Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma dUta varSa 15 aMka 4 julAI 1950 # sabhA mahAbodhi kA mukhapatra CESA eka prati (2) vArSika candA 3) zrAjIvana 50)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 89 90 viSaya-sUcI viSaya 1. buddha vacanAmRta 2. bauddha dharma se hI mAnava kalyANa-zrI balAIcanda bosa ema0 e0 3. bhagavAna buddha ke sandeza-zrI ena0 ena0 ghoSa ema0 e0 4. bhikSu uttama-bhadanta Ananda kausalyAyana 5. mahAn puruSoM ke dhyAna se mAnasika lAbha-pro0 lAlajIrAma zukla 6. buddha kA karmavAda-bhikSu dharmarakSita / 7. mUlagandha kuTI vihAra ke bhitti-citra-zrI bI0 ena0 sarasvatI 8. tathAgata kA dharmarAjya 9. naye prakAzana 10. sampAdakIya 11. bauddha jagat 95 si 6 mx 97 101 103 106 107 188 ZILLASTIST INRITERIES dharma-dUta" ke niyama 1-dharmadUta bhAratIya mahAbodhi sabhAkA hindI mAsika mukhapatra hai| "dharmadUta" prati pUrNimA ko prakAzita = hotA hai| 2-"dharmadUta" ke grAhaka kisI bhI mAsa se banAye jA skeNge| 3-patravyavahAra karate samaya grAhaka saMkhyA evaM pUrA patA likhanA cAhiye, tAki patrikA ke pahuMcane meM gar3abar3I na ho| ____-lekha, kavitA, samAlocanArtha pustakeM ( do pratiyA~ ) aura badale ke patra sampAdaka ke nAma tathA prabandha sambandhI panna aura candA vyavasthApaka ke nAma para bhejanA caahie| 5-kisI lekha athavA kavitA ke prakAzita karane vA na karane, ghaTAne-bar3hAne yA saMzodhana karane kA adhikAra sampAdaka ko hai| binA DAkakharca bheje aprakAzita kavitA va lekha lauTAye na jA skeNge| jisa aGka meM jinakA lekha va kavitA chapegI vaha aGka unake pAsa bheja diyA jaaygaa| 6-"dharmadUta" meM sirpha bauddhadharma, kalA, saMskRti, sAhitya, purAtatva Adi sambandhI lekha hI prakAzita kiye jA skeNge| 7-kisI lekhaka dvArA prakaTita mata ke liye sampAdaka uttaradAyI nahIM hai| 8-dharma dUta kA vArSika mUlya 3) aura AjIvana 50) hai| vyavasthApaka"dharmadUta" sAranAtha (banArasa ) THEWILLLLLL
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-data caratha bhikkhave cArikaM bahujanahitAya bahujanasukhAya lokAnukampAya atthAya hitAya sukhAya devamanurasAnaM / desetha bhikkhave dhamma AdikalyANaM majhe kalyANa pariyosAnakalyANaM mAtthaM savyaJjanaM kevanaparipuraNaM parisuddhaM brahmavariyaM pakAsetha / mahAvagga, (vinaya piTaka ) 'bhikSuo ! bahujana ke hita ke liye, bahujana ke sukha ke lie, lokapara dayA karane ke liye, devatAoM aura manuSyoM ke prayojana ke liye, hita ke liye, sukha ke lie vicaraNa kro| bhikSuo! Arambha, madhya aura anta-sabhI avasthA meM kalyANakAraka dharma kA, usake zabdoM aura bhAvoM sahita upadeza karake, sarvAza meM paripUrNa parizuddha brahmacarya kA prakAza kro|' sampAdaka:-tripiTakAcArya bhikSu dharmarakSita varSa 15 sAranAtha, julAI bu0 saM0 2494 I0 saM01250 buddha-vacanAmRta __ zIla ke guNa "bhikSuo ! tIna prakAra ke sukhoM ko cAhanevAloM ko cAhie ki ve zIla kI rakSA kreN| kauna se tIna ? (1) maiM prazaMsita hoU~, (2) mujhe bhoga-padArtha prApta hoM, (3) kAyA ko chor3a marane ke bAda sugatisvarga-loka meM utpanna houuN|" ( itivRttaka 76 ) ___ "candana, tagara, kamala, yA jUhI-ina sabhI kI sugandhiyoM se zIla kI sugandha bar3hakara hai / yaha jo tagara aura candana ko gandha hai / vaha alpamAtra hai / zIlavAnoM kI uttama sugandha devatAoM taka meM phailatI hai| duHzIla aura citta kI ekAgratA se hIna vyakti ke sau varSa ke jIvana se zIlavAn aura dhyAnI kA" eka dina kA jIvana bhI zreSTha hai|" - (dhammapada 4, 12) "sIlaM kireva kalyANaM sIlaM loke anuttara / " zIla hI kalyANakara hai, loka meM zIla saba se bar3hakara hai| (jAtaka 1,9) "jisa prakAra vimala candramA AkAza meM jAte hue sabhI tArAgaNa meM prabhA se atyanta hI suzobhita , hotA hai, usI prakAra zraddhAvAn , zIlasampanna manuSya saMsAra ke sabhI matsariyoM meM apane tyAga se atyanta hI / zobhatA hai|" (aMguttara nikAya 5, 4, 1) duzA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhadharmase hI mAnava-kalyANa zrIbalAicandavosa ema0 e0 vizva Aja yuga-sandhikAla se gujara rahA hai| mAnava phalasvarUpa hamArI sAMskRtika evaM bhautika pragati saMcalita isa vizvavyApI yuddha evaM isakI pratikriyA- Thapa par3a gayI hai| mahAtmA gA~dhI ne kahA hai ki maka zaktiyoM ne Aja mAnava samAja meM bhayaMkara uthala- "artha kI upAsanA evaM vAkya indrajAla hI Aja puthala macA rakhA hai| itanA hI nahIM, mAnava ne Aja kI sabhyatA kA pradhAna aMga hai|" citta kI vaha zAnti, mAtsyanyAya kA jAmA pahana kara tANDava nRtya karanA vaha zAntimaya jIvana, Ananda aura vizva-bandhutva kA Arambha kiyA hai| apane ko sabhya kahane vAle mAnava ne Adarza, jinane vibhinna dharmAvalambI samAja ko bhI ekatA prAkkAlIna vizRGalatA ko bhI mAtakara rakhA hai| azAMti aura naitikatA ke sUtra meM bA~dha rakhA thA, Aja ve lupta ho ne Aja jo bhayaMkara rUpa dhAraNa kiyA hai, usase vizva gaye haiN| isa kaThina samasyA ne vizva ko yaha socane ko zAnti kI bhitti taka hila gayI hai aura isa pRthvI para bAdhya kiyA ki kisa taraha mAnava ke naitika jIvana caritra mAnava kA astitva bhI raha sakegA aisA vizvAsa nahIM meM AmUla parivartana kara 'tathAgata' pradarzita maitrI, karuNA hotaa| hama pratyakSa dekhate haiM ki hamAre cAroM tarapha pAza. aura upekSA ke mArga kA avalambana kara, isa vizva meM vika pravattiyA~ dinoMdina balavAna hotI jA rahI haiN| cira zAnti sthApita karane meM samartha ho sakeMge-bhArata kSamatA aura zakti ke durvyavahAra ke phalasvarUpa uttarottara aura prAcI ne vizva ko DhAI hajAra varSa pahale hI vaha mArga bar3hate hue bhayAnaka avizvAsa, paraspara viSama vidveSa, dikhalAyA thaa| ghRNA Adi kA anta, dhvaMsAtmaka yuddha, raktapAta, hatyA, isa bhayaMkara paristhiti meM bhagavAna buddha ke upadezoM balAtkAra Adi ke rUpa meM ho rahA hai| yaha spaSTa hI maitrI, karuNA, muditA aura upekSA dvArA ekamAtra bhArata hI dekhane meM AtA hai ki mAnava samAja apanI prAcIna vizva ko paritrANa ke patha para le calane meM samartha ho sakatA saMskRti, sabhyatA satya-ahiMsA tathA vizva-bandhutva ke hai| ataeva, hamalogoM kA prathama kartavya hotA hai ki hama mahAn Adarza se kosoM dUra bhAgatA jA rahA hai| hama apane duHkhoM ( rAga-dveSa, avizvAsa, lobha ityAdi) ke logoM ke vyaktigata bhautika sukha prApta karane kI bhAvanA mUla kAraNoM kA patA lagAveM / hama dekhate haiM ki hamalogoM ne hameM apane naitika evaM dhArmika mArga se vicalita kara ke cAroM tarapha avAMchita jJAnahIna evaM anuttaradAyI jIvana diyA hai| yuga-yugAntara meM bhArata ke isa prAGgaNa meM kabhI kA pUrNa prasAra hai| apane sat kartavya se haTakara hamaloga ahiMsA aura satya kI vANI dhvanita huyI thI, hama loga apane jIvana meM asahya yAtanA saha rahe haiN| yahI kAraNa hai sarvathA bhUla gaye haiN| eka anuttaradAyI uchaGkhatA ne hama ki Aja hamArA bhastitva bhI khatare meM dikhAyI par3atA hai| logoM ke dhArmika saMgaThana kI bhitti taka DhAha dI hai| jo hamalogoM meM maitrI, muditA, karuNA, upekSA-ina brahma Adarza-nIti hama logoM ke sAmAja meM ekatA aura hamAre vihAroM kA sarvathA abhAva ho gayA hai aura yahI kAraNa hai naitika jIvana kI sRSTi karane meM samartha huyI thI, usake ki hama dinoMdina vinAza-patha para tIvra gati se agrasara mUlana ke phalasvarUpa hama loga durdazA ke AsIma garta hote jA rahe haiN| yadi hama ina ucca vicAroM se yukta meM gira cuke haiN| jIvita rahane aura dUsaroM ko jIvita mAnavIya sattA kI yathArtha carcA kareM to avazyameva mAnavarahane dene kA Adarza hama loga bhUla cuke haiN| samAja kA vRthA nAza na kara hama 'prakRta pradatta rana
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn buddha ke sandeza mAnava,ko ekatA ke sUtra meM pirokara vizva zAnti sthApita dharma hai| sva. bAlagaMgAdhara tilaka ke matAnusAra bauddha. karane meM samartha hoNge| dharma koI rUr3hivAdI dharma nahIM, pratyuta 'buddha zAsana' kintu Aja bhAratIyoM ke raga-raga meM sAmpradAyika caritragaThana tathA ucca sabhyatA kA eka svAbhAvika nirjhara vidveSa vyApta ho rahA hai, jisake pariNAma svarUpa hamArI hai| buddhakAlIna bhArata kA varNana karate huye, satya aura kaThina tapasyA se arjita svAdhInatA mUlyahIna evaM pragati ahiMsA ke ananya bhakta mahAtmA gAMdhI ne apane 'yaGga asambhava ho gayI hai| isa saMkaTamaya paristhiti meM eka- iNDiyA' (1921) meM likhA thA-. mAtra bauddha dharma hI mAnava samAja kI ajJAnatA dUra kara, "bhArata jisa kAla meM saba prakAra se unnata huA thA, naitika evaM sAmAjika bhAvanA meM AmUla parivartana tathA vaha bauddha-kAlIna yuga meM hii| bhArata kA sarvAdhika sImA prema kA pracAra kara, use paritrANa kara sakatA hai| bauddha vistAra usI samaya huA thaa| prema ke vazIbhUta hokara dharma ke aSTAGgika mArga kA anusaraNa karane para hama apane brahmaga evaM zUdra eka sAtha hila mila kara rahate the / brAhmaNa caritra ko sudhAra kara evaM apane caritra kA gaThana kara, kI ghRNA evaM zUda ke dveSa kA nAmonizAna na thaa| bhrAtRapane ko patana ke garta meM girane se bacA sakate haiN| prema se plAvita hokara donoM daloM ne pRthvI kI zeSa sImA Adarza-caritra aura vyayahAra ke liye anya dharmoM meM jo paryanta isa bhrAtRprema kA pracAra kiyA thaa|" mArga batalAye gaye haiM, ve to isa dharma meM bhI pAye jAte haiN| isake atirikta isakI apanI kucha vizeSatAyeM haiN| vizva kavi ravIndranAtha Taigora ne gata 1934 I. meM isakA kArya-kAraNa kA siddhAnta samasta saMsAra ke prANiyoM laMkA meM kahA thA "mere antaHkaraNa meM dRr3ha dhAraNA banI huI ke duHkha nivAraNa meM advitIya hai| sarva sAdhAraNa evaM hai ki samasta mAnava eka haiM aura yaha vahI vicAra hai jise sarva varga tathA sarva jAti ke liye bauddha-dharma eka bahumUlya bhagavAn buddha ne vizva ko diyA thaa|" bhagavAna buddha ke sandeza zrI ena0 ena0 ghoSa, ema0 e0 bhagavAn buddha ne Aja se zatAbdiyoM pUrva mAnava mAtra eka dUsare ke rakta kA pyAsA ho rahA hai| bhagavAna buddha ne ke duHkha ko dUra karane ke vicAra se sAranAtha meM dharmacakra apane upadezoM meM inhIM kaSToM ko dUra karane ke lie sahaja kA pravartana kiyA thaa| unake upadezoM kA ekamAtra uddezya upAya batalAye the| unake amara sandeza kisI sthAnathA--vizva meM prema kA pracAra kara zAnti sthApita krnaa| vizeSa ke lie nahIM, pratyuta samasta vizva ke kalyANa ke vartamAna samAja meM jAti evaM vaMza ke mithyA abhimAna ne liye the aura Aja bhI unakA prayoga vizva zAMti ke liye paraspara ghRNA kI vRddhi meM pUrNa sahAyatA kI hai| parassara kiyA jA sakatA hai| avizvAsa vicAra vaiSamya aura adhikAra lipsA kI bhagavAna buddha ke mahAn anuyAyI samrATa azoka ne bhAvanA ne Aja apanA vikarAla rUpa dhAraNa kiyA hai| apane dharmAnuzAsana ko eka vizAla zilA-stambha para 'Aja mAnava ko mAnava kA zoSaNa karane meM hI sukha kI khudavA kara sAranAtha meM gar3avA diyA thaa| usake zIrSa para anubhUti ho rahI hai| eka dUsare ko dhokhA dekara kSaNika banI huI cAra siMhoM kI mUrtiyA~ saMsAra kI cAroM dizAoM sukha prApta karane kI bhAvanA itanI prabala ho gayI hai ki meM dharma pracAra ke uddezya kI pratIka haiN| bhArata sarakAra ne mAnava ne Aja dAnava kA rUpa dhAraNa kara liyA hai| vaha ise rAjya cihna svIkAra kara vizva-bandhutva, zAnti evaM.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 paricaya diyA hai vizva-prema kI bhAvanA kA sundara bhagavAn buddha ke sandeza jo Aja taka anaginata vyaktiyoM ko zAnti pradAna kiye haiM evaM karate A rahe haiN| be aura kucha nahIM, kevala zAnti prema aura vizva-bandhutva kehI sandeza haiM, unameM prANimAtra ke kalyANa aura zAnti kA rasa hai, jise pIkara koI bhI prANI saMsAra ke duHkhoM se zAnti prApta kara sakatA hai| ye sandeza cirakAla taka, jaba taka ki pRthvI kA astitva rahegA, amara rheNge| ina sarala pAta evaM udAra sandezoM meM dekhiye kaisI samatA, sahRdayatA, prema, zAnti, vizva-maitrI evaM prANimAtra ke kalyANa kI bAteM kahI gaI haiM / parama kAruNika tathAgata ne kahA hai : , 'daNDa se sabhI Darate haiM, apane samAna ina bAtoM ko mAreM na mArane kI preraNA kare / ' dharmadUta mRtyu se sabhI bhaya khAte haiM. jAnakara na kisI prANI ko 'sukha cAhane vAle prANiyoM ko, apane sukha kI cAha se jo daNDa se mAratA hai, vaha marakara sukha nahIM pAtA / sukha cAhane vAle prANiyoM ko apane sukha kI cAha se jo daNDa se nahIM mAratA, vaha marakara sukha ko prApta hotA hai / ' bhagavAn buddha ke ina kalyANakArI sandezoM meM zIla jaba bhI maiM kabhI barmA kA koI samAcAra sunatA hU~ to mujhe unakI yAda A jAtI hai, jinheM hama saba bhUla gayeM pratIta hote haiN| san 1920 kI madrAsa kAMgresa meM hI zAyada maiMne unheM sabase pahale dekhA thA / maiM sihala ke rAste para jaisetaise madrAsa pahu~cA thA rAhulajI ne mathurA bAbU (rAjendra bAbU ke nijI mantrI ) ko likha diyA thA ki vaha mujhe madrAsa pahu~cane para siMhala taka kA kirAyA de deM yA zAyada kisI se milA deN| merA hAtha khAlI thA aura maiM isa cintA meM thA ki jaba loga apanI-apanI boliyA~ / mikSu uttama bhadanta Ananda kausalyAyana ( sadAcAra ), Atma-vizvAsa, Atma trANa, bhAvanA evaM citta kA ekIkaraNa (samAdhi) kA vaha adbhuta samanvaya hai, jisase vyakti ke uparyukta sAre kaSTa dUra ho sakate haiM / yahI kAraNa hai ki ye sandeza bhArata hI nahIM, pratyuta vizva ke kone-kone meM vAyu- vega ke sadRza vyApta ho gaye / Aja bhI barmA, laMkA, cIna, jApAna, sAiveriyA, tibbata, nepAla Adi ke adhikAMza manuSya yA yoM kaheM ki saMsAra ke eka tihAI se bhI adhika mAnava ina sandezoM meM AsthA rakhate haiN| bhArata yadyapi kucha dinoM ina sandezoM ke prabala prabhAva se vaMcita rahA hai, phira bhI inakA adbhuta prabhAva ati vega se aba vyApta hotA dIkha rahA hai / hamAre netA (DA0 ambeDakara, paM. javAharalAla neharU Adi ) yA rASTra ke karNacAra inameM pUrI AsthA karane lage haiN| laMkA meM huye bauddha mAtR maNDala ke adhivezana se aba yaha bAta spaSTa hai ki ina sandezoM ke punaH prasAra kA samaya A gayA hai aura zIghra hI bar3e vega se inakA sAre saMsAra meM prasAra hogA evaM mAnavamAtra ise apane tathA jAgatika kalyANa kA sAdhana samajhane lagegA kalyANa isI meM nihita hai ki hama diye gaye ina sandezoM ko jo trikAla tathA zIghra apanA leM / / vastutaH hamArA parama bhagavAn buddha dvArA satya haiM - saharSa bolakara ur3a jAyeMge arthAt madrAsa kAMgresa samApta ho jAyegI to maiM kahA~ jAU~gA ? kyoMki maiM kucha bauddha bhAvanA ko liye huye siMhala kI ora jA rahA thA, isaliye mujhe sUjhA ki usa samaya kI kAMgresa varkiGga kameTI yA zAyada kevala akhila bhAratIya kAMgresa kameTI ke sadasya bhikSu uttama se mila lU~ unase jaba bheMTa mulAkAta huI aura unheM merI pravRddhi mAlUma huI to unhoMne kahA ki calo, mere sAtha varmA calo maiM rAste kA saba kharca Adi kI 1 vyavasthA kara dU~gA / kintu maiM to siMhala jAne ke liye har3a mizrI thaa|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikSu uttama namratApUrvaka uttara diyA- nahIM bhante, maiM to eka bAra rAmezvara pahu~cakara bhAratabhAtA ke caraNoM meM praNAma karake hI AnA cAhatA hU~ / 7 usa samaya taka urdU samAcAra-patroM kI kRpA se maiM unheM bhikSu oTAmA hI samajhatA thA aura na jAne kaise bhikSu oTAmA aura oTAvA kAnphreMsa meM kucha bahuta bheda bhI na kara pAtA thA ? do-tIna varSa siMhala rahakara bhAratIya satyAgraha saMgrAma meM hissA lene kI icchA se jaba maiM 1930 meM bambaI bhAga AyA, to usa samaya ve bambaI ke prasiddha buddha-bhakta svargIya DA0 nAyara ke yahA~ Thahare hue the| maiM unase milA / bahuta dera taka bAteM kii| bar3I jalI-kaTI sunane ko milii| usa dina pahale pahala meM isa bAta ko samajha sakA ki prakAza kI AvazyakatA ho to bhAga se nahIM ghabarAnA cAhiye / bhikSu uttama sacamuca kucha itane khare the, itane Aga the ki sahaja meM unake pAsa koI Thahara hI na] sakatA thA, kintu aisI Aga ki samaya Ane para vaha dUsaroM ko pilAne kA kAraNa banane kI bajAya svayaM hI pighala jaayeN| I bIca-bIca meM bheMTa huI to, kintu kAnapura-hindU mahAsabhA kI samApti ke bAda to unhoMne mujhe apanA anucara hI banA liyA, bole- calo sAtha caleM merI apekSA / kahIM' jyeSTha hone se unakA mujha para vahI adhikAra thA jo bar3e bhAI kA choTe bhAI para; vaha kisI se merA jikara bhI karate the to bhAI Ananda jI hI kahate the| kAnapuraadhivezana kI hI, unakI kama se kama tIna bAteM hRdaya para aMkita hai (ka) adhivezana ho rahA thaa| kAryasamiti meM athavA hindU sabhA meM buddhagayA kA prakSa upasthita thaa| bauddha hone se unakI svAbhAvika sahAnubhUti hI nahIM, unakA hRdaya bauda-mA~ga ke sAtha thA, kintu hindU mahAsabhA ke adhyakSa kI haisiyata se ve taTastha rahane ke liye majabUra the / vahI viSama paristhiti thI taba unhoMne eka kathA sunaaii| vole- eka zera thA vaha prAyaH jAnavaroM ko apanA mu~ha su~cAtA aura unase pUchatA ki usake mu~ha se sugandha A rahI yA durgandha ? koI Dara ke mAre kaha detA 93 ki Apake mu~ha se sugandha A rahI hai| zera use DA~TatA / maiM dina bhara jAnavaroM ko mAra-mAra kara khAtA rahatA hU~ ; mere mu~ha se sugandha kaise A sakatI hai ? aura vaha use khA jAtA / koI jAnavara sApha-sApha kaha detA ki mu~ha se durgandha A rahI hai, taba zera garja uThatA- maiM jaMgala kA rAjA mere mu~ha se durgandha A sakatI hai ? vaha use bhI khA jaataa| eka gIdar3a ne socA kyA kiyA jAya, donoM taraha jAna jAtI hai| zera ne usase bhI pUchA- mere mu~ha se sugandha A rahI hai athavA dugaMdha ! gIdara bolA- hujUra mujhe to jukAma ho rahA hai| patA hI nahIM lagatA ki Apake mu~ha se sugandha hai athavA durgandha ? saba loga khilakhilA kara ha~sa pdd'e| bhAI paramAnanda, jo hindU sabhA ke kAryAdhyakSa the, ve to ekadama loTapoTa ho gye| sabhI bhikSu uttama kI isa caturAI para prasanna the ki unhoMne adhyakSa kI taTasthatA kI rakSA karate huye apanA mata bhI vyakta kara hI diyA / maiM unake sAtha sArA uttara bhArata ghuumaa| ve bhASAoM meM vyAkaraNa zuddha bhASA na bolate the, kintu aisA eka bhI avasara yAda nahIM jaba unake pratyutpannamatitva ne unakA sAtha chor3A ho / (kha) adhivezana samApta huye to kAnapura ke hI kisI eka bar3e auSadhAlaya ke mAlika unheM apane yahA~ bulAkara unakA svAgata satkAra karanA cAhate the / maiMne dekhA / ki vaha barAbara baca rahe haiN| eka bAra bole - hameM apane yahA~ bulAkara apanI davAiyoM kA hI vijJApana kregaa| adhika Agraha karane para cale gaye aura vahA~ unakI sammati pustaka meM bar3I hI anyamanaskatA ke sAtha mujhe do zabda likha dene kA Adeza bhI de diyaa| (ga) bAta to choTI sI hI hai kintu bhikSu uttama kI vizeSatA para prakAza DAlatI hai / unheM gAMdhI jI kI hI taraha apane saMgI-sAthiyoM kA vahA pAu rahatA thA utsava kI samApti para jaba unhoMne apane sabhI sAthiyoM ke liye savArI kI ucita vyavasthA ke bAre meM apanA saMtoSakara liyA taba hI ve moTara meM savAra huve| ve hindU mahAsabhA ke adhyakSa the, kintu aise adhyakSa
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmadUta jo hindU mahAsabhA ke kAMgresa-virodha ke pakke virodhii| una-hindU mahA samAI netAoM ko eka bAragI hI TaMDA bhikSu uttama adhyakSa aura bhAI paramAnanda upaadhykss| kara diyaa| ajaba bemela jor3I thii| zrIyutu yugala kizora bir3alA aba hindU mahAsabhA jisa bAta ko apanAne kI ke vizeSa prayatna se hI ve hindU mahAsabhA ke adhyakSa bAta kara rahI hai, kAza ! usane apane Arambha se hI use bane the| kintu thor3e hI dinoM meM logoM ko patA laga apanAyI hotii| kintu sAmAjika krAnti kA kAryakrama gayA ki yaha Ter3hI-mer3hI hindI bolane vAlA bauddha sAdhu kisI ko bhI apIla nahIM krtaa| kAMgresa ne hI use prAyaH hara bAre meM apanI spaSTa rAya rakhatA hai. aura usake apane hAtha meM liyA aura na hinda-mahAsabhA ne hii| dharma ko athavA usakI rAjanIti ko pacA jAnA logoM ko dekhA hai ki ve prAyaH dUsaroM para nItiAsAna nhiiN| zAstra ke niyamoM kI bar3I kar3AI se lAdate haiN| kintu bhikSu uttama apane hI prati vizeSa rUpa se kar3e the| dillI meM prasiddha Arya samAjI netA lA nArAyaNa dUsarA AdamI cAhe prAyaH kaisA bhI ho, use nibhA lete| datta jI ke yahA~ utare the| eka dina lAlA jI ne kahA eka bAra na jAne paMjAba meM hI kahAM se kahAM ko yAtrA dekhiye bhikSujI isa citra meM rAma, kRSNa aura anya ava kI jA rahI thii| rAta ke samaya Dyor3he darje meM car3he / tAroM ke sAtha buddha kA bhI citra hai| socA hogA bhikSujI Dibbe meM jagaha kAphI thii| logoM ne kahA ki Apa bar3e prasanna hoMge? bole kyA khAka hai ! eka yogI ko kA bistara kholakara bichA deN| leTa jaaiyegaa| bole kAmabhogiyoM ke sAtha le jA biThAyA hai| aisI tIkhI nahIM hamane leTane kA TikaTa nahIM liyA hai / vaha sArI bAta kaha sakane vAle apane sabhapati ko koI kyA sata apane bistare ke sahAre baiThe rhe| eka minaTa bhI kahe ? hindU bauddha ekatA kA pradarzana karane ke liye bistara bichAkara leTe nhiiN| jise abhI cAra hI dina huye sabhApati banAyA, usase ve nitya kucha pAli sUtroM kA pATha kiyA karate the| lar3A bhI nahIM jA sakatA thA! dina meM agara vyAkhyAnoM kA tAMtA lagA rahe to koI bhikSa uttama cAhate the ki hinda-mahAsabhA rAjanIti paravAha nhiiN| zAma ko yadi pATha karane ke lie samaya meM na par3akara kevala samAja-sudhAra kA kArya kre| rAja nahIM milA ha tA kAI cintA nhaa| rAta kA bAraha baja nIti meM vaha kAMgresa ke sAtha the jo hinda-mahAsabhA ke bAda to rAta apanI hai| maiMne unheM rAta ke eka aura ko karanA cAhie thA, vaha yA to karatI hI na thI, do baje pATha karate dekhA hai; binA pATha kiye sote kabhI yA usase hotA hI na thaa| isalie bhikSa uttama use nahIM dekhA / kabhI-kabhI bar3e Ar3e hAthoM lete the| rAvalapiMDI ko apane prati to itane bar3e kintu dUsaroM ke prati ? eka eka sabhA meM logoM ne. jinakI rAjanIti kevala canAva paMjAbI taruNa hamAre sAtha cala rahe the| do cAra sTezana lar3ane aura musalamAnoM ko gAliyA~ dene athavA unakI sAtha rahane para bhI mujhe sandeha huA ki vaha khAne-pIne kI zikAyateM karane meM hI samApta ho jAtI thI. bhikSa cIjeM kharIdane jAte haiM to bIca meM kucha paise banA lete haiN| uttama ko cAroM ora se gherA / jaba bhikSu uttama se na maiMne mahAsthavira kA dhyAna AkarSita kiyA / bole Akhira rahA gayA taba upasthita logoM ko DAMTakara bole-rAja- itanI garmI meM apane pIche-pIche daur3atA hai / koI vetana to nIti-rAjanIti karatA hai| chor3egA sarakArI rela-tAra. pAtA nhiiN| kucha na kucha banAyegA hii| bahuta nahIM chor3egA sarakArI ddaakkhaanaa| karegA aMgrejI skUloM aura banAtA / cupa rho| kacahariyoM kA bAyakATa / hotA-jAtA kucha nhiiN| rAja- prAyaH hara dezATana karane vAle ko do-cAra bhASAoM nIti, rAjanIti karatA hai ! unakI vaha DAMTa mujhe abhI se paricaya ho hI jAtA hai| bhikSu uttama apanI mAtRbhI jyoM kI tyoM sunAI de rahI hai| usane rAvalapiMDI ke bhASA varmI ke atirikta, jApAnI, ba~galA, hindI, aMgrejI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAn puruSoM ke dhyAna se mAnasika lAbha aura do-eka aura bhASAe~ bola lete the; kintu sabhI TUTI- denA svIkAra kiyaa| khuddaka pATha ke 11 graMtha chape bhI, phuuttii| apane vAkyoM meM do eka aMgrejI vAkyoM ke prayoga kintu rAhula jI ke bahudhandhIpana ke kAraNa aura hama logoM ve kiyA karate the, jo vyAkaraNa kI dRSTi se prAyaH azuddha ke usa kArya ko apane sira na or3ha sakane ke kAraNa vaha hote aura jinheM unake samaya ke aMgrejI se aparicita gAr3I Age na cala skii| bhikSu uttama kI vaha puNyamayI athavA alpa paricita vyAkhyAtAoM kI vizeSatA thii| icchA mana hI mana rhii| hindI-hindustAnI meM ve nidhar3aka bolate the, mAnoM koI unhoMne barmA ke sArvajanika jIvana ko prAyaH hara taraha sar3aka kUTane vAlA IMjana sar3aka kUTatA calA jA rahA ho ! se ubhArane kA prayatna kiyA thaa| janatA ke priya-bhAjana bhASaNa meM ha~sAte bhI khUba the aura kabhI kabhI to hone ke hisAba se to ve barmA ke gAMdhI the| calate the to virodhI kA aisA majAka banAte mAnoM koI cArlI cepalana striyA~ apane sira se bAla unake pairoM ke nIce bikhera detI hI raMgamaMca para utara AyA ho ! thIM; bar3e hI bhAdaraNIya, bar3e hI spaSTa vaktA / ___ unheM apanI mAtA se bahuta sA rupayA milA thaa| kintu, hAyarI chalanA rAjanIti ! unake antima dina unakI icchA thI ki vaha sArA rupayA nAgarI akSaroM meM bar3e duHkhamaya bIte / barmA ke do rAjanaitika daloM meM se eka pAli tripiTaka ke mudraNa para kharca ho jAya / kitane bar3e kA sAtha unhoMne janma bhara diyaa| antima dinoM meM use kheda kI bAta hai ki bhArata ko apane buddha para itanA garva chor3akara dUsare dala meM zAmila ho gye| jise chor3a diyA hai, aura ucita garva hai; kintu buddha ke jo mUla upadeza thA vaha dala jIta gayA, jisameM zAmila hue vaha dala hAra pAli bhASA meM surakSita haiM, unheM yadi Apa Aja bhI gayA / bhikSu uttama kahIM ke na rhe| par3hanA cAheM to ve Apako devanAgarI akSaroM meM par3hane ko unake antima dina vikSipta zabda ke yathArtha artha meM na mileMge ? Apa unheM romana akSaroM meM par3ha sakate haiM, eka vikSipta kA jIvana thaa| apanI cappala apanI bagala siMhala akSaroM meM par3ha sakate haiM, barmI akSaroM meM par3ha sakate meM lie logoM ne unheM barmA kI sar3akoM para phaTehAla ghamate haiM, syAmI akSaroM meM par3ha sakate haiM, kintu buddha kI apanI dekhA hai ? bhUmi ke Aja devanAgarI akSaroM meM nahIM par3ha sakate / bhikSa kintu, unakA jaba zarIrAnta huA barmI jAti ne unake uttama kI preraNA se rAhulajI ne nAgarI akSaroM meM tripiTaka prati vahI gaurava pradarzita kiyA, jisake ve adhikArI the| mudraNa ke kArya ko apane hAtha meM liyaa| bhikSu jagadIza barmA ke svAtantrya-Andolana ke sAtha unakI yAda kAzyapa aura ina paMktiyoM ke lekhaka ne bhI usameM sahayoga amiTa hai| mahAn puruSoM ke dhyAna se mAnasika lAbha pro0 lAlajIrAma zukla amerikA ke prasiddha lekhaka Dela kAranegI mahAzaya rAjya ke kAma meM koI bar3I kaThinAI kA anubhava hota apanI 'pabalika sIkiMga' nAmaka pustaka meM likhate haiM thA, jaba unheM kisI aise nirNaya ko karanA par3atA thA ki jaba sabhA meM bolane meM ghabarAhaTa kA anubhava ho jisameM aneka prakAra kI jaTila bAtoM para vicAra karane to kisI mahAn puruSa kA dhyAna karo to tuma apane kI AvazyakatA hotI thI to vaha briAhama liMkana kA Apa meM vaha zakti Ate huye dekhoge jisase apane zrotAoM dhyAna karatA thaa| vaha socatA thA ki yadi merI sthiti ko vaza meM kara loge| jaba kabhI presiDenTa rujavelTa ko meM abrAhama liMkana hotA to kyA karatA? phira jo kucha
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (M dharmadUta isa prakAra nirNaya hotA vaha usI ke anusAra kArya karane varSa Aye aura phira sAdhu bana gye| Aja bhI ve tyAga lagatA thaa| kisI bhI mahAn puruSa kI acchI tasvIra ke rUpa meM apanA jIvana vyatIta kara rahe haiN| apane kamare meM rakhane kA yahI lAbha hai ki hama unake jApAna meM bauddha dharma kA eka vizeSa prakAra kA sAtha mAnasika ekatA sthApita kara sake kisI bhI saMkaTa vikAsa huA hai| vahA~ kA eka sampradAya mukti aura zAMti ke samaya jaisA unhoMne kiyA vaisA hama bhI apane saMkaTa lAbha ke liye par3hanA likhanA aura tArkika vicAra karanA kAla meM kreN| vyartha samajhatA hai| vaha dhyAna ko hI pradhAnatA detA hai| __ mahAn puruSoM kA dhyAna manuSya kI icchA zakti ko isa sampradAya ko "jena bauddha" sampradAya kahate haiN| isa balI banA detA hai| jo kucha manuSya socatA hai vaha sampradAya ke loga bar3e karmaTha aura jJAnI hote haiN| unakI tatkSaNa vahI ho jAtA hai| jaba hama kisI udvigna mana zAnti-mudrA se saMsAra ke bar3e-bar3e vidvAn aura dArzanika ke vyaktike viSaya meM cintana karate haiM, usase lar3ate jhaga. prabhAvita hote haiN| manuSya ko zAnta mudrA meM dUsaroM ko te haye apane Apako dekhate haiM to hama use udvigna mana prabhAvita karane kA jo bala hai vaha dUsarI kisI bAta meM ke vyakti ke anurUpa hI ho jAte haiN| jaba hama kiso bhale nahIM hai| zAnta bhAva ke vyakti ke viSaya meM cintana mAtra zAnta svabhAva ke vyakti kA dhyAna karate haiM, usase bAta karane se manuSya meM naI zakti utpanna ho jAtI hai, usakA cIta karane kI kalpanA apane mana meM lAte haiM to hama khoyA Atma-vizvAsa calA AtA hai| usake hRdaya kA usI prakAra ke apane Apa hI ho jAte haiN| andhakAra dUra ho jAtA hai aura use nayA prakAza mila bhagavAna buddha ke dhyAna mAtra se mana zAnta avasthA jAtA hai| ko prApta ho jAtA hai| lekhaka ke eka aMgreja mitra zrI iGgalaiNDa ke prasiddha kavi kITsa mahAzaya eka sundara ronAlDa nikasana ne bhagavAn buddha kI pratimA ke Upara mUrti ko dekhakara itane mugdha ho gaye ki unhoMne saundarya dhyAna jamAne ke lAbha ke viSaya meM lekhaka ko eka bAra ko mUrtimAna satya kaha diyaa| sundara padArthoM ko dekhakara adbhuta bAteM khiiN| isa prakAra ke dhyAna se ve gRhastha hRdaya kA saundarya AtA hai| parantu sundara bhAvoM vAle jIvana chor3akara sAdhu bana gye| zrI nikasana mahAzaya ne vyakti kI kalpanA manuSya ke vyaktitva ko hI usake pahale jarmana yuddha meM bhAga liyA thaa| ve vAyuyAna ke vinA jAne hI badala detI hai| sundara bhAvoM kA vyakti cAhe saMcAlakoM ke Aphisara the| unake bAsaTha sAthiyoM meM kucha bole athavA na bole usakI upasthiti mAtra kA se lar3AI samApta hone para kevala pA~ca baca gaye the| unake prabhAva sabhI logoM ke mana para par3atA hai| manuSya jo kucha mana meM isa yuddha ke samApta hone para bhArI azAnti hyii| karatA athavA kahatA hai usase kahIM adhika prabhAvakArI ve kisI tathya ko khojanA cAhate the| eka bAra jaba ve usakA vyaktitva hai / arthAt bhASaNa kI apekSA mauna bhASaNa apane gambhIra cintana meM lage the aura saMsa.ra se nirAza manuSya ke hRdaya ko adhika prabhAvita karatA hai| mahAn ho cuke the taba unakA dhyAna keMbrija vizvavidyAlaya ke puruSa saMsAra kI sevA unakI upasthiti mAtra se karate haiN| eka bar3e kamare meM rakkhI buddha bhagavAna kI mUrti para gyaa| dRr3havratI manuSya kI kalpanA mAtra se hama dRr3havratI bana jAte ve bahuta dera taka bhagavAn buddha kI dhyAna mudrA meM apane haiM, tyAgI kI kalpanA se tyAgI aura udAra kI kalpanA se Apa hI DUba gye| bhagavAn buddha ke zAnta bhAva ne unheM udAra bana jAte haiM / jo vyakti jaisA apane Apa ko banAnA itanI zAnti dI ki unheM nizcaya ho gayA ki yadi usa cAhatA hai, vaha yadi apane Adarza ke anurUpa kisI mahAn zAnta bhAva ko ve sabhI samaya ke liye prApta kara leM puruSa kA prati dina dhyAna kare to vaha dhIre dhIre apane to avazya hI unakI mAnasika vyathA kA saba kAla ke Apako tadAnurUpa pariNita hote hue paayegaa| liye anta ho jaay| usI zAnti kI khoja ke liye anuSya mahAn puruSa ke dhyAna se apanI Atma nirdeza zrI nikasana ne bauddha granthoM kA adhyayana kiyaa| ve bhArata- kI zakti ko bar3hA letA hai| mAna lIjiye Apake peTa meM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAn puruSoM ke dhyAna se mAnasika lAbha darda ho rahA hai / Apa mAnate haiM ki amuka vyakti bhApake kA bhAdara usake bhautika zarIra kI sevA karane usase peTa ke darda kA haraNa kara sakatA hai| Apa usakA dhyAna praNAma karane meM nahIM hai usake vicAroM para usake zAnta aura sociye ki vaha Apake Upara hAtha phera kara bhAva ke bAre meM bAra-bAra cintana karane meM hai| laukika usa pIr3A ko haTA rahA hai / Apa dekheMge ki kucha kAla ke vyaktiyoM se sabase adhika lAbha unake zarIra ke samIpa bAda ApakI pIr3A jAtI rhii| imIla kuye mahAzaya apane rahane se hotA hai| mahAn puruSoM se sabase adhika lAbha rogiyoM ko yahI Adeza dete the, ki ve prati dina isa unake zarIra se dUra rahane se hI hotA hai| mahAn puruSa vicAra kA niyamita rUpa se abhyAsa kareM ki hama hara satya ke pratIka haiN| satya vyApaka takha hai| mahAn puruSa prakAra hara dina acche ho rahe haiN| ve yaha bhI kaha dete the kI kalpanA hameM satya darzana kA sAdhana bana jAtI hai| ki ina zabdoM ko kahate samaya rogI soce ki imIla kUye kalpanA kI prabalatA se mana aura buddhi ke pare kA tatva unake pAsa khar3e haiM / isa prakAra ke cintana se rogI ko pratyakSa ho jAtA hai| jo lAbha satya ke viSaya meM varSoM svAsthya lAbha karane meM apAra lAbha hotA thaa| cintana karane se, usa para tarka-vitarka karane se nahIM hotA __ jaba manuSya apane puruSArtha meM vizvAsa kho detA hai to vaha kSaNa bhara ke sacce dhyAna se ho jAtA hai| saMsAra ke kisI mahAn puruSa kA dhyAna phira se usameM vizvAsa uptanna mahAn puruSa mUrtimAna satya haiN| unakA dhyAna karanA unake kara detA hai| aMgrejI meM kahAvata hai, 'jisa prakAra roga sAtha AtmasAta karanA hai| isa prakAra kI mAnasika saMkrAmaka hai usI prakAra svAsthya bhI saMkrAmaka hai| rogI sampatti se manuSya vahI mAnasika bala, zaurya aura manuSya ke samparka meM Ane se sAdhAraNa vyakti bhI apane prasAda apane Apa meM Ate hue pAyegA jo usake vyaktitva Apa meM roga kI kalpanA, karane lagatA hai aura svastha meM vartamAna hai| bhautika dRSTi se mahAn puruSa usI prakAra manuSya ke samparka meM Ane se sAdhAraNa manuSya apane nazvara hai jisa prakAra anya puruSa haiN| para vicAra kI dRSTi Apa meM zakti ke udaya kI anubhUti karane lagatA hai| vaha se ve amara haiN| jo vyakti hara paristhitiyoM meM apane svAsthya vRddhi ke sAdhanoM ko apanAne lagatA hai| yaha samparka dhairya ko banAye rakhatA hai jo hara prakAra ke kaSTa meM prasannado prakAra kA hotA hai| eka bhautika aura dUsarA mAnasika badana rahatA hai vaha mahAna zakti kA kendra hai| aise vyakti adhika prabhAvakArI samparka mAnasika samparka hai| koI kA dhyAnamAtra zakti aura prasannatA kA utpAdaka hotA hai| manuSya mahAtmA ke samIpa bhautikadRSTi se rahakara bhI usase bhagavAna buddha ke dhyAna se kitane hI sAdhakoM ko samAdhi mAnasika dRSTi se kosoM dUra raha sakatA hai aura koI usase lAbha hotI hai| bhautikadRSTi se kosoM dUra rahakara bhI mAnasika dRSTi se mahAna puruSa kA dhyAna naI sphUrti, naI preraNA aura atyanta samIpa raha sakatA hai| saracA samparka hRdaya kI naye bhale saMkalpoM kA kAraNa hotA hai| isakA eka kAraNa cAha hai| jisa vyakti ko jisakI cAha hai vaha usI ke yaha hai ina mahAn puruSoM ke sabhI mantavya abhI taka pUre pAsa hai| nahIM huye| ve unake bAda Ane vAle logoM ke dvArA pUre nalanI jala vica vase, caMpA base akAsa , ho rahe haiN| imarasana mahAzaya ke isa kathana meM maulika jAko jAso neha hai, so tAhI ke pAsa / satya hai ki "mahAn puruSa eka dhyeya, eka rASTra, eka yuga jo loga saMsArI puruSoM kA sadA cintana karate rahate hai. vaha apane mantavya kI pUrti ke lie ananta vyaktiyoM haiN| unakI sampatti aura caritra ke bAre meM socA karate haiM aura samaya kI apekSA rakhatA hai| yadi hama aise mahAtmA ve unhIM ke pAsa haiM cAhe ve jaMgala meM hI kyoM na baiThe hoM se apanA samparka jor3akara usakI zubhAkAMkSAoM kI aura jo vyakti tyAgI mahApuruSa kA nitya prati dhyAna pUrti ke sAdhana bana jAyeM to hama apane Apako hI karate rahate haiM ve saMsAra ke aneka kArya karate huye bhI una U~cA uThA leNge| mahAn puruSa apane samparka meM mAne mahAn puruSoM ke samIpa hI haiN| kisI bhI mahAn puruSa vAle vyaktiyoM ke vyaktitva ko dabAte nahIM; the. apane
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 dharmadUta ziSyoM ko apane jaisA hI banA lete haiN| jaba jalatI zArIrika janma eka hI bAra hotA hai| para mAnasika huI eka mazAla kA dUsarI mazAla se samparka hotA hai janma bAra-bAra hotA rahatA hai| saMsAra ke sabhI mahAn to vaha bhI jala jAtI hai| phira jo nirjIva thI vaha jIvita jAgrata mazAla bana jAtI hai| jaba taka manuSya kisI puruSa pratyeka vyakti ko mahAn banane kI preraNA dete haiN| mahAn puruSa se apanA mAnasika samparka sthApita nahIM kabhI yaha preraNA eka vyakti se milatI hai, kabhI dUsare se / . kara letA vaha manuSya hI nahIM bntaa| jisa prakAra hama kisI na kisI mahAn puruSa kA nikaTatama mAnasika samparka zarIra se apane bhautika mAtA-pitA ke putra haiM, mana se banAye rakhanA hamAre lie AtmotthAna kA sarvottama hama una logoM ke putra haiM jinheM hama jJAnI mAnate haiN| upAya hai| buddha kA karmavAda bhikSu dharmarakSita saMsAra meM aneka pArasparika khilApha bAteM dIkhatI haiM- samaya itanA duHkha khatma ho gayA aura itanA bAkI hai jo eka hIna hai to dUsarA uttama / eka alpAyu hai to dUsarA itane samaya meM khatma ho jAyegA ? isI janma meM sArI dIrghAyu / eka roga bAhulya kA zikAra banA huA hai to burAiyoM kA anta ho jAyegA aura kuzaladharma kA lAbha ? dUsarA ekadama niroga / eka badasUrata hai to dUsarA bahuta yadi 'nahIM' to purabale karmoM ke hetu hI sabako svIkAra hI khUbasUrata / eka nirbala hai to dUsarA sabala / eka daridra karanA nyAya saMgata nahIM / * hai to dUsarA mahAdhanI / eka nIca kula meM utpanna huA hai dUsarA dArzanika kahatA hai-'sabako banAne vAlA to dUsarA ucckulmeN| eka nirbuddhi hai to dUsarA buddhi- jagata-niyantA eka Izvara hai, jo saba jagaha aura mAna / ina vibhinnatAoM ke kyA mUla hetu haiM ? kauna se rahatA hai, yadi yaha satya hai to vaha bar3A hI anyAyI, aise kAraNa hai ki sabhI eka yoni meM utpanna hokara bhI duHkhada, vyabhicArI, kuTila aura saba taraha kI burAiyoM kI mukhtalipha bAtoM meM bilkula judA hai| jar3a hai, kyoMki tatpravartita duHkha Adi kaSTadAyaka anubhagavAn buddha ke pUrva aura samasAmayika darzanikoM meM bhUtiyoM kA hI palar3A bhArI hai / nRzaMsatA, zoSaNatA Adi yaha prazna eka aisI jaTila samasyA kA viSaya rahA ki se jagati-tala vyAkula hai| agara sArI anubhUti usakI hai etad viSayaka mataikya kabhI bhI nahIM ho sakA / eka dArza- to daraasala vaha bar3A mUrkha hai kyoMki saMsAra kI duHkhAdi nika kahatA hai-'jahA~ taka vyakti kI hInatA praNItatA, pIr3AoM ke liye sabhI satva anicchuka haiN| Adi bAteM dIkhatI haiM, una saba ke kAraNa hai yaha Izvara vastutaH eka mahAna gulAmI kI zikSA hai jo vyakti ke pUrva karma / jaba vaha purakle karmoM ko tapasyA kabhI bhI vicAra vimarSa ko sthAna nahIM detA aura apane ko dvArA samApta kara DAlegA aura naye karmoM ko nahIM karegA eka dUsarI zakti kA pakkA gulAma samajhatA hai| to bhaviSya meM vipAka rahita hogA, vipAka rahita hone se tIsarA dArzanika kahatA hai-'dAna, yajJa, havana karanA usake sAre duHkha khatma ho jaayeNge|' vyartha hai, acche-bure karmoM kA phala-vipAka nahIM hai, na ... yadi sAre sukha-duHkha purabale karmoM ke hI vipAka haiM to kyA vyakti jAnatA hai ki hama pahale the athavA nahIM? * milAo majjhima nikAya 1,2,4 / hamane pUrva janma meM pApa karma kiyA hai athavA nahIM? isa +milAo dIgha nikAya 1, 1 aura jAtaka 18,3 /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99 buddha kA karmavAda to yaha loka hai aura na paraloka / mAtA-pitA kA astitva nahIM, jo hamameM cetanA jAna par3atI haiM, vaha sirpha vibhinna svIkAra karanA apane ko dUsaroM ke hAtha bAjAptA beMca denA pariNAma meM mizrita rasoM ke kAraNa sambhUta hai. aise hI hai| saMsAra meM ayonija satva athavA devatA Adi nahIM uSNatA bhii| unake nyUnAdhika hone mAtra se vyakti kAla haiN| hameM kisI zramaNa-brAhmaNa kI satyArUdatA meM vizvAsa kara jAtA hai| nhiiN| yaha cAra mahAbhUtoM (= pRthvI, jala, agni, vAyu) yadi ise mAna liyA jAya, to na hameM apane jIvana se se bane zarIra vAlA vyakti jaba maratA hai taba pRthvI pRthvI koI tAlluka raha jAtA hai aura na udyoga karane kI Ava. meM mila jAtI hai| jala jala meM mila jAtA hai| agni zyakatA rahatI hai| jaise kukkura-bilAra khAte-pIte, jIte agni meM laya ho jAtA hai| vAyu vAyu meM calA jAtA hai| aura mara jAte haiM, vaise hamArI hastI bhI nikammI bana indriyA~ AsamAna meM ur3a jAtI haiN| marane ke bAda kauna jAtI hai| kisI ko bhI kisI U~ce Adarza ke lie AtA hai aura kauna jAtA hai ?? protsAhana denA phijUla ho jAtA hai| loka, samAja, deza dAna, yajJa, havana Adi karmoM ke vipAkoM ko dekhate aura vyaktigata hita-sAdhaka karma hamase dUra ho rahate haiN| haye yaha kaise svIkAra kiyA jAya ki saba vyartha hai ? dAna apane bhale bure karmoM kA dAyitva nahIM rhtaa|* kI bAta to chor3o, eka nyAyadhIza ko kucha bheMTa car3hAkara cauthA dArzanika kahatA hai-'prANiyoM ke saMkleza ke nyAya ke Upara anyAya kI vijaya karA lete haiN| duzmana ke liye koI hetu nahIM hai, binA kisI kAraNa ke prANI ko dhana, sampatti, rAjya Adi apanI cIjeM dekara sandhi saMklezita hote haiM, aise hI vizuddhi ke li kara sakhapUrvaka vicarane lagate haiN| bhUkhoM marate vyakti ke kA abhAva hai| sabhI bhavitavyatA ke vazIbhUta haiN| prANa ko bhI bhojana dAna se bacA lete haiN| isa dharatI para hama dekhate haiM ki sirpha eka dina ke nahIM khAne se ke sabhI pradeza, nadI, nAle, giri, sAgara ko dekhate hue zarIra kucha dubalA par3a jAtA hai aura ghI, dahI, dUdha Adi kaise isa loka ko na mAne ? dharatI se dUra candramA, sUrya ojapUrNa bhojana ke sevana se zIghra hI gAtra sthUla aura Adi ko apanI A~khoM dekhate huye kaise paraloka ke asti- balavAna ho jAte haiN| vyakti kI paidAiza bhI to mAtAtva se mukara jAyeM ? nitya prANiyoM kI cyuti aura utpatti pitA. zukrazoNita aura gandharva (= mAtA ke peTa meM prati. ihaloka tathA paraloka ko mAnane ke liye bAdhya karatI hai| sandhi prahaNa karane vAlI citta-santati) ke saMyoga para eka bhale AdamI kI prazaMsA hotI hai| kIrti phailatI hI nirbhara hai, phira kaise mAnA jAya ki prANiyoM ke krmhai| acche karmoM ke phalasvarUpa use isa dharatI para rAjA. kalApa hetu-pratyaya rahita haiM aura binA kisI hetu ke unakI rAjamantrI vagairaha hote huye dekhate haiM aura ThIka isake zuddhi athavA saMklezitA sambhava hai ? nAnA prakAra ke viparIta apane bure karmoM ke kAraNa phA~sI kI sajA pAte, kuzala-akuzala karmoM ke dvArA acche bure phaloM kI prApti ke kaidakhAne kA cakkara kATate aura zUTa kara diye jAte / phira bAvajUda bhI ahetukavAda kahA~ taka ThIka ThaharatA hai| kaise acche bure karmoM ke phala ko na mAnA jAya ? mAtA-, pA~cavA~ dArzanika kahatA hai-'vyakti puNya kare athavA pitA kA astitva svIkAra na karanA apane ko pazu se bhI pApa. vaha caurAsI hajAra mahAkalpoM taka una-una yoniyoM nIca banA denA hai| binA yoni se utpanna lAkhoM bhUta-preta meM dauDate rahane ke pazcAt hI nirvANa paayegaa| AtmA dekhe jAte haiN| yadi sUrya candramA Adi ko deva na mAne nityadhrava. zAzvata. aparivartanazIla aura kUTasthAyI hai,sukhato bhI kAlI, havahiyA, bAisI, durgA, zItalA, bhairava Adi-devI devatAoM ke kRtya dekhate hue kaise hama inakA *milAo aMguttara nikAya 3, 4, 5 aura saMyutta niSedha kareM? nikAya 3, 23, 1,6 / _ 'zarIra kevala cAra mahAbhUtoM se nirmita hai, jaba taka milAo saMyutta nikAya 3, 23, 1, 9 aura dIgha zarIra hai taba taka hI jIvana hai. usake Age phira kucha nikAya 1,1 /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmadUta haiM koI rela se kaTa maratA hai| koI viSa khA letA hai| koI Atma-hatyA ke anyatama prayoga se mara jAtA hai / isalie bhagavAn buddha ne sabhI duHkhoM kI utpatti ke ATha kAraNoM ko batalAyA | unhoMne kahA - (1) vAta prakopa (2) pitta prakopa (2) kakra prakopa (3) sannipAta (5) Rtu (5) viSamAhAra (7) aupakramika aura (8) karma vipAka - duHkhoM kI utpatti ke kAraNa haiM, hetu haiM, nidAna hai|" pisaM segya bAtoca sannipAtA uni ca / visamaM oSakamiko ca kammavipAkena aTumI // raininvAdI kaha sakatA hai ki yaha sabhI purabale karmoM kI hI dena hai kintu agara aisA hotA to unake judA judA lakSaNa na dIkha pdd'te| hama dekhate haiM ki jAr3A, garmI bhUkha, pyAsa, adhika bhojana, sthAna, parizrama, daur3a-dhUpa, upakrama aura karma vipAka ina dasa kAraNoM se bAta prakopa hotA hai| inameM nava kAraNa na to bhUtakAlika hai aura na bhaviSyat kAlika ye sabhI vartamAna kAlika haiN| ataH yaha mAnanA ThIka nahIM utaratA hai ki sabhI roga purabale karmoM ke hI vipAka haiN| aise hI pitta, kapha bhI jAr3A, garmI, viSamAhAra-pAna se prakupta hote haiN| bhalI-bhA~ti vicAra kara dekhane para dIkha par3atA hai ki puravale kamoM se utpanna honevAlI duHkhAdi vedanAyeM avazeSa kAraNoM se utpanna vedanAoM kI apekSA bahuta myUna / / 100 duHkha nape tule hue haiN| unakA paTAva bahAva nahIM hotA jaise ki sukha kI golI pheMkane para udharatI huI giratI hai, aise hI mUrkha paNDita - sabhI AvAgamana meM par3akara du:kha kA anta kreNge|' yadi sukha-duHkha nape-tule barAbara haiM to kyA kAraNa hai ki eka jIvanaparyanta peTa bhara khAnA nahIM pAtA aura dUsarA sarvadA mAlapuve ur3AtA sukha kI karavaTeM badalatA hai ? agara puNya pApa nahIM hai, caurAsI hajAra kalpoM ke pazcAt nirvANa lAbha avazyambhAvI hai, to gRhastha aura zramaNa meM pharka hI kyA ? vastutaH saMsAra zuddhi vAda meM na to jIvahiMsA anucita ThaharatI hai aura na corI, vyabhicAra, za, kaTuvacana, aadi| pApa puNya nahIM mAnane vAle ko saMsAra meM koI bhI burA kAma gunAha bharA nahIM / kUTastha AtmabhAva meM hamArI sArI kriyAyeM hamAre vazIbhUta apekSya haiM, kintu hotA hai ThIka isake viparIta / eka kSaNa pahale kI bAta bhI smRti paTala para nahIM dIkhatI do cAra dina athavA varSa bhara kI to darakinAra / AtmaparikarUpanA bhI AtmA ke lie siddha nahIM hotI / kSaNakSaNa badalane vAlA nAma rUpoM kA yoga ( paJcaskandha) sarvathA anitya, duHkha aura anAtma hai| 'ka = (?) 1 / bhagavAn buddha ne purabale karmoM ko inakAra nahIM kiyA, unhoMne bhI kahA - 'sabhI satya apane karmoM ke sAthI haiN| karma-dAyAda haiN| karma hI unakI yoni hai ve karmabandhu haiN| unakA rakSaka yA vinAzaka karma hI isa hIna -praNItatA meM vibhakta karatA hai| isa jIvana meM unake karma aura vipAka maujUda hai| vipAka karma se utpanna hotA tathA isa prakAra satva kI utpatti kA silasilA ba~dha jAtA hai / parantu "sabhI duHkha purabale karmoM ke hI vipAka haiM / " - aisA nahIM kabUla kiyA / hama dekhate haiM ki bAta, pitta, kafa aura sannipAta ke prakopa se aneka roga utpanna hote haiM Rtu tathA viSama AhAra -pAna ke kAraNa bhI nAnA roga uTha khar3e hote haiM / bahuta se loga jIvana se Ajija ho upakrama kara mara jAte * milAo, saMyukta nikAya 2, 23, 1, 8 ityAdi / bhagavAn ne sabhI karmoM kA cAra prakAra se vibhAjana parayaya se (2) vipAka ke kAla ke anusAra (4) virAka kiyA hai (1) kRtya ke anusAra (2) vipAka dene ke ke sthAna ke anusAra isa prakAra buddha ne Izvara kI gulAmI se nikAlate aura AtmA ke nitya, zAzvata hone kI burI dhAraNA ko tyAgate hue kahA hai-" bhikSuoM, sabhI yuddha karmavAdI, kriyAvAdI, vIryavAdI hote haiM, maiM bho inhIM tInoM vAdoM kA samarthaka hU~, inhIM kI zikSA detA hU~ jo aisA kahate haiM ki karma nahIM hai, bIrya (udyoga) nahIM hai, kiyA nahIM hai, ye kezakambala jaise pUNita haiM / " jaba taka pApa karma kA vipAka nahIM milatA hai, taba taka mUrkha AdamI madhu ke samAna samajhatA hai, kintu jaya pApa kA vipAka milatA hai, taba duHkhI hotA hai| bahuta
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlagaMdha kuTI vihAra ke bhitti-citra se aise karma haiM jo tAje dUdha kI bhAti turanta phala nahIM sacitta pariyodapanaM, etaM buddhAna sAsanaM // .. dete. ve bhasma se DhaMkI bhAga kI bhA~ti dagdha karate hue sAre pApa (karmoM) kA na karanA, puNyoM kA saJcaya mUrkha logoM kA pIchA karate haiM / astu karanA, apane citta ko parizuddha karanA-yaha buddhoM kI - sabapApassa akaraNaM kusalassa upasampadA / zikSA hai| - karma janaka upastambhaka upapIr3aka upaghAtaka (1) janaka (2) gaka upastambhaka upadika Asana (sAmIpya) upaca AcI garuka karava AcIrNa kartRtva dRSTadharma vedanIya upapadya vedanIya aparAparya vedanIya ahosikarma (5) akuzala akuzala kAmAvacara kuzAla kAmAvacara kuzala rUpAvacara kuzala arUpAvacara kuzala mUlagaMdha kuTI vihAra ke bhitti-citra zrI bI0 ena0 sarasvatI mUlagaMdha kuTI vihAra kI bhavya dIvAroM para jApAna ke citrakArI meM pAte haiN| kalAkAra nosu ne bhI prAyaH usI kAra zrI kosetsu nosu ne apanI ojasvinI AdhAra para apane sajIva bhitti-citra kI kalpanA kii| tUlikA sarvaprathama 1931 I. meM claayii| cAra varSa ke isameM unheM pUrNa saphalatA milI hai| anavarata parizrama ke pazcAt unakA yaha kArya saphala huaa| kisI bhI rASTra kI kalA usake itihAsa kI pari. Aja sAranAtha kI pavitra bhUmi meM jo koI mAnava ke cAyikA hotI hai / itihAsa ke pRSThoM meM hameM kevala likhita andhatama hRdaya meM jJAna kI jyoti dikhAne vAle bhagavAn sAmagrI milatI hai, parantu kalA ke dvArA rASTra itihAsa ke buddha para premAJjali arpita karane AtA hai, vaha avazya hI sajIva citra dekhane ko milate haiN| isI preraNA se prerita isa bhitti-citra ko dekhakara usa amara kalAkAra kI tathA bhagavAn kI prIta meM nimagna hokara hI kalAkAra nosa prazaMsA kiye binA nahIM jaataa| zrI nosu ke isa kalA ne bhagavAn buddha ke jIvana itihAsa ko apane citroM meM sauSTava ne sAranAtha kI mahattA meM sakriya yoga diyA hai| abhivyakta kiyA hai jisa kalAtmaka dRzya se zatAbdiyoM ke Aja darzaka yadi bhagavAn buddha kA darzana kara apane ko itihAsa ko hama thor3e samaya meM samajha lete haiN| bhagavAn dhanya samajhate haiM, to isa asAdhAraNa kalA kA nirIkSaNa buddha ke jIvana kA yaha kalAtmaka itihAsa hamAre hRdaya meM bhI unheM kama harSita tathA kama AkarSita nahIM krtaa| kitAba ke padoM para likhita itihAsa ke apekSAkRta bauddhakAlIna kalA kA carama vikAsa hama ajantA kI adhika prabhAva DAlatA hai| ye saMjIva citra Aja kaI
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmadUta kI bhAvanApUrNa rUpeNa STa ho jAtI haiN| isa taraha unhoMne pratyeka citra meM bhAvoM kI abhivyaMjanA meM masta ho apanI tUlikA calAyI / raMgoM kA to unhoMne itanA sundara upayoga kiyA hai ki Aja bhI darzakoM kI painI A~kheM usa citra kI ora se phirane ko nahIM karatI / vAstava meM nosu kI citrakalA darzakoM ke hRdaya para sahaja rUpa meM bhagavAn buddha ke prati prIti kA jayaghoSa kara detI, ' jisameM prAya: usa amara kalAkAra kI zraddhA kI dhvani bhI mizrita hone se vaMcita nahIM rahatI / rUsI vidvAn, TaoNlasTAya likhatA hai - "kalA mAna bIca ceSTA hai| ceSTA vahI hai ki eka mAnava jJAna pUrvaka kucha saMketoM dvArA una bhAvoM ko prakaTa karatA hai, jinakA usane apane jIvana meM sAkSAtkAra kiyA hai| ina bhAvanAoM kA dUsare para prabhAva par3atA hai, ve bhI unakI anubhUti karate haiM / " vastutaH nosu ne apane jIvana meM bhagavAn buddha ke prati prIti kI eka prabala preraNA pAyI aura usako hama saphala kalAkAra isaliye kahate haiM ki darzaka bhI usakI usa kalA sauSTava meM bhagavAn buddha ke prati prItibhAvanA se prerita hote haiN| kalAkAra kI mahAnatA ko batalAte hue bhArata ke prasiddha kalAkAra, zrI avanendranAtha Taigora ne likhA hai--' kalAkAra ke mana kA patA usakI kalA meM calatA hai| isaliye hama kalAkAra kA Adara karate haiM / nahIM to himAlaya pahAr3a ko kaI ica ke catu koNa phrema meM bA~dhakara dIvAra para laTakA rakhane meM mujhe kyA lAbha hai ? hameM to himAlaya ke mana kI bAta kI hI AvazyakatA hai / kalAkAra kA to yahI kAma hai ki vaha 102 zatAbdiyoM kA prAcIna itihAsa hamArI A~khoM ke sAmane nUtana rUpa meM rakha dete haiM jo kalA bhautika upakaraNoM se 1 jitanI adhika svatantra hokara bhavoM kI adhikAdhika abhivyaMjanA meM samartha hoMgI vaha utanI hI adhika zreSTa samajhI jAvegI / isa pahalU se hameM nosu kI kalA atyaMdhika mahAn ja~catI hai / kalAkAra siddhArtha ke gRhatyAga kA jaba citra upasthita karatA hai, to usa samaya yazodharA tathA putra rAhula kA nidrA-magna avasthA meM tyAgane ke avasara para mAnava ke aMtara hRdaya meM uThatI huyI sahaja svAbhAvika bhAvanAoM kA isa taraha nirUpaNa kiyA hai ki siddhArtha ke citra ko dekhate hI unakI bhAvanA pragaTa ho jAtI hai| isI taraha Ananda aura achUta kanyA kA dRzya jaba hamAre sAmane AtA hai to unakI mudrA se hI hama unake hRdaya ke aMtaraMga ko jAna jAte haiM / kalA kI sabase bar3I vizeSatA hai cirantana satya kI abhivyakti / arthAt pratyeka lalita kalA kI pRSThabhUmi meM prakRti kI nakala rahatI hai| isI taraha citra-kaLA kI saphalatA citra ke bAhyAlaMkAroM para nahIM varan usakI svAbhAvikatA para nirbhara karatI hai| yahA~ do taraha ke kalAkAra ko dekhiye jo kisI ramaNI ke citra banAne meM usa para AbhUSaNa ke sunahale raMga car3hA kara apane ko kalAkAra meM A~kate haiM aura dUsare taraha ke ve haiM jo ramaNI ke sahaja svAbhAvika saundarya ko abhivyakta karate haiN| prathama zreNI ke kalAkAra se Upara likhita siddhAnta kI puSTi nahIM ho paatii| ve raMga car3hAne meM hI apanA uddezya bhUla jAte haiN| ata: usameM vaha kRtrima saundarya, saundarya kI zreNI se nIce utara AtA hai| para dUsaro zreNI ke kalAkAra se citra kI svAbhAvika sundaratA, pracura mAtrA Suan sundara hI pratIta hotI / hamAre nosu bhI dvitIya zreNI ke citrakAra haiN| unhoMne kalA ke karma ko ThIka-ThIka samajhA, yA yoM kaha sakate haiM ki ve eka saphala kalAkAra haiN| unakI citrakArI meM hameM viziSTa ahaMkAra to nahIM milate para bhAvoM kI abhivyaMjanA to pracura rUpa meM milatI hI hai| unake prAyaH pratyeka citra bhAvoM se ota-prota haiN| "sujAtA kI khIra" zIrSaka citra meM bhagavAn buddha kA zuSka zarIra tathA sujAtA kI khIra samarpaNa kA bhAva unhoMne isa rUpa meM darzAyA hai ki sujAtA kI samarpaNa apane mana se pArthiva vastu ke mana kI bAta ko samajhe aura isa bAta ko hamAre mana meM aMkita kara de / " isa kathana kI puSTi hameM zrI nosu kI citrakalA meM milatI hai / vaha bhagavAn buddha ke jIvana ke pratyeka ghaTanA ko hamAre mana meM satya ke pare nahIM aMkita kiyaa| satyatA kI jisa rUparekhA para usane bhagavAn buddha ke jIvana ko citroM meM aMkita kiyA vaha kisI bhI kalA marmajJa ke lie zreya evaM preya ho sakatA / vastutaH una citroM ko dekhane se nosu ko kalAkAra hone ke pahale eka sacce bauddha hone kI ( zeSAMza 104 pRSTha para )
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathAgata kA dharmarAjya zrI ananta bhagavAn buddha meM dasa bala the, unhIM dasabaloM ke kAraNa ve 'dazavala' kahalAte the aura unhIM dazabaloM se ve 'ma cakra' kA prarvana bhI karate the, jo cakra anya kisI bhI zramaNa, brAhmaNa, deva, mAra, malA vA loka ke kisI bhI brahmA vyakti dvArA pravartita nahIM ho sakatA thaa| vaha brahmacakra kisI bhI prakAra se palaTane vAlA nahIM thA / usa brahmacakra ke prabhAva meM manuSya, devatA, mAra aura brahmA sabhI the / tathAgata usa dharmarAjya ke anupama dharmarAjA the| 'brahma as', 'dharmacakra' kA hI paryAyavAcI zabda hai jo buddha zAsanakA apanA pAribhASika zabda hai / dharmarAja tathAgata ne aise anupama dharmacakra ko pravartita karane se pUrva eka dharmanagara kI sthApanA kI thii| usa dharmanagara ke prAkAra 'sola' (sadAcAra) ke bane the| usake cAroM ora hI (jA) kI khAI khudI thI jJAna usake phATaka para caukasI karatA thaa| usa dharmanagara meM udyoga kI aTAriyA~ banI thiiN| zradA kI nIMva banI thI aura smRti dvArapAla kA kAma karatI thii| prajJA ke bar3e bar3e bhavana bane the / usameM dharmopadeza ke sUtroM ke sundara sundara udyAna lage the| usa dharmanagara meM dharma kI hI cauka basI thI / vinaya kI kacaharI lagI thii| usakI sar3akeM smRti prasthAna kI thIM, jinake kinAre kinAre nAnA prakAra kI sugandhiyoM kI dUkAneM sajI thiiN| ve sugandhiyoM divya aura anupama thiiN| sAdhAraNa aura laukika sugandhiyA~ kevala sIdhI havA kI ora hI bahA karatI haiM, kintu ve ulTI, salTI, nIce, Upara sarvatra apanI gamagamAhaTa se sabako apanI ora AkarSita kiyA karatI thiiN| loga unheM sa~ghakara phira rAga, dveSa, moha kI ora nahIM lauTate the| jo usa dharmanagara meM praveza kara jAte the, ve usa nagara ke amUlya ratnoM ko apanA kara vahIM ke nAgarika bana jAte the, unheM kAmavAsanAmaya jaMgat se udAsInatA ho AtI thii| ve unheM naiSkramya ke pujArI ho parama zAMti kI ora agrasara hone lagate the aura apakAla meM hI unheM aisA jJAna ho bhAtA thA "janmakSINa ho gayA, mahmacaryavAsa pUrA ho gayA, jo kucha karanA thA, so kara liyA aura kucha yahA~ karane ke liye zeSa nahIM rahA / " ve tathAgata ke pAsa jAte aura prasannatApUrvaka apane udAnoM ( prIti vAkyoM ko sunAte the - "kilesA jhApitA marahaM, kataM buddhassa sAsanaM" mere sAre kleza, ( rAga, dveSa, moha ) jalA DAle gaye, maiMne buddha zAsana ko pUrNa kara liyA / tathAgata ne apane dharmarAjya kI sthApanA sarvaprathama ASAr3ha pUrNimA ko RSipatana gadAya (sAranAtha) meM kI thI aura dharmacakra ko pravartita kara vahIM apane dharmanagara kA udghATana bhI / jisa prakAra sAdhAraNa aura laukika 1 zAsaka veta chatra, rAjamukuTa, jUte caivara, talavAra, bahumUlya palaGga ityAdi rAjya bhANDoM kA upayoga karate haiM, usI prakAra una anupama dharmarAja ne cAra smRtiprasthAna, cAra samyaka pradhAna, cAra RddhipAda, pA~ca indriyA~ pA~ca bala, bala, sAva bodhya aura Arya aSTAGgiga mArga ko apane kAma meM lAyA / dharmarAja tathAgata ne apane dharmarAjya ke nAgarikoM ko sadA karmavAdI, kipAbAdI, vIryavAdI bnaayaa| unhoMne akriyAvAda ko kezakambala jaisA ghRNita khaa| anuzAsana karate huye sadA hI unhoMne bhikSuoM ko kahA - "bhikSuo ! zraddhAlu zrAvaka ke liye zAstA ke zAsana meM pariyoga ke liye vartate samaya zAstA kA zAsana ojavAna hotA hai| bhikSuo! tumameM aisI car3hatA honI cAhiye - cAhe camar3A, nasa aura haDDI hI baca rahe, zarIra kA rakta-mAMsa sUkha kyoM na jAya, kintu puruSa ke sthAma evaM parAkrama se jo kucha prApya hai, use binA pAye merA udyoga na rukegA / "
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 dharmadUta 1 dharmarAjya ke aparAdhiyoM ko jalA DAlanA, khatma kara denA, nirvAsita kara denA, daza DAlanA aura unheM dUra bhagA denA hI sajAye haiM / dharmarAjya ke aparAdhI haiM krodha, mAna, lobha, dveSa, moha, dAha, mAtsarya Adi akuzata dharma | inake tyAga ke liye tathAgata jAmina bhI hote the aura kahate the ki inheM tyAgI, maiM tumhArI mukti ke liye jAmina hotA hU~, kintu parama dayAlu tathAgata ina apa rAdhiyoM ke sAtha bhir3ane meM, saMgrAma karane meM, unheM jalA DAlane meM dayA karane ko avakAza nahIM dete the kiMtu aba ye aparAdhI dUsare ko pIr3ita karate the aura unheM parAjita karake unake sahayoga se A juTate the taba tathAgata sahanazIlatA kA upadeza dete the aura kahate the "sahako, saha lenA parama tapa hai|" "bhikSuo ! cora luTere cAhe donoM ora muDiyA lage Are se bhI aMga aMga ko cIreM to bhI yadi vaha mana ko dUSita kare to vaha merA zAsana kara nahIM hai / vahA~ para bhI bhikSuo ! aisA sIkhanA cAhie -- maiM apane citta ko maitrI se lAvita kara viharU~gA / " dharmarAja tathAgata apane dharmarAjya ke kartavyoM ko batalAte hue kahA karate the--" bhikSuoM! yaha brahmacarya lAbha, satkAra, prazaMsA, pAne ke liye nahIM hai / zIla-sampatti ke I lAbha ke lie nahIM hai, na samAdhi-sampatti ke lAbha ke liye hai, na jJAna-darzana ke lAbha ke liye hai| bhikSuo ! jo yaha nata honevAlI cirA kI mukti hai, isI ke liye yaha brahmacarya hai / yahI sAra hai, yahI antima niSkarSa hai / " "bhikSuo ! maiM ber3e kI bhA~ti pAra jAne ke liye tumheM dharma kA upadeza detA hU~, pakar3akara rakhane ke liye nahIM / " "ekatrita hone para bhikSuo ! tumhAre liye do hI kartavya haiM- (1) dhArmika kathA yA (2) Arya tUSNI-bhAvaM ( uttama mauna ) / " tathAgata ke dharmarAjya meM sabhI loga samAna the, kisI prakAra kA sAmAjika yA dhArmika bhedabhAva nahIM thaa| jisa prakAra choTI-bar3I sabhI nadiyoM samudra meM milakara samAna jalavAlI ho jAtI haiM, unakA nAma, gotra lupta ho jAtA hai, usI prakAra vadhAgata ke dharmarAjya meM praveza pAte hI saba apane nAma, gotra, vaMza, kucha kI maryAdA ko tyAga kara eka samAna ho jAte the / dharmarAjya ke nAgarika - cAra bhAgoM meM vibhakta the (1) bhikSu (2) bhikSuNI, (2) upAsaka aura (4) upAsikA unakI sAma ke anu sAra tathAgata kA saba ke lie anuzAsana thaa| gudastha aura pragrAjiyoM kI bhI sImAbandI thii| pramajiyoM ko gRhasthoM ke pragAr3ha saMsarga se dUra rahane kI AjJA thI / tathAgata sadA dhyAna rakhate the ki prajita gRhasthoM meM mila-julakara kahIM apane uddezya ko na bhUla jAyeM aura unheM 'mAra' apane vaza meM kara le| 6 maiM tathAgata prayajitoM ko apane samAna hI rahane kI zikSA dete the| jina kAryoM ko karane meM unheM svayaM sukha kI anubhUti hotI thI, use ve bhikSuoM ko bhI karane ke liye AjJA dete the / tathAgata ne jaya ekAhArI vrata grahaNa kiyA aura dekhA ki usI meM sukha hai to bhikSuoM ko bhI kar3A bhikSubho ! eka Asana bhojana kA sevana karatA hU~ / eka Asana bhojana kA sevana karane se maiM apane meM nirogitA, sphUrti, vaha aura sukha kA anubhava karatA huuN| Ao bhikSuo ! tuma bhI eka Asana-bhojana ko sevana kro| eka Asana bhojana karane se tuma bhI nirogitA sphUrti, bala aura sukha kA anubhava karoge / " tathAgata ke dharmarAjya meM kabhI bhI kisI prakAra ke bala kA prayoga nahIM kiyA jAtA thA aura na to tathAgata apanI bAtoM ko binA soce-samajhe grahaNa kara lene ko hI kahate the, unakA upadeza thA ki "merI kisI bhI bAta ko grahaNa karane se pUrva use buddhi kI kasauTI para khUba kasa ho, yadi vaha tumheM U~ce to grahaNa karo aura yadi na a~ce to svAga do / " dharma rAjya meM buddhi kI pUrI svatantratA thI / saba loga apanI-apanI buddhi ke anusAra vicAra-vimarSa karane ke liye svatantra the / tathAgata ne unheM 'mahApadeza' kI anupama kasauTI sauMpa dI thI, jisase ve apane buddhi-svAtantrya kA prayoga bhalI prakAra kara sakate the| tathAgata ke dharmarAjya ke dharma senApati AyuSmAn sAriputra the / ve tathAgata dvArA pravartita 'dharmacakra' ko anupravartana karate the jo anantajJAnI, sAMsArika vastuoM meM nahIM pha~sanevAle, atulyaguNa, yaza, bala, tejavAle the aura jinhoMne prajJAkI sImA pA lI thii| RddhimAn bhikSu dharma 1
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathAgata kA dharmarAjya rAjya ke purohita the aura usake nAgarika the- sUtroM ke jAnane vAle, vinaya ko jAnane vAle, abhidharma ko jAnane vAle, dharma ke upadezaka, jAtaka kathAoM ko kahane vAle pA~ca nikAyoM ko yAda karane vAle, zIla, samAdhi aura prajJA se yukta, bodhyaGga - bhAvanA meM lage rahane vAle / vaha dharmarAjya bA~sa yA sarakaNDe ke jhAr3ake samAna bharhatoM se khacAkhaca bharA rahatA thaa| rAga, dveSa aura moha rahita kSINAzrava ( jIvana mukta ) tRSNA rahita tathA upAdAna ko nAza kara dene vAle usameM rahate the| jaMgala meM rahane vAle, dhutAGgadhArI dhyAna karane vAle, rUkhe cIvara vAle, viveka meM rata, dhIra loga usameM bAsa karate the dhutAGgadhArI hI usa rAjya ke hAkima the / divya cakSu prApta prakAza jalAne vAle the / Agama ke paNDita caukIdAra the aura vimukti prApta the mAlI / phUla becane vAle Arya satyoM ke rahasya ko jAnane vAle the tathA zIlavAna the gaMdhI / aise anupama dharmarAjya ke tathAgata rAjA the, jo apane vizAla evaM adbhuta, AzcaryamayI rAjya sampatti para apanatva nahIM rakhate the, unheM kabhI bhI aisA nahIM hotA thA ki maiM bhikSu saMgha ko dhAraNa karatA hU~ aura bhikSusaMgha zero-zAyarI [ urdU ke 1500 zera aura 160 najma ] zrI ayodhyAprasAda goyalIya prAcIna aura vartamAna kaviyoM meM lokapriya 31 kalAkAroM ke marmasparzI padyoM kA saMkalana aura urdU - kavitA kI gatividhi kA AlocanAtmaka paricaya | hindI meM yaha saMkalana sarvathA maulika aura bejor3a hai / mUlya 8) muktidUta 105 mere uddezya se hai / ve jo kucha bhI kahate the spaSTa kahate the / AcArya muSTi nahIM rakhate the ve bahujana ke hita-sukha kA dhyAna rakhate huye hI kisI bAta ko kahate bhI the / bhAratIya jJAnapITha kAzI ke surucipUrNa prakAzana zrI vIrendrakumAra ema. e. upanyAsa kyA hai, gadyakAvya kA fea nidarzana hai...... marmajJoM ne muktakaMTha prazaMsA kI hai......| mUlya 4 // ) tathAgata kA dharmarAjya bhItara-bAhara saba prakAra se parizuddha, nirmala au eka samAna AkarSaka thA / vaha House (laDDU) ke samAna cAroM ora se sundara aura mAdhurya pUrNa thA / tathAgata ne apane zrAvakoM ko dharmarAjya meM bhalI prakAra vicaraNa karane ke liye karuNA, prema, dayA aura anukampA se prerita hRdaya ho yaha Adeza diyA thA"bhikSuo ! zrAvakoM ke hitaiSI, anukampaka zAstA ko anukampA karake jo karanA cAhie, vaha tumhAre liye maiMne kara diyA / bhikSuo ! yaha vRkSamUla haiM, yaha sUne ghara haiM, dhyAna rata hoo| bhikSuo ! mata pramAda karo, mata pIche aphasosa karane vAle bananA - yaha tumhAre liye hamArA anuzAsana hai / " tathAgata ke usa anupama dharmarAjya kI smRti ko bAra-bAra praNAma hai aura praNAma hai usake anuprarvataka tathA sabhI nAgarikoM ko| kyA vaha 'tathAgata kA dharmarAjya' svapna meM bhI dekhane ko milegA ? yUpI sarakAra se 1000) ru0 puraskRta - zrI zAntipriya dvivedI kI amarakRti pathacihna isameM lekhaka ne apanI svargIyA bahina ke divya saMsmaraNa likhe haiN| sAtha hI sAtha sAhi tyika, rAjanItika, Arthika aura sAmAjika samasyAoM kA marmasparzI varNana bhI kiyA hai / pustaka mukhyataH saMskRti aura kalA kI dizA meM hai aura yuga ke Antarika nirmANa kI raca nAtmaka preraNA detI hai / sajilda mUlya 2) kevala jJAna prazna cUDAmaNi saM0 nemicandra jyotiSAcArya isa jyotiSa graMtha ke svAdhyAya se sAdhAraNa pAThaka bhI jyotiSa sambandhI jJAna prApta kara sakatA hai / mUlya - 4) jJAnodaya [ mAsika ] vArSika mUlya 6) bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa 4
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ naye prakAzana Ai kur3a naoNTa seya bApU-lekhaka : DA. jagadIza vAle vastra, bArahamAsI gehU~, barpha ke makAna Adi padArtha candra jaina / prakAzaka-jAgaraNa sAhitya mandira, kamacchA, kaise banate haiM, isa prakAra kI aneka jJAtavya bAteM batAI banArasa / pRSTha saMkhyA 241, mUlya 3) / gaI haiN| sRSTi ke vaicitrya kI yaha vaijJAnika vyAkhyA pAThakoM - gAMdhI jI ke viruddha SaDyantra, unakI nirmama hatyA aura kI jJAnavRddhi ke sAtha-sAtha manoraMjana bhI karatI hai| nyAyAlaya kI kAnUnI kAryavAhI hA~ isa pustaka kA dikha Arthika kahAniyA~- lekhakaH ThAkara dezarAja | prakAhai / lekhaka kI bhASA atyanta hI sarala evaM subodha hai| zakaH navajIvana prakAzana li0, saMgariyA, bIkAnera / pRSTha gAMdhI jI kI hatyA ke viSaya meM bahuta sI bAteM jo jana saMkhyA 98 mUlya-ajJAta / sAdhAraNa ko jJAta nahIM haiM ve saba isa pustaka se jAnI jA arthazAstra jaise kaThina viSaya ko sarala DhaMga se kahAnI sakatI haiN| ke rUpa meM lekhaka ne saphalatA se rakhA hai| dhana aura usakA lekhaka ne saMkSepa meM bar3I yogyatA ke sAtha una pravR. mAdhyama, mudrA, mApatola, vyApAra, yAtAyAta, utpAdana, ttiyoM kA bhI vizleSaNa karane kA prayAsa kiyA hai jo bhArata sahakAritA, baiMka, huNDI, Arthika viSamatA Adi viSayoM vibhAjana ke kAraNa utpanna ho gaI thIM aura jinake phala. ko kahAniyoM kI bAtacIta meM lekhaka ne baccoM ko samajhAne svarUpa naitika avyavasthA phaila gaI thii| bhArata kI rAjanIti kA prayatna kiyA hai / isa prakAra kI sarala, rocaka zailI meM se AdhyAtmika tatva sarvathA uTha rahe the| mAnavatA dAnavatA likhI gaI pustakeM baccoM ke lie nissandeha bahuta upayogI meM pariNata ho rahI thii| logoM ke mastiSka aura vicAra hogii| dUSita ho rahe the| gA~dhI jI ko ina dAnavIya pravRttiyoM AICOO00000000000 ko rokane ke lie apane jIvana kA utsarga kara denA pdd'aa| lekhaka kA vizvAsa hai ki adhikArIvarga kI zithilatA aura asartakatA ke hI kAraNa bApU ko apanI bali denI pdd'ii| lekhaka ne bar3I saralatA ke sAtha yaha dikhalAyA hai ki mAsika matrikA) kisa prakAra eka zaraNArthI yuvaka ina dAnavIya pravRttiyoM kA zikAra ho jAtA hai, kisa prakAra usameM pratizodha aura hiMsA uttara aura dakSiNa ko sAtha calakara hI 8 kI bhAvanA jAgRta hotI hai, kisa prakAra lekhaka usase sAre samRddha evaM zaktizAlI navabhArata kAx nirmANa karanA hai| SaDyantra kA hAla mAlUma kara detA hai aura kisa prakAra isa SaDyantra kA patA adhikArIvarga ko detA hai, ityaadi| "dakkhinI hinda" uttara aura dakSiNa 8 gA~vI jI ko isa SaDyantra se bacAne kA jo bhI ___ ke bIca eka sAMskRtika setu hai| prayAsa lekhaka ne kiyA, saba viphala huaa| yahI lekhaka sAlAnA caMdA : sirpha cAra rupae / vI.pI. bhejane kA niyama nahIM hai| ke jIvana kA sabase bar3A pazcAtApa hai| lekhaka kI zailI 4 manI-ArDara se caMdA pezagI bhejeN|| bhADambara rahita. sauMdarya evaM jIvana se bhotaprota hai| vijJAna ke camatkAra-lekhaka : priMsipala chabIdAsa 4 caMdA bhejane kA patA prakAzaka : marubhUmi jIvana grantha mAlA, saMgariyA, bIkAnera / pRSTha saMkhyA 92, mUlya 1) * phorTa senTa jArja, madrAsa isa pustaka meM gur3a se peTrola, kRtrima Una, na jalane Horoooooooooooor "dakkhinI hinda" (madrAsa-sarakAra kI hindustAnI oooooooooooooo fa
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya bhArata meM bauddhadharma kA nava-jAgaraNa bauddha dharma vizvakA anupama dharma hai| isase saMsArake dhyAna bauddha dharma kI ora adhika AkarSita ho rahA hai aura bahusaMkhyaka prANiyoMkA kalyANa huA evaM hotA A rahA yaha bhI satya hai ki unheM bauddha dharma ke atirikta anyatra hai| yadyapi isakI janmabhUmi bhArata mahAdeza hai, yaha kahIM bhI zAnti na prApta hogii| bauddha dharma kA sArvabhauma bhAratakA gaurava hai. isase hI vizva meM bhArata dezakI kIrti siddhAnta na kevala unake lie hI. pratyuta mAnavamAtra ke bar3hI hai, sAMskRtika abhyusthAna evaM prasArameM jisa cama- lie zAntidAyaka aura kalyANakara hai| skArika evaM ahiMsaka rUpa se isane agra sthAna grahaNa kiyaa| idhara bhArata ke vidhi mantrI DA. ambedakara ke bauddha hai, yaha itihAsakI eka svarNa-zRGkhalA hai, bhAratakA svarNa. dharma meM dIkSita ho jAne evaM zrI pI. ena. rAjabhoja ke yuga bauddha-yuga hai, jabataka bhAratameM yaha vyApta rahA tabataka bhASaNoM tathA akhila bhAratIya parigaNita jAtisaMgha dvArA hamArA deza dhana dhAnyase sampanna evaM sukhI rahA, vAhya bauddha dharma ko grahaNa karane kI ghoSaNA se bhArata ke bahuta dezoMkA guru banA rahA, videzI loga isake sArvabhaumika , se kaTTarapaMthI tharrA gaye haiM evaM burA-bhalA kahane lage haiM, kintu siddhAntase sadA prabhAvita rahe, kintu hamAre dezakehI varga unheM jarA hRdaya para hAtha rakhakara zAnta mana se vicAra vizeSa kI jalana evaM videzI AkramaNoMse-jo vastutaH karanA cAhie ki bauddha dharma-jo apanI vizeSatAoM ke hI usa jalanakAhI phala thA-isake anuyAyiyoM (bauddhoM) kI kAraNa vizva vyApta hai-bhArata kA hI apanA dharma hai, jise zakti kSINa ho gii| usake bAda bhAratameM eka aisA bhI ve 'apanA' kahate bhI haiM, anya videzI dharmoM kI apekSA samaya dekhaneko milA jabaki bhagavAn buddha evaM bauddhadharmake isake prasAra se unheM kSobha kyoM ho rahA hai? kyA ve isa jAnanevAloMkA ekadama abhAva ho gyaa| kucha dina pUrvataka deza meM bhAratIya saMskRti kI apekSA vAhya dezIya saMskRti loga buddha-mandiroM meM jAkara pUchA karate the-"kyA yaha kA prasAra hI cAhate haiM ? bauddha dharma ne darzana, itihAsa, barmAke bhagavAn haiM ?" saMkRti evaM naitika kSetra meM bhArata kI jo sevA kI hai. vaha hamAre dezake paNDita nAmadhAriyoMne apanI ajJAnatA- kisI dharma yA sampradAya se nahIM ho pAyI hai| yaha bilkula kA paricaya dene meM bhI uThA na rkhaa| aitihAsika buddha' satya hai ki yadi bauddha dharma na hotA to bhAratIya saMskRti evaM 'paurANika buddha' banAnA svArtha-lolupa varga-vizeSakA vizvakI anya saMskRtiyoM ke samakSa nagaNya samajhI jAtI ma thA, kintu aba vaha samaya bIta gyaa| isa samaya aura bhAratIya jIvana kI miTTI palIda ho gaI hotii| prAcya jabaki hamArA mahAdeza sAmpradAyika agnimeM jala rahA hai, dharmoM meM yahI eka aisA dharma hai jo sabhI sampradAya, varga, jAti-bheda, chUAchUta, nIca-U~ca, svecchAcAritA, anyAya, jAti, vaMza evaM kula kI maryAdA ko chinnabhinna kara samatA dhArmika-pAkhaNDa, svachandatA evaM Uccha khalatAse loga Uba kI zrRMkhalA meM bA~dhane meM samartha hai| jisa prakAra samudra se gaye haiM, taba aise samayameM aba ina saba bAtoMse rahita milate hI sabhI saritAoM kA nAma lupta ho jAtA hai evaM prajAtantrake siddhAntake anukUla, samatA evaM maitrIke advitIya sabhI ke jala kA svAda bhI samAna ho jAtA hai. usI prakAra paripoSaka bauddhadharmakI orahI sabakI dRSTi jA rahI hai| sabhI loga ise apanAkara samAna ho jAte haiM. unameM kisI raMgUna meM bhArata ke pradhAna mantrI neharU jI ne bhArata prakAra kA bhI bheda nahIM raha jaataa| bhArata kA naitika meM bauddha dharma ke sambandha meM jo yaha kahA thA ki 'bhArata utthAna yadi ho sakatA hai to kevala bauddha dharma ke hI bhava. bhagavAn buddha ke upadezoM se atyanta prabhAvita hai| bhArata lambana se| bApU ne bhI isIlie ise apanA Adarza mAnA bauddha dharma ke nikaTatama sambandha meM AtA jA rahA hai|' vaha evaM isake ahiMsA mAdi siddhAntoM kA pracAra tathA pAlana akSaraza: satya hai| isa samaya pIr3ita evaM zoSita vargoM kA kiyaa|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha-jagat agrazrAvakoM kI pavitra asthiyA~ arrant kI pavitra asthiyA~ gata 26 maI ko bhAratIya vAyusenA ke vimAna meM zrInagara se leha pahu~cAI gaIM aura vahAM unakA bhavya svAgata huA / laddAkha ke pradhAna lAmA zrI kuzaka bakulA aura bhAratIya mahAbodhi sabhA ke kucha sadasya unake sAtha-sAtha gaye the / leha meM 2 hajAra lAmAoM ne ina pavitra asthiyoM kA svAgata kiyaa| misa gumbA ke dasa varSIya zizu lAmA ne prArthanA kI aura paramparAgata bauddha vidhi se inakI abhyarthanA karake julUsa ke sAtha inheM zaMkara gumbA pahu~cAyA gayA / laddAkha ke lagabhaga sabhI prasiddha evaM bar3e bauddha vihAroM (gumboM) meM ina as-i thayoM kA pradarzana huaa| laddAkha ke bauddhoM ne apane dhArmika nRtya Adi ke sAtha inakA sarvatra svAgata kiyA / laddAkha se lauTakara punaH pavitra asthiyA~ dillI AyeMgI aura vahA~ bhI unakA kaI dinoM taka svAgata hogA / mahAmantrI ko coTa uddAkha yAtrA meM ghor3e se jAte samaya bhAratIya mahAbodhi sabhA ke mahAmaMtrI brahmacArI zrI devapriya valisiMha jI acAnaka ghor3e se gira par3e jisase unake dAyeM hAtha meM kAphI coTa AI thii| Apa kucha dinoM taka zrInagara ke aspatAla meM rahe aura vahA~ se svastha hokara gata 22 jUna ko vAyuyAna dvArA kalakattA vApasa A gye| aba Apa pUrNa svastha haiM , 1 - bauddha zikSA kA pramukha kendra phrAMsa- phrAMsIsI vidvAnoM, prakAzakoM aura lekhakoM ne apanI sadbhAvanA ke pratIkasvarUpa laMkA ke yodoM ko tIna sI pustakeM pradAna kI haiN| adhikAMza pustakeM bauddha dharma para likhI gaI haiM aura unameM dharma, darzana, itihAsa, saMskRti tathA kalA kI navI natama gaveSaNAoM kA ullekha hai| yUropa ke dezoM meM phrAMsa meM hI sarvaprathama bauddha dharma kA adhyayana Arambha kiyA gayA thA aura 1800 meM yUjina dharmA kA grantha prakAzita huA thaa| Aja perisa vizvavidyAlaya pazcima meM bauddha zikSA kA pramukha kendra hai / parigaNita jAti vAle bauddha dharma apanAyeMge-gata 11 jUna ko madrAsa meM hone vAle " tAmilanAda parigaNita jAti sammelana" meM sabhApatipada se bhASaNa karate hue * * akhila bhAratIya parigaNita jAti saMgha ke mahAmantrI zrI pI0 ena0 rAjabhoja ne kahA ki kevala mandiroM aura hoTaloM meM praveza kI samAnatA se kucha na hogA, hama hindU jAti ke anya vargoM ke samAna hI rAjanItika, sAmAjika evaM vyaktigata adhikAra prApta karanA cAhate haiM / hameM sarakAra meM ucita anupAta meM pratinidhitva caahie| hindU dharma ke pAsa janatA ke lie koI kAryakrama nahIM hai, ataH hama bhArata meM bauddha dharma kA pracAra kareMge kyoMki usI meM hamArA hita hai jaba taka sAmAjika bhedabhAva jArI hai taba taka naye saMvidhAna meM kI gayI vyavasthAoM se kucha na hogaa| sadiyoM se hama achUta kahakara anaginata sAmAjika asamAnatAoM ke zikAra rahe hai aura Aja bhI hamAre sAtha vahI vyavahAra ho rahA hai| alpasaMkhyakoM ke sambandha meM hue neharU-liyAkata samajhaute kI carcA karate hue zrI rAjabhoja ne kahA ki usase pAkistAna kI parigaNita jAtiyoM kA koI lAbha nahIM huaa| itanI bar3I saMkhyA meM vahAM rahate hue bhI unheM ucita pratinidhitva nahIM prApta hai / eka anya netA ne bhI bhASaNa karate hue kahA ki yadi Aja hama loga bauddha dharma kI bAta karate haiM to isakA kAraNa yaha hai ki hameM hindU bhAiyoM se bahuta kaSTa sahane par3e haiN| ataH yadi zIghra isa sAmAjika burAI ko dUra karane kI racanAtmaka ceSTA kI gaI to hameM bauddha dharma ke atirikta kahIM aura zaraNa na cAhie / ( 102 pRSTha kA zeSAMza ) bhAvanA sahaja rUpa meM parilakSita hotI hai| astu isase bar3hakara unakI saphatA ke aura kyA cihna ho skte| anta meM hama yahI kaheMge ki atIta ke adhyAya meM yadi yaha likhA hai ki azoka ne buddha dharma ke pracAra meM koI bhI kasara nahIM rakhI to vartamAna ke ina pRSThoM meM hameM yaha likhanA hogA ki zrI mosu ne bhitti citra kI kalA se bhagavAn buddha ke prati prema bhAvanA kA mAnava hRdaya para kama AkarSaNa nahIM rakkhA /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha jagat uttara pradeza ke parigaNita jAtiyoM kI bauddha kI saMskRti, evaM rahana-sahana ne vizeSa rUpase Akahone kI utsukatA-uttara pradeza ke 1 karoDa 22 lAkha rSita kiyaa| Apa pavitra asthiyoM ke vApasa cale Ane harijanoM ke bauddha ho jAne kI bAta abhI hAla hI meM zrI para bhI vahIM raha gaye aura eka mAsa dhyAna-bhAvanA meM tilakacanda kurIla ne kahI hai| kurIla mahAzaya uttara pradeza vyatIta kiye| Apako barmA meM jo sabase AkarSaka cIja ke parigaNita jAti-saMgha ke adhyakSa haiN| unhoMne kahA hai milI vaha thI bauddha logoM kI zraddhA evaM vahA~ ke bhikSa ki isa rAjya ke savAkaror3a harijana bauddha dharma kI dIkSA logoM kI dhyAna-bhAvanA kI paddhati / yadyapi Apa isa le leNge| hama sabhI bauddha dharma kI dIkSA ke lie utsuka samaya barmA se sAranAtha vApasa A gaye haiM, kintu punaH barmA jAne kI ApakI jijJAsA banI hI huI hai| paM0 neharU ke jIvana para buddha dharma kA prabhAva- vizva bauddha dharma kI ora-hAla hI meM iTalI ke gata 21 jUna ko paM0 javAharalAla neharU ne raMgUna ke eka bhikSu lokanAtha ne laMkA kI eka sabhA meM bhASaNa dete hue bhoja meM bhASaNa karate hue kahA-'bhArata bhagavAna buddha ke kahA hai ki amerikA-vAsiyoM kI dRSTi bauddha dharma kI ora upadezoM se atyanta prabhAvita hai| bhArata buddha dharma ke lagI hai, ve vaijJAnika bauddha dharma se adhika prabhAvita haiN| nikaTatama sambandha meM AtA jA rahA hai| maiM svayaM apane unhoMne Age 'maiM bauddha bhikSu kyoM huA?' para bolate hue bAlyakAla se siddhArtha ke jIvana tathA unakI zikSAoM se kahA ki yadyapi merA janma kaitholika dharma meM huA thA, preraNA pAtA rahA huuN|" kintu bhagavAn buddha ke upadezoM kA mere jIvana para aisA ____ kaMboDiyA ke saMgharAja kI tIrtha-yAtrA-kaMbo prabhAva par3A ki mujhe bhikSu ho jAnA pdd'aa| aba sArA DiyA ke saMgharAja ne gata jUna mAsa meM laMkA ke akhila . vizva bauddha dharma kI ora A rahA hai| vaha samaya dUra nahIM vizva bauddha sammelana samApta hone para bhArata ke bauddha tIrtha / hai ki hamaloga sampUrNa vizva meM bauddha dharma kI mahAn sthAnoM kI yAtrA kii| unhoMne buddhagayA, rAjagRha, nAlaMdA prabhutA dekheNge|" evaM sAranAtha ke darzana kara vAyuyAna dvArA kAzI se kalakatte ke lie prasthAna kara diyaa| garmI ke kAraNa kalakattA meM jyeSTha mahotsava-gata jyeSTha mAsa kI pUrNimA ko kalakattA ke dharmarAjika vihAra meM sthAnIya siMgApura kI cInI-pArTI bhI tIrthayAtrA ke lie AI bauddhoM dvArA bar3I dhUmadhAma ke sAtha jyeSTa mahotsava manAyA aura saba tIrthasthAnoM kI yAtrA kara 27 jUna ko sAranAtha gyaa| isa avasara para bhagavAna buddha kI puSpa, dIpa, dhUpa se siMgApura ke lie prasthAna kii| Adi se pUjA kI gaI aura bhAgata sabhI bauddhoM ko zAMtiniketana meM barmI bauddha anusandhAna kendra- paMcazIla-aSTazIla Adi diyA gyaa| bhIr3a kAphI ikaTThI zAntiniketana meM barmA dezIya bhikSu logoM ke adhyayana ho gaI thii| sandhyA samaya bhadanta ema. saMgharatnajI ne evaM anusandhAna sambandhI eka kendra kholane kA Ayojana eka bhASaNa diyA tathA sabakA svAgata kiyaa| utsava meM ho rahA hai| barmA ke eka pramukha barmI patra ke saMcAlaka cInI, siMhalI, barmI, nepAlI aura baMgAlI bauddha sammilita yU. bhAMgamina ne zAntiniketana meM eka 'barmI-bauddha huye the| ukta avasara para zrI je. ena. caudhurI ne isa vihAra' ke nirmANArtha tIsa hajAra rupaye bhI pradAna kiyA pavitra dina kI mahattA ko batalAte hue kahA-"isa hai| isa samaya zAnti niketana meM kaI bhikSu isa yojanA pavitra dina mahAmahendra sthavira ne laMkA meM bauddha dharmakA ko saphala banAne meM lage haiN| prathama upadeza diyA thA aura use buddha zAsana kA adhibhikSa saMgharatnajI kI barmA yAtrA-bhAratIya mahA- kArI banAyA thaa| Aja 2257 varSa huye ki taba se lekara bodhi sabhA ke upamantrI bhikSu saMgharatnajI gata janavarI Aja taka vaha parama kalyANakArI buddha dharma laMkA kA jAtIya mAsa meM pavitra asthiyoM ke sAtha barmA gaye / Apako barmA dharma banA haA hai"
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 utsava meM siMgApura se Aye hue cInI bauddha bhI tatpazcAt varmA ke U cAn Tun, cIna ke bhikSu sammilita hue the| pInAMga bauddha samiti ke pradhAna zrI phAphoM, bhArata ke zrI aravinda baruA aura Ananda vyoma syogaM ne bhI buddha dharma ke siddhAMtoM para cInI bhASA kausalyAyana, iTalI ke bhikSu lokanAtha aura jApAna meM prakAza ddaalaa| ke zrIrIrI nAkAyAmA ke bhASaNa hue / laMkA ke " bauddha dharma meM dIkSA-gata 29 jUna ko dharmarAjika vANijya maMtrI zrI eca0 DablyU. amarasUriya ne vihAra kalakattA meM bahusaMkhyaka bhikSu logoM ke samakSa sampUrNa upasthita logoM ko dhanyavAda diyaa| habar3hA ke zrI kumudavihArI rAya tathA nadiyA ke zrI devendra sandhyA samaya cAya pIne ke pazcAt saba logoM nAtha vizvAsa ne bauddha dharma grahaNa kiyaa| bhAratIya mahA- nekolambo ke lie prasthAna kara diyaa| bodhi sabhA ke upamantrI bhadanna ema. saMgharatnajI ne unheM ___isI dina 26 maI ko kolambo ke res-maidAna sI nita paMcazIla dekara bauddha dharma meM dIkSita kiyaa| meM laMkA ke pradhAna maMtrI zrI DI0 esa0 senAnAyaka akhila vizva bauddha sammelana-lakA megata kI adhyakSatA meM sammelana kA kArya prArambha huaa| 6.6 maI se 6 jUna taka saMsAra ke sabhI bauddha rASTroM ukta avasara para kASAya vastroM se suzobhita hajAroM ke pratinidhiyoM kA eka mahAsammelana huA, bhikSu upasthita the| pahale bhikSu logoM ne paritrANa jisakI taiyArI kaI varSoM se ho rahI thI, jo apane pATha kiyaa| taduparAnta vidyAlaMkAra pariveNa ke DhaMga kA vicitra aura abhUtapUrva sammelana thaa| isa pradhAna bhikSu ne upadeza diyA / laMkA ke svAsthya sammelana meM cIna, jApAna, syAma, barmA, kAmboja, maMtrI zrI baNDAra nAyaka ne svAgata-bhASaNa ki voyatanAma, phrAMsa, iMgalaiNDa, nArve, svIDana, phIna- aura mahAbodhi sabhA ke adhyakSa paravAhara zrI laiNDa, jarmanI, jekoslovAkiyA, bhArata, pAkistAna, vAjiraJAna mahAsthavira ne samasta laMkA ke bhikSa nepAla, tibbata, bhUTAna, sikkima, havAI dvIpa, saMgha kI ora se Agata pratinidhiyoM ko dhanyavAda malAyA, amerikA Adi untIsa rASTroM ke pratinidhi diyaa| tatpazcAt vibhinna dezoM se Aye sandeza bhAga lie the| sabake rahane evaM bhojana Adi kA par3hakara sunAye gaye / ukta avasara para laMkA padhAre prabandha bhI bar3e hI sundara DhaMga se huA thaa| laMkA bhArata ke vidhimaMtrI DA. bhImarAva ambeDakara ne ke bauddha gRhasthoM ne sArA prabandha kiyA thA / eka kahA-"isa samaya bhArata meM prajAtantravAdI dharma eka maNDala eka-eka sthAna para rahatA thA aura kI atyanta AvazyakatA hai aura bauddha dharma bilkula usakI sArI AvazyakatAoM kI pUrti prabandhaka hI prajAtantravAdI dharma hai, ataeva yaha bhArata ke karate the| lie atyanta hI upayukta dharma hai|" " sarvaprathama 25 maI ko mahanuvara ( kaiNDI) meM isa sammelana meM aneka prastAva sarva sammati se julUsa ke sAtha utsava manAyA gayA evaM dantadhAtu svIkRta hue aura chaH upasamitiyoM kA nirmANa huA kI pUjA kI gii| sabhI AgantukoM ko kAryakAriNI jo graMtha prakAzana, pracAra, vipatti-nivAraNa, dharmasamiti kI ora se dopahara meM bhojana karAyA gyaa| pracAra, dharmadUta-preSaNa Adi kArya kreNgii| Agantaka aparAhna meM 3 baje dantadhAtu mandira (daladA mAli- sabhI pratinidhiyoM ko sImA bandhana, pradIpa pUjA, gAva ) meM sabhA prArambha huI / Arambha meM zrI priya. bhikSu-dIkSA Adi laMkA ke sabhI cAritra dikhalAe ratna nAyaka sthavira ne pAli bhASA meM sabakA svAgata gae evaM anurAdhapura,polonnaruva, sIhagiri Adi kiyaa| taduparAnta asagiri vihAra ke mahAnAyaka laMkA ke sabhI pradhAna tIrtha evaM darzanIya sthAnoM kA sthavira kA bhASaNa huaa| unhoMne apane bhASaNa meM darzana karAyA gyaa| yaha vicitra evaM Azcaryajanaka laMkA aura bauddha dharma kI vizeSatAoM para prakAza sammelana zAnti pUrvaka samApta huaa| DAlate hue Adhunika yuga meM pracAra kArya kI Avaz- laMdana meM bauddha vihAra kI sthApanA-landana yakatA kI ora sabakA dhyAna AkarSita kiyaa| meM zIghra hI eka bauddha vihAra kI sthApanA hogI,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha jagat jisameM bhagavAn buddha kI asthiyA~ rakhI jAyeMgI / landana vihAra-samiti ke upAdhyakSa ne akhila vizva bauddha sammelana meM usa vihAra kI sthApanA kI yojanA kI pragati kA varNana kiyA / Apane kahA ki laMkA ke pradhAna maMtrI zrI senAnAyaka ne mujhase kahA ki jahA~ taka ho sakegA ve briTena kI sarakAra se vihAra sthApanA ke lie jamIna dilavAyeMge / kazmIra meM bauddha vihAra - 7 maI ko laddAkha ke bar3e lAmA zrI kuzaka vakula ne kazmIra ke pradhAna maMtrI zekha abdullA se bheMTa kI, jisameM unhoMne zrInagara meM eka vihAra banAne ke lie prArthanA kii| zekha abdullA ne jhelama nadI ke taTa para sundara bhUmi dene kA vacana diyA hai| kahA jAtA hai ki dhana ekatra hone para maTa-nirmANa kA kArya Arambha ho jAyagA / rmA dvArA bauddha dharma kA pracAra -- varmA bauddha dharma ke pracAra kI yojanA kAryAnvita karane jA rahA hai| bauddha saMsthAoM kI akhila barmA pariSad aura mahAsaMgha ne barmA ke pahAr3I kSetroM meM sthAnIya netAoM kI sahAyatA se bauddha dharma kA pracAra prArambha kara diyA hai / syAma tathA kalakattA ke lie ziSTamaNDala bheje gaye haiM / syAma se bhI eka ziSTa maNDala zIghra hI varmA pahu~cegA / AsAma kA cAra aha~ parivAra bauddha banA - abhAvakoM kI pavitra asthiyoM ke dezapANI meM pahu~cane para AsAma kA cAra ahu~ parivAra buddha dharma se prabhAvita hokara bauddha bana gyaa| bauddha hue logoM meM ahu~ jAti ke prasiddha netA zrI nAthUrAma gogoI, akhila AsAma ahu~ jAti ke sabhApati zrI durgAnAtha gogoI, upapradhAna mantrI tathA mendAgurI hAI skUla ke pradhAna adhyApaka zrI jayacanda vAhagohamana ullekhanIya haiM / bauddha dIkSA lene ke pazcAt zAMti niketana ke cIna bhavana ke pro0 thAna yUna sAna, tathA mahAbodhi sabhA ke mahAmantrI zrI devapriyavali siMha ne una logoM ko hArdika dhanyavAda diyA evaM unakI maMgala kAmanA kii| 111 syAma dvArA buddha mUrti kA dAna - vaizAkha pUrNimA ke zubha avasara para syAma kI bauddha samiti bhagavAn buddha kI bhavya mUrti pradAna kI gaI, jisakI dvArA kalakattA ke prasiddha dharmAGkura vihAra ko eka sthApanA usI dina ukta vihAra meM huI / bauddha vihAroM ke saMrakSaNa ke lie bhArata dvArA sahAyatA - bhArata sarakAra ne hindeziyA ke bauddhavihAroM ke saMrakSaNa evaM sudhAra ke lie Arthika sahAyatA pradAna kI hai / vicAra vimarza evaM samucita dekha-rekha ke lie bhArata ne eka purAtatvajJa ko bhI bhejane kA vacana diyA hai| bhArata sarakAra yaha saba isalie karatI hai ki hindeziyA ke smAraka evaM avazeSoM kI bahuta kucha bhAratIya itihAsa se lagAva hai / isase donoM prajAtaMtra dezoM kA maitrIsambadha dRr3ha hogA / - vizva kI atyanta sundara buddha mUrti jogyAkArtA, 12 jUna / rASTrapati sukana Aja neharUjI ko bAhara ke ramaNIya sthAnoM ko dikhAne ke lie prasiddha smAraka meNDaTa aura borobudura livA gaye / vahA~ para neharUjI ne tIna mUrtiyoM ko Adha ghaNTe taka nirIkSaNa kiyaa| madhya kI mUrti gautama buddha kI hai / yaha mUrti eka hI Thosa patthara kI banI hai| rASTrapati sukana ne kahA ki yaha mUrti vizva meM atyanta sundara mUrti hai / purAtatva vibhAga ke DAirekTara janarala DA cakravartI ne jo neharUjI ke sAtha the, batAyA ki yaha mUrti buddha ke 'dharmacakra mudrA' kI hai / isa mUrti ke donoM ora do bodhisatva haiM / neharUjI bhagavAn buddha kI zAnta mudrA kI prazaMsA karate rheN| Apa ne saugaja kI dUrI para sthita mandira aura Adhunika dhvaMsAvazeSa ko dekhA jo DacoM kI pulisa kAraravAI ke samaya dhvasta kiye gaye the /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ HONOROIN000OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOON bhArata kA sarvotkRSTa sacitra mAsika vArSika mUlya 6 // ), namUne kI prati dasa Ane / 00 "kRSi-saMsAra" 00000000 0.0OOOOOOOOOOOOOOD prasiddha vizeSAGka yaha haiM:gannA vizeSAMka 1 // ) adhika utpAdana vizeSAGka 1) 1. kRSi para vaijJAnika tathA sundara, khojapUrNa lekha par3hiye / 2. deza videzoM ke kRSi samAcAra par3hiye / 3. deza kI kRSi sambandhI samasyAoM kA adhyayana kIjiye / 4. deza ke kisAnoM kA progrAma pddh'iye| 5. naI 2 khojoM aura sAragarbhita vivAroM kA adhyayana kiijiye| 6. AkarSaka, sundara citroM tathA rocaka, sarasa kavitAoM kA AsvAdana kiijiye| 7. kRSi saMsAra ke prakAzana vibhAga se kRSi sambandhI naI vaijJAnika pustakoM kI jAnakArI prApta kiijiye| hai patA-"kRSi-saMsAra" kAryAlaya, bijanaura ( ya0 pI0) brorOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOY POOM sacitra mAsika patrikA 'itihAsa' kA nayA Ayojana vRhattara bhArata vizeSAMka agasta 1950 meM sajadhaja se prakAzita hogA___ pRSTha saMkhyA 128 - aneka citroM se suzobhita, mUlya 1) vizeSAMka ke lie DA0 bAsudevazaraNa agravAla, kyUreTara, nezanala myUjiyama Apha iMDiyA, DA. bI. sI. chAbarA, gavarnamenTa ephigrAphisTa phAra iMDiyA, DA. raghubIra, bhUtapUrva sadasya bhAratIya saMsada; DA0 lokeza vandra DI0 liTa0: pro. dazaratha zarmA ema0 e0 liTa pro* ambAprasAda ema0 e0; pro0 balarAja madhoka ema0 e0; svAmI satyadeva paribrAjaka; zrI narendrakumAra ema e. bI0TI0; sampA. (veda sandeza) DA. Ara. esa. agravAlaprabhRti bhArata prasiddha aitihAsika vidvAnoM ke vizeSa lekha prApta ho cuke haiN| vArSika zulka 5)ru0 bhejakara Apa kisI bhI aMka se grAhaka bana sakate haiM / zaikSaNika saMsthA, skUla, kAleja, lAyabrerI adi se riyAyatI rUpa meM bArSika zulka 4) ru. hogaa| yaha aMka vijJApanadAtAoM ke lie svarNa avasara hai| vizeSa jAnakArI ke lie abhikartA evaM vijJApanadAtA patra vyavahAra kreN| byabasthApaka-- itihAsa kAryAlaya, kaTarA bar3iyAna, dillii| HEALTHHTHHTHHATEETIRTAIBHITarathi B ITHHTHHTHHTHHTHHHHHTHHALTARA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahilth..m. h.dam.san.tth.ARTRAITHS An...cm.hum.2h. Aam.AMRITIN, ...tum.alla iPhatihdERS ELEThtihelina Rautha AENIMATED "dharmadUta" kA ...tN mmt. Othem . . "akhila vizva bauddha saMskRti aMka" hama buddhAbda 2500 (san 1656 ) ke zubhAvasara para "dharmadUta" kA eka sundara aura vizAla aMka prakAzita hai karane kA prAyojana kara rahe haiM, jisameM vizva ke sabhI dezoM ke bauddhoM kA paricaya rhegaa| saba dezoM ke baudhoM kI kalA, purAtatva, itihAsa, bheda, AcaraNa, vaMza paramparA, dArzanika-gaveSaNA. prAcIna aura arvAcIna sabhI prakAra ghakI avasthA ke varNana ke sAtha baudadha dharma ke pAli aura saMskRta ke atirikta sarva dezIya baudadhoM kI bhASAoM ke granthoM kA bhI paricaya rhegaa| sthaviravAda ke sAtha sabhI nikAyoM ke dhArmika sambandha tathA dArzanika vizeSatAoM kI gaveSaNAtmaka vyAkhyA rhegii| yaha aMka hareka bauddha dezoM ke jAtIya evaM dhArmika citroM, rIti-rivAjoM evaM vibhinna anveSaNAtmaka bAtoM se paripUrNa rhegaa| hamAre granthoM meM buddhAbda 2500 kA bar3A mahatva varNita hai| yahI vaha samaya hai jaba se punaH bauddha dharma kA bigula saMsAra meM bar3e vega se bajegA aura phira eka bAra sArA jagata bauddha dharma kI zaraNa aayegaa| ataH hamArA karttavya hai| ki hama isa avasara para apanA eka sundara kAryakrama bnaayeN| ukta kArya ke liye hameM kama se kama eka lAkha rupaye kI aAvazyakatA hai| hama isa bhavya evaM punIta zrAyojana kI saphalatA ke liye dezI tathA videzI (vizeSa kara hindii| bhASA-bhASI) dhArmika saMskRti-premI evaM dAnI vyaktiyoM se nivedana karate haiM ki ve muktahasta se hamArI sahAyatA kreN| dAtAoM kA nAma 'dharmadUta' meM sadA prakAzita hotA rhegaa| thor3I yA bahuta jo bhI rakama saharSa svIkAra kI jaayegii| nivedakavyavasthApaka-"dharmadUta" . ... .... . . . ... INI hvy Hyymzvyym `SHvyySHvyvSHr yHvyy`hzyyty "hyySHv"` ygvnvvyymvvyynT mTSvyyyvyyvvyy yvmvvyyAbHvyyv!! yvmvvyyvvvyyynhvy' ymymyyty SHyyvvmvyySHy' yyyyyvHvyyvSHy' yyyyyymyyyyy yvvyymzyyvSHy ySHyyyyyyy yyyyyyyyyy `yySHySHy 6 . . . . . . . . . . . maNDala kI tAjI pustakeM paThanIya, mananIya aura saMgrahaNIya 1. pandraha agasta ke bAda-mahAtmA gAMdhI ke pandraha agasta 1947 se antima lekha taka kA sNgrh| AjAdI tathA usase paidA huI samasyAoM para samyak * vicAra / sundara chapAI, kapar3e kI jilda, pRSTha 240, mUlya 2) 2. dharmanIti-jIvana nIti aura usake pAlana sambandhI niyama upaniyama kA vivecana karane vAlI mahAtmA gAMdhI kI cAra pustakoM kA sNgrh| bar3hiyA chapAI va kapar3e kI jilda, mUlya 2) 3. bApU kI kArAvAsa-kahAnI-lekhikA DA0 suzIlA naiyara / AgAkhA~ mahala meM bApU ke bandI-jIvana ke ikkIsa mahInoM kA hRdaya-spI itihAsa 28 citra, sundara chapAI, pRSTha 480, mUlya 10) 4. sarvodaya vicAra-AcArya vinovA : sarvodaya aura usake siddhAntoM kA sUkSma vizleSaNa, 1 / / ) 5. paMcadazI-bhArata ke cintakoM aura sAhityakAroM ke pandraha uccakoTike nibandhoM kA saMgraha, 11 // ) maNDala se prakAzita 'jIvana sAhitya' ke grAhaka banane se ye tathA maNDala kI anya pustakeM Apako riyAyatI mUlya meM mileNgii| patra kA vArSika mUlya 4) / vyavasthApaka-sastA sAhitya maNDala nayI dillI . . . . . . . . . . . It kA pAouTD HD DEPT) DIUDP IDPHERDA II II ADIHED IDIHD DararaPED"
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmadUta rajisTrI kI saMkhyA e 790 JAHAR LALL PANNA LALL & Co. 167 Dasaswamedh Road, Banaras. Branch : Branch: OVER CENTURY FAMOUS College Street Market HOUSE Katra Aluwala, CALCUTTA AMRITSAR FOR Phone B. B. 1909 BANARASI & Other Silk Saris etc. Stock up-to-date designs of this year. No Middlemen Profit from Factory direct to Customers jaharalAlapAnnAlAla zAkhA dazAzvamedha roDa, banArasa banArasI aura rezamI kapar3e zAkhA kAleja sTrITa mArkeTa kaTarA bAlUvAlA kalakattA amRtasara bI0 bI0 1909 bhArata prasiddha prastuta kAraka aura vikretA TELLIN prakAzaka-dhamAloka, mahAbodhi sabhA, sAranAtha, (banArasa) mudraka-oma prakAza kapUra, jJAna maNDala yantrAlaya, kabIra caurA, banArasa /