યાણજ થાય; એક નયાશ્રિત શુષ્ક વિવાદથીરે, પામે વિપર્યય ત્યાંય દાતા. ૫ સર્વ નયાશ્રિત જન હિત કારણે રે, ધર્મ પ્રકાશક જેહ; તેમજ જેહને એ પરિણત થયે રે, તેહને વંદન મહ. દોડતા. ૬ નિશ્ચયમાં તેમજ વ્યવહારમાં રે, જ્ઞાન ક્રિયામાં પુ; એક પક્ષ વિશ્લેષ તજી થયાં રે, સર્વ નયાશ્રિત રૂ. ...દાડતા. ૭ શુદ્ધ ભૂમિકા આરહિત જેહ છે રે, વ્યાસેહ રહિત છે લક્ષ; પક્ષપાત થકી જેહ રહિત છે રે, પરમ આનંદી એ દક્ષ-દેડતા. ૮
૩ર-સારાંશ–દેવતા એવા સર્વે નનયના માર્ગો પિત પિતાના સ્વભાવને વિષે વિશ્રાન્તિ કરનારા છે. ચારિત્રગુણધારક મુનિ તે સર્વે નાના આશ્રયસ્થાન છે. ૧
પક્ષ અને પ્રતિપક્ષ વડે પરસ્પર કર્થના કરનાર હોવા છતાં સર્વ નયાશ્રિત મુનિ તે સર્વે નમાં સમ વૃત્તિ વડે સુખનું આસ્વાદન કરે છે. ૨
અવિક્ષિત સર્વ ભાવ પ્રમાણ નથી તેમ અપ્રમાણ પણ નથી પરંતુ સર્વનય બેધક વિવક્ષિત ભાવ છે તેજ પ્રમાણભૂત છે. ૩
સર્વે ને જાણનારનું તટસ્થપણું હિતકારક છે, પરંતુ એક નયવાદના ગ્રહણથી મૂઢ બનેલાને વિગ્રહની પ્રાપ્તિ સહેજે થાય છે. ૪
સવેનને જાણનારને ધર્મવાદ શ્રેષ્ઠ કલ્યાણ કરનારે થાય છે પરંતુ એક નયાશ્રિતને શુષ્ક વિવાદ વિપર્યય ભાવને પામે છે. ૫
જનહિતના માટે સર્વે નયાશ્રિત ધર્મના જે પ્રકાશક છે અને જેમને એ ભાવ પરિણત થયેલ છે તેવા નયાશ્રિત મુનિઓને મારી વંદના છે. ૬
નિશ્ચયમાં તેમજ વ્યવહારમાં જ્ઞાનમાં તેમજ ક્રિયામાં જેઓ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાશિપદમચક નામાવળા,
પુષ્ટ છે વળી એક પક્ષ વિશેષ તજીને સર્વ નયના આશ્રય વડે રષ્ટ થયેલા છે, તેમજ શુદ્ધ ભૂમિકા ઉપર આરૂઢ છે. અને જેમનું લક્ષ વ્યામોહ રહિત છે, તેમ જે પક્ષપાતી નથી તેવા બુદ્ધિમાન પુરૂષ ૫રમ આનંદી થાય છે.
द्वात्रिंशपदसूचक नामावळी. पू) मनःस्थिरोऽमोहो ज्ञानी शान्तो जितेंद्रियः त्यागी क्रियापरस्तृप्तो निर्लेपो निःस्पृहो मुनिः ॥१॥ विद्याविवेकसंपनो मध्यस्थो भयवजितः ..... अनात्मशंसकस्तत्वदृष्टिःसर्वसमृद्धिमान् ॥ २॥ ध्याता कर्मविपाकानामुदिनो भावारिधेः लोकसंज्ञाविनिर्मुक्तः शास्त्रा निःपरिग्रहः ।। ३ ।। शुद्धानुभववान् योगो नियागपतिपत्तिमान् भावा ध्यानतपसां भूमिः सर्व नयाश्रयः ॥ ४॥ .. स्पष्ट निकितंतत्त्वमष्टकै प्रतिपत्तिमान् ....... मुनिमहोदयज्ञानसारं समधिगच्छति ॥ ५॥
મુનિ ગુણરૂપ બત્રિશ પદ નામ સૂચક, પદ ૩૩.
- (ગઝલ-સરકી.) નિજ દષ્ટિપૂર્ણ સ્વભાવમાં, સ્થાપી અરે જેણે યદા, છે મગ્ન પૂર્ણાનંદના ગુણગાનમાં તે તો સદા. ..... ૧ જે સ્થિર ચિત્ત અને તપે છે, મેહ ને નિજ ભાવથી; છે અજ્ઞાન માંહિ ગરિક સાથે, શાન્ત છે ઇસમ ભાવથી. .. ૨ કરી ઇન્દ્રિયો પર વિજય સાથે, ત્યાગી સર્વ વિભાવથી ‘ક્રિયા કરવા તત્પર એહ જાનું, “તુમ આત્મિક ભાવથી. ૩ જે પાપ ૧૧લેપરહિત છે, છે નિરભિલાષી એ સદા; છે ૧ મેન વૃત્તિ સાથે વિદ્યાન્યુક્ત પવિવેકી તદા. ... ૪ :
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાનાખતાબ.
'મધ્યસ્થને છહ લેકના, ક્ષય રહિત જાનું એહને;
નિજ ગુણ નીજ પ્રશસના, કરતા નથી દઇ છે. • ૫ છે ઉતરવદષ્ટિને સદા, સમૃદ્ધિવાન જ જાણજે, ચિંતન ૨કમ વિપાકનું, ઉદ્વિગ્ન ભાવથી માનજો. . ૬ તજી સંજ્ઞા શાસદષ્ટિ, ઘર "અકિંચન ભાવ એ; વિશુદ્ધ અનુભવ જ્ઞાન સાથે, એગવાન સ્વભાવ એ. ૭ ૨૮નિયાગ વાન છે ૨૯ભાવપૂજા, ધ્યાન તપનું સ્થાન એ;
સર્વે નયાશય આશ્રયક એ, હદય દ્રાવક વાન એ. - ૮ પૂર્વોક્ત બત્રિશ પદ તણા એ, સ્પષ્ટ તત્વ સ્વીકારથી; પરમાર્થ રૂપ છે મેક્ષ સાધક, નમો મુનિ ઉદારથી ... ૯
૩૩ સારાંશ-જેણે પિતાની દષ્ટિ સ્વભાવમાં સ્થાપન કરેલ છે. અને પૂર્ણાનંદના ગુણગાનમાં નિરંતર મગ્ન છે. ૧
ચિત્તની સ્થિરતાવાન છે અને પિતાના હૃદયથી મેહને જેણે ત્યાગ કર્યો છે વળી જે જ્ઞાનગરિક છે. તેમજ સમભાવ વડે શાન્ત થયેલા છે. ૨
ઈદ્રિય પર જેમણે વિજય મેળવ્યો છે તેમજ સર્વ વિભાવના જે ત્યાગી છે. વળી ક્રિયા કરવામાં તત્પર છે અને આત્મિકભાવથી જ જેઓ તૃપ્ત છે. વળી જેઓ પાપના લેપથી રહિત છે અને નિરંતર નિરભિલાષી છે મૌનવ્રત ધારક છે. વિદ્યા યુક્ત છે અને વિવેકવાન છે. તેમજ મધ્યસ્થ છે. ઈહિલેકના ભયથી રહિત છે અને આત્મગુણને છેદ કરી સ્વગુણની પ્રસંશા જેઓ કરતા નથી. ૩-૪-૫
વળી જે તત્વષ્ટિવાન છે આત્મિક સમૃદ્ધિવાળા છે. કર્મવિપાકનું ચિત્તવન કર્યા કરે છે અને ભાવથી ઉદ્વિગ્ન છે. ૬
તેમજ જેણે લોક સંજ્ઞા તજી દીધી છે. શાસ્ત્રમય દષ્ટિવાળા છે અકિંચન છે. વિશુદ્ધ અનુભવ જ્ઞાનને મેળવે છે અને સ્વભાવે યોગવાન છે.
વળી નિયાગવાન છે–ભાવપૂજામાં લયલીન છે ધ્યાન અને તપનું
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંભાર.
(७)
.........
જે સ્થાન છે તેમજ સર્વે નાના આશયના આશ્રડે જેનું હૃદય દ્રવીભૂત થયેલ છે. ૮
એ રીતે પૂર્વે વર્ણવેલા અત્રીશ પદેના તને સ્પષ્ટ રીતે સ્વીકાર કરવાથી પરમાર્થ જે મોક્ષ તેના સાધક હોવાથી હે! ભવ્ય તો તે મહાત્માઓને ઉદાર ભાવથી નમસ્કાર કરે. ૯
उपसंहार. निर्विकारं निरावा, ज्ञानसारमुपेयुषां विनिवृत्तपराशानां मोक्षोऽत्रैव महात्मनां ।। ६ ॥ चित्तमार्दीकृतं ज्ञानसारसारस्वतोमिभिः । नामोति तीव्रमोहाग्निप्लोषशोषकदर्थना ॥ ७ ॥ अचिंत्या कापि साधूनां ज्ञानसारगरिष्ठता ॥ गतिर्ययोर्ध्वमेव स्यादधःपातः कदापि न ॥ ८॥ क्लेशलयो हि मंडकचूर्णतुल्यः क्रियाकृतः दग्धतच्चूर्णसहशो शानसारकृतः पुनः ॥ ९॥ मानपूतां परेऽप्याहुः क्रियां हेमघटोपमा युक्तं तदपि तद्भावं न यद्भग्रापि सोज्झति ॥१०॥ क्रियाशून्यं च यज्ञानं ज्ञानशून्या च यस्क्रिया भनयोरंतरं झेयं भानुखद्योतयोरिव ।। ११ ॥
- ઉપસંહાર
(हरिगीत.) નિષ સાથે વિરોધ નહિં છે વસ્તુ ધર્મ વિષે કદા, પાગલિક ભાગ તણી ઈચ્છા નષ્ટ પામી છે સદા એ જ્ઞાનસાર તાણી જ પ્રાપ્તિ જેહના ઘટમાં હશે. છે મેક્ષ અત્રજ એહતે નમું તે સુનિવર જ્યાં વસે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાનામૃતકાવ્ય કુંજ. છે જ્ઞાન એહ રહસ્ય જેનું ઉમિ વાણી વિલાસની, તેથી થયેલ છે અિધ ચિત્ત જુઓ ખરે ધી એહની ભય મેહરૂપજ અગ્નિ કેર દાહતો નહિં લાગશે, છે મેક્ષ અત્રજ એને નવું તે મુનિવર જ્યાં વસે. ચમકાવતી મુનિરાજની એ જ્ઞાન જનિત ગરિષ્ઠતા, સાથે વળી એ છે અચિંત્યજ માનજે પ્રમુદિત થતા વિહાર ઉચ્ચ પ્રદેશમાં નહિ અધ:પત કદિ થશે. છે મેક્ષ અત્રજ એને નમું તે મુનિવર જ્યાં વસે. મડુંક ચુર્ણ વત કલેષ ક્ષય છે કિયા માત્રથી જાણજે, છે દગ્ધ ચુર્ણ સમ જ્ઞાન સહુએ કલેષ નષ્ટ પિછાન; ઉદભવ નહિં જ્યાં કલેષને તે જ્ઞાન ઇષ્ટ વિરાજશે, છે મેક્ષ અત્રજ એહને નમું તે મુનિવર જ્યાં વસે. સૂવર્ણના ઘટની અરે ઉપમા તે જ્ઞાન ક્રિયા કહી, ઘટ ભાંજતા પણ મૂલય એહ સુવર્ણનું જ જશે નહીં કર્મોદયે કદિ પતિત થાતા ભાવ તેને નહિ જશે, છે મોક્ષ અત્રજ એહને નમું તે મુનિવર જ્યાં વસે. જ્ઞાન હિનક્રિયા અને છે ક્રિયા રહિતજનમાં, અત્તર અને ખદ્યોતને ભાનુ સમાનજ તેહમાં; ચમકાર એહ તણે ખરે જે દૃષ્ટિથી અવલકશે, છે મેક્ષ અત્રજ એહને નમું તે મુનિવર જ્યાં વસે.
ઉપસંહાર-સારાંશ—જેઓ દેષ રહિત છે અને વસ્તુના ધર્મમાં જેમને વિધતા નથી. વળી જેમની પિલ્ગલિક લેગ તૃષ્ણા નષ્ટ થયેલ છે અને જેના ઘટમાં “જ્ઞાનસાર” પ્રાપ્ત થયેલ છે એવા મુનિમહંતેને મેક્ષ અત્રેજ છે તેઓ જ્યાં વસતા હોય તેમને મારી વંદના છે. ૧
વાણી વિલાસમાં જ્ઞાનના જ રહસ્યની ઉમિના ઉછાળા વડે જેમનું ચિત્ત સ્નિગ્ધ થપેલ તેની બુદ્ધિ તે ખરેખર બુદ્ધિ જાણવી વળી ભય અને મેહ રૂપ અગ્નિને દાહ જેમને લાગતું નથી. એવા મુનિ મહંતેને એક અગેજ છે. ૨
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર..
(૫) "
એવા મુનિ મહંતેની જ્ઞાન જનિત ગરિષ્ઠતા ચમત્કારિક છે અને તે અચિંત્ય પણ છે એમ સહર્ષ હે! ભવ્ય અને તમે માન છે વળી જેમને વિહાર નિરંતર ઉચ્ચસ્થાન પ્રતિ છે પરંતુ અધઃપાતતે તેમને થાતેજ નથી એવા મુનિ મહેતેને મેક્ષ અત્રેજ છે. ૩
ક્રિયા માત્રથી કલેષને ક્ષય ફક્ત મંડુક ચુર્ણ સમાન છે પરંતુ જ્ઞાન વડે થયેલ કલેશ ક્ષય દગ્ધબળી ગયેલા ચુર્ણ તુલ્ય છે જેથી કલેશને ઉદ્દભવ થાતેજ નથી માટે જ્ઞાનની જ મનેહરતા ઈષ્ટ છે એમ જાણનાર મુનિ માં તેને મોક્ષ અગેજ છે. ૪
જ્ઞાન યુક્ત ક્રિયાને સુવર્ણના ઘટની ઉપમા આપવામાં આવેલ છે કેઈક કારણ વશાત્ ઘટ ભાંગી જાય તે પણ તે સુવર્ણનું મૂલ્યકિંમત તે જાતી જ નથી તેમ કર્મોદયથી કદાચ જ્ઞાનવાન પતિત થાય તે પણ તેને મૂળભાવ નષ્ટ પામતું નથી એવા મુનિ મહેતેને મિક્ષ અગેજ છે. ૫
જ્ઞાન રહિત ક્રિયા અને ક્રિયા રહિત જ્ઞાનમાં ખાત અને સૂર્ય સમાન અન્તર છે, તેને ચમત્કાર જે જ્ઞાની મહારાજાએ પિતાની જ્ઞાન દષ્ટિથી અવલેકશે તેવા મુનિ મહેતેને મોક્ષ અજ છે. ૬
चारित्रं विरतिः पूर्णा ज्ञानस्योत्कर्ष एव हि । ज्ञानाद्वैतनये दृष्टिदया तद्योग सिद्धये ॥ १२ ॥
_ો સાર ચારિત્ર હિજ જ્ઞાનના ઉત્કર્ષ બળથી કેળવી, સંપૂર્ણ સકલ વિભાવની નિવૃત્તિ તેહમાં મેળવી રે! મેક્ષ પ્રાપ્તિ કારણે ચારિત્ર રૂપ એ ધર્મને, અભિન્ન ભાવે ગ્રહણ કરજે નમન તે મુનિ મર્મને. ૧
સાર-ભાવાર્થ–સંપૂર્ણ રીતે સકલ વિભાગની નિવૃત્તિને
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનામૃત અબજ.
મેળવી એ પૂર્વોક્ત કથિત ચારિત્ર ધર્મને જ્ઞાનના ઉત્કૃષ્ટ બળથી કેળ એને તે મેક્ષ પ્રાપ્તિનું કારણ છે માટે તે ચારિત્ર રૂપ ધર્મને અભિજ ભાવે ગ્રહણ કરે; આ મુનિ મહારાજાઓને ધર્મ છે એમ one तनहुँमा ४३ छु. !!!
प्रशस्ति. सिबि सिरपुरे पुरंदरपुरस्पर्धावहे लपवां, विद्दीपोऽयमुदारसारमहसा दीपोत्सवे पर्वणिः एतद् भावनभावपावनमनश्चंचञ्चमत्कारिणां, तैस्तैर्दीतिशतैः सुनिश्चयमतैनित्योऽस्तु दीपोत्सवः ॥१३॥ केशांचिद्विषयज्वरातुरमहो चित्तं परेषां विषा गोदककुतर्कमूछितमथान्येषां कुवैराग्यतः लग्नालमवोधकूपपतितं चास्ते परेषामपि स्तोकानां तु विकारभाररहितं तद्ज्ञानसाराश्रितं ॥१४॥ जातोद्रेकविवेकतोरणततो धावल्यमातन्वते हद्रेहे समयोचितः प्रसरति स्फीतश्च गीतध्वनिः पूर्णानंदघनस्य किं सहजया तद्भाग्यभंग्या भवन् नैतद् ग्रंयमिवात् करग्रहश्चित्रं चरित्रश्रियः ॥१५॥ भावस्तोमपवित्रगोमयरसैलिसैव भूः सर्वतः . संसिक्ता समतोदकरय पथि न्यस्ता विवेकस्रजः अध्यात्मामृतपूर्णकामकलशचक्रेऽत्र शास्त्रेपुरः पूर्णानंदघने पुरं प्रविशति स्वीयं कृतं मंगलं ॥१६॥ गच्छे श्री विजयादिदेवसुगुरोः स्वच्छे गुणानां गणे: मौटि प्रोढिमधाम्नि जीतविजयमाझाः परामैयरुः तत्सातीयंभृतां नयादिविजयमाझोरामानां शिक्षोः श्रीमन् न्यायविशारदस्य कृतिनामेषाकृतिः प्रीतये ॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગશક્તિ. :
પ્રશસ્તિ.
(સાયણ-ગઝલ.) સુરેદ્રની અમરાવતી સમ સિદ્ધપુર નગર વિશે દીપોત્સવી દિન પૂર્ણતા આ ગ્રંથની જેમાં દિસેક પૂર્વોક્ત ભાવ થકી પવિત્ર અને મનેહર મન મહિં આશ્ચર્ય યુક્ત અપૂર્વ નિશ્ચય પ્રાસ નયમત છે તહિ. દીપસ્વીના કારણે શ્રેણી દીપકની દીપતી, અવિનાશી દીપોત્સવી થશે અન્તર વિષે એ ગુણવતી, આશ્ચર્ય છે આ “જ્ઞાનસાર” છતાં કથા અણાતની, દેખો કહું તે આ સમે ઘટમાં વિચારો રે મુનિ. વ્યાકુળ છે મન વિષય જ્વરમાં કેઇનું ત્યાં દેખીએ, હણનાર જીવન ધર્મને કુતર્ક કર ત્યાં પેખીએ, લાગે હડકવા જેમ કુરાગ્યમાં ચિત્ત ત્યાં ભમે, છે માત્ર અલ્પતણું ખરે ચિત્ત જ્ઞાનસાર વિશે રમે.
જ્યાં પૂર્ણાનંદ ઘન આત્માના આ હદય સમગ્રહના વિશે, વિવેક રૂપી તેરાની શ્રેણી ઉજવલ ત્યાં દિસે, અવસર ઉચિત આ ગીત ગાનની વૃદ્ધિ જ્યાં વરતાય છે, આ ગ્રંથ રચનાના મિષે ઉત્સવ અતિશય થાય છે. ભાગ્ય રચનાએ કરી વિવાહ મહત્સવ આ સમે, ચારિત્ર લક્ષ્મીને બન્યો ભવિ જાણ હેતે તમે. સમતા રૂપી જળને કરી છંટકાવ ચાર દિશા વિશે, ભૂમિ લિપેલી ભાવના રૂપ ગમયેથી ત્યાં દિસે વિવેક રૂપી પુષ્પની માળા અતિશય ખૂલતી, આત્મિય ભાવ સમાન મંગળ કળશ શ્રેણી દીપતી. દ્વત્રિશ અધિકારે રચિત છે નગર ઉધમવંત આ, આવે સહર્ષ પૂર્ણ બ્રહ્મ સ્વરૂપ આતમરામ ત્યાં જ્ઞાનાદિ ગુણ સમૂહની વૃદ્ધિ અતિ જે ગૃહ વિષે વિજ્યાદિ દેવ સૂરિતણે ગ૭ સૂર્ય સમ સુંદર દિસે.
એ દેવસયિ તપગચ્છ વિશે શ્રી જિતવિજય ગુરૂ તસ ભાત પડિત પ્રવર શ્રી નવિજ્ય જેના ગુરૂ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯)
નાનામૃતકાવ્યપુજ.
તસ શિષ્ય ન્યાય વિશારદે પ્રીતિ થયા પડિત ખરી, આ ‘જ્ઞાનસાર ' તણી કરી કૃતિ આત્મ ઉજ્વળતા ધરી.
પ્રશસ્તી સારાંશ—સુરેદ્રની અમરાવતી સમાન સિદ્ધપુર નગરના વિષે દિપોત્સવીના મનહર દીવસે આ જ્ઞાન સારગ્રંથની પૂર્ણતા થયેલ છે.
પૂર્વોક્ત ભાવથી પવિત્ર અને મનેાહર, મનમાં આશ્ચર્ય યુક્ત અપૂર્વ નય સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થતાં દિપોત્સવીના કારણથી દીપકની શ્રેણી જેમ બહારની ચાભા આપે છે તેમ અન્તરને વિષે અવિનાશી ગુણવાલી દ્વીપાત્સવી પ્રગટ થશે.
આશ્ચર્યની વાત છે કે આ જ્ઞાન સાર જેવા ગ્રંથ વિદ્યમાન છતાં કેટલાક અજ્ઞાન થવાની. મીના કહું તેને હે ! મુનિશ્વરા તમે હૃદયમાં વિચાર કરી.
કેટલાકનું ચિત્તતા વિષયરૂપ જવરથી વ્યાકુલ રહ્યા કરે છે તેમજ કેટલાક તેા કુતર્કો કરી કરીને પેાતાના આત્મધર્મ અને જીવનને હણીનાંખે છે.
નળી કેમ જાણે હડકવા લાગ્યા હાય નહિં તેમ કેટલાક મુગ્ધ પ્રાણીઓના ચિત્ત તા કુવૈરાગ્યમાંજ ભમ્યા કરે છે ત્યારે ફ્ક્ત ઘણાંજ અદ્રુપ ભવ્ય પ્રાણીઓનું ચિત્ત આ જ્ઞાનસાર માંજ રમણ કરે છે.
પૂર્ણાનંદ ઘન આત્માના હ્રદય રૂપ ગૃહના વિષે ઉજવલ એવી વિવેક રૂપ તારણેાનીશ્રેણી દૃષ્ટિગોચર થાય છે.
વલી અવસરને ઉચિત એવા ગીત અને વાજિંત્રની વૃદ્ધિ પણ જ્યાં સંભલાય છે તેથી કેમ જાણે ગ્રંથ રચનાના કારણે આ મહેત્સવની શરૂ આત થયેલી હાયની શું!
ઉપરાક્ત કારણથીજ જાણે ભવ્ય રચના એ કરી ચુક્ત એવા ચારિત્ર અને ( જ્ઞાન ) લક્ષ્મીના વિવાહ મહેાત્સવ ન બન્યા છે એમ હું અન્ય જતા તમે સમજો.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાની.
-
ચારે દિશામાં સમતા રૂપી જલ પ્રવાહના છંટકાવ થઇ રહ્યો છે તેમજ પવિત્ર ભાવના રૂપ ગામયથી ભૂમિકા જ્યાં લિ પાએલી છે.
તેમજ પુષ્પાની મનોહર માલાએ જ્યાં ઝુલી રહેલી છે અને આત્મિક ભાવ રૂપ મંગલ કલશોની શ્રેણી જ્યાં શાભા આપી રહેલ છે. એવા ખત્રિશ અધિકારે ( વિષયે ) રચિત અપ્રમાદ નગરના વિષે પૂર્ણ બ્રહ્મસ્વરૂપ આત્મારામ-પરમાત્માનું જ્યાં સહુ આગમન થયેલ છે.
જ્ઞાનાદિ ગુણના સમુહની અતિશય વૃદ્ધિ જે ગ્રહ ( ગચ્છ ) ના વિષે થયેલી છે એવા વિજયાદિદેવસૂરિના ગચ્છ સૂર્ય સમાન મનેહર શોભે છે.
એ દેવસૂરિય તપગચ્છના વિષે શ્રીમાન જિતવિજયજી ગુરૂ થયાં તેમનાં ગુરૂભાઇ પંડિત પ્રવર શ્રીમાન નયવિજયજી થયેલા છે તે જેમના ગુરૂ છે.
તે શ્રીમાન્ નયવિજયજી મહારાજના શિષ્ય ન્યાય વિશારદ ઉપાધ્યાયજી શ્રીમાન યશેાવિજયજીએ આ જ્ઞાનસાર ગ્રંથની રચના આત્મિક ઉજવલતા ધારણ કરી પ ંડિતજનેને સાદર થવાના માટે પૂર્ણ કરેલ છે.
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः
સમાપ્ત.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી
આમાનન્દ પ્રકાશ.
જૈન કેમમાં અતિ ફેલાવા સાથે પ્રખ્યાતિ પામેલું આ માસિક આ સભા તરફથી સત્તર વર્ષ થયા પ્રતિમાસે પ્રગટ કરવામાં આવે છે. તેમાં આવતા ધાર્મિક, વ્યવહારિક અને નૈતિક સંબંધી ઉત્તમ લેખેથી આપણી કેમમાં નીકળતા માસિકમાં તે પ્રથમ પંક્તિ ધરાવે છે. દર વર્ષે તેના ગ્રાહકેને વાંચનને બહોળો લાભ આપવા સાથે વર્ષ પૂર્ણ થતાં પહેલાં નવીન દ્રવ્યાનુયેગ વગેરેના વિષયથી ભરપૂર એક ઉત્તમ ગ્રંથ સુંદર બાઈન્ડીંગથી અલંકૃત કરી દર વર્ષે ભેટ આપવામાં આવે છે. એકજ પદ્ધતિએ આવી ભેટને લાભ આ માસિકજ આપે છે. હાલમાં તેનું ચાદમું વર્ષ ચાલે છે. ગુરૂભક્તિ, નિમિત્તે નીકળતા આ માસિકની લઘુ વય છતાં ગ્રાહકોની બહોળી સંખ્યા તેજ તેની ઉત્તમતાનો પુરાવો છે. તેનું કદ હાલમાં મેટું કરવામાં આવ્યું છે. છતાં વાર્ષિક મૂલ્ય રૂા. ૧–૦- પિસ્ટેજ ચાર આના રાખવામાં આવેલ છે. તેના પ્રમાણમાં લાભ વિશેષ છે. ન જ્ઞાન ખાતામાં વપરાય છે. જેથી દરેક જૈન બંધુઓએ તેના ગ્રાહક થઈ અવશ્ય લાભ લેવા ચુકવું નહિં.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્ર.
પેજ. લીંટી. અશુદ્ધ ૨ ૨૨ નિધિ
निधि ૧૧. ૨૩ ઉપમારહિત
તીક્ષણ-પ્રબળ ૧૨ ૧૭ મેટા
અમારા ૧૩ ૨૧ રમે
જે રમે - ૧૪ ૯ અગોચર-ઈદ્રિયના વિષયની બ- 1 :
હારની જે જે વસ્તુઓ છે તેના કે નકામાં વાદ
માટે ૧૪ ૨૫ નદન વૈને તેમાં
-નવન તેમાં નિર્ભય
થઈ ઈન્દ્રની પેરે ૧૭ ૧૫ વિનંચૈિઃ
किलेन्द्रियैः २० २ त्यक्तवा
त्यक्त्वा ૨૨ ૩ સાધક
સાધક ૨૦ ડનુષ્ઠાન - ૨ ભાવની પ્રાપ્તિ
ભાવની પુનઃ પ્રાપ્તિ ૫ એક સ્થાને
એકજ સર્વોત્કૃષ્ટ - ૭ આનંદની અભેદ ભૂમિ જ્ઞાન 1 આનંદથી પૂર્ણ જ્ઞાન
અનેક્રિયાથી પૂર્ણ અમૃત સ- અને ક્રિયાની અભેદ માન છે
Uભૂમિ છે. ૨૪ ૧૧ તે
તૃહિં. ૨૪ ૧૯ પરાશમાવતો
परतृप्तिसमारोपो ૩૫ ૧. જુવો ૩૦ ૧૦ બુદ્ધિ જાણવી
બુદ્ધિની જાણવી. , ૩૭ ૧૨ પશુચિમાંજ
અશુચિમાંથી જ
-ga
शुचि
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
वन्त्ये क મધ્યસ્થ દૃષ્ટિથી તમામ भस्मना भयोझितं पूर्णोऽसि समवाप्स्यसि बहिर्देशः दृशस्तुनः
पीयूष
मुद्रितेषु
कैलासे
४० २१ वन्येक ૪ર ૧૭ તમામ ४२ २३ भस्मनां ४२ २४ भयोज्ञितं ४५ र पूर्णाऽसिं ४५.५ समवाप्ससि ४७ १८ बहिदशः ४७ १८ दशस्तुन ४७ २३ पीयुष ४६ १७. मंद्रितेषु ५० १ कैलास
3 नरश ५० ५ ब्राह्मा
१ स्तोऽधिका
७ धर्म ५४ १३. चित्तस्या ५४ १५ यत्न ५९ २४ शाक्षिक
१ स्तिर्कंग ६१ २ परिग्रहः ६१ २ ग्रह १२ ३ ग्रंथ १२ १० घों १४. १. प्रायत्ये १. ५ यः
नरक बाह्या स्ततोऽधिका
धर्म
चित्तस्स्या यन्न साक्षिक स्तिर्यग परिग्रहः ग्रहः
धर्मों प्रापयत्ये 'यज्ञैः
।
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ ૧૦ ગ્રામ
क्षयाक्षम ૭૩ ૨૧ મહાન કર્મને ઉદય થાય છે. ] અચલ મહેદય મોક્ષ
રૂપી અક્ષય સંપદા
પ્રાપ્ત થાય છે. ૭૫ ૨૦ બાહ્ય
બાહા ૭ ૧૦ શરિર
શરીર ૧૧ છે
કાયાકણ રૂપ છે ૭૬ ૧૨ સ્થિરાત્મન
સ્થિરામનું ७ २१ दुस्सह
दुस्सहं ૭૬ ૨૭ જ્ઞાનાથે
ज्ञानार्थि ૭૭ ૪ નં ચાત
नंदपरिक्षयात् ७७ ८ योगान
योगा न ७७ १० कुर्याद् महामुनिः कुर्यान्महामुनिः ૭૮ ૨૭ અનુકુળ રીતે
અખલિતપણે ૮૧ ૮ વનિતા
बर्जितः ૮૧ ૨૦ મેહ ૮૩ ૧૦ ક્રાર્થના
कदर्थनां ૮૬ ૨ એને
અને ८१ १७ करग्रहश्चित्रं
करग्रहमहश्चित्रं ૮૮ ૩ પ્રશસ્તી
પ્રશસ્તિ ૮૯ ૨૫ મહોત્સવ ન બને છે.
મહોત્સવ બન્યું છે. પા. ૪૭ માં થી લીંટીથી જે આઠમી ગાથાને સારાંશ છે તેને બદલે નીચે મુજબ સમજ.
“નિસ્પૃહ મહાશય યોગીજનેને માન અપમાન સંબંધી સમસ્ત કલ્પનાઓ વિલય પામી જાય છે. તેઓ નિર્વિકલ્પ સમાધી રસમાં સદા ઝીલતા હોય છે.”
મેહ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ પા. ૪૯માં ૧૪મી લીંટીથી જે આઠમી ગાથાનો ભાવાર્થ છે તેને બદલે નીચે મુજબ સમજે. કરૂણામૃતને વર્ષાવનારા તત્ત્વ દષ્ટિજને જગતને વિકૃત કરવાને નહિં પણ ઉપકૃત કરવા માટેજ નિર્માણ થયેલા હોય છે તેમની સકલ વિભૂતિ પરેપકારાર્થે જ થવા પામે છે. પાના 73 માં ભાષાંતરના છઠ્ઠા પેરામાં જણાવેલ હકીકતને છૂટ ખુ લાસ-“ચેગારિક-મન વચન અને કાયાવડે શુભ અભ્યાસ, શુભ પ્રવર્તન સમિતિ ગુપ્તિનું પાલન કરવાથી સહજ સ્વભાવિક રત્નત્રયીની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. 6