Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્રભાળું !
지 자기
'
)]
.
11€
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુ અને ગુરુ સુર્ય પોતાનાં પ્રતાપી કિરણોથી જગતને પ્રકાશિત કરી રહ્યો હતા. નિશ્વનાથ ભગવાન મહાવીર જ્ઞાનનાં કિરણોથી પ્રાણુસમૂહનાં હૈયાઓને પ્રકાશિત કરી રહ્યા હતા. - વસુંધરાને પાવન કરતા પ્રભુ આજ તે રાજગૃહનગરના મનેહર ઉદ્યાનમાં પધાર્યા છે. ગુણશિલત્યમાં પ્રભુએ આસન જમાવ્યું છે. મગધરાજ બિંબિસાર અને પ્રજાજનો પ્રભુનાં દર્શને આવ્યાં છે. સૌના હૈયામાં હર્ષ તે ક્યાંય માતો નથી. .
શું પ્રભુનાં શાન્ત નયને છે! શું એમની સૌમ્ય આકૃતિ છે? શું એમનો સંયમથી દીપો દેહ છે! અને વાણું...? વાણી તો નગાધિસેજ પરથી વહેતી ગંગાની જેમ છલ છલ કરતી વહી રહી છે! સૌ એને સાંભળી પરમ પ્રસન્ન બન્યા છે.
આ વખતે સૂર્ય જેવા તેજસ્વી અને ચન્દ્ર જેવા સૌમ્ય શ્રી ગૌતમે માનવહૈયામાં ઘોળાતે પ્રશ્ન પૂછળ્યોઃ
- પ્રભો ! આત્મા શાથી ભારે બની અર્ધગતિને પામે છે? અને કયા પ્રકારે હળ બની ઊર્ધ્વગતિને પામે છે?” • પ્રશ્ન ગંભીર હતો છતાં સમયેચિત હતા. સૌને જીવનના ભારથી હળવા બનવું હતું એટલે સૌની જિજ્ઞાસા વધી. વાતને મને જાણવા સૌ ઉસુક બન્યા.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાનનાં કરુણા નીતરતાં નયને સભા પર કર્યો. ઘેાડીવારે એ મેલ્યા :
ગૌતમ ! તુંબડું તરવાની શક્તિવાળું છે,. એ સૌ જાણે છે. એક માણસ એ તુંબડું લાવે. એ સારું હોય, સૂકું હોય, કાણા વિનાનું હાય. પછી એ તુંબડા પર ચીકણી માટીનેા લેપ કરે, અને એને સુકાવે. સુકાયા પછી વળી લેપ કરે, વળી સુકાવે. આમ આઠ આઠવાર પટ આપે. પછી એને પાણીમાં નાખે, તે શું તરવાના સ્વભાવવાળું એ તુંબડુ તરશે?
C
6
ના, પ્રભા !' આખી સભા એક અવાજે મેલી.
પછી ભગવાન ખેલ્યા :
આ રીતે આઠવાર લેપ કરેલા તુંબડાને પાણીમાં નાખે તે એ તરવાની શક્તિવાળું તુંબડું પણ પાણીમાં તરતું નથી, બલકે ડૂબી જાય છે; તેમ આત્મા પણુ હિંસા, અસત્ય, ચોરી, અસંયમ, ક્રોધ, માન, માયા તે લાભના કુસંસ્કારાથી લેપાયેલા ભારે થઈ જાય છે. તરવાની આપ આવડત છતાં, એ ડૂબે છે.”
હૃદયને, બુદ્ધિને, સ્પા આ ઉપદેશ સાંભળી સભા ડેાલી રહી. આગળ શ્રી વર્ધમાને કહ્યું :
( પણ ગૌતમ ! એ તુંબડા પરના લેપને પહેલા થર કાહવાય અને ઊખડી જાય તો એ ઘેાડુ અદ્ધર આવે, વળી એક થર છે થતાં વધુ ઊંચે આવે, એમ કરતાં એ બધા થર ઊતરી જતાં, તુંબડું મૂળ સ્વભાવે હળવું થતાં, પાણીની સપાટી પર તરવા લાગે. તેજ રીતે આત્મા પણ અહિંસા, સત્ય, અચૌય, સંયમ, અપરિગ્રહ, ક્ષમા, મૃદુતા, સરળતા ને નિૌભતાના આચરણથી કુસંસ્કારાને નિર્મૂળ કરી, આઠે કર્મોના ક્ષય કરી હળવા બની ઊર્ધ્વગતિ પામે છે. ’ શ્રી ગૌતમે ભગવાનના ઉપદેશના સાર તારવતાં કહ્યું:
૨]
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે, પ્રભો ! કુસંસ્કારોથી આત્મા ભારે થઈને અધેગામી બને છે. સુસંસ્કારોથી આત્મા હળવો બની ઊર્ધ્વગામી બને છે!”
પ્રભુનાં દર્શન કરી પાછા ફરતા સભાજનેના મુખ પર કર્મને મર્મ જાણ્યાને પ્રકાશ હતો અને રાજગૃહના ઘરઘરમાં એની ચર્ચા હતી.
વીતરાગને માર્ગ
આ વાત સાંભળીને તે દેવની આંખમાં પણ આંસુ આવ્યાં
એક સંસારી કરીને સ્વર્ગે ગયો, અને એક સાધુ મરીને નરકે ગયો !” - એક જિજ્ઞાસુએ આનું કારણ એક ચિન્તકને પૂછ્યું : “આમ કેમ બન્યું ? નીચે રહેલે ઉપર ગયો અને ઉપર રહેલે નીચે ગયે ??
ચિન્તકે કહ્યું: “સંસારી રાગમાં રહેવા છતાં ત્યાગીઓનો સંગ કરતો, જ્યારે સાધુ ત્યાગમાં રહેવા છતાં રોગીઓને સંગ કરવા ઝંખતે; એટલે રાગી અંતરથી ત્યાગી થયો અને ત્યાગી અંતરથી રાગી થયો.
વીતરાગને માર્ગ આ છે: રાગને ત્યાગ અને ત્યાગને રાગ,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાગૃતિને જય હો વસન્તના વાયરા કાયા છે. કોયલ આંબાવાડિયાને ગજવી રહી છે. એક સંત આસોપાલવના વૃક્ષ નીચે ચિન્તનમાં ડૂબેલ છે. એમના જ્ઞાનની કીર્તિ ચારે દિશામાં પ્રસરેલી છે. તે
એમના દર્શને તે દેશના મહાન વિજયી મહારાજા આવ્યા, એમનું રાજ્ય વિશાળ છે. વૈભવ અપાર છે. એમના નામથી શત્રુઓ કંપી ઊઠે છે! એમણે આવી સંતને નમન કર્યું. પણ એમના નમનમાંય ગર્વનો પડછાયો તે હતે જ
સંત એમના મનની વાત પામી ગયા. સંતે આશીર્વાદ આપી કહ્યું: “રાજન! એક વાત પૂછું ? તમે આટલું વિશાળ ને સમૃદ્ધ રાજ્ય તે મેળવ્યું, પણ કેકવાર કોઈ નિર્જન રણમાં તમારા પ્રાણ તરસને લીધે ઊડી જવાની તૈયારીમાં હોય, ત્યાં કોઈ પાણીના એક પવાલાના બદલામાં તમારા રાજ્યનો અર્ધો ભાગ માગે તે તમે આપે ખરા?'
રાજાએ નમ્રતાથી ઉત્તર વાળ્યોઃ “હા, એવા સંયોગોમાં અર્ધ રાજ્ય પણ આપું !”
સંતે આગળ ચલાવ્યું અને એ પાણી પીધા પછી એ કોઈ ભયંકર રેગ ઊપડે કે તમારે જીવ જવાની પળ આવે, તેવામાં કઈ વૈદ્ય આવી તમને સ્વસ્થ કરવાના બદલામાં બાકીનું અધું રાજ્ય માગે તો?”
રાજાએ ઉત્સાહમાં આવી કહ્યું: “તો શું, પ્રભો ! એ બાકીનું
૪]
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધું રાજ્ય પણ આપી દઉં. જીવથી વધુ વહાલું શું છે!”
સંતે રાજાના અંતરમાં સેંસરી ઊતરી જાય એવી ગંભીર વાણીમાં કહ્યું : “અરે, ભલા રાજા! ત્યારે પાણીના એક પવાલાના બદલામાં જે રાજ્ય આપી દેવું પડે, એવા સામાન્ય રાજ્યને મેળવવા ને સાચવવા માટે તેં તારા અમૂલ્ય જીવનને ધૂળ કર્યું ! અને એને અફસેસ કરવાને બદલે ઊલટો ગર્વ કરે છે !”
આ સચોટ દલીલથી રાજાની ઊંઘ ઊડી ગઈ! મનમાં જાગૃતિ આવતાં રાજાની આંખમાં નમ્રતાનાં નીર આવ્યા. એનું માથું નમ્રતાથી સંતચરણમાં ઢળ્યું, અને આમ્રના વૃક્ષ પર બેઠેલી કોયલ જાણે ટહૂકી રહીઃ - “આત્મજાગૃતિને જય હો !”
‘વિનિમય
એક ધૂર્ત, ઘીના ઘડામાં ઉપર ઘી અને નીચે પાણી ભરી, કો'કને ફસાવા જઈ રહ્યો હતે.
બીજો ધૂત પિત્તળના કડા પર સેનાને જરા ઢેળ ચડાવી વેચવા જઈ રહ્યો હતો. , ' માર્ગમાં બંને સામસામા મળ્યા. પહેલાએ કહ્યું ઘી લેવું છે?”
હા, પણ તારે આ સોનાનું કડું લેવું છે!' ધૂતે પૂછયું. ' ચાલે આપણે વિનિમય કરીએ. તમે આ ઘડે લઈ જાઓ. હું કહું લઈ જાઉં.'
" . એક સમયે મેં છેતર્યો. બીજે સમજે મેં બનાવ્યા
જગતમાં પણ આમ જ આપ-લે ચાલે છે ને?
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજયધ્વજ
વારાણસીની વિદ્વત્સભા એ દિવસે પૂજી ઊઠી. અનેક સંભાઓને છતી, એક દિવિજયી પંડિત એ દિવસે વારાણસીના વિદ્વાને સાથે જ્ઞાનચર્ચા કસ્વા આવવાનો હતો. પાંચસો તો તેની આગળ વિજયધ્વજ હતા.
એ આવ્યો. સભા ભરાઈ. ઘણું દિવસે સુધી શબ્દરૂપી મેઘમાળાની ઝડી વરસી અને કાર્તિકની પૂર્ણિમાના દિવસે એણે સભાનો જય કર્યો. વિદ્વત્સભાના સઘળા પંડિતે શરમથી મસ્તક નમાવી રહ્યા.
વિજ્ય પંડિતે સિંહગર્જના કરીઃ “હજુ કઈ છે બાકી ? હારું તો આ પાંચસો વિજયધ્વજે મૂકી એના ચરણમાં પડું.”
એક યુવાને આ ઘોષણા ઝીલી લીધી. સૌની દૃષ્ટિ એ તેજસ્વી મૂર્તિ ભણી ખેંચાઈ તુષારધવલા માતા સરસ્વતી એના પર આશીર્વાદ વર્ષાવી રહ્યાં હોય એવાં તેજ એની મુદ્રા પરથી વેરાતાં હતાં.
તે યુવાનના મુખમાંથી જ્ઞાનના તેજથી ઝળઝળતી અકાવ્ય દલીલે પ્રગટવા લાગી. અગાધ તર્કબળથી એણે એ દિગ્વિજયી વિદ્વાન પર વિજય મેળવ્ય; અને ત્યારે જ સૌને ખબર પડી કે, આ તે ગુજરાતમાંથી અભ્યાસ કરવા આવેલા ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
1. મહાસભાએ પ્રસન્ન થઈને એમને ન્યાયવિશારનું બિરુદ આપ્યું. આ વિજય મેળવીને એ ગૂર્જરભૂમિમાં પધાર્યા, પણ એમનું મસ્તક ગર્વથી ઉન્નત હતું, વિદ્યાના ગૌરવની સાથે વિદ્વતાને ગર્વ એમના એકને ધમુષ્યની જેમ ખેંચાયેલા રાખતા હતા. પાંચસો પાંચસો વિજયધ્વજો એમની આગળ હતા, અને વાહવાહ કરનારું પંડિત મંડળ એમની આસપાસ ચાલતા ભામંડલની જેમ એમની પ્રતિભા પ્રસારી રહ્યું હતું.
આ સમાચાર મહાયોગી શ્રી આનંદઘનજીને મળતાં એમના નયનોમાં આનંદ ને વેદનાનાં આંસુ ઊભરાયાં ! અરે, જ્ઞાનનો ગર્વ સાધુને ન શોભે! નમ્રતા એની જીવનસંગિની હોય !
એક નમતી સાંજે ઉપાધ્યાયજીને એ મળ્યા, અને જ્ઞાનગોષ્ટિ કર્યા પછી ઠાવકું મોં રાખીને સ્મિતપૂર્વક ગીરાજે પૂછયું : - “ઉપાધ્યાયજી! કેવળજ્ઞાનીનું અને ચૌદ પૂર્વધરનું જ્ઞાન આપણું સાન કરતાં વધારે કે ઓછું?' ' - સાશ્ચર્ય ઉપાધ્યાયે કહ્યું: “શું બોલે છે યોગીરાજ! એ તો જ્ઞાનને સિધુ કહેવાય. આપણું જ્ઞાન તે એની આગળ માત્ર એક બિન્દુ!”
યોગીરાજે મધુર સ્મિત કર્યું: “હા, તે એમની આગળ વિજયધ્વજની લાખ લાખ હારમાળા ચાલતી હશે, ખરું ને ?”
આ સાંભળી ઉપાધ્યાયજીને આત્મા યોગીને ચરણે નમી રહ્યો અને ગર્વની પાછું નેત્રોઠારા ઝરી ગયાં.
ત્યાં દિવ્ય ધ્વનિ થયેલા વિદ્યા યા વિમુશ-વિદ્યા છે કે જે વાસનામાંથી મુક્તિ અપાવે. ગર્વમાંથી નમ્ર બનાવે. 3
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાણીના વિવેક
એક નગરપતિને દુ:સ્યમ આવ્યું કે એના દાંતની આખી ત્રીસી તૂટી પડી. આ સ્વમથી નગરપતિ ઝકી જાગ્યા. યુવાનવયમાં દાંતની ખત્રીસી પડી જાય, પછી તો થઈ રહ્યું ના ! મુખકમળની શાભા કુસુમકળી જેવા દાંત. એ દાંત પડી જાય પછી મુખની શાભા શી? બહાર માં કઈ રીતે બતાવાય ?
નગરપતિએ પ્રભાતે જોશીની એક સભા ખેાલાવી. તેઓને પૂછ્યું : ' મને આવું સ્વમ આવ્યું છે. એ સ્વના ફલાદેશ કહો. ’ સભામાં એ સમ, ભૂતભાવિને ભાખનારા, જોશી હતા.
*
એક સ્વવેત્તાએ કહ્યું : · આપનું સ્વપ્ત ધણું જ ભયંકર છે. '
આ વાકય સાંભળતાં સભામાં ભય છવાઈ ગયા.
6
એણે આગળ ચલાવ્યું : આપની ખત્રીસી પડી ગઈ, એને અર્થ એ જ કે આપનું આખું કુટુમ્બ મરણને શરણ થશે. આપ જોયા જ કરશે। અને એક પછી એક સૌ સગાંવહાલાં મૃત્યુ પામશે. ' જોશીએ સ્પષ્ટ કહી નાંખ્યું. સભામાં સ્તબ્ધતા સાથે શાક વાઈ ગયા.
"
સ્વમ અને વાણીના વિવેકના વેત્તા બીજા જોશીએ કહ્યું :
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભો ! હું આને ફલાદેશ વિચાર કરી, આવતી કાલે પ્રભાતે કહીશ.”
નગરપતિ બીજા દિવસની પ્રતીક્ષા અનિમેષ નયને કરી રહ્યો. એના હૈયા પર શોકનો ભાર હતે. મુખ પર ચિન્તા હતી. બીજ દિવસે વિદ્વાનેની સભા મળી. સૌ એ વિદ્વાનના શબ્દો ઝીલવા ઉત્સુક બન્યા હતા.
વાણી–વિવેકના વેત્તાએ ગંભીરતાપૂર્વક કહ્યુંઃ “આપ ધારો છો એટલું આ સ્વમ ભયંકર નથી. આ સ્વમ તે આપના દીર્ધાયુષ્યનું સૂચક છે. આપનું આયુષ્ય એટલું તે દીર્ઘ છે કે આપના કુટુમ્બમાંથી કોઈને ય આપનું મૃત્યુ જેવાનો પ્રસંગ નહિ આવે. પ્રભો! આપનું આયુષ્ય ઘણું જ દીધું છે, એટલે જ આ સ્વમનો ફલાદેશ છે.”
- ફલાદેશ સાંભળી, પ્રસન્ન થયેલ નગરપતિ જ્યારે વિદ્વાનને પુરસ્કાર આપી રહ્યો હતો, ત્યારે વિદ્વાનોના મનમાં વાણીના મહિમાનું મન્થન ચાલી રહ્યું હતું : ફલાદેશ એક જ, પણ વાત મૂકવા મૂકવામાં કેટલું અન્તર ?
ભાણસની વાણીમાં કેવો જાદુ ભરે છે ! એ અમૃતને ઝેર અનાવી શકે. ઝેરને અમૃત બનાવી શકે એ આનન્દમાં શોકની હવા ઊભી કરી શકે. શોકમાં આનન્દની હવા સર્જી શકે. માણસ
આ પિતાની જાદુઈ શક્તિ સમજી જાય તે સંસાર કેવો સુમધુર . બની જાય. .
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધા–સાચું બળ
શ્રદ્ધા એ અપૂર્વ બળ છે. શ્રદ્ધાળુ હૈયાને વિપત્તિના ઘનઘોર અંધકારમાં પણ આશાનો પ્રકાશ મળતું હોય છે. નિઃસીમ શ્રદ્ધાને આ વિશ્વનું કઈ પણ કાર્ય અસાધ્ય નથી. '
ગુજરેશ્વર કુમારપાળને એકદા અનિવાર્ય રીતે સમરાંગણમાં ઊતરવું પડ્યું. કારણ એ હતું કે, શાકંભરીના પૂરણરાયે ગુજરાતની સુકુમાર સંસ્કૃતિનું ભયંકર અપમાન કર્યું હતું. ગુર્જરેશ્વરને મન આ ધર્મયુદ્ધ હતું. પિતાના ધર્મ ને સંસ્કૃતિના અપમાનનો આ પ્રતિકાર હતા. આમાં હારે તે ગુજરાતની અસ્મિતા હણાય, એટલે અપૂર્વ જુસા ને ઝનૂનથી એ લડી રહ્યા હતા.
તલવારો વીંઝાણી, ભાલાઓ ચમક્યા, માથાં રાહુની જેમ ઊડવા લાગ્યાં અને પાણીને સ્થાને શોણિતની સરિતા વહેવા લાગી.
સામા પક્ષને તરત ખબર પડી ગઈ કે, ઘોડાઓને પાણી ગળીને પાનાર ને પૂજણીથી પૂજનાર- આ રાજાનું પરાક્રમ કઈ અજબ છે! સામા પક્ષે ભેદનીતી આદરી. કુમારપાળના સૈન્યને ફોડી નાખ્યું. સૌ ખૂટલ બન્યા. સૈન્ય ધીમે ધીમે પીછેહઠ કરવા લાગ્યું. ૧૦ ]
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલામાં સધ્યાના સમય થયેા. સાંજે આવશ્યક ક્રિયા કર્યો વિના આ રાજર્ષિ કેમ રહી શકે? એમણે મહાવત સામું જોયું.
રાજાના ધર્મ પ્રેમને જાણનાર વૃદ્ધે મહાવતનાં નયનમાં નીર આવ્યાં :
આ
· પ્રભા ! અત્યારે ઘણા ખૂટલ થયા છે. જીવસટાસટની ઘડી છે. કાણુ કચાંથી ધા કરશે એ કહેવાય તેમ નથી. ધ કર્મી રાજમહેલમાં હાય, સમરાંગણમાં તે યુદ્ધ !!
ગુજરેશ્વરનાં નયનેામાં શ્રદ્ધાને દીપ જલી રહ્યો હતાઃ એમણે કહ્યું : · મહાવત ! આ તે ધ–યુદ્ધ છે. નાનાં જંતુનું રક્ષણ કરનાર મે, માણસ સામે તલવાર ઉપાડી છે. કારણ એટલું જ કે અપરાધીને શિક્ષા કરવી એ ક્ષત્રિયને ધમ છે ! ભય પામીને ધર્મને મૂકે તે કાયર ! સાચેા ક્ષત્રિય કાયર કેમ હોઈ શકે? હાર-જીત તે જીવનનાં એ પાસાં છે. મને એ ભય નથી. હું તે આવશ્યક કરીશ જ. ’
હાથીની અંબાડી પર એમણે સાંધ્ય પ્રાર્થના શાન્ત ચિત્તે કરી, અને પુનઃ ભાલું સંભાળ્યું. આહ ! પછી તેા શું એમનામાં ખળ આવ્યું છે! મહાચક્રની જેમ ઘુમતા ભાલાને સૌ જોઈ જ રહ્યા. એમની શ્રદ્ધાએ સૈન્યમાં શ્રદ્ધા. આણી. ખૂટલ થઈ પાપના માગે જતા સૈનિાના હૈયામાં કર્તવ્યધમની રેમ્મા પ્રગટી.
બીજી પળે ગુર્જરેશ્વર કુમારપાળનું ભાલુ પૂરણુરાયની છાતી પર મંડાણું. ભૂમિ પર અશરણુ બની ઢળેલા પૂરણરાયે ગુજરેશ્વરની શરણા ગતિ સ્વીકારી. વિજયી ગુજરેશ્વરે એને અભયદાન આપી મુક્ત કર્યો !
(
જનતા એલી ઊઠી : વાહ રે વાહ ! સત્તા ને સપત્તિ માટે લડતા લડવૈયા તે અમે ધણા ય જોયા. પણ સંસ્કૃતિ માટે ધર્મયુદ્ધ કરતા ગુર્જરેશ્વર કુમારપાળ, તે તો હદ કરી ! ધન્ય હૈ। તારા શ્રદ્ધાભર્યાં સિંહ હૈયાને ! ’
[ 19
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
•
જેણે છોડ્યું, તેને કોઈ ન છેડે !
ત્યાગ અને ભોગની તેજછાયાથી બનેલા આ જગતને વિચાર કરતા ને ઊઘડતા પ્રભાતનાં કિરણોમાં સ્નાન કરતા મહામુનિ રાજગૃહની શેરીઓમાંથી પસાર થઈ રહ્યા હતા.. . એમની નજરે એક દશ્ય પડ્યું, અને એ થંભી ગયાએક કૂતરું મેંમાં હાડકું લઈ પૂર ઝડપથી દોડી રહ્યું હતું. અને દરેક કૂતરાંએ તેનો પીછો પકડ્યો હતે. •
એના જ જાતિભાઈ, એને ન પહોંચે તે થઈ રહ્યું ના? થડે જ આઘે જતાં એના પર બધાં ય કૃતારો ત્રાટકી પડ્યાં. કેઈએ એના બરડામાં બચકું ભર્યું, કોઈએ એનો પગ ઝાલ્યો, કેઈએ એને ધૂળ ભેગું કર્યું. એ રીતે જોતજોતામાં તેને લેહી-લુહાણ કરી મૂક્યું.
અંતે એ શ્વાન થાક્યું. પિતાનો જીવ બચાવવા એણે એ . હાડકાને પડતું મૂક્યું. તે જ ક્ષણે સૌએ એને છોડી દીધું. દશમાંના એકે એ હાડકું ઊચકી લીધું.
ગીરાજ તો આશ્ચર્યભેર જોઈ જ રહ્યા હતા. *
હવે પેલાં નવ, આ એમના જ સાથી પર ત્રાટક્યાં અને ૧૨]
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલા શ્વાનની જેમ એને પણ ધૂળ ભેગું કર્યું. આ બીજા કૂતરાએ પણ પહેલાની જેમ પોતાનો જીવ બચાવવા હાડકું છોડી દીધું.
હાડકું ત્રીજાએ ઝડપ્યું અને પેલાં આઠે ય કૂતરાંએ આ ત્રીજા પર હુમલો કર્યો. પેલાં લેહીભીનાં બે કૂતરા પૂંછડી દાબી, એક ખૂણામાં ઊભાં ઊભાં ભમી રહ્યાં હતાં. હવે એમને ભય નહોતે,. કારણ કે લડાયક કૂતરાંઓની નજર પેલા હાડકા પર જ હતી. અને જેની પાસે તે હાડકું હોય તેના પર એ ધસતાં હતાં અને તેને લેહીભીનું કરતાં હતાં. - મુનિ વિચારી રહ્યા હતા કે જે ગ્રહણ કરે તે દુઃખી થાય છે, જે છેડે છે તે સુખી થાય છે. પરિગ્રહમાં બંધન છે. ત્યાગમાં મુક્તિ છે.
આ રસહીન અને શુષ્ક હાડકું પકડનારને પણ આટલું લેહી આપવું પડયું, તે રસભર વસ્તુમાં આસક્ત રહેનારને કેટલું લોહી આપવું પડશે?
જેણે છેડયું તેને કઈ છેડતું નથી. જે પકડે છે, તેની પાછળ સૌ પડે છે.
લેરીસ મહેલના સ્નાનાગારની મરામત નેપોલિયને કરાવી. ખંડ તૈયાર થતાં મહેલના અધિકારીઓએ ફ્રાન્સના શ્રેષ્ઠ ચિત્રકારો પાસે ત્યાં સુંદર ચિત્રો દોરાવ્યાં. સ્નાનગૃહ પૂર્ણ થતાં ને પેલિયન સ્નાન કરવા ગયે. ત્યાં એની નજર દીવાલ પર રહેલાં સ્ત્રીનાં ચિત્રો પર પડી. એ સ્નાન કર્યા વિના જ પાછો વળ્યો. અને અધિકારી
એને હુકમ કર્યો, “નારી સન્માન જાળવો. સ્નાનગૃહ - પાસે સ્ત્રીઓના ચિત્ર દેરી નારીનું અપમાન ન કરો.
જે દેશમાં નારી આમ વિલાસનું સાધન ગણવામાં આવે છે તે દેશને વિનાશ થાય છે.” . એ ચિત્રને કઢાવ્યા પછી જ એ સ્નાનગૃહમાં ગયો.
[ ૧૨
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાળા અને જળ
ક્ષિતિમોહનબાબુનાં પત્ની અગ્નિની વાળા જેવાં ક્રોધી હતાં, તે બાબુ શરદની પૂર્ણિમા જેવા શાંત હતા. એક દિવસ નમતી સાંજે, જમવાની વેળા વીતી ગયા પછી, બાબુ ઘેર આવ્યા. એમની પ્રતીક્ષા કરી, કંટાળી ગયેલી એમની પત્નીએ આંખ લાલ કરી કહ્યું :
તમને તે સેવાનું ઘેલું લાગ્યું છે. રસોઈ ટાઢી થઈ જાય છે ને - જમવાની વેળા વીતી જાય છે, એનું ય તમને ભાન નથી. લો, આ ટાઢ -છે તે જમી લે.” એમ કહી એણે ટાઢા ભાતની થાળી પીરસી.
બાબુએ લાક્ષણિક સ્મિત કરી, એ થાળી પત્નીને માથા પર મૂકતાં કહ્યું “કંઈ નહિ, ભાત ઠંડા હોય તે ય તારા માથામાં અગ્નિ ધખધખે છે, એટલે વાંધો નથી. તારા માથાની ગરમીથી આખું ઘર અને તારી આંખો ગરમ ગરમ થઈ ગઈ, તો આ ભાત ગરમ નહિ થાય ?”
આ કટાક્ષભર્યા વિનોદથી એમનાં પત્ની શરમથી હસી પડ્યાં. પિતાના પતિના આવા પ્રેમાળ, શાંત ને વાત્સલ્યભર્યા રમૂજી સ્વભાવ પર મુગ્ધ થઈ, જીવનભર ક્રોધ ન કરવાની એ જ પળે એણે પ્રતિજ્ઞા લીધી.
ક્રોધને ક્ષમાથી છત ! લવમેન ને હું!
ધ એ જે અગ્નિની જવાળા છે, તો ક્ષમા એ જળનો ફુવાર છે. જળ હોય ત્યાં અગ્નિ કેમ પ્રગટે ? અને કદાચ કિનારા પર પ્રગટે તે ય એને બુઝાતાં વાર શી લાગે છે ૧૪]
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન ગળે તો જ્ઞાન મળે!
( બાહુબલી સમરાંગણમાં સંયમી તે થયા, પણ એમના હૈયામાં રહેલી માનની ગોળી નહોતી ગળી. એમના મનમાં એમ કે કેવળજ્ઞાન થયા પછી ભગવાન ઋષભદેવ પાસે જઈશું તે સંયમમાં મેટા પણ ઉંમરમાં નાનાં મારા ભાઈઓને મારે નમવું નહિ પડે.
એટલે કેવળજ્ઞાન મેળવવા એમણે તપ આદર્યો. કેવો આકરો તપ! એમની કાયા પર વેલડિયો વીંટાઈ એમના કાનમાં ચકલાંએ માળા નાખ્યા, તેય એમને જોઈતી વસ્તુ ન લાધી. એમની કાયાએ તાપના, ટાઢના, વર્ષાનાં દુખડા ક્યાં, પણ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત ન થયું. કારણ કે અભિમાનની ગોળી નહોતી ગળી.
ભગવાન ઋષભદેવે કહ્યું આણી, બાહુબલીની બે સાધ્વી બહેનને બંધ આપવા મોકલી. બહેનોએ કહ્યું, “બાંધવા! હાથી ઉપરથી નીચે ઊતરો, માનના શિખર પર બેઠેલાના હૈયામાં જ્ઞાનની જ્યોત પ્રગટતી નથી. ત્યાં ગર્વને વાયુ વાય છે. જ્ઞાનદીપ બુઝાઈ જાય છે, માટે વીરા ! નીચે ઊતરો. જ્ઞાનના સૂર્યની આડે અભિમાનને પડદે આવે છે ત્યારે માણસ છતી આંખે અંધ થાય છે.” - * શાણું બાહુબળી ચમક્યા, ચેત્યા. એમનો આત્મા નાના બાંધવને વંદન કરવા તૈયાર થયો. અંતરમાં લઘુતા આવી. માત્ર એક જ ડગ ભર્યું ત્યાં કેવળજ્ઞાનના પ્રકાશથી એમનો આત્મા પ્રકાશી ઊઠડ્યો. વાહ! માન ગળે તે જ્ઞાન મળે.'
[ ૧૫
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસારની શેરડી સંસારનું કલહમય જીવન જઈ જીવનદાતા સૂર્યદેવ નિરાશ થઈ અસ્તાચળ તરફ સરકી રહ્યા હતા. એમની નજરે પ્રેમને એક સેહામણે પ્રસંગ પડ્યો, અને સૂર્ય દેવનો ગ્લાનિભર્યો ચહેરો હર્ષથી નાચી ઊઠ્યો!
ભક્ત કવિ તુકારામ શેરડીના દશ સાંઠા લઈ ઊભી બજારે ચાલ્યા જાય છે. એમની આંખમાં બાળક જેવી નિર્દોષતા છે, મુખ પર ગુલાબ જેવું મૃદુ ને મુક્ત હાસ્ય છે. એમને જોઈ બાળકે ઘેલાં થાય છે. નિર્દોષ બાળકને જોઈ પોતે ઘેલા થાય છે.
બાળકોએ હાથ ધર્યા એટલે સૌને એક એક સાંઠે આપી, માત્ર એક સાંઠ લઈ એમણે ઘરના આંગણામાં પગ મૂક્યો,
આંગણામાં ઊભેલી એમની ક્રોધમુખી પત્ની આ દશ્ય જોઈ સળગી ઊઠી. એ મનમાં બબડી : “આની દાનવીરતા તો જુઓ! ઘરમાં છોકરાં ઘંટી ચાટે ને ઉપાધ્યાયને આટો.”
ત્યાં તુકારામે સાંઠો એના હાથમાં મૂક્યો. પત્નીએ શેરડીને તિરસ્કાર કરી કહ્યું, “ફેંકે આને ઉકરડે! ફુલણજી થઈ બધા ય સાંઠા છોકરાઓને વહેંચા, તેમ આને ય આપી દેવો હતો ને ? આને અહીં શું કરવા લાવ્યા !” એમ કહી કૈધના આવેશમાં ભાન ભૂલેલી એણે સાંઠે પતિના બરડામાં ફટકાર્યો! ૧૬]
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેટ તે એવી લાગી કે સાંઠાના બે કકડા થઈ ગયા. છતાં મીઠું હાસ્ય કરી તુકારામે કહ્યું : “જાણતો જ હતું કે મને મૂકીને તું એકલી તે નહિ જ ખાય. તું તો અર્ધગના કહેવાય ને! મને. અર્થે ભાગ આપ્યા વિના તું ખાય ખરી? અર્ધગનાનો ધર્મ તે બરાબર પાળ્યો છે!” એમ કહી એક ટુકડો મેંમાં મૂકી એ બાળકની જેમ રસ ચૂસવા લાગ્યા.
આ જોઈ એમનાં પત્નીની આંખમાં આંસુ આવી ગયાં. શ્રી મહાવીર પ્રભુએ ઠીક જ કહ્યું છે તિરસ્કારને પ્રેમથી છતો.
(લેહીથી ખરડાયેલાં કપડાં લેહીથી નહિ, પણ પાણીથી શુદ્ધ થાય, તેમ તિરસ્કારને પ્રતિકાર ક્રોધથી નહિ, પણ પ્રેમથી થાય. તલવાર સામે ઢાલ, અગ્નિ સામે પાણી, તેમ તિરસ્કાર સામે પ્રેમ!
ભ૦ વર્ધમાનનાં વચને वोच्छिन्द सिणेहमप्पाणो
कुमुयं सारहयं व पाणियं __ से सव्वसिणेहवज्जिए .
समयं गोयम । मा पमाये ॥ * શરદ ઋતુનું કુમુદ જેમ કીચડને ત્યજી પાણીની ઉપર આવે છે, તેમ તારા મન પર સેટેલા મેહને છેડીને તું અદ્ધર આવ. હે ગૌતમ ! એક પળનો પ્રસાદ માં કર !
[ ૧૦
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
કા
હાથે કરીને હેરાન
શ્રાવણની મેઘલી રાત હતી. ભરી ભરી વાદળીઓ વરસી રહી હતી. રાજગૃહની શેરીઓમાં તો જાણે સરિતાઓ ફરવા નીકળી હતી. વર્ષની આ રંગલીલા નિહાળતા મગધપતિ બિંબિસાર ને મહારાણું ચલણ મહેલના ઝરૂખામાં બેઠાં હતાં.
ચારે બાજુ અંધકાર. જામ્યો હતો. માણસના કાળજાને કંપાવી નાંખે એવી ગર્જનાઓ થઈ રહી હતી. ક્યાંય કંઈ દેખાતું ન હતું. નગરને અંધકાર ગળી ગયો હતો, માત્ર વીજળી ઝબકતી ત્યારે જ દુનિયાના અસ્તિત્વને ખ્યાલ આવતો.
કડાકા સાથે એક વીજળી ઝબૂકી અને એના પ્રકાશમાં ઘેડ દર, ઘૂંટણ સુધીના પાણીમાંથી લાકડાં ખેંચતા એક વૃદ્ધને રાણી ચેલણાએ જોયો. એ ચમકી. આવા ટાણે મજૂરી !
“મહારાજ! જોયું ને આપણું કલ્યાણરાજ ? એક બાજુ વૈભવની છોળો ઊછળી રહી છે, જ્યારે બીજી બાજુ પેટ માટે–માત્ર પેટ ભરવા માટે–આવા વરસાદમાં માણસને કાળી મજૂરી કરવી પડે છે. આ તે કલ્યાણરાજ્ય કે કાળરાજ્ય !
મગધરાજ આમાં કંઈ ન સમજ્યા. એમણે કંઈ જ જોયું ૧૮ ]
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહેતુંઃ “રાણી! તમે શું કહો છો ? અત્યારે કેવો માણસ અને કેવી મજુરી ?” - ત્યાં તે ફરી વીજળી ચમકી. બંનેની નજરે ઢીંચણ સુધીના પાણીમાં શ્રમ કરતો વૃદ્ધ નજરે પડ્યો. મગધરાજ વાત સમજી ગયા. આજ્ઞા કરી: “રેકેઈ છે હાજર !
દ્વારપાળે આવી નમન કર્યું.
“જાઓ, નદીકિનારા પર રહેલા પેલા માણસને બોલાવી લાવો. દૂર આંગળી ચીંધતાં રાજા બિંબિસારે કહ્યું.
થોડીવારમાં દ્વારપાળ સાથે એક માણસ આવત દેખાયે. કછેટે મારેલા, જીણું શરીરવાળા, લજજા ઢાંકવા માત્ર લંગોટી પહેરેલા, આશાથી ઊંડી ઊતરેલી આંખવાળા આ વૃદ્ધ પર પ્રાસાદની સુવર્ણદીપિકાઓનો પ્રકાશ પડી રહ્યો હતો. રાજા શ્રેણિકે પૂછયું :
આયુષ્યમાન ! તું કોણ છે ? શું તારા ઉદર પૂરતું અન્ન પણ તારે ધેર નથી કે આમ અકાળે શ્રમ કરવા નીકળ્યો છે ?”
વૃધે સભ્યતાથી નમન કરતાં કહ્યું: “હું...? હું તે અકિંચન બમણું છું. મારે ઘેર અન્ન તે પૂરતું છે, એ ઉપરાંત બે સુંદર વૃષભ છે, એનાં સાડાત્રણ શંગ તે તૈયાર થઈ ગયાં છે. અર્ધો ભાગ જે બાકી છે, તેની પૂર્તિ માટે નદીમાં તણાઈને આવતાં ચંદનનાં કાષ્ટને બહાર કાઢવા માટે અત્યારે શ્રમ કરી રહ્યો છું. દિવસે કોઈ જાણે તે એ તાણું જાય એટલે આ અ-કાલ એ મારા માટે સુ-કાલ છે.” * - રાજાને વિચાર આવ્ય, વૃષભનાં સંગ? એ વળી શું? એ કંઈ ન સમજ્યા. રાત ઘણી વીતી ગઈ હતી. વાત ટૂંકી કરતાં રોજા બિંબિસારે કહ્યું:
“પ્રભાતે તમારી વાત સમજીને શિંગડાની વ્યવસ્થા રાજ્યભંડાર તરફથી કરવામાં આવશે. જાઓ, અત્યારે સુખે નિદ્રા કરે.”
•[ ૧૪
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
મમ્મણને બિંબિસારના પિતાના વિષેના અજ્ઞાન પર હસવું આવ્યું, અને સુખેનિદ્રા શબ્દ એને આશ્ચર્યભર્યો લાગે. ધનની ચિંતામાં એણે સુખનિદ્રા જોઈ જ ક્યારે હતી કે આજ એને સુખનિદ્રા આવે ?
મમ્મણ નમન કરી ચાલ્યો ગયે. પ્રભાતે મમ્મણ શેઠ મગધરાજને પિતાને ત્યાં નિમંત્રી લાવ્યો. એક પછી એક ભેચરાં વટાવતે અંદરના ભૂગર્ભમાં એમને લઈ ગયો. ત્યાં એણે બે સુવર્ણના વૃષભ પડદા પાછળ રાખ્યા હતા. એ પડદો ઊચકતાં મમ્મણે કહ્યું :
આ વૃષભના ત્રણે શિંગડાં તે રત્નથી મઢી દીધાં છે. ચોથા શંગનો થોડો ભાગ જ રત્નથી જડવાનો બાકી રહ્યો છે. એ થાય એટલે એક કાર્ય તો પૂરું થયું કહેવાય!'
મગધરાજ બિંબિસાર તો આશ્ચર્યમાં ડૂખ્યા હતા. શુદ્ધ કાંચનના બે ભવ્ય વૃષભે એ શ્વેત વસ્ત્રની નીચેથી પ્રગટ્યા હતા. જાણે બલિક હાથીબાળ જોઈ લો. આંખને ઠેકાણે મૂલ્યવાન રત્ન મૂક્યાં હતાં અને એનાં શંગ તે રત્નખચિત સુવર્ણનાં હતાં, જેના પ્રકાશથી ભૂગર્ભને ભાગ પ્રકાશમાં નાહી રહ્યો હતો.
બિંબિસાર પિતે જુએ છે, એ સાચું છે કે પિતે નથી જતા તે સાચું છે, એ ભ્રમમાં પડી ગયા.
પિતાના રાજ્યભંડારમાં પણ ન મળે એવાં રનોને આ સ્વામી અને છતાં આવી અંધારી મેઘલી રાતમાં ચંદનકાણ ખેંચવાની કાળી મજૂરી !
ત્યારે રાજા શ્રેણિકને કરુણાસાગર ભગવાન વર્ધમાનનાં જ્ઞાનવચને સાંભરી આવ્યાં. છાત ગાઉં શ્રેણિક ! ઈચ્છાઓ ને તૃષ્ણાઓ આકાશની જેમ અનંત છે. એનો અંત આવતો જ નથી. સંતોષના શસ્ત્રથી તૃષ્ણાને છેદે, નહિ તો તૃષ્ણ માણસને છેદી નાખશે!
૨૦]
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતનું નામ
સાતહથ્થા વાઘ જેમને પડોશી છે એવા ભીલોની વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં થઈ અમારે માળવામાં જવાનું હતું. અમે સાત પ્રવાસીઓ હતા. અમારે કપરે પ્રવાસ દાહોદથી શરૂ થવાને હતો.
દાહોદ સુધી તે વિહારમાં કોઈ મુશ્કેલી નહોતી નડી, પણ અહીંથી તે માર્ગ અતિ વિકટ હતો. દાહોદથી પહાડ અને જંગલ ભેદી રસ્તો વાંકોચૂંકે, માળવામાં જાય છે.
માગમાં ઘણી ખરી ભીલેની જ વસ્તી છે. જેની પાસે જમીન છે તે ખેતી પર નભે છે. જેને મજૂરી મળે છે તે મજુરી કરી ખાય છે; પણ જેને આ બેમાંથી એકેય નથી મળતું તે ચેરી, લૂંટ અને શિકાર પર છવું છે. - વિદાય વખતે દાહોદના કેટલાક ભાઈઓએ અમને કહ્યું,
મહારાજશ્રી ! આપ આ રસ્તે પ્રયાણ તો કરો છો, પણ આ રસ્તે જેમ વિકટ છે તેમ કાંઈક ભયભરેલો પણ ખરો. માર્ગમાં ઊજળિયાત કોમનાં ઘર નથી, છે કેવળ ભીલોની વસ્તી. આ સરહદના કેટલાક ભલે તે ચેરી અને લૂંટ પર જ જીવે છે. એમની ક્રૂરતા પણું જબરી છે! બે ચાર રૂપિયા માટે માણસ જેવા માણસને મારી
[ ૨૧
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાંખતાં વિચાર ન કરે એવા એ ક્રૂર છે! માટે વોળાવિયા સાથે લીધા હોય તે ઠીક!”
અમે તે સાધુભાઈ! એમ પારકું રક્ષણ અમને ન ખપે.” એમની વાત સાંભળ્યા વિના જ અમે તે ચાલી નીકળ્યા.
રસ્તાની બંને બાજુ ઊંચાં ઊંચાં વૃક્ષે ડોલે. વૃક્ષોની ઘટામાં સ્વતંત્ર પંખીઓનાં મુક્ત ગાન ગુંજે. પર્વતમાંથી ઝરતાં ઝરણુને ઝરમર મીઠો ધ્વનિ સંભળાય. પ્રભાતનાં કિરણો ઝાડનાં પાંદડાં વીંધી અમારાં શરીર પર આવી સંતાકૂકડી રમે, અને મોટી મોટી આંખેવાળાં દેડતાં હરણનાં ટોળાં અમારી સામે જુએ અને પાછાં લાંબી લાંબી ફાળ ભરી પવન વેગે દોડવા માંડે. '
આવાં મોહક દ્રશ્યો જોતાં મારું હૈયું આનંદના ઝૂલે ઝૂલવા લાગ્યું. પ્રકૃતિ માતાના હાથના આનંદના આ મસ્ત જામના પાનથી મારું મન તે એવું મસ્ત થઈ ગયું કે પંદર માઈલનો પંથ કઈ રીતે કપાઈ ગયો, એનીયે ખબર ન પડી. મારા સાથીઓને જોતાં મને ખ્યાલ આવ્યો કે હું મુકામ પાસે આવી પહોંચે છું.
અમારે મુકામ એક વિશાળ વડ નીચે હતો, ત્યાં સામાન ગોઠવી આસન જમાવ્યું. સાથે આવનાર ભાઈઓએ ભજનની સગવડ કરી હતી.
ગોચરી (ભજન) પતાવી બપોરે જરા આરામ કર્યો. આવું પડખું કરતાં જ નિદ્રાદેવીએ ચઢાઈ કરી ! આરામની કિંમત તે શ્રમિતને જ સમજાય ના !
આરામ લઈ ઊઠયો, ત્યાં આઠ દશ ભીલ યુવાને દેખાયા. ભાથામાં તીર, અને ખભે કામઠું નાખેલાં યુવાનોને જોતાં જ દાહોદની સરહદ પર પેલા ભાઈઓએ કહેલી વાતનું ભૂત મારી નજર આગળ ઊભું થયું. ચંચળ મને એક પ્રશ્ન ઉભો કર્યો :
અરે, બેચાર રૂપિયાની વસ્તુ માટે પણ ખૂનની સરહદ સુધી પહોંચી જનારા આ જંગલી યુવાને, તેફાન તો નહિ કરે ને ?” ૨૨ ]
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
ત્યાં તો શ્રદ્ધા ખેાલી ઊઠી : · મૂર્ખ ! એની ક્રૂરતા કરતાં તારા પ્રેમ મહાન છે કે નહિ? કયાં ગયું તારુ' પ્રેમનું સામ્રાજ્ય ? કે પછી વાતામાં જ ? ભેાળા મન! આ બધા તો પ્રેમના સામ્રાજ્યના વફાદાર નાકરા છે. જેને પ્રેમની ભાષા આવડે છે, તે તેા સિંહને પણ મિત્ર બનાવી શકે, તે શું આ માણસા તારા મિત્રા નહિ બને? નાના કીડા પથ્થરમાં ધર કરી શકે તે માણસ માણસના દિલમાં ધર ન કરે ? ’ શ્રદ્ધાના આ શબ્દો મને વિશ્વપ્રેમના મહામંદિરમાં લઇ ગયા, જ્યાં માત્ર પ્રકાશ અને પરિમલ જ છે !
એમને મે પ્રેમથી સખેચ્યા. પ્રેમના પવિત્ર જળમાં સ્નાન કરી એ મારી નિકટ આવ્યા. પછી આ પ્રેમના તાંતણે બંધાયેલા યુવાને એ કલાક સુધી મારી સાથે વાર્તાલાપ કર્યો. એમની પહાડી મિશ્રિત અધ ગુજરાતી ભાષા અને ત્યાં સુધી હું સમજવા પ્રયત્ન કરતા. સમજ ત્યાં હું ઉત્તર આપતા, અને ન સમજતા ત્યાં જરા સ્મિત કરતો.
6
મારા સ્મિતનો અર્થ હું સમજ્યા નથી' એમ એ સહેલાઈથી કરી લેતા અને ઇશારાથી મને સમજાવતા. એમની વાતેામાં મતે, અને મારી વાતેામાં એમને ધીરેધીરે એવા તે રસ પડ્યો કે સાંજ થવા આવી તેા પણ ન ચસકો હું કે ન ખસ્યા એ.
•
સંધ્યા એને ર ંગબેરંગી સાળુ બદલી એની બહેનપણી રજનીને મળવા ગઈ, ત્યારે જ મને ખબર પડી કે સૂર્યાસ્ત તે કચારા ય થઈ ગયા છે!
· મહારાજ ! રસ્તા જરા ખરાબ છે, એટલે વહેલા ન જતા. અમે તમને સ્રામા ગામ સુધી વળાવવા આવીશું. લે રામ-રામ ! ’ કામઠું ખભા ઉપર મૂકી ઊભા થતા યુવાનેાએ કહ્યું.
ઘડીભર હું એ યુવાનાને જતા જોઈ રહ્યો. એમનું શરીર કાળુ હતું, પણ વાતે કેવી ઊજળી હતી ! કપડાં ફાટેલાં હતાં, પણ દિલ કેવું અખંડ હતું! કપડાંને થીગડાં હતાં પણ મન પર કયાંયે કૃત્રિમતાનાં
[૨૨
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
થીગડાં ન હતાં ! ચિરાયેલા ધોતિયાને એમણે ગાંઠ મારી હતી, પણ મનમાં થેડી જ એમણે ગાંઠ વાળી હતી ? એ તે પ્રકૃતિ મૈયાના લાડકવાયા હતા ! એક ઘા ને બે કટકા–એ એમનું સૂત્ર હતું. એમને જે સાચું જ્ઞાન મળ્યું હોત તો ? એમનાં ઝટ સળગી ઊઠે એવા દિલની કઈ દિલસેજ માનવીના હાથે માવજત થઈ હોત... તો...પણ આ પ્રશ્ન જ અસ્થાને છે ને? - આકાશના ઝરૂખામાંથી ઉષાએ પિતાનો ગુલાબી ચહેરો બહાર નહોતો કાઢ્યો, ત્યાં તે દશે યુવાનો તીર-કામઠાં લઈ હાજર થઈ ગયા. મારી સાથેના એક ભાઈ મનમાં જ બબડ્યા : “આ વળાવવાના બહાને અધે રસ્તે લૂંટવા તો નથી આવ્યા ને ?” પણ એનો બબડાટ સાંભળી મારાથી ન રહેવાયું. મારાથી બોલી જવાયું–
શ્રદ્ધા ભરી જે સત્યથી, તે તે કદી ફરતી નથી; શ્રદ્ધાવિહેણી જિંદગી, જંગમાં કદી ફળતી નથી.'
પણ કોણ જાણે મને એવું ઘેલું લાગ્યું, કે એમની વાતો જ સાંભળવી ગમે. આખે રસ્તે વાતે, વાતે અને વાતે. એ યુવાનને પણ એમને અનુભવ ઠાલવવાની જાણે આજ ધૂન લાગી હતી! રસ્તામાં ઝાડોની ઓળખાણ આપે. થોડું ચાલીએ ત્યાં પક્ષીઓની વાત ઉપાડે. વળી ખીણોની, પર્વતની, અને નદીઓની પિછાન કરાવે. ક્યાંક છૂપી પગદંડીઓની, શિકારની, લૂંટની અને છેલ્લે સંતાઈ જવાનાં સ્થાનોની વાત કરે !
લૂંટની વાત નીકળતાં જ મારાથી ન રહેવાયું. મેં ખુલ્લા દિલે, પેલા ભાઈઓએ કહેલી વાત એમને કહી સંભળાવી. વાત સાંભળતાં જ એ ખડખડાટ હસી પડ્યા. પર્વતમાં પડઘા પાડતું એમનું હાસ્ય સાંભળી હું જરા ઠરી ગયો. આ કેવું વિચિત્ર હાસ્ય! ત્યાં તો એમનામાંને એક શાણો ગણાતો નાયક જે યુવાન બેલી ઊઠ્યો :
સાચું, સાચું, મહારાજ ! તમે કહેલું બધું સાચું છે. તમારી ૨૪]
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગળ અમે જુઠું નહિ બેલીએ. અમારામાંને એકાદ કેઈને લૂટે એટલે અમે જ લૂંટીએ છીએ, એમ કહેવાય; પણ અમે કોને લૂંટીએ છીએ, એ તમને પેલા ભાઈઓએ કહ્યું નથી લાગતું!'
મેં કહ્યું, “કને વળી શું? જેની પાસે માલ હોય તેને !'
ના, મહારાજ ! ના. અમારે માથે પણ ભગવાન છે. અમારે ય એક દી મરવાનું છે. અમે જેને તેને ન લૂંટીએ. ગામમાં જે શાહુકાર - થઈવિદ્યા ભણી, મઠી વાતો કરી અમને લૂંટતા હોય, તેમને અમે અહીં લૂંટીએ છીએ. એ અમને ગામમાં લૂંટે તે અમે એમને જંગલમાં લૂંટીએ. એ લોકે ગરીબોને લૂંટતી વખતે થેડી જ દયા રાખે છે, તે અમે એમના ઉપર દયા રાખીએ? એ અમ ગરીબોને પ્રેમથી ન આપે તો બીકથી તો આપે ને! પણ તમારી વાત ન્યારી છે, તમે તે સાધુસંત કહેવાઓ. તમે કોઈને લૂંટતા નથી, પણ ઊલટું તમે તો આપે છે. તમને લૂંટવાના ન હોય, તમને તે આપવાનું હોય. તમને લૂંટે એને તે ભગવાન લૂંટે. લે, મહારાજ આ ગામ આવી ગયું. અમે હવે પાછા વળીશું. રામ-રામ! કેક દી આંહી પધારજો અને ગોપસિંહને યાદ કરજે...”
પ્રેમથી નમન કરી એમણે વિદાય લીધી, પણ ગામમાં પેસતાં મને એક જ વિચાર આવતો હતો કે, “હું એમને કેમ કરી સમજાવું કે તમે ઊભું કરેલું આ તત્ત્વજ્ઞાન છેટું છે! ગામના માણસે તમને લૂટે એટલે તમે એમને લૂંટ એ ક્યાંનો ન્યાય? બે કાળી વસ્તુ ભેગી કરવાથી કાળી વસ્તુ થોડી જ ધોળી થઈ જવાની છે?......પણ આ તે રહ્યા પ્રકૃતિમૈયાના લાડકવાયા ! એમને માટે તે એમણે ઊભો કરેલે ન્યાયં જ સાચે, આપણો ન્યાય એમને શું કરવાનો ?
આ પ્રસંગે મનને આટલું સમાધાન તે મળ્યુંઃ આટલા અંધકારમાં પણ સાધુસંતના નામનો આછા આછા ધ્રુવ તારે પ્રકાશે છે, એ શું આશ્ચર્ય નથી ?
[२५
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
બિંદુમાં સિંધુ વર્ષા ઋતુ હતી. હરિયાળી વનરાજિથી વસુંધરા હસી રહી હતી. આકાશમાં વાદળે પરે વાદળને મંડપ જામ્યો હતો. આથમતા સૂર્યનાં કનકવણું
કોમળ કિરણોએ આકાશમાં રંગોળી પૂરી હતી. લાલ પીળા આછા જાંબલી વર્ણના મિશ્રણથી નીલવર્ણ ગગનમાં રંગનો બજાર જામ્યો હતો. એમાં. સતવર્ણ મેઘધનુષ્ય ખેંચાયું. આ ઈન્દ્રધનની આસપાસ સોનેરી વાદળોને વીંધીને આવતાં કિરણો રાસલીલાં રમવા લાગ્યાં.
મહાત્મા આનંદઘનજીના ભક્તનું હૈયું પણ આ નયનમનોહર દશ્યથી નર્તન કરવા લાગ્યું. અર્ધામ્મિલિતદૃષ્ટિથી ધ્યાનમાં લીન બનેલા આનંદઘનજી પાસે એ દોડી આવ્યા.
ગુરુદેવ! બહાર આવે. આવું જોવાનું ફરી નહિ મળે. ગગનમાં નિસર્ગની શું રંગલીલા જામી છે! આહ...અલૌકિક!”
- મહાત્મા આનંદઘનજીના ઓષ્ટ પર સ્મિત રમી રહ્યું–જાણે મત્ત ફૂલની મધુર સુવાસ પ્રસરી. વેલ પર વેત ફૂલ આવે એમ એમના હોઠ પર શબ્દો આવ્યા :
વત્સ! તું અંદર આવ. જેના માત્ર એક જ કિરણમાં વિશ્વની સમસ્ત લીલા અને શોભા સમાઈ જાય એવાં અનંતકિરણોથી શોભતા આત્માની આત્મલીલા અહીં જામી છે. તે અંદર આવ. આવો અવસર ફરી નહિ આવે. આવ, તું અંદર આવ.” *.
૨૬]
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
सनर
અભયદાન શા માટે શ્રેષ્ઠ ?
પૌષધનું પવિત્ર વ્રત લઈ રાજા મેધરથ ધર્મમંદિરમાં બેઠા
હતા. પાપના વ્યાપારને ત્યાગ અને ધર્મના વ્યાપારના રાગ એનું નામ પૌષધત્રત.
ચંદ્રની આસપાસ તારક મ`ડળ જામે તેમ રાજાની ચારે બાજુ નાના મોટા રાજવીએનું મંડળ જામ્યું હતું. મધ્યાહ્નને સમય હતા અને ધમચર્ચા ચાલી રહી હતી. અભયદાન—જીવિત દાન એ વાતને વિષય હતા.
દાનમાં અભયદાન જ
•
,,
શા માટે શ્રેષ્ઠ.? એક માંડિલકે
· પ્રશ્ન કર્યાં.
કારણ કે અભય આપનારે પહેલા પેાતાનું જીવન અભય કરવું પડે છે. અને અભય, સ`પૂર્ણ જીવનશુદ્ધિ વિના શકય જ નથી. વળી અભય ત્રત માટે વખત આવે જીવનનું પણ આપવું પડે.’
બલિદાન
મેમ્બરથ રાજા આટલું કહે તે પહેલાં એક ભયાંત ધ્રૂજતા પારેવાએ એના ખેાળામાં પડતું મૂકયુ. મેઘરથ ખેાલતા થંભી ગયા. એમણે અણુધાર્યાં આવેલા આ પારેવા સામે જોયું. ગભરુ પારેવાની [ ૨૭.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરુણામય આંખે જીવનની ભીખ માંગી રહી હતી. એની ઊછળતી
છાતી કહેતી હતી : “મને બચાવો, અનાથના નાથ! મારે તમારું જ -શરણ છે. તમારું અભયત્રત મને અભય નહિ અપાવે ?'
દયાળુ મેઘરથ એની આંખેના ભાવ પામી ગયા. કોમળ હાથ એના નાજુક પીછાં પર ફેરવતાં રાજાએ કહ્યું, “ગભરુ જીવ! ગભરાઈશ નહિ. તું અભય છે. પ્રાણના ભોગે પણ શરણે આવેલાનું રક્ષણ કરવું એ મારો ક્ષત્રિય ધર્મ છે. એમાં પણ આજ તે મારે પૌષધ વ્રત છે. તું અભય છે.” * * *
તે જ પળે, બારીમાંથી પવનના સૂસવાટા સાથે ઝડપથી એક બાજે પ્રવેશ કર્યો. એની આંખો પારેવા પર મંડાઈ રહીં. એની આંખમાં રહેલી ક્રૂરતાથી પારેવું કંપી ઊઠયું. એ બોલ્યો : “રાજન, તમારા ખોળામાં રહેલું પારેવું એ મારું ભક્ષ્ય છે, એને મૂકી દો. ભૂખની આગમાં હું શેકાઈ રહ્યો છું.’
અષાઢનાં વાદળાં આકાશમાં જામ્યાં હતાં. ધર્મમંદિરના ઉદ્યાનમાં વિસ્તરેલી વેલડિયોને ડોલાવતી પવનની લહેરખીથી વાતાવરણ ખુશનુમા હતું, પણ બાજની આ હિંસક ભાષાથી વાતાવરણ ઉગ્ર થઈ ગયું.
“બાજ! શરણે આવેલાને શરણ આપવું એ અમારો ક્ષત્રિય છે. માણસ ધમ ચૂકે પછી શું રહે ? ભાઈ, મારે અભય વ્રત છે. એને અભય આપ્યું છે. એ તને નહિ મળે.' મેઘરથના ઓ ઉપર નિશ્ચયની દઢ રેખાઓ હતી.
“મારે પણ જીવવા માટે પેટ તે ભરવું ને ? ” લોહીતરસી આંખે ફેરવતાં બાજે કહ્યું.
“પણ પાપથી ?” દયાર્દ આંખ બંધ કરતાં મેઘરથે કહ્યું, પારકાથી પિતાનું પોષણ એ ધર્મનું શોષણ છે. તારા એક પીછાંને કાપતાં જે કારમી વ્યથા તને થાય, એ જ આ પારેવાને પણ થાય, એ સમાન જીવનધર્મ પણ તને નથી સમજાતો? તારી તૃપ્તિ માટે બીજાનો સર્વનાશ કરે છે ?” ૨૮]
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂર્ય વાદળમાંથી બહાર આવ્યો અને વાતાવરણમાં ઉગ્રતા વધવા લાગી. બાજના શબ્દોમાં પણ એટલી જ ઉગ્રતા હતી.
“રાજન ! તમે પેટ ભરેલા છે તેથી ધર્મને અધમ, માનવતા ને દાનવતા, અહિંસા ને હિંસાની ફિલસૂફી તમને સૂઝે છે. પણ હું તે ભૂખે છું. દરિદ્રતાનું દુઃખ અને ભૂખની પીડા કારમી હોય છે. અત્યારે તે હું ભૂખની આગમાં ભડભડ બળી રહ્યો છું.”
ખરેખર ! ભૂખ એ રૂપને બાળનારી, લાવણ્યને ચૂસવારી, યૌવનને નાશ કરનારી, સ્મૃતિનો ધ્વંસ કરનારી, નયનોને કોતરી ખાનારી, વૈરાગ્યને ઉત્પન્ન કરનારી, બંધુઓ વચ્ચે કલહ કરાવનારી, અને માનવતાને સમૂળગી સળગાવનારી બહુરૂપી રાક્ષસી છે.
બાજની વાસ્તવિક્તાએ ઉગ્રતા ધારણ કરી.
“રાજન! લજજા, વિવેક, ધર્મ, સૌમ્યતા વિદ્યા કે નેહ, એ ત્યાં સુધી જ જળવાય છે, જ્યાં સુધી એ ભૂખના વિકરાળ બાહુમાં ભીંસાતું નથી. એના બાહુમાં ભીંસાએલાને ન હોય શર્મ કે ન હોય ધર્મ, ન હોય વિવેક કે ન હોય વિનય, ન હેય સ્નેહ કે ન હોય સૌમ્યતા.”
પ્રતાપી સૂર્ય અષાની નવજાત વાદળીઓને આવતી જોવા માટે આ મેઘની ઘટામાં છુપાયો હતો, એટલે ચારે બાજુ મેઘરથના ઉત્તર જેવી શાંતિ અને મીઠાશ હતી. * “પંખીરાજ ! હું તમારી વાસ્તવિક વાત કબૂલ કરું છું. ભૂખનું દુઃખ આકરું છે, તે હું તમને મનગમતું ખાવા. અપાવવા તૈયાર છું. બોલો તમને શું ખપે છે ?
બજની આંખમાં હિંસા ધસી આવી, એની લેહીતરસી આંખ કહેવા લાગી, “અમારે મનગમતું એટલે માંસ. અમને માંસ વિના બીજું શું પ્રિય હોય ?”
“ફરી માંસ? અરે ભલાભાઈ! માંસ સિવાય બીજું કાંઈ
[૨૧.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખોરાક માગ. અભયવ્રતવાળો હિંસા કઈ રીતે કરી શકે? નિર્દોષને ભય ઉત્પન્ન કરવો એ તે વ્રતભંગ કહેવાય.”
“રાજન ! માંસ એ અમારે ખેરાક છે, અને એ. પણ વાસી નહિ તાજું માંસ. વ્રત પાળવું કે તોડવું તે તમે જાણો. હું તો મારા પેટ માટે માંસ માંગું છું. અને ખરું કહું તે રાજન! ધર્મ વાતથી નથી પળાતે. વર્તનથી પળાય છે!. બીજાનું નહિ તે તમારું માંસ આપે. પણ આપે, માંસ આપ્યા વિના તે નહિ જ ચાલે!” નફટાઈન શીખરે બેસી બાજે કહી જ નાખ્યું.
વાદળીઓ ચારે બાજુથી ધસી રહી હતી. વાતાવરણની ગંભીરતા સૂર્ય સમજી ગયો. આ દશ્યને જોવાની હિંમત ખાઈ બેઠેલે સુર્ય વાદળામાં સંપૂર્ણ સંતાઈ ગયે. | મેઘરથની આજ્ઞા થતાં ધર્મમંદિરમાં કટે ગોઠવાઈ ગયે. એક પલ્લામાં પારેવું હતું. બીજા પલ્લામાં શ્રી મેઘરથ પિતાની જાંઘમાંથી કાપી કાપીને માંસની પેશીઓ ગોઠવી રહ્યા હતા. લેહીનું ઝરણું વહી રહ્યું હતું. પલ્લામાં માંસની પેશીઓની ઢગલી થઈ, પણ પલું જરાય ન નમ્યું. મેઘરથ એક ક્ષણ વિચારમાં પડ્યા. પારેવાનું તે આટલું બધું વજન? કઈ કાવતરું તે નહિ હોય ? પણ ભારે શું? મારે તે મારું વ્રત પાળવું છે.
વૈર્યના ભંડાર મેઘરથ પોતે જ ત્રાજવામાં બેસી ગયા.
સૌના મોંમાંથી આહ નીકળી ! “નાથ! એક નાચીજ પારેવા માટે પ્રાણત્યાગ ન હોય. આ તે કંઈક કાવતરું છે. આપની જાંઘમાંથી વહી જતું લેાહી જેઈને અમને તમ્મર આવે છે.” સભામાંથી પિકાર પડયો.
પલ્લામાં બેઠેલા મેઘરથે કહ્યું: “ગમે તે હો, કાવતરું છે કે, સત્ય હો ! મારે મન આ પ્રતિજ્ઞા છે. [ પ્રતિજ્ઞા એ મારો પ્રાણ છે. અને પ્રતિજ્ઞા એ મારું ધન છે. પ્રતિજ્ઞાપાલન એ જ જીવનની. ૨૦]
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચી ઈતિશ્રી છે. પ્રતિજ્ઞા તૂટે ત્યારે એક માનવીનું જીવન નથી તૂટતું, પણ લાખો માનવીઓનાં હૈયાં તૂટે છે. પામરતા પ્રતિજ્ઞાને ભંગ કરાવે છે. સાત્ત્વિકતા પ્રતિજ્ઞાને અભંગ રાખે છે.)
મેઘરથના અમર ઘોષ પર મોહેલી નવજાત વાદળીઓ વરસી રહી. અમી છાંટણાંઓથી ધરતી શાતા અનુભવવા લાગી. ત્યાં ઓચિંતે પ્રકાશ પુંજ ચારે બાજુ પ્રસર્યો. અને એમાંથી એક અનુપમ લાવણ્ય કરતી સુંદર આકૃતિ પ્રકટી.
સૌ સ્તબ્ધ બની ગયા.
હું દેવકુમાર!' રાજા મેઘરથના ચરણમાં એ પ્રકાશમૂર્તિએ માથું મૂકી સૌને ઉદ્દેશીને કહ્યું, “આ નરરત્નની કસોટી કરવા આવ્યો હતો. કારણ કે દેવસભામાં ઈન્ટે રાજા મેઘરથના વ્રતનાં વખાણ સ્વમુખે કર્યો. મારે ગળે એ વાત ન ઊતરી. મને થયું કે દેવની શક્તિ આગળ માનવં–શક્તિ શું હિસાબમાં ? મેં એ માટે તેમને કસોટીએ ચઢાવ્યા. આજે માનવીના મનોબળ આગળ મારું મસ્તક નમે છે. પારેવા ને બાજ એ મારા વૈક્રિય રૂ૫ છે. હે ભરતખંડના ભાવિ તીર્થકર સોળમા શ્રી શાંતિનાથ! મહા માનવની પૂર્વ ભૂમિકામાં પણ માનવતા કેવી ભવ્ય હોય છે, તેનું આપ ઉદાહરણ છે. પ્રભો! પુન: આપનાં ચરણોમાં માથું મૂકી, હું ક્ષમા યાચું છું. મને ક્ષમા આપો. આપનાથી વસુંધરા બહુરત્ના છે !' * અલોપ થતી પ્રકાશમૂતિને સૌ જોઈ રહ્યા. શ્રી મેઘરથના અક્ષત અંગ પર પુષ્પગંધ ને પ્રકાશની વૃષ્ટિ થઈ રહી હતી, ને વસુંધરા પર જળવૃષ્ટિ થઈ રહી હતી.
વ્રતધારીને વિજય હો!
[ ૨૧
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈજ્જત કાણે લીધી !
ઝાકળના બિંદુનું રૂપ તો કાંઈ નથી, પણ એ જ્યારે કમળના પાંદડા પર પડ્યું હોય છે, ત્યારે તે એ સાચા માતીની રમ્યતા સતું હેાય છે. તેમ વાણી ને વનનું એમ તેા કાંઇ મૂલ્ય નથી, પણ વિવેક વાપરવાથી એનું મૂલ્ય અનેકગણું વધી જાય છે.
આવનાર અતિથિ માટે બધી સગવડતા સાચવી હાય, દરેક રીતે તૈયારી કરી હાય, કાઈ પણ વસ્તુની જરાય ખામી ન રાખી હાય, પણ એમાં જરાક જો વિવેકની ખામી રહી ગઈ હેાય તે બધી તૈયારીએ અને સાચવેલી સગવડે વ્યર્થ જાય છે. એમ કાણુ નથી જાણતું ? છતાં આપણે જોઈશું તે જાણવા મળશે કે જીવનપથના ઘણા ખરા મુસાફરી માત્ર એક વિવેકની ઉણપને લઈને જ જીવનમાં નિરાશા અનુભવતા હાય છે.
ધાર્મિક ઉત્સવ શુ` કે આધ્યાત્મિક ચિન્તન શુ, સામાજિક પ્રવૃત્તિ શુ` કે રાષ્ટ્રીય ક્રાંન્તિ શું-આ બધી પ્રવૃત્તિ વિવેક માગે છે. વિવેકના અભાવે આ વસ્તુઓ જળ–વિહાણા સરાવર જેવી ખની જાય છે. જેતે વિવેકના ચીપિયા મળી આવે છે તે ગમે તેવી વસ્તુને પણ એ ચીપિયાથી ઉપાડી સમયને અનુરૂપ બનાવી શકે છે, પણ જેને એ ચીપિયા મળ્યો નથી, એ ગમે તેટલી પ્રવૃત્તિ કરે પણ એ
૨૨]
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિમલ વિનાના પુષ્પ જેવી જ ગણાય. વસ્તુ દેખાય ઘણી પણ એમાં સત્ત્વ કાંઈ ન હેાય.
એટલે જ વિવેકી માણસે દુનિયામાં ધમાલ ભરેલા શબ્દો કરતાં, અ ભરેલા કા" તરફ વધારે લક્ષ આપતા હેાય છે. એ જેમ કા કરતા જાય તેમ એમાંથી સુવાસ પ્રગટતી જાય, અને કાર્યની સુવાસ જ્યારે ખાલે છે ત્યારે એની આગળ માણસની વાચા સાવ પામર લાગે છે. .
પણ અવિવેકી માણસા તે ખેલવાને બહુ મહત્ત્વ આપતા હાય છે. એ તેા એમ જ માનતા હોય છે કે વાચાળતાથી જ આ જગતના રથ અવિરતપણે ચાલે છે, પણ અહીન અને વિવેકહીન વાચાથી અનની હારમાળા ઊભી થાય છે, એ એમના ધ્યાનમાં નથી આવતું.
આજ જ્યારે વિવેકની ચર્ચા ઊપડી છે, ત્યારે મુંબઈ ના એક પ્રસંગ મને યાદ આવે છે.
નવેક વાગ્યાના સમય હતેા. ગુમાસ્તાધારા પ્રમાણે સમયસર દુકાન અધ કરી, હરીલાલને માથે ચોપડા ઉપડાવી રમણલાલ ઘેર જઈ રહ્યા હતા..
એમનું ઘર ત્રીજા ભાઈવાડામાં હતું, એટલે ગલીના વળાંક પાસે જ રસિકલાલના ભેટા થયા. રસિકલાલ રમણલાલનેા હરીફ હતા, અને ગુંડા પણ. ખરે.. એના મનમાં ધી વખતની દાઝ હતી. એ તક જોતા હતા. લાગ મળે તે અપમાનના બદલા તમાચાથી વાળવાની એતે ધૂન ચઢી હતી.
આજના પ્રસંગ રસિકને ઠીક લાગ્યા. મામાં ખાસ કાઈની અવર-જવર પણ નહેાતી. ગલીને એક વળાંક હતા. બત્તી જરા દૂર હતી, એટલે લાગ જોઈ એણે રમણલાલને એક ધેાલ મારી એની પાઘડી ધૂળ ભેગી કરી, શ્રુ થઇ ગયો.
રમણલાલ શાણા, ચકાર અને સમયન હતા. એણે પાછું વાળી જોયું પણ રસિકલાલ કયારનાય અદશ્ય થઈ ગયા હતા. એટલે કાંઈ
[ ૩૨
3
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ મેાલ્યા વિના પાધડીની ધૂળ ખ'ખેરી, માથા પર મૂકી, જાણે કાંઈ જ બન્યું નથી એ રીતે આગળ વધ્યા. હિરલાલ એ રમણલાલને વફાદાર અને એનાથી આ દશ્ય ન જોવાયું. એને લાગી કરતાં ભાગનારનાં પગમાં જોર અને વેગ વધારે હતાં. એ પાછળ દોડયો, પણ પહેાંચી ન શકયો; એટલે બબડવા લાગ્યા; અરે, અરે આણે શેઠની ઇજ્જત લીધી ! શેનું અપમાન કર્યું! નીચ બદમાશે શેઠની પાઘડી ધૂળ ભેગી કરી !'
ભલે નાકર હતા આવ્યું, પણ પકડનાર
'
મકાનમાં પેસતાં જ સામે રામા મળ્યો, અરે, રામા ! પેલા નાલાયક રસિકે શેઠને તમાચે માર્યો, શેઠની પાધડી ધૂળ ભેગી કરી, શેઢની ઇજ્જત લીધી.' રામાના ખભાને ઢંઢોળતા હરિલાલે કહ્યું. આ જ વાત રસાયાને કરી, અને પછી મીજાને ભેગા કરી આ જ વાતનું એક પારાયણ કરવા લાગ્યા;
6
· રસિકે તમાચા મારી શેની ઇજ્જત લીધી. ’
સૌની આગળ આ પ્રસંગને રસપૂર્વક વર્ણવતા હરિલાલ પોતાના મનમાં પેાતાની વફાદારી પર અને પોતાની આવડત પર મલકાતા હતા, પણ વિવેકહીન વાચાથી કેટલું નુકશાન થાય છે, એ એને સમજાતું નહેાતું.
અવિવેકીની વિશેષતા જ એ કે, એ પેાતાના અજ્ઞાન ઉપર પણ જ્ઞાનની છાપ મારી, એનું પ્રદર્શન ભરે,
::
રમણલાલે રિલાલને ખૂણામાં લઈ જઈ કહ્યું : અરે, મૂર્ખ'! ઈજ્જત એણે નથી લીધી, પણ ઇજ્જત ા તેં લીધી. ગલીમાં તમાચેા માર્યો, એ તા હું અને એ જ જાણીએ. પણ ગમાર ! તે તો આ ગુપ્ત વાતની સૌને ખબર આપી. આ વાત કાઈ જાણતું નહતું તે' સૌને જણાવી; એટલે ઈજ્જત એનાથી નથી ગઈ, પણ તારાથી ગઈ. વિવેકવિહાણા તારા જેવા મૂર્ખા ભલાઈને નામે ભૂરાઈ કરે, સારાના નામે ખરાબ કરે, ધેાળાના નામે કાળું કરે!’
રૂ ૪ ]
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેધ નહિ, ક્ષમા કર!
આકાશની અટારીમાંથી ઉષાએ પિતાનું મેં બહાર કાઢયું, ત્યારે આચાર્ય દ્રોણ પોતાના છાત્રોને જીવનશિક્ષણ આપી રહ્યા હતા.
માન સરોવરની આસપાસ જેમ હંસની પંક્તિ બેસે, એમ આચાર્ય દ્રોણની આસપાસ વિદ્યાથીઓ બેઠા હતા. અધ્યયનને પ્રારંભ કરતાં આચાર્ય કોણે કહ્યું : “હા ! આજે આ સૂત્ર કરી લો,
મા , ક્ષમાં કુક ક્રોધ કરીશ નહિ, ક્ષમા કર !” • આ મિતાક્ષરી સૂત્ર છાત્રો ગોખવા મંડી પડ્યા. પૂર અર્થે કલાક પણ નહિ થ હોય, ત્યાં ભીમ ઊભો થશે. નમન કરીને એણે કહ્યું. “ગુરુદેવ ! પાઠ આવડી ગયું છે, કંઠસ્થ પણ થઈ ગયો છે. કહો તે બેલી જાઉં ? કેર્ધા મા કુરુ. ક્ષમાં કુરુ !” " તે પછી, અર્જુન, દુર્યોધન, એમ એક પછી એક છાત્રો આવતા ગયા અને શુદ્ધ પાણીમાં સ્પષ્ટ સૂત્રો બેલી પોતપોતાને સ્થાને ગોઠવાઈ ગયા. પણ આ શું! સૌથી તીવ્ર મેધા ધરાવનાર ધર્મરાજ યુધિષ્ઠિર તે આજ ઊઠતા જ નથી! શું એમને આ ટૂંકું સૂત્ર પણ નથી આવતું ? શું એમની બુદ્ધિના ચંદ્રને જડતાને રાહુ ગળી ગયો?
આકાશની ઉષા યુધિષ્ઠિરની પ્રજ્ઞા પર સ્મિત કરી ચાલી ગઈ. બાલસૂર્ય ઊભો ઊભો યુધિષ્ઠિરના આ અધ્યયનની રીત જોઈ રહ્યો.
[ રૂપ
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુએ હાક મારી; “વત્સ યુધિષ્ઠિર ! પાઠ આવડ્યો કે?”
તુષારધવલ સ્મિત કરી યુધિષ્ઠિરે કહ્યું : “ના ગુરુદેવ, પાઠ હજી નથી આવડ્યો.”
મીઠો ઠપકે આપતાં ગુરુદેવે કહ્યું : “આટલું નાનું સૂત્ર પણ નથી આવડતું ? જા, જલદી કરી લાવ.”
સૂર્ય તે આગળ વધી રહ્યો હતો. મધ્યાહન થવા આવ્યો પણ યુધિષ્ઠિર તો સૂત્રને રટે જ જાય છે. ગુરુએ ફરી પૂછ્યું:
કેમ, યુધિષ્ઠિર ! હજી કેટલી વાર છે?”
અતિ નમ્રતાથી નમન કરી યુધિષ્ઠિરે જવાબ વાળ્યો: “ના, ગુરુદેવ, પાઠને પ્રયોગ હજુ પૂરેપ થયો નથી.
આ સાંભળી ગુરુ કંટાળી ગયાં રે! આવો તેજસ્વી વિદ્યાથી આ જડ કેમ? સૌથી મોખરે રહેનાર સૌથી પાછળ કેમ ? આચાWથી ન રહેવાયું. સાંજ પડવા આવી હતી, એટલે યુધિષ્ઠિરને કાન પકડી એક હળવો તમાચો મારતાં કહ્યું?
“પાઠ હજી નથી આવડ્યો ?” ”
તે જ પળે, એવી જ નમ્રતાથી યુધિષ્ઠિરે કહ્યું : “ગુરુદેવ, પાઠ આવડી ગયો. પ્રયોગ પૂરો થયો.”
દુર્યોધન દૂર ઊભે ઊભે મનમાં મલકાતે વિચાર કરી રહ્યો હતો ? સોટી વાગે ચમચમ, વિદ્યા આવે ધમધમ.
સંધ્યાનો રંગ ગુરુની ઉજજવળ દાઢીએ ગુલાબી રંગે રંગી રહ્યો હતા, ત્યારે યુધિષ્ઠિરનાં નયનોમાંથી ક્ષમા નીતરી રહી હતી.
વાત્સલ્યથી યુધિકિરના મસ્તક પર હાથ ફેરવતાં ગુરુએ પૂછયું : વત્સ, થેડા વખત પહેલાં તે પાઠ નહી આવડત અને હવે એકદમ કેવી રીતે આવડી ગયો ?” * યુધિષ્ઠિરે કહ્યું: ‘ગુરુદેવ, આપે કહ્યું કે “ક્રેપં મા કુરુ, ક્ષમાં કુરુ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ ક્રોધનો પ્રસંગ આવ્યા વિના મને શી ખબર પડે કે મેં ક્રોધ નથી કર્યો, અને મેં ક્ષમા રાખી છે! અત્યારે જ્યારે આપે તમારો માર્યો તોયે મને ક્રોધ નથી થયા અને ક્ષમા જ રહી. એટલે આ પ્રયોગ દ્વારા મને લાગ્યું કે હવે મને પાઠ આવડ્યા છે.”
આ જીવનશિક્ષણથી દ્રોણ યુધિષ્ઠિરને વાત્સલ્યભાવથી ભેટી પડ્યા, ત્યારે ગગનનો સૂર્ય શિક્ષણની આ નવી રીત ઉષાને કહેવા અસ્તાચળ પરથી સરી ગયો.
દૃષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ માણસની જેવી દષ્ટિ હોય છે, તેને તેવી જ સૃષ્ટિ દેખાય છે. માણસ કાળા ચશ્મા પહેરે તે
એને આખું જગત કાળું દેખાય, ઉજજવળ તે ચંદ્ર પણ શ્યામ દેખાય! વિશ્વને એના સ્વરૂપે
જોવા માટે પણ નિર્મળ દૃષ્ટિ જોઈએ. - હસ્તિનાપુરની રાજસભામાંથી દુર્ગણીને શોધી કાઢવાનું કહ્યું, ત્યારે ધર્મરાજાને કોઈ દુર્ગણી ન દેખાય; કારણ કે પ્રત્યેક માનવીઓમાં એણે કંઈક ને કંઈક વિશિષ્ટ ગુણો જોયા, એને સૌ સદ્ગણી જ લાગ્યાઃ
- જ્યારે આ વાત દુર્યોધનને કહેવામાં આવી, ત્યારે એની નજરમાં કઈ સદ્ગણી જ ન આવ્ય; કારણ કે એણે ગુણવાન આત્મામાં પણ કંઈક ને કંઈક દુર્ગુણ શોધી કાઢ્યો, અને એને આખી સભા દુર્ગણુઓથી ઊભરાયેલી દેખાઈ!
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપ ણ ધ મ
ઘણીવાર વિચાર આવે છે કે, ભારતની સંસ્કૃતિના મૂળમાં એવાં તે કયાં તત્ત્વા પડ્યાં છે કે એન્રા પર આટલાં આક્રમણા અને આટલા પ્રહારો થયા છતાં, એને આત્મા અખંડ રહ્યોઃ
આટલા પ્રહારો થયા પછી કોઈ પણ સંસ્કૃતિને આત્મા અખંડ રહ્યો હોય એવા દાખલેા ઇતિહાસને પાને તેોંધાયેા નથી. ભારતની સંસ્કૃતિએ પ્રહારા સહ્યા છે. આક્રમણા વેઠવાં છે, છતાં એ પડી નથી, ઊભી છે. વણસી નથી, વિકસી છે. આના સ્થૂલ કારણા ન મળતાં હોય તો ય આ વાત સાંભળ્યા પછી લાગે છે કે આવી ઉદાત્ત ભાવના એના મૂળમાં ધરખાયેલી છે. અપૂર્વ અર્પણ ભાવના જ આ સંસ્કૃતિના આત્મા છે.
અકબરના પુત્ર સલીમે મેવાડ ઉપર ચઢાઈ કરી તે દિવસની આ વાત છે. એક રાજ્ય ખીજા રાજ્ય ઉપર ચઢાઈ કરે ત્યારે ચઢાઈ કરનાર રાજ્ય, જે રાજ્ય ઉપર આક્રમણ કરે ત્યાંથી જ પોતાના
સૈન્ય માટે ખારાક મેળવે, એવા સ્વાભાવિક ક્રમ હોય છે, એટલે સલીમના સેનાપતિએ હુકમ કર્યાં. ‘જાએ, ઘેાડાએ માટે લીલા ચણા કાપી લાવે.'
'
અધિકારી પેાતાની સાથે એક ટુકડી લઈ જંગલ ભણી ચાલી
૩૮ ]
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
નીકળે. ડુંગરાળ પ્રદેશ હત, મધ્યાહ્ન સમય હતે. ક્યાંક લીલાં ખેતરે દેખાતાં હતાં, પણ માણસ તે ક્યાંય દેખાતું ન હતું. વાતાવરણમાં શૂન્યતા હતી. લીલા ચણાનાં ખેતરે કેમ મળે?
અધિકારી નિરાશ થઈ ગયે. એટલામાં ખેતરના છેડા ઉપર એક નાનકડી ઝૂંપડી દેખાણી. એના મુખ ઉપર આશાનું કિરણ ફરક્યું! અધિકારીએ જઈ ઝૂંપડીનું બારણું ઠપકાયું. અંદરની પડછંદ કાયાવાળો એક વૃદ્ધ ખેડૂત બહાર આવ્યું.
કરચલીઓવાળું એનું મુખ, ભાવભીની એની આંખે, અને અણિયાળું નાક, એના જીવનમાં રહેલી ભવ્યતાને વ્યક્ત કરી રહ્યાં હતાં.
અધિકારીએ કહ્યું, “દાદા ! અમારા ઘડાઓ માટે ચણું જોઈએ છે, તે અમારી સાથે ચાલે અને કોઈનું ખેતર બતાવો.”
આ સાંભળી વૃદ્ધ એકદમ વિચારમાં પડી ગયો. હૈયામાં પ્રગટેલી વેદનાની જ્વાળાથી એનું મુખ તામ્રવર્ણ થઈ ગયું, અને સ્વાર્થ અને પરમાર્થના રવૈયાના બે દેરથી એનું હૈયું વલોવાઈ રહ્યું પણ બે જ પળમાં એણે નિર્ણય કરી લીધો. સ્વસ્થ થઈ એણે કહ્યું..
ચાલે, મારી પાછળ પાછળ ચાલ્યા આવો !'
આ વૃદ્ધના મુખ ઉપર આવેલા ભાવોને વાંચવા અધિકારીએ પ્રયત્ન કરી જે, પણ એમાં એ નિષ્ફળ નીવડ્યો. એટલામાં તે ચણાના છોડવાઓથી લચી પડેલું ખેતર એની નજરે પડવું, અને એણે સૈનિકેતને હુકમ કર્યો, “થંભી જાઓ. આ ખેતર ઠીક છે. અહીંથી જ લેવા માંડે. આગળ જવાની જરૂર નથી.”
' આ શબ્દો કાનમાં પડતાં જાણે વિચારની તાણ આવી ન હોય તેમ વૃદ્ધે કહ્યું: “અહીં નહિ. મહેરબાની કરી છેડા આગળ ચાલ, આનાથી સુંદર અને મોટું ખેતર હું આપને બતાવું, જેની આગળ આ તે કંઈ હિસાબમાં નથી.”
[ રૂ.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધિકારીએ કટાક્ષ કર્યો, “કાં દાદા! અમને પરદેશીઓને બનાવવામાં મઝા પડે છે કે ? આગળ ને આગળ લઈ જઈ શું કરવું છે? અમને જોઈતું હતું તે અમને મળી ગયું છે. તમારા માર્ગદર્શનની હવે જરૂર નથી. તમે તમારે રસ્તે પડે.’ . '
ખેડૂતે પિતાની પ્રતાપી સફેદ દાઢી ઉપર હાથ નાખતાં કહ્યું, “આ ધેળાં આવ્યાં છતાં હું તમારી મશ્કરી કરીશ? મારા વચન પર વિશ્વાસ રાખી આગળ ચાલે. હું આથી સુંદર ખેતર બતાવું.”
મધ્યાહ્નના તાપ જેવી એની તેજસ્વી વાણી ને આગળ દોરી ગઈ. થોડે દૂર નહિ ગયા હોય ત્યાં તે ચણાના પાકથી નમી પડતું એક લીલુંછમ ખેતર દેખાયું.
ખેતરના શેઢે ઊભા રહી ખેડૂતે કહ્યું, “હવે તમારે જોઈએ તેટલા ચણ અહીંથી લેવા માંડે.”
સૈનિકે ઊભા ખેતરમાં પડ્યા. જેમ ફાવે તેમ ખેંચવા લાગ્યા. જોતજોતામાં મોલને ઢગલો થઈ ગયો. થોડીવાર પહેલાં હસું હસું થતી હરિયાળી ભૂમિ જોતજોતામાં સાવ ઉજજડ અને સપાટ બની ગઈ
વિદાય લેતાં અધિકારીએ પૂછ્યું : “દાદા ! એક વાત પૂછું ? પહેલાં અમે જે ખેતર જોયું હતું તે ઠીક હતું, અને નજીક પણ હતું, છતાં ત્યાં પાક તમે અમને ન લેવા દીધો, ને અહીં સુધી અમને ખેંચી લાવ્યા એમાં તમારે કંઈ સ્વાર્થ ?''
કર્તવ્યભાવથી કરૂણ બનેલી આંખ ભૂમિ પર ઢાળતાં ખેડૂતે કહ્યું: “સ્વાર્થ તે ખરો જ ને! આ લોકને નહિ તે પરલોકન. દેહને નહિ તે આત્માને. પણ સ્વાર્થ વિના કોઈ પણ, કાંઈ પણ • કરી શકે ખરા? પહેલાં જે ખેતર તમે જોયું તે મારું નહોતું, મારા પાડોશીનું હતું. આ ખેતર મારું છે !” *
અધિકારી આશ્ચર્યમાં ડૂબી ગયો. એણે કહ્યું: “શું આ તમારું : ખેતર છે? અને તમે અમને અહીં દેરી લાવ્યા ?” ૪૦ ]
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
હા' ખેડૂતે કહ્યું, ‘ તમે માલ મફતમાં લઈ જવાના હા, ત્યારે હું મારા પાડેાશીનું ખેતર કેમ બતાવી શકું? સાથે રહીને પાડેાશીને લૂટાવવા કરતાં હું પોતે જ શા માટે ન લૂટાં? મૃત્યુ સમયે કઈં નહિ તેા પાડેથી ધર્મના પાલનની મારા મુખ ઉપર સતાષની રેખા તે આવશે, અને થશે કે વાથંધ બની મેં પાડેાશીને ગેા નથી દીધા. વિપત્તિમાં પણ મેં મારા પાડાશી ધર્મ સાચવ્યા, સસ્વ લૂંટાઈ ગયું છતાં નીતિ સલામત રાખી. ’
જતાં જતાં અધિકારી વિચારવા લાગ્યા : જે ભૂમિમાં એક ગરીબ ખેડૂત પણ આવા અણુ ધમ સમજે છે, એ ભૂમિ છતી જિતાશે ખરી ?’
* કબ્રસ્તાન નથી
અર્નાડોશને નોબેલ પ્રાઈઝ મળ્યું ત્યારે એમના માનમાં એક પાટી યેાજાઈ, સારા ગૃહસ્થાને નિમંત્રણ અપાયાં. પાટીના દિવસે આમત્રિત સગૃહસ્થાથી હાલ ભરાઈ ગયા. પાટી આપનારાઓને એ ખબર ન હતી કે, બર્નાડશે! માનવતાના ઉપાસક એવા શાકાહારી છે.
પાર્ટીની શરૂઆત થઈ પણ શે તે શાન્ત એસી જ રહ્યા. કાઈ પણ વસ્તુને એમણે સ્પ` પણ ન કર્યાં. એક સજ્જને કહ્યું : ‘ આપ કેમ કાંઈ લેતા નથી? આપના માનમાં તે આ પાટી છે. આપ ન લે તે શરૂઆત કેમ થાય...? ’
શેએ સાંભળનારના હૈયામાં કારાઈ જાય એવે અને કદી ન ભુલાય તેવા સાવ ટૂકા ઉત્તર વાળ્યો : હું માણસ છું—મરેલાં જીવાને દાટવા માટેનું કબ્રસ્તાન નથી !
[ o ૧
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંસા પર વિજય
ઉનાળાના દિવસ છે, જે મહિનાના તડકા ધરતીને સળગાવી રહ્યો છે. કાંટા ને કાંકરાથી છવાયેલી ધરતી પર એક મહાતેજસ્વી માનવ ચાલ્યેા જાય છે. એની આખામાં અમૃત છે, મુખ પર ચન્દ્રની સૌમ્યતા છે, હા પર ઉષાનું નિર્મૂળ સ્મિત છે, શરીર પર સંયમની છાયા છે.
સામેથી એક ગાવાળ ચાલ્યેા આવે છે. એ પૂછે છે, સ ંત! આમ કયાં ચાલ્યા ? આ તો ઉજ્જડ માર્ગ છે. આ માગે તો ક્રૂર પશુ પણ જવાના. વિચાર ન કરે તો તમે કર્યો ચાલ્યા ? અરે, ઊભા તા રહેા. આ મામાં મહાભયંકર ચડકેાશિયા સપ રહે છે, મહાકાળ જેવા નાગ રહે છે.'
પણ આ મહામાનવ તા ચાલ્યા જ જાય છે. બધા જોઈ રહે છે. કાઈ કહે ઃ · આ તા ધૂની છે, પાગલ છે. ' કાઈ કહે છેઃ રે, બહેરા છે, કાઈનું ય સાંભળતા નથી !'
(
*
થેાડે દૂર એક ઊંચા રાફડા છે. એની આસપાસની ભૂમિ નિન, નીરવ ને નિર્જીવ છે. જ્યાં ભયની ભયંકર હવાં વ્યાપી છે, ત્યાં જ મહામાનવ ઊભા રહી જાય છે.
૪૨]
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનવની ગંધ આવતાં રાફડામાંથી એક વિકરાળ નાગ તીરના વેગે બહાર ધસી આવે છે. નાગ વિચારે છે. કેવી આ માનવીની ધૃષ્ટતા છે ! મારા દ્વાર ઉપર આવીને ઊભો છે!
નાગ ક્રોધના આવેશમાં આ માનવના ચરણ પર ડંખ મારે છે. સંસારને સળગાવી મૂકે એવું હળાહળ વિષ એ પોતાના ડંખમાંથી ઠાલવે છે. પછી એ દૂર ખસે છે. એને બીક છે કે હમણાં આ માણસ મારા પર ગબડશે !
પણ આ શું? આ માનવીના અંગૂઠામાંથી તે દૂધની ઉજજ્વળ. ધારા વહે છે ! આ તો નવી નવાઈની વાત. કોઈને ય શરીરમાંથી લેહીને બદલે દૂધ નીકળતું દીઠું ? પણ હા, સમજાયું. કુમારિકાના શરીરમાં દૂધ ક્યાં હોય છે? પણ એને માતૃત્વ પ્રાપ્ત થતાં, એનું વક્ષસ્થળ દૂધથી છલકાઈ જાય છે, કારણ કે એના હૈયામાં એના શિશ માટે વાત્સલ્ય જાગ્યું હોય છે. મહાવીર ! તારા તે અંગેઅંગમાં જગતના જીવો માટે વાત્સલ્ય ભર્યું છે! એક બાળક માટે વાત્સલ્ય જાગતાં માતાના વક્ષસ્થળમાંથી દૂધ ઝરે તે જગત આખાના પ્રાણીઓ માટે વાત્સલ્ય ધરાવનાર , તારા અંગેઅંગમાંથી દૂધધારા કેમ ? વહે...! પણ આ વાત સર્પને કેમ સમજાય! એ તે આશ્ચર્યમાં પડી જાય છે.
* ત્યાં રૂપેરી ઘંટડી જેવી વાણી પ્રગટે છે: “બૂઝ, ચંડકૌશિક, બોધ પામ તું કોણ હતો ? અને આજ કોણ છે? ગત જન્મમાં તું સાધુ હતો, પણ ક્રોધને લીધે તું સાધુ મટી સર્પ થયો. ત્યાગી મટી ભેરિંગ થયો. ભાઈ! આ “ક્રોધનું કડવું પરિણામ છે, માટે બોધ પામ!'
ફણ માંડીને બેઠેલે નાગ એમ જ થંભી જાય છે. એ આ તેજોમૂર્તિને જોયા જ કરે છે, જયા જ કરે છે ! એની વાણીમાં અમૃત છે. મુખ ઉપર લાખ લાખ ઉષાનાં તેજ છે. આંખમાં પવિત્ર
[ કરૂ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રેમ છે. આ મહામાનવના ચિંતનમાં જ નાગને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થાય છે. પિતે પૂર્વ જન્મમાં સાધુ હતો તે સાંભરી આવે છે, પછી તે એ પ્રભુ મહાવીરના ચરણોમાં માથું ઢાળી દે છે, અને અબોલ સપ મનમાં જ પ્રતિજ્ઞા કરે છે
આજથી હું મારું માથું દરમાં રાખીશ, શરીરને ભાગ રાફડાની બહાર રાખીશ અને આવેલી વિપત્તિને સમભાવથી સહન કરીશ.”
હવે સૌ આ માર્ગે આવે છે. નાગદેવને શાંતિ જોઈ સૌ એમની પૂજા કરે છે. કોઈ એમના પર દૂધ રેડે છે, કોઈ ઘી રેડે છે, એને લીધે કીડીઓ • ઊભરાય છે. નાગદેવના શરીરે કાણેકાણાં પાડી, એનું શરીર ચાળણી જેવું કરી મૂકે છે, છતાં નાગ શાંત રહી વિચારે છેઃ
જીવ! આજ સુધી તેં ઘણાને ડંખ માર્યા, તો તું બીજાના ડંખ પણ સહી લે. તે બીજાના જીવ લીધા છે, દુઃખ આપ્યું છે, તે આજ તું શા માટે અકળાય છે?” આવા ઊંચા વિચારોમાં સપ મૃત્યુ પામી આઠમા દેવલોકમાં જાય છે. - વર્ષો પછી ફરી આ માર્ગ પર લોકોને પગરવ ચાલુ થયો
છે. ઉજજડ ધરતી. હસી ઊઠી છે. નગરજનો સાથે ગપાળો વાત. કરતા જાય છે અને રાફડે આવે છે ત્યારે સૌ બોલી ઊઠે છે:
ધન્ય મહાવીર ! ધન્ય નાગદેવ! ધન્ય એ અહિંસાને જેણે હિંસા ઉપર વિજય મેળવ્યો !”
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
I:///////
મારું નમન શ્રમણત્વને છે મહારાજા પ્રિયદર્શી જેટલા પ્રતાપી હતા, એટલા જ એ ભક્ત ને નમ્ર હતા. એટલે માર્ગમાં મળતા શ્રમણ માત્રને એ નમન કરતા. આ રીત અમાત્ય શ્રી યશને ન ગમી. મમ્રતાથી એણે કહ્યું :
મહારાજ ! આ ભિક્ષુઓમાં તે દરેક જાતિના લેકે હય, એટલે જેના તેના પગમાં માથું નમાવવું એ આપને ગૌરવને ઉચિત નથી. લાગતું. પાત્રને નમન થાય એ જ ગૌરવોચિત ગણાય!'
સમયજ્ઞ મહારાજા મૌન રહ્યા. જાણે આ વાતને સાંભળી જ નથી! એ યોગ્ય સમયની પ્રતીક્ષા કરી રહ્યા. એક દિવસ ગામમાં કઈ પુરુષનો શિરચ્છેદ થયો. મહારાજાએ એ માથું મંગાવી લીધું. પછી કસાઈને ત્યાંથી થોડાં ઘેટાં, બકરાંનાં માથાં મંગાવી એમાં આ માણસના માથાને ગોઠવી, શહેરના મુખ્ય દ્વારે અમાત્ય યશને એ વેચવા બેસાથી.
અમાત્યને એ વિચિત્ર કાર્ય ન ગમ્યું, પણ પ્રિયદર્શીની આજ્ઞા અફર હતી.
પશુઓનાં માથાં તે દ્રવ્ય આપી માંસાહારી લોકે ખરીદી ગયા, પણે માણસના માથાને કોઈએ ન લીધું. સાંજ પડતાં એ માથાને મફત આપવા તૈયાર થયો, પણ કોઈએ ન લીધું. કોઈએ
[ કપ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન લીધું છે તે જાણ્યું, પણ માણસના માથાની વાત આવતાં સૌ ઘણું કરી ચાલ્યા ગયા.
કેમ? બધા માથાં વેચાઈ ગયાં ? ? પ્રિયદર્શીએ ગંભીર બની પૂછ્યું.
“ના, જાનવરનાં બધાં માથાં વેચાયાં છે, પણ માણસનું માથું તે મત આપતાં ય કઈ લેતું નથી. નમ્રતાથી નમન કરતાં અમાત્યે કહ્યું.
માણસનું માથું લેકે કેમ લેતા નથી?” કારણ કે એનાથી લેકે ઘણું પામે છે.”
આ એક માથાથી, ઘણા પામે છે, કે ગમે તે માનવીના વઢાયેલા માથાથી લેકેને ઘણા છૂટે છે?”
પ્રભ! ગમે તે માણસનું માથું હોય પણ લેકોને તે ઘણા જ છૂટે. માણસનું માથું જ એવું કે મર્યા પછી એ ઘણાને પાત્ર!” અમાત્ય મૂંઝાઈ રહ્યો હતો. પ્રશ્નાવલિ ક્યાં લઈ જશે એની કલ્પના એને ધીમે ધીમે આવવા લાગી. એ તે યંત્રની જેમ ઉત્તર જ આપતો હતો.
“ધારો કે મારું માથું કાપીને વેચવાનો પ્રસંગ આવે તે એથી પણ લેકે ઘણા પામે ? એથી પણ લેકોને કંટાળો આવે ? એને પણ લેકે તે તિરસ્કાર જ કરે ને...?”
આ સાંભળી અમાત્ય કંપી ઊઠયો. એના મેં પર દબિન્દુઓ જામ્યાં. એ એકદમ ગભરાયો. મૌન રહ્યો.
પ્રિયદર્શીએ કહ્યું: “હું તને અભય આપું છું. તું સત્ય કહે. મારા માથાથી પણ, લેકે તે ખરીદતી વખતે ઘણું જ અનુભવે ને ?”
“હા, મહારાજ! આપનું માથું પણ કંટાળાજનક બને. એને ય કેઈ ન ખરીદે !” કંપતાં અમાત્ય થશે કહ્યું. | મૂળ વાત ઉપર આવતાં ને જૂની વાતને સંભારતાં પ્રિયદર્શીએ મિષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું : ૪૬ ]
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરી ગયા પછી મારા માથાથી પણ કંટાળો જ આવવાને હેય, એનાથી પણ લેકે ઘણું જ પામવાનું હોય, તે જીવતાં આ માથું શ્રમણનાં ચરણોમાં નમાવું એમાં મારું ગૌરવ શું હણાઈ જવાનું હતું? અને એમાં તને અનુચિત શું લાગતું હતું?
જાતિ ગમે તે હોય, પણ તે શ્રમણ તે છે ને ? મારે નમન જાતિને નથી, પણ એના શ્રમણત્વને છે!”
મૈત્રીનું માધુર્ય
એક શાળામાં બે વિદ્યાર્થીઓ સાથે 2) ભણતા હતા. પુષ્ય અને પરિમલ જેવી
૮ એમની મિત્રી હતી. આગળ જતાં બંનેના રાહ જુદા ફંટાયા; એક ચિન્તક બન્યો, બીજો પ્રધાન બન્યો.
એ પછી વર્ષો વીત્યાં. બંને જુદી જુદી દિશામાં આગળ વધી રહ્યા હતા. એક દિવસ પ્રધાનની પત્ની ચિન્તકને મળવા આવી, એણે કહ્યું: “તમે તમારા મિત્રને હમણાં મળવા કેમ આવતા નથી ?”
ચિન્તકે સહાનુભૂતિ બતાવતાં કહ્યું: “હમણાં તે મારા મિત્રને ઘણાય મળવા આવે છે. હું એક ન મળું તેય ચાલે. હું તો તેને ત્યારે જ મળીશ જ્યારે એ ચૂંટણીમાં ઊડી ગયો હશે. ઝૂકીને સલામ ભરનારા એને ત્યાં ડોકાતાય નહિ હોય. અને મારા એ મિત્રનું હૈયું નિરાશા અને વ્યથાથી ભારે થયેલું હશે, ત્યારે ઉત્સાહનું ઔષધ અને આશ્વાસનનો મલમપટ્ટો લઈ એના ઘાને રૂઝવવા હાજર થઈશ.”
" મિત્રને ધર્મ હાસ્યનો કોલાહલ વધારવામાં નથી, દુઃખનાં આંસુ લૂછવામાં છે !
[ ૪૭
-
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપકારી પર પણ ઉપકાર ચૈત્રના તાપથી ધરતી ધગધગી રહી હતી, અને આમ્રવૃક્ષો પર કેરીઓ ઝૂમી રહી હતી, ત્યારે વનક્રીડાથી વિરમેલા મગધરાજ પિતાના અલ્પ પરિવાર સાથે, એક આમ્રવાટિકામાં વિશ્રાન્તિ લઈ રહ્યા હતા.
એ આમ્રવાટિકા પાસે થઈ એક મુસાફર ઝડપભેર પસાર થઈ રહ્યો હતો, ત્યાં એની નજર એક ઊંચા આમ્રવૃક્ષ પર ગઈ કેરીઓના ભારથી નમી ગયેલી ડાળીઓ પર પાકેલી સુંદર કેરીઓ જોઈ, એની તૃષ્ણ જાગી. એણે એક પથ્થરનો ઘા કર્યો. ઘા ઝાડને ના વાગ્યો, કરીનેય ન વાગે; વાગે શ્રેણિકના બરડામાં.
“કેણ છે, આ નરાધમ?” તર્જના કરતા મગધેશ્વરે ગર્જના કરી. જેની સામે આંખ પણ ન ઊંચકાય એને ઘા કરનાર છે કોણ? અંગરક્ષકે દેડડ્યા અને થોડી જ પળોમાં થરથર કંપતા પથિકને પકડી શ્રેણિક આગળ હાજર કર્યો. શ્રેણિકની પ્રતાપી આંખો આ કંગાલને જોઈ જ રહી. આ કંગાલની આવી ધષ્ટતા ?
મગધરાજના ચરણોમાં પડી ધ્રુજતા મુસાફરે કહ્યું: “નાથ! ક્ષમા કરે. વાડની આડમાં હું આપને નથી જોઈ શક્યો. મેં ઘા. જાણીને નથી કર્યો. મેં ફળ મેળવવા ઘા કર્યો અને તે આપને વાગે. ૪૮ ].
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભો ! ક્ષમા કરે, મને જીવતદાન આપો.” | મગધેશ્વર શ્રેણિક શ્રમણના પરમ ઉપાસક હતા. એણે ભગવાન મહાવીર પાસેથી સાચી જીવનદષ્ટિ મેળવી હતી. સંસારની દરેક વસ્તુને એ વિવેકદ્રષ્ટિના ચીપિયાથી પકડતા. એને વિચાર આવ્યો? વૃક્ષ પણ કેવી વિશિષ્ટ સજજનતા ધરાવે છે! પિતાને કુહાડાથી કાપનારને પણ એ છાયા આપે છે. ઘા કરનારને પણ એ ફળ આપે છે. અપકારી ઉપર પણ ઉપકાર કરે છે, ત્યારે માનવી આ વૃક્ષથી ય બેદ ? વૃક્ષનો આ ઉપકાર ધર્મ અને માનવીને કંઈ જ નહિ!
ધનપાલ ! આ પથિકને ભોજન કરાવી એક શત સુવર્ણ આપી મુક્ત કરે.” મગધરાજે ભંડારીને આજ્ઞા કરી.
તે જ પળે મધુર ટહુકો થયે. જાણે મગધેશ્વરની આ સાચી જીવનદષ્ટિને આમ્રઘટાની કોકિલા પણ મંજુલ ક કે વધાવી રહી ન હોય?
માનવી પાસે સમ્યગ દષ્ટિ હોય તે તે પ્રત્યેક વસ્તુમાંથી કંઈક ને કંઈક મેળવે જ મેળવે. એને મને કંઈ જ નિરર્થક નથી, કંઈ જ વ્યર્થ નથી. એને તે સંસાર બેધશાળા લાગે.
ક
I
અંતરનું અજવાળું પોતાના બન્ને પુત્રોની વિચક્ષણતાની પરીક્ષા કરવા શાણા પિતાએ બન્નેને એક એક રૂપિયો
આપતાં કહ્યું, “આ રૂપિયાની એવી વસ્તુ • ખરીદી લાવો કે જેથી ઘર ભરાઈ જાય.”
અજાતે રૂપિઆનું સસ્તુ ઘાસ લાવી ઘરમાં પાથર્યું અને ઘર ભરાઈ ગયું. * અભયે મીણબત્તી લાવી, જ્યોત પ્રગટાવી અને તના ઉજજવળ પ્રકાશથી ઘર ભરાઈ ગયું. . બન્નેએ ઘર ભર્યું, એકે કચરાથી, બીજાએ પ્રકાશથી. . '
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
પારસમણિ પ્રેમને સંદેશો લઈ, વસંતનું પ્રભાત આકાશના ક્રિીડાંગણમાં આવ્યું હતું. ઉષાના મુખ પરથી અંધકારનો બુરખો ઊચકાઈ ગયો હતો. ઉપવનમાં વસંત ઋતુ નૃત્ય કરી રહી હતી; પણ આ નગરના ધર્મવીર શેઠનો દિવસ આજ વસંતતો નહતો, પાનખરનો હતો. લક્ષ્મીદેવીનાં પૂર આજ ઊલટાં વહેતાં હતાં.
પિતાની હવેલીને ઓટલે બેસી શેઠ દાતણ કરતા કરતા સંપત્તિના આહલાદક પ્રકાશને જોયા પછી, નિર્ધનતાના ઓળાનું પણ સ્વાગત કરી રહ્યા હતા. વિચારતા હતા કે રથના પૈડાના આરાની જેમ સુખ-દુઃખ ઉપર-નીચે થયા જ કરે છે. એમાં શોક કઈ વાતને!
એ દિવસ બદલાયે, ઘડી પલટાઈ. સંપત્તિની વસંતઋતુ ગઈ અને પાનખરના દિવસો દેખાઈ રહ્યા હતા, એ તે દિવસ પછી રાતની જેમ રવાભાવિક જ છે ! એમાં મુંઝાવું શાને?
સૂર્યાસ્ત થઈ ગયું હતું. પંખીઓ માળામાં સંતાઈ ગયાં હતાં. પૂનમની રાત હતી. ચાંદની સૌ પર અમીધારા વર્ષોવી રહી હતી. એને મન ઉચ્ચ કે નીચ, શ્રીમંત કે ગરીબને ભેદ નહોતે ! આ વરસની ચાંદનીમાં ગરીબના વાસમાં, દુઃખિયારા ગરીબો ટોળે મળી, પિતાનાં સુખદુ:ખની વાત કરી રહ્યાં હતાં. ૧૦]
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
નગરના દાતાઓમાં શ્રેષ્ઠ કેણુ?” એ આ અભાગિયાઓની ચર્ચાને વિષય હતે. એકે કહ્યું: “અમુક શેઠ તે દાતાને અવતાર કહેવાય. એને ત્યાં જે જાય તે ખાલી હાથે પાછો ન જ આવે. જમનારા થાકે પણ એ જમાડતાં ન થાકે.
બીજે કહેઃ “ફલાણા શેઠની વાત જ ન થાય. એ તે રાજા કર્ણને અવતાર છે. આપવા માંડે ત્યારે ખિસ્સામાં હાથ નાખતા જે આવ્યું તે મુઠ્ઠી ભરીને આપી દે. ગણતરીની વાત જ નહિ. ધન્ય છે એનાં માતાપિતાને !”
ત્રીજે કહે: “એ સૌ કર્ણના અવતાર ! પણ આપણું ગામના ધર્મવીર શેઠ હઠિભાઈ તે પારસમણિ છે. એમને તે લટું અડે તેય સેનું થઈ જાય, એવું એમનું દાન-પુણ્ય. એમનાં એક વારના દાનમાં તો બંદાનો બેડો પાર થઈ ગયો. કળજુગમાં એમના જેવા દાતા ન થયા, ન થાશે.”
આ દરિદ્રોના વાસમાં રહેતી સતાર નામની ડેસીના કાનમાં આ છેલ્લા શબ્દો પડ્યા અને એ ચમકી ગઈ એ દુખિયારી હતી, વૃદ્ધા હતી. જુવાનજોધ બે દીકરાઓને એણે સ્મશાનમાં વળાવ્યા હતા. એને ત્રીજો દીકરે સાધન વિના માંદગીમાં ટળવળતે હતો. પુત્રના માંદલા ને દર્દ ભરેલા ચહેરા સામે અનાથે નજરે જોતી, એ જીવી રહી હતી. આમેય ડેસી ઘણું વૃદ્ધ હતાં, એમાં આ ઉપરાઉપરી દુઃખના જખમોએ એની વૃદ્ધાવસ્થામાં ઉમેરો કર્યો હતો. હવે તે ચાચવા જવા જેટલીય શક્તિ એનામાં રહી ન હતી. પણ આ છેલ્લા શબ્દો સાંળળતાં એના આશાના તંતુ લંબાયા. આ ડોસીએ હતી એટલી હિંમત એકત્રિત કરી, ડાબા હાથમાં ટેકા માટે લાકડી લીધી. જમણા હાથમાં એક લેખંડને ટુકડે લીધે. શ્વાસ લેતી, હાંફતી, ધીમે ધીમે પેલા શેઠની હવેલીએ પહોંચી. વિચારનિદ્રામાં ડૂબેલા શેઠના જમણા પગે ડોસી લેખંડને ટુકડે અડાડવા ગઈ ત્યાં શેઠ એકદમ ચમકી ગયા :
[૫૧
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
“અરે ડેસી! આ તું શું કરે છે?” ડોસીની આ વિચિત્ર ચેષ્ટા જોઈ શેઠે કડકાઈથી પૂછ્યું.
શેઠ! લકે વાત કરે છે કે, આપ પારસમણિ છે. આપના સ્પર્શથી તે લેખંડ પણ એનું થાય. શેઠ ! આ સાંભળી, અભાગણિ એવી હું, આનો અખતરો કરવા આવી છું. શેઠ! માફ કરજો, ગરીબ અને ગરજવાનને અક્કલ હેતી નથી. આમાંય હું તે ગરીબ અને ગરજવાન બને છું. એટલે મારામાં તે અકલ હોય તેય ચાલી જાય. શેઠ! હું કેવી પાપિણી છું કે હજુ હું જીવું છું. મારા બે દીકરા તે દવા અને દૂધ વિના ટળવળી ટળવળીને મરી ગયા. હવે મારે છેલ્લે દીકરે પણ માંદગીમાં છેલ્લા શ્વાસ લઈ રહ્યો છે. એટલે ચાલવાની તાકાત નહોતી, તેય ધનની આશાથી આપ જેવા મોટા માણસ પાસે ચાલીને આવી છું. લેખંડને સેનું કરવા મેં આપના ચરણે સ્પર્શ કર્યો છે, તે અલ્લાની ખાતર માફ કરે.” શેઠની કડકાઈ જેવા છતાં ધ્રૂજતાં ધ્રૂજતાં ડોશીએ બધું કહી નાખ્યું.
શેઠે ડોશી પર એક શાત નજર નાખી. એને નિખાલસ ચહેરે, દર્દ ભરેલી આંખે, મુખ પરથી ઝરતે વાત્સલ્યભાવ ને જીવનની વ્યથાને કહેતી એની મૌન વાણી- આ બધું જોતાં જ શેઠનું હૃદય કરુણથી આદ્ર બની ગયું. તે
એમણે લખંડને ટુકડે માગી લીધે ને કહ્યું: “જાઓ, પેલી પાટ પર બેસે!” ડોસી પાટ પાસે ગઈ પણ ત્યાં બેસવાની હિંમત ન ચાલી. શ્રીમંતની આગળ ગરીબ પાટ પર કેમ બેસી શકે, એ વિચાર એના સ્વભાવગત વિચારમાંને એક હતે. એ શાન્ત રીતે ઊભી જ રહી. જુની નજરે આ નવો તમાસ નીરખી રહી હતી. પરિણામ શું આવશે, એની એને કલ્પના નહોતી. માલ મળશે કે માર, એને એને પળેપળે વિચાર આવતા હતા. એક પળમાં એને પિતાની આ મૂર્ખાઈ માટે ગુસ્સો આવતે, તે બીજી પળમાં શેઠની મીઠી વાણું
૫૨]
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
યાદ આવતાં કંઈક મળવાની લાલચ જાગતી. આશા ને નિરાશાના ખૂલે એ ડોસી ઝૂલી રહી હતી.
શેઠે મહેતાને બોલાવ્યો. ટુકડો તે તે પૂરે પચીસ તોલાનો !
શેઠને વિચાર આવ્યોઃ “ધન હતું ત્યારે તે આપ્યું પણ એમાંનવું શું કર્યું ? લેટે પાણીથી ભરાઈ ગયો હોય અને અંદર સમાતું ન હોય ત્યારે તે વધારાનું પાણી સૌ કાઢી નાખે. એને શું દાન કહેવાય ? પણ પિતાના પીવાના પાણીમાંથી તરસ્યાને જે થોડું ઘણું આપે, એ જ મહત્ત્વનું. એનું નામ દાન !'
શેઠના મેં પર હાસ્યનું એક કિરણ ચમક્યું. એમને મેઘ અને નદી સાંભરી આવ્યાં હોય ત્યારે તે મેઘ ને નદી બંને જગતને પાણી આપે, પણ ન હોય ત્યારે તે નદી જ આપે. આકાશમાં વાદળ ન હોય ને વર્ષો થાય એવું કદી બનતું નથી, પણ નદી સુકાઈ ગઈ હોય છતાં, ત્યાં ખોદો તે અલ્પ પણ પાણી મળે જ મળે. ડોસી પણ આજ ઉનાળામાં અહીં નદી જાણીને આવી છે. એને તૃષાતુર પાછી કાઢું એ મને ન શોભે! “અલ્પમાંથી પણ અલ્પ આપજે” -આ પ્રભુ મહાવીરનો દાનધોષ જ શ્રવણ કરનારના ઘરથી આવેલ વ્યક્તિ ખાલી હાથે જાય? ના, ના. એ કદી ન બને, એથી તે ધર્મી ને ધમ બને લાજે. . શેઠે મહેતાને હુકમ કર્યો. અને પચીસ તેલા સોનું ડોસીના હાથમાં મુકાઈ ગયું.
સેનાની લગડીઓ પોતાના જર્જરિત સાડલાના છેડે બાંધી, પિતાના ઘર ભણી જતી સતાર ડોસી આંખમાંથી હર્ષનાં આંસુ વહાવતી કંઈક ધીમું ધીમું બબડતી હતીઃ “અલ્લા આમને બરકત બક્ષે. લેકે કહે છે તે જરાય ખોટું નથી. ખરેખર, શેઠ પારસમણિ
[ કરૂ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેકે વાત કરે છે. આ બનાવ પછી થોડા જ મહિનાઓમાં શેઠની સંપત્તિને સુર્ય, ફરી લાખ લાખ કિરણથી પ્રકાશી ઊઠ્યો.
પ્રકાશ ને અંધકાર
એક માણસને એક સ્વમ આવ્યું. કેવું . વિચિત્ર એ સ્વપ્ન! જેનાર પોતે જ આશ્ચર્યમાં ડૂબી ગયો.
એક જ નગરમાં રહેતાં સાધુ અને વેશ્યા બને એક જ અઠવાડિયામાં મૃત્યુ પામ્યાં. વેશ્યા સ્વર્ગે ગઈ. સાધુ નકે ગયા. વેશ્યા ઊંચે ચડી, સાધુ નીચે પડ્યા.
ઝબકીને જાગેલે માણસ આ સ્વપ્નનું રહસ્ય જાણવા એક જીવનદ્રષ્ટા પાસે પહોંચ્યો. જીવનદ્રષ્ટાએ કહ્યું “વાત બરાબર છે. વેશ્યા પોતાના અધોગામી જીવનને વારંવાર નિંદતી હતી, અને પોતાનું જીવન ધીમે ધીમે સુધારતી હતી અને સાધુના ચારિત્ર્યની હૈયાથી પ્રશંસા કરતી હતી; જ્યારે સાધુ પિતાના ચારિત્ર્યને મનમાં મિથ્યા ઘમંડ રાખતા હતા, અને આ વેશ્યાને તિરસ્કાર કરી, આખો દિવસ એની જ નિંદામાં રચ્યાપચ્યા રહેતા હતા.
“વેશ્યાની આંખમાં ગુણ હત–પોતાની નિંદા અને બીજાની પ્રશંસા, સાધુની આંખમાં દોષ હતો–પિતાની પ્રશંસા અને બીજાની નિંદા.
“એ કારણે વેશ્યાને પ્રકાશ લાગે, અને સાધુને અંધકાર.”
૧૪]
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
રક્ષાને કાજે મહાગુરુના મુખમાંથી પાણીનો પ્રવાહ નાયગ્રાના ધંધની જેમ માલકોશ રાગમાં વહી રહ્યો હતો. એની સુમધુર શીતળતામાં દેવ માનવ પિતાના હૈયાના તાપને શમાવી રહ્યા હતા. પ્રભુએ અર્પણને મહિમા ઉચ્ચારતાં કહ્યું :
“સરિતા, જળથી તરસ્યાની તૃષા છીપાવે છે. વૃક્ષો ફળ અને છાયાથી, ભૂખ્યાની સુધા મટાડી શાંતિ આપે છે. ચંદન ઘસાઈને અશાન્તને શાંત કરે છે, શેરડી પલાઈને પણ મીઠે રસ આપે છે, તે અવસરે માનવી પણ આવું કંઈ અર્પણ ન કરી શકે ? માનવી મહાન છે, તો એનું અપર્ણ પણ મહાન હોવું ધટે.” - કપિલવસ્તુના મહાનામનું હૈયું આ શબ્દો કેરી ભૂમિમાં પાણી પડતાં જેમ પી જાય તેમ પી ગયું. અપર્ણના આ ઉપદેશને વારંવાર સંભારતા મહાનામ પિતાના નગરમાં પહોંચ્યા ત્યારે એને સમાચાર મળ્યા કે શ્રાવસ્તીના રાજા વિડ્રડભે કપિલવસ્તુ પર ચઢાઈ કરી છે. એના ક્રોધમાંથી કોઈ બચી શકે તેમ નથી. ભયંકર સંહાર મંડાવાને ઘડી બે ઘડીની વાર છે. આ સાંભળી શાંતિપ્રિય મહાનામનું હૃદય કકળી ઊઠયું.
વૈભવમાં ઉન્મત્ત બનેલા રાજાઓને આ શું સૂઝયું છે? આજ આ નગર પર ત્રાટકે તો કાલે પેલા નગર પર ત્રાટકે? એક હારે, બીજે જીતે, પણ આ નિર્દોષ પ્રજાજનેને નાશ થઈ રહ્યો છે, એને
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચાર આ સત્તા–અને કેમ નથી આવતે? રાજાઓની ક્ષણિક ઈચ્છાઓ ખાતર પ્રજાને કેટલે ભેગ !
એમની વિચારધારા આગળ વધે તે પહેલાં તે સમાચાર મળ્યા કે કપિલવસ્તુને અગ્રણી ભયાકુલ બની ભાગી ગયો છે. મહાનામથી બોલાઈ ગયું, “ધિક્કાર છે, તારા પૌરુષને. પ્રજાને નિરાધાર મૂકી અને ભાગ્યો ! રે, કાયર તે વળી રાજ્ય કરી શકતા હશે ?”
| વિજયી વિડૂડલ્મ કિલ્લે તેડી નગરમાં પ્રવેશ કરી. આજ્ઞા કરીઃ સૈનિક! આજ વિશ્વાસઘાત અને અપમાનનું વેર લેવાનું છે. સંપત્તિ લૂંટાય એટલી લૂંટ, લૂંટતાં જરાય ન ગભરાશો. સામે થાય તેને હણી નાખે. આજ લૂંટની ઉજાણું છે.”
અર્પણના ગીતમાં મત્ત બનેલ મહાનામ પણ આ પળે મૂંઝાઈ ગયો. પિરજનેની લૂંટ એની આંખે જોઈ ન શકી. લોકોનો આર્ત. નાદ એના કાન સાંભળી ન શક્યા. વેદનાથી વ્યથિત એના આત્માને એક વાત સાંભરી આવી, અને એ, વિજયી રાજા પાસે પહોંચી ગયો.
“રાજન ! મને ઓળખો છો?” રાજાના અનુચરોએ આપેલા આસન પર બેસતાં મહાનામે પૂછ્યું.
મહાનામ! આપને કણ ન ઓળખે ? જ્ઞાનથી, શીલથી, સંસ્કારથી ને સભ્યતાથી આપ નગરના નાગરિકામાં શ્રેષ્ઠ અને જ્યેષ્ઠ છે! અને એટલે જ તે આપને પૌરજનો પણ મહાનામ કહી સત્કારે છે !”
મહાનામના સગુણો પ્રત્યે કપિલવસ્તુના પ્રજાજનોને જેમ માન હતું, તેમ રાજા વિડ્રડભના હૈયામાં પણ માન હતું. * “એમ નહિ રાજન! એમ નહિ. આ રીતે ઓળખાણ કાઢી કંઈ લાભની આશાએ આવ્યો નથી. હું તે પૂછું કે તમારે ને મારે કંઈક સંબંધ ખરો કે?” સંબંધ શબ્દ પર ખાસ ભાર મૂકતાં, મહાનામની અભય આંખોએ પ્રશ્ન કર્યો. ૧૬]
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરાવદાર મુખ, દૂધ જેવી ધળી દાઢી, જળથી ભરેલા સરોવર જેવી કરુણપૂર્વ આંખો અને સંયમથી સશક્ત દેહ–આ સૌ મહાનામની પ્રતિભામાં અભિવૃદ્ધિ કરી રહ્યાં હતાં.
આ પ્રતિભાશાળી વિભૂતિના શબ્દો પર રાજા વિચાર કરી રહ્યો હતો. એને આત્મા ભૂતકાળના સાગરને તરતો તરતો બાલ્ય કાળના કિનારે જઈ પહોંચ્યો :
શ્રાવસ્તીના રાજા પ્રસેનદિને કપિલવસ્તુ પાસે કન્યા માંગી હતી. અભિમાની નાગરિકે એ ના પાડેલી. આથી વાતાવરણ યુદ્ધમાં ફેરવાઈ જાત, પણ આ મહાનામે પિતાની દાસીપુત્રીને આપી પ્રસેનદિનને શાન્ત કર્યો! એ દાસીપુત્રીનો પુત્ર વિડ્રડભ! પણ આ કાવતરાએ પિતાને જે કલંક લગાડવું, તેને આજ એ બદલો લેવા માગત હતો. મહનામ એને દાદો!
વળી પિતે નાનપણમાં અહીં મોસાળે આવ્યું, ત્યારે આ દાદા પાસે એક વર્ષ સુધી વિદ્યાભ્યાસ કરેલો : એટલે એ રીતે એ વિદ્યાગુરુ પણ ખરે!
- એક નહિ, બે સંબંધ ! દાદો ને ગુરુ! - વડવાનલ જેવો વિડૂડલ્મ પળવાર ઢીલા પડ્યો. એનાથી બેલાઈ
ગયું. દાદા ! ગુરુ દેવ !' - “રાજન, હું તને એ જ વાત યાદ આપવા આવ્યો છું. વિદ્યાભ્યાસ કર્યા પછી વિદાય વેળાએ તે મને ગુરુદક્ષિણે માટે આગ્રહ કર્યો હતો, તે યાદ છે? અને મેં કહ્યું હતું, દક્ષિણ ભારી થાપણ તરીકે રાખી મૂકજે. અવસર આવ્ય માગી લઈશ.”
“હા, હું સમજ્યો. આપ નહિ માંગે તે ય હું મારા ધર્મ સમજું છું. આપ અભય છે. આપને કઈ નહિ સ્પશે.”
રાજાએ તરત સેનાપતિને આજ્ઞા કરીઃ “જાઓ, શીધ્ર જાઓ.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
લૂટ કરતા સૈનિકા મહાનામના ઘેર પહોંચી ન જાય. એ મારી પાસે ગુરુદક્ષિણા માગવા આવ્યા છે. મારા શિષ્ય તરીકે ધમ છે કે એમનું ગૃહઅભય અને સુરક્ષિત રહેવું જોઈ એ. આ કપિલ વસ્તુ પર મારું પ્રાચીન વેર છે. એમના અભિમાનના ચૂરેચૂરા કરવાને અવસર આજ ધણા વર્ષે આવ્યા છે. પણ એ વેરના અગ્નિમાં આ મહાનામનું ગૃહ હામાઈ ન જાય તે બરાબર ધ્યાનમાં રાખજો.'
કરુણા ભર્યો હાથ ઊંચા કરતાં મહાનામે કહ્યું : ‘ ઊભા રહેા ! હું એવા સ્વાથી નથી કે મારી જાતની જ રક્ષા માગું, હું તે આખી નગરી માટે અભય માગું છું.'
•
‘ગુરુદેવ, આવેા આગ્રહ ન કરે. જે આગમાં હું મળી રહ્યો છું, તે આગ હારા ઉપદેશાની ષ્ટિથી પણ શમે તેમ નથી. એ સર્વસ્વને ખાળીને જ જપશે !'
વિઠૂડભ ભૂકપની જેમ ગર્જ્યો.
*
મારે ખાતર માની જા! આ કત્લેઆમ મારાથી જોવાતી નથી. ખમૈયા કર ભાઈ ! ’
(
આજ તો આગલી પાછલી બધી વાતાનું સાટુ વાળવું છે. હા, પણ એક વાત કરુ. ખાલ્યકાળમાં જોયેલી તમારી જળક્રીડા મને યાદ આવે છે, તે તમે આ તળાવમાં જેટલી વાર ડૂબકી મારીને રહેા, તેટલી વાર કત્લેઆમ ખધ કરુ. જેએ નાસી જવા માગતા હોય તેમને નાસવા દઉં' ! '
,
(
સારું, એટલું તેા એટલું કર ! જેટલા રક્તપાત એ થાય, તેટલું સારું.' મહાનામે કહ્યું.
મહાનામની વૃદ્ધ આંખમાં કાઈ ભુંબ્ય સ્મૃતિનું તેજ ચમકયું. એમની સ્મૃતિના પડદા પર સંત–વાણીના અક્ષરે તેજોમય બની ઉપસવા લાગ્યાં. એ યાદ કરવા લાગ્યા : · સરિતા, જળથી તરસ્યાની
૧૮ ]
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃષા છીપાવે છે. વૃક્ષે ફળ અને છાયાથી ભૂખ્યાની સુધા મટાડી, શીતળતા આપે છે, ચંદન ઘસાઈને અશાંતને શાંત કરે છે, શેરડી, પિલાઈને પણ મીઠે રસ આપે છે. તે અવસરે શું માનવી આવું કંઈ અર્પણ ન કરી શકે?” મહાગુરુના આ અર્પણ ગીતને મારે મારા જીવનની બાંસુરીમાંથી પ્રગટાવવું ઘટે. ખરેખર કસોટીની આ. પળ આવી છે, તે હું મારા જીવન દ્વારા એને સાર્થક કરું.
મહાનાએ કહ્યું: “જેવી તમારી ઈચ્છા !”
વિડૂડભ વિચારવા લાગે : “આ વૃદ્ધ માણસ શ્વાસોશ્વાસ રોકી રોકીને ય કેટલી વાર રોકશે ? ક્ષણ, બે ક્ષણ, દશ ક્ષણ! એટલી. વારમાં પૌરજને કેટલે ભાગી જવાના હતાકેટલું લઈ જવાના. હતા ! ગુરુનું વચન પળાશે, અને મારા વેરની તૃપ્તિ પણ થશે.'
મહાનામ તળાવ પાસે આવ્યા. પરજનો ભયગ્રસ્ત હતા, છતાં પણ આ દૃશ્ય જોવા સૌ થંભી ગયા; કારણ કે મહાનામમાં સૌને રસ હતો, શ્રદ્ધા હતી. આમ નગરમાં જ્યારે ઘોષણા થઈ રહી હતી. કે “જ્યાં સુધી મહાનામ જળમાં ડૂબકી મારીને રહેશે ત્યાં સુધી. સૌને અભય છે.” ત્યારે મહાનામ તળાવમાં ડૂબકી મારી ગયા હતા, ને મધ્યમાં રહેલા કીર્તિસ્થંભ સાથે પિતાની કાયાને ઉત્તરીયથી બાંધી જળસમાધિ લઈ રહ્યા હતા. •
મહાનામના હૈયામાં વાત્સલ્ય હતું. માનો માટે કરુણ હતી, સૌના કલ્યાણની તીવ્ર ઝંખના હતી, અને નગરજનોની રક્ષા, પ્રાણ આપતાં ય થતી હોય તે, પ્રાણ આપવાની અર્પણ ભાવના પણ હતી.. એટલે એમણે પાણીમાં પિતાની જાતને સદાને માટે પધરાવી દીધી!
ક્ષણ, બે ક્ષણું..કલાક...બે કલાક થઈ ગયા, પણ મહાનામા જળસપાટી પર ન આવ્યા...તે ન જ આવ્યા. વિજયી વિડૂડભ અને લૂંટની કામનાવાળા સનિકે પ્રતીક્ષા કરી થાક્યા, પણ ઉપર. ન આવ્યા.
[૫૧
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિડૂડલ્મ ચતુર હતા. એ આ કરુણ ઘટનાને મર્મ સમજી ગયે. એના પર જાણે વિદ્યુત્પાત થયું હોય તેમ તે ધા ખાઈ ગયે. એને વેરાગ્નિ એકદમ શમી ગયે. શું દાદાએ પરજની રક્ષા કાજે પિતાની કાયાનું બલિદાન આપ્યું !
આ વાત સાંભળી કપિલવસ્તુના યુવાન અને યુવતીઓ દોડી આવ્યાં. પાણીમાં સ્થંભ સાથે બંધાયેલા એ પુણ્ય દેહને બહાર કાઢ્યો, ત્યારે પાણીથી પ્રફુલ્લ બનેલ મહાનામને ઉજજવળ દેહ જાણે સૌને કહી રહ્યો હતે : “દેહનું મૂલ્ય આનાથી વધારે કંઈ હોઈ શકે
ખરું કે ?”
નગરના પરજને મહાનામને આંસુની અંજલિ આપી રહ્યા હતા, કારણ કે નગરીએ એક એવી મહામાનવ ખોયો હતો, જેણે પિતાનું જીવન અપને કપિલવસ્તુનાં પ્રજાજનોને જીવન આપ્યું હતું !
૬૦ ]
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ બધા દલાલનાં તોફાન પાલિતાણામાં આગમમંદિરની અંજનશલાકા ને પ્રતિષ્ઠા ભવ્ય રીતે કરાવી, પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ સાથે વિહાર કરી, અમે કપડવંજ આવ્યા. કપડવંજ ઘણું જ શ્રદ્ધાળુ ને ભક્તિથી વિનમ્ર. કદી ન ભૂલાય એવો અહીંના યુવાનોનો ઉત્સાહ અને પ્રેમ. એમણે ઘણા જ આનન્દ અને ઉમંગથી પૂજ્યશ્રીનું સ્વાગત કર્યું.
આ દિવસોમાં, પૂજ્ય આગમોદ્ધારક આચાર્યશ્રી આનન્દસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજની તબિયત નરમ રહેતી હતી. વૈદ્યો તરફથી માત્ર પ્રવાહી પદાર્થો લેવાનું સૂચન મળ્યું હતું, એટલે બપોરે તેઓશ્રી ઘણું કરીને ચા જ લેતા. આથી બપોરે એક ગૃહસ્થને ત્યાં હું ચા લેવા ગયો. - ઘરનાં માણસે કોઈકે, લગ્નપ્રસંગમાં જવાની ઉત્સુકતામાં હતાં. હું ચા વહોરી જલદી આવો રહ્યો. ચા મહારાજશ્રીને આપો ને તેઓ વાપરી ગયા.
આ વાતને દશ મિનિટ પણ પૂરી ન થઈ ત્યાં ઉતાવળે પગે એક બહેન આવ્યાં. આવીને એ તે કાકદિ કરવા લાગ્યાં, માફી ભાગવા લાગ્યાં, પિતાની ભૂલ માટે પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યાં !
- બહેનની આ વ્યગ્રતા જોઈ હું દિગૂમૂઢ બની ગયો. મેં પૂછ્યું : “બહેન! શું છે? આ ધમાલ શું ને માફી શાની ?”
“કેમ સાહેબ! આપને ખબર નથી. ચામાં ખાંડને બદલે મીઠું નંખાઈ ગયું છે તે ?” એમણે જરા ધીરા બની, વાતને ઘટસ્ફોટ કર્યો..
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ સાંભળી મારા આશ્ચર્યને પાર ન રહ્યો.
બહેને તે કહેવાનું ચાલુ જ રાખ્યું: “સાહેબ! મારે નિકટના એક સંબંધીના લગ્નમાં જવાનું હતું. મારું મન એમાં ગૂંથાયેલું હતું. ધૂનમાં ને ધૂનમાં ખાંડની બરણીને બદલે મીઠાની બરણી મારા હાથમાં આવી ગઈ ને આવી ભયંકર ભૂલ મારાથી થઈ ગઈ. આ તો અમે ચા પીધો ત્યારે અમને ખબર પડી.”
બહેન બોલતી હતી ત્યારે પણ મને તે એક જે વિચાર આવતું હતું. આચાર્ય મહારાજશ્રીના સ્વાદવિજયને ને ગંભીરતાને ! બહેન કહે છે કે ચામાં મીઠું પડયું છે, પણ પૂજ્યશ્રીએ તો એનું સૂચન પણ અમને ન કર્યું. સૂચન ન કર્યું એ તો ઠીક, પણ એમના પ્રશાન્ત મુખ પર આવી ખારી ચા, વાપરવા છતાં એ જ સ્વસ્થતા હતી.
બહેનને સાત્ત્વન આપી હું આચાર્યશ્રી પાસે ગયો. મેં કહ્યું : સાહેબ! ચામાં ખાંડને બદલે મીઠું નાંખેલું હતું, છતાં આપશ્રીએ કંઈ કહ્યું પણ નહિ ”
ગુલાબી હાસ્ય કરી એમણે કહ્યું: “રાજ ગળે ચા, તે કેક દિવસ ખારો પણ હોય ને? આનાથી પેટ સાફ આવશે. નુકશાન શું થવાનું છે? અને ખરું પૂછે તે ખારું ને મીઠું તે (જીભનું ટેરવું બતાવતાં એમણે કહ્યું, આ જીભલડીને લાગે છે. પેટમાં તે બન્ને સરખાં જ છે. માલ ખરીદનાર વેપારી કરતાંય દલાલનું તોફાન વધારે હોય છે. પેટ માલ ખરીદનાર વેપારી છે. જીભ તે વચ્ચે દલાલ છે, એ જ વધારે તોફાની છે. એ તોફાનીના પંજામાં ફસાઈએ નહિ, ને એને જ કાબૂમાં રાખી લઈએ, એનું નામ જ સંયમ!”
આ વચન સાંભળી મારાં નયને એમને નમ્યાં.
૨] .
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂપને ગર્વ સૌંદર્યના ભારથી લચી પડેલી ઉષા સામે આંગળી ચીંધી ઇન્દ્રરાજે દેવને કહ્યું: “આનું રૂપ તમને રંભા અને રતિ કરતાં પણ વધારે લાગતું હશે. ઉષાના સૌન્દર્યમાં ફૂલની નાજુકતા અને કમળના સહામણું રંગ દેખાતા હશે, પણ સનતરાજના માર્દવભર્યા અપ્રતિમ સૌન્દર્ય આગળ આ સૌન્દર્યને સરખાવીએ તે વાણું પણ કલંકિત થાય. સનત એટલે રૂપનો રાશિ; એનો દેહ એટલે પૂનમનો ચાંદ; એની આંખો એટલે કમળની પાંખડીઓ. એ રૂપાળા માનવદેહ આગળ દેની કાયા પણ કદરૂપી લાગે ! સનત ભારતવર્ષને ચક્રવતી છે, પણ હું તે કહું છું કે એ સૌન્દર્યમાં તે ત્રિભુવનવિજયી ચક્રવતી છે.”
આ સાંભળી દેવો મનમાં વિચારી રહ્યા : “મોટા માણસો પ્રશંસા કરવા બેસે એટલે એની મર્યાદા જ. નહિ. એ કાગને વાઘ કહે તે ય લેકે એની વાતમાં સંમતિ આપે. પણ આપણે તે દેવ! આપણું હૃદય અસત્યને સત્કાર કેમ કરે?”
અને વિજય અને વૈજયંત-બને મિત્રો આ વાતનું સત્ય જાણવા વિપ્રનો વેશે હસ્તિનાપુરમાં આવી પહોંચ્યા. તે વખતે ચક્રવર્તી સ્નાનાગારમાં સુરક્ષિમિશ્રિત તેલથી અંગમર્દન કરાવી રહ્યા હતા, દ્વારપાળે આવીને કહ્યું :
પ્રભો ! આપના દર્શને દૂર દૂરથી કોઈ બે પ્રતાપી વિપ્રો આવેલા છે અને તેઓ કહે છે કે મહારાજાના દર્શન કર્યા પછી જ
[ ૬૨
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેંમાં પાણી નાંખીશું. મેં તેમને વાર્યો, પણ કહે છે કે અમારે તે હમણાં જ દર્શન કરવા છે. તે આવવા દઉં?” - રાજાના પારિજાતક જેવા કોમળ છ પર આછું સ્મિત ફૂર્યું, અને પવનના નાજુક સ્પર્શથી જેમ છોડ ઉપર રહેલું ફૂલ નમે તેમ તેમનું માથું જરાક નમ્યું.
બન્ને વિખે તરત ત્યાં હાજર થયા. સનતરાજનું રૂપ જોતાં જ એ થીજી ગયા. આહ! આ રૂપનો સાગર ! રે, આ તે માનવ કે સૌંદર્યને પિંડ ! જેના મરામમાંથી લાવણ્ય નીતરી રહ્યું છે. અને જેના સોનેરી ઝૂલ્ફા ચંપાના ફૂલનો ઉપહાસ કરી રહ્યાં છે, એવા આ માનવરાજનાં અંગે તે ઈદ્ર કરેલાં વખાણ કરતાં લક્ષગણ અધિક સુંદર છે.”
આવેલા પ્રવાસીઓને વિચારમગ્ન જોઈ સનતે પૂછયું : વિપ્રવર ! શું વિચારે છે ?”
આ શબ્દનો મીઠો રણકે સાંભળી દેવે કહ્યું. “મહારાજ ! આપના રૂપને વિચાર કરીએ છીએ. આ રૂપ તે દેવને પણ દુર્લભ છે!”
પોતાની પ્રશંસા સાંભળી ચક્રવર્તીની પાટલા જેવી વિશાળ છાતી ફૂલી. એના મુખ ઉપર લેહી ધસી આવ્યું અને લાલ કમળ જેવો રંગ એના વદન પર પ્રસરી રહ્યો : “રૂપ ? રૂપ તો સ્નાનગૃહમાં જોવાનું ન હોય. વિપ્ર ! રૂપ તે રાજસભામાં જેજે.”
વિપ્રોએ નમન કરી વિદાય લીધી અને મધ્યાહે રાજસભામાં હાજર થયા.
સનત રત્નની મૂઠવાળા સોનાના સિંહાસન ઉપર બેઠા હતા. ચિનાંશુકથી એનો દેહ મઢેલ હતો; ગળામાં હાર, આંગળીઓ પર ૬૪ ]
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુએ મરી પાનધી
એ છે કે
રત્નજડિત વીંટીઓ હતી, માથા ઉપર સૂર્ય—કિરણોની સ્પર્ધા કરતે હીરા જડ્યો મુકટ હતો. પ્રવાલ જેવા ઓઠ પર મધુર સ્મિત હતું.
રૂપના ગર્વથી મસ્તક ઊંચું કરીને સનતરાજે વિપ્રને પૂછયું : “કેમ? સૌન્દર્ય–દર્શન પામ્યા ને?” વિકી વિપ્રોએ માથું નકારમાં ધુણાવતાં કહ્યું: “મહારાજ! સૌન્દર્યની ઘડી તો વીતી ગઈ. અત્યારે તે આપના સૌન્દર્યને કેરી ખાનારા કટિ કોટિ ઝેરી જંતુઓ આપના દેહના અણુએ અણુમાં વ્યાપી ગયા છે! એનું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે એ છે કે આપ ઘૂંકી જુઓ. પછી રાજભિષગ પાસે પરીક્ષા કરાવો. આપના ઘૂંકમાં સહસ્ત્ર રેગજંતુઓ ખદબદતા જણાશે.”
ઓહ! શું મારું શરીર રોગનું મંદિર! આટલી વારમાં રોગ વ્યાપી ગયે? ક્ષણવારમાં નષ્ટભ્રષ્ટ થનારા આ સૌંદર્યને ગર્વ કેવો વ્યર્થ છે! સનતરાજના અભિમાનનું વાદળ વિખરાઈ ગયું. સનતરાજને વિલાસ શેકમાં ફેરવાઈ ગયે. એમને દેહમદ-રૂપમદ ગળી ગયો. એ વિચારી રહ્યા : રે! જે રૂપથી હું ગવિત હતો, એ રૂપમાં તો કુરૂપતા સમાયેલી છે! દેહના રૂપ ઉપર ગર્વ કરનાર મારા જેવો ગમાર જગતમાં બીજે કણ? દેહના રૂપમાં લીન બની હું આત્માના રૂપને ભૂલી ગયો. માણસને જ્યારે વિનાશ આવવાનું હોય છે, ત્યારે જ એને રૂપનો ગર્વ આવે છે. બસ! મારે આ નશ્વર દેહની મમતા ન જોઈએ. દેહને ડૂલ કરીને પણ આત્માના અમર સૌન્દર્યને ધું. - કમેં શરા એ ધમે શરા. ભર્યું રાજ્ય ને ભય વૈભવને છોડી એ જ પળે સનતકુમાર ચક્રવર્તિ જંગલની વાટે ચાલી નીકળ્યા.
ગિરિ અને ગુફામાં, ખીણ અને ખાણમાં એ ફરે છે. એમની ફૂલ જેવી કમળ પગની પાનીમાંથી લોહીની ટશરો ફૂટી છે. પણ એની એમને પરવા નથી. તડકામાં એ તપે છે. શિયાળામાં એ ઠરે છે. અને ઊની ઊની લૂમાં એમને દેહ શકાય છે. પણ સનત તો દેહને ભૂલી ગયા છેઃ આત્મસૌન્દર્યની ખોજમાં ઊંડા ઊતરી ગયા છે.
[ ૬૫
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ વાત પર પાંચ પાંચ વસંત ઋતુઓ વીતી ગઈ. તપસ્વી સનત એક વૃક્ષ નીચે ધ્યાનમગ્ન બેઠા છે. હરણાંઓ આંખ ઢાળીને એમની પડખે બેઠાં છે. દૂર દૂર ઊભેલે ક્રૂર સિંહ પણ સનતની સમતામાં સ્નાન કરી રહ્યો છે. વાતાવરણમાં મૈત્રીનું, પ્રેમનું, વાત્સલ્યનું તેજ વિસ્તરેલું છે. ત્યાં પેલા બને દેવ વૈદ્યના રૂપે હાજર થયા. નમન કરી કહ્યું : “મહારાજ! અમે બે ધવંતરી વૈો છીએ. અમારા ઔષધના સેવનથી આપના રોગ તત્કાળ મટી જશે. અમારું ઔષધ સ્વીકારો.”
સનતકુમારની કરુણાભીની આંખો જરા પહોળી થઈ. એમણે જમણા હાથની આંગળી પિતાના ડાબા હાથ પર ફેરવી, અને જોતજોતામાં એટલા ભાગની એ ચામડી સુંવાળી સુવર્ણવણું થઈ ગઈ.
- સનતે કહ્યું: “વિ ! શરીરના રોગને મટાડવાની શક્તિ તે મારામાં આવી ગઈ છે. એટલે મારે એની જરૂર નથી. મારે તે અંતરને રોગ મટાડે એવું ઔષધ જોઈએ છે. બહારના રૂપને શું કરવું છે ? એ રૂ૫ તે કુરૂપતામાં પણ ફેરવાઈ જાય. મારે તો આત્મનું રૂપ જોઈએ છે, કે જે પામ્યા પછી કદી કુરૂપતા ન આવે.”
તપસ્વી સનતની આ સાધનાને ચરણે. મસ્તક નમાવી વેદના વેષે આવેલા દેવ તેજના વર્તુળમાં વિલીન થયા.
રાજગૃહીના ઉદ્યાનમાં શ્રેણિકને ભગવાન શ્રી મહાવીરે કહ્યું : શ્રેણિક! માનવી જ્યારે કોઈ પણ વસ્તુને ગર્વ કરે છે, ત્યારે તે ! વસ્તુનો વિનિપાત થાય છે. અને વિનિપાત થવાનો હોય છે, ત્યારે માનવીને ગર્વ કરવાનું મન થાય છે. સનતના રૂપનો નાશ થવાને હતો ત્યારે તેના મનમાં ગર્વ આવ્યો, અને જ્યારે એ ગર્વ ગળી ગમે ત્યારે તેનું સાચું રૂપ ખીલી ઊઠયું.”
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપણુ
ફ્રાન્સના માર્સેલ્સ શહેરમાં ઈ. સ. ૧૭૨૦ માં એકાએક મરકીને રાગ ફાટી નીકળ્યા. માણસા માખીની જેમ મરવા લાગ્યાં. સ્મશાનમાં મડદાના ઢગ ખડકાવા લાગ્યા. માણસા રાજ એટલા મરે કે એને ખાળનાર કે દાટનાર પણ ન મળે. આખા પ્રાંત મૃત્યુના મહાભયથી ધ્રૂજી ઊઠવો. ડૉકટરેશના ખાદ્ય ઉપચારા બધા નિષ્ફળ ગયા. ઘણી વાર તા ડૉકટર દવા આપવા જાય કે તપાસવા જાય તે એ પાતે જ રાગને ભાગ થઈ મૃત્યુશરણ થાય. મૃત્યુ, મૃત્યુ તે મૃત્યુ. મૃત્યુ વિના ખીજી વાત નહિ !
આ રાગના નિદાન માટે પ્રખ્યાત ડૉકટરોની એક સભા મળી. વિચારાની આપ-લે થઈ. .સૌ એક નિર્ણય પર આવ્યા : • આ રાગ સામાન્ય ઉપચારાથી મટે તેમ નથી. મરકીના રાગથી મૃત્યુ પામેલા માણસનું મડદું ચીરીને જોયા વિના એનું નિદ્દાન અશકય છે.’
પણ પ્લેગથી મરણ પામેલા માણસનું મડદું ચીરે કૈાણુ ? આવા ચેપી રાગનાં જંતુઓથી વ્યાપેલા શરીરને ચીરવું, એટલે યમને સામે પગલે નિમંત્રણ માલવું! યમને ભેટનાર વીર લાવવા કયાંથી? સૌને જીવન વહાલું! બિલાડીને ગળે ઘંટ બાંધે કાણ?
આખી સભા વિસર્જન થવાની અણી પર હતી, ત્યાં એક ફુટડા યુવાન ઊભા થયા. એની આંખમાં કરુણાજળ હતું, એના અિડાયેલા હાઠ પર નિષ્ણુય હતા. એના વદન પર આકર્ષીક રૂપ હતું. એના સ્વસ્થ દેહ પર મસ્ત યૌવન હતું.
".
[ ૬૭
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃદ્ધ ડેકટરો એને જોઈ રહ્યા. અરે, આ હેનરી ગાયન કેમ ઊભો થયો છે? આ પ્રસિદ્ધ ડૉકટર કાંઈ નવીન શોધ તે નથી લાવ્યો ના? સૌનું ધ્યાન ડૉકટર હેનરી ગાયન તરફ હતું.
એ જરા આગળ આવ્યો, અને નમ્રતાથી કહ્યું: “આપ જાણો છો કે પિતાના જીવનને મોહ તજ્યા વિના બીજાને જીવન આપી શકાતું નથી, અને જીવન આપ્યા વિના, આવી મહાન શોધે થતી નથી. આપણા દેહના દાનથી હજારો ભાઈબહેને, અને લાખે માતાનાં આંસુ અટકતાં હોય, તે હું મારો દેહ આપવા તૈયાર છું. લે, આ મારું વસિયતનામું. મારી પાછળ કાઈજ નથી. મારી આ મિલકત મરકીના દર્દીઓ માટે વાપરજે. માણસના જીવનનો આથી વધારે સારો ઉપયોગ શું હોઈ શકે ?”
વૃદ્ધ ડોકટરે એને જોઈ જ રહ્યા. દેહની જે મમતા વૃદ્ધો ન છોડી શક્યા, તે એક યુવાને વાતવાતમાં છોડી.
એ તુરત ઓપરેશન ખંડમાં દાખલ થયે. મરકીના રોગથી મૃત્યુ પામેલા માનવદેહને ચીરવા લાગે. કમકમાટી ઉપજાવે એવી દુર્ગધ મારતું મડદુ એ ચીરતે ગયો અને રોગનું નિદાન કરતે ગયો. જંતુઓના હુમલાનું સ્થાન અને એનાં કારણેની ચિકિત્સા કરી, એની એક નેંધ તૈયાર કરી. એ નેધ એણે રાસાયણિક દ્રવ્યોમાં મૂકી, જેથી અડનારને એને ચેપ ન લાગે.
એણે એનું કાર્ય પૂર્ણ કર્યું, પણ એનો દેહ તે તાવથી ક્યારનો ય તપી ગયો હતો. એ ઊભો થવા ગયો, પણ હેગનાં જંતુઓએ ક્યારનો ય એને દેહમાં માળો બાંધી નાખ્યો હતો. એ ઢળી પડ્યો. છતાં એના મુખ પર સંતોષ હતા. કારણ કે પિતે શોધ સંપૂર્ણ કરી હતી. | હેનરી ગાયન ગયે. પણ મરકીની રેગની શોધ એ પાછળ મૂકતે ગયે. એની શોધે લાખો માનવોને જીવતદાન આપ્યું. આવા માનવીઓનાં અર્પણ-ગીત માતા ધરતી અવિરત ગાય છે. ૬૮]
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
Indi/U/0/
પુનિ શ્રાવક પ્રમાણેની વાણીનાં નીર્મળાં નીર પીને તૃપ્ત થયેલે પુનિ આખાયે મગધમાં પ્રસિદ્ધ હતે. સંતેષમાં, સમતામાં, સાદાઈમાં અને સભ્યતામાં એની જોડ ન મળે. અતિથિ-સત્કાર તે એને જ. એક દિવસ પિતે ઉપવાસ કરી અતિથિને પ્રેમથી જમાડે, ને બીજે દિવસે એની પત્ની ઉપવાસ કરી અતિથિને સત્કારે. એની મૂડી જુઓ તે સાડા બાર કડા. રોકડા નહિ હોં; દોકડા ! માત્ર બે આના. પણ એ બે આના આજનાં નહિ, ભગવાન શ્રી વર્ધમાનના યુગનાં ! - એને ત્યાં એક દિવસ એક વિદ્યાસિદ્ધ અતિથિ આવ્યા. પૂર્ણિમાને દિવસ હતો અને પુનિયાને ઉપવાસ હતો. એણે સાધર્મિકની પ્રેમથી ભક્તિ કરી. . .
જમતાં જમતાં મહેમાને ઘરમાં નજર કરી, તે ઘરના ચારે ખૂણે અગિયારસ. માટીથી લીંપેલા સાદા. ઘરમાં સ્વચ્છતા અને જમવાનાં થાળી-વાટકા સિવાય બીજું કાંઈ ના મળે. સિદ્ધપુરુષ વિચારી રહ્યા: “વાહ! દુનિયામાં દુનિયાની નામના છે, જ્યારે ઘરમાં તે કાંઈ કહેતાં કાંઈ ના મળે; પણ એના હૈયામાં કેટલું બધું ભરેલું છે. આવી સ્થિતિમાં પણું જમાડીને જમે છે! ઉપવાસ કરીને પણ સ્વાગત કરે છે! પુનિયા, તે તે કમાલ કરી !'
સિદ્ધપુરુષને થયું. મારી પાસે સિદ્ધિ છે, શક્તિ છે, તે કાંઈક એને મદદ કરતો જાઉં. આજ રાતે વાત.
પૂનમની રૂપાળી ચાંદની આંગણામાં પથરાઈ હતી. પુનિયો
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
મીઠી નિદ્રા માણી રહ્યો હતો, કારણ કે એને ન હતે ચોરને ભય કે ન હતો રાજાને ભય. એ તે અબધૂતના અભય સામ્રાજ્યને નાગરિક હતા!
સિદ્ધપુરુષ ઊભા થયા, રસેડામાં ગયા, એમણે લેખંડને તો લીધે, ને પિતાની ઝેળીમાં રહેલે પારસમણિ કાઢી પેલા લેખંડના તવાને અડાડ્યો. લેખંડને તો સાવ સોનાને થઈ ગયે.
સવારે ઊઠી સિદ્ધપુરુષે કાશી ભણી પ્રયાણ આદર્યું.
પ્રભાતે પુનિયાએ જોયું તો પિતાને તવ જ ન મળે, ચૂલા પાસે રહેલા કાળા તવાને બદલે સુવણને તો સૂર્યનાં સેનેરી કિરણમાં ચમકી રહ્યો હતો. પુનિયાએ નિસાસો નાખ્યો.. એનાથી બોલાઈ ગયું ઃ
અતિથિ! તમે તે જુલમ કર્યો. તમે તે ચમત્કાર કરી ગયા, પણ મારે નવા તવાનો ખર્ચ કાઢવો ક્યાંથી ? તમારે આ સેનાને તો મારે શું કામ? શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે. શ્રમ વિના મેળવેલું ધન ધૂળ કરતાં ય કનિક
વખત વીતી ગયો. જુદા જુદા તીર્થોની યાત્રા કરી સિદ્ધપુરુષ ફરી રાજગૃહીમાં આવ્યા, અને પુનિયાના જ મહેમાન બન્યા. બપોરે ભજન પત્યા પછી અતિથિએ પિતાના પ્રવાસની મીઠી મીઠી વાત કહી.
પ્રવાસકથા પૂર્ણ થતાં છાણ અને લાકડાના ઢગલા વચ્ચે છુપાવેલે સેનાનો તો કાઢીને સિદ્ધપુરુષને આપતાં પુનિયાએ કહ્યું : “તમે યાત્રા કરવા નીકળ્યા છે, કે કઈને ખર્ચમાં ઉતારવા? લે, આ તમારો તો. મારે એ ન જોઈએ. તમને એમ કે ભાઈને મદદ કરતા જઈએ, પણ શ્રમ વિનાનું સેનું લઈએ તે તેના જેવી શુદ્ધ ૭૮ ]
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિ પછી તવા જેવી કાળી થઈ જતાં કઈ વાર લાગે? આજે અતિથિનું સ્વાગત કરવા તૈયું જે ઝંખના કરે છે, પછી તે ઝ ંખના રહે? એક વાર મતનું લેવાની આદત પડ્યા પછી માણસ જીવનભર મફતનું જ શેાધતા ક્રે છે. પછી તે ધનએર થઈ જાય તેા ય એને આપવાનું નહિ, લેવાનું જ
.
સૂઝે. ’
'
સિદ્ધપુરુષે પુનિયાને નમન કરી કહ્યું : મેં વિદ્યા સાધવામાં વર્ષોનાં વર્ષો ગાળ્યાં, પણ સાચી વિદ્યા તે તમે જ મેળવી છે. હું ઘણા તીથૅ જઈ ધણી નદીમાં સ્નાન કરી આવ્યા, પણ મારા આત્મા તે અહીં જ નિક્ળા થયા છે. હવે તે હું એક જ માગું : જે સતાષને પામીને તમે આ સુવર્ણને પણ ધૂળ ગણ્યું, તે સંતેષનું મને શરણ હા ! '
[+
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
બલિ
ગુજરાતના પ્રતાપી સિંહાસન પર આરુઢ થયેલા રાજર્ષિ કુમારપાળના અંગે–અંગમાં અહિંસાની ભાવના રમી રહી હતી. હિંસાના અંધકારથી ત્રાસિત બનેલા જગત પર અહિંસાને પ્રકાશ લાવવાનું એને સ્વપ્ન. લાધ્યું હતું. એને આ સ્વપ્ન આપનાર કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્ર હતા. આ સ્વપ્નદ્રષ્ટાના ચીંધેલા માર્ગે કુમારપાળ ખૂબ જ ધૈર્ય ને શ્રદ્ધાથી આગળ વધી રહ્યા હતા..
અહિંસાને પ્રથમ પ્રયોગ એણે ગુજરાત ને સૌરાષ્ટ્ર પર કર્યો. આ પ્રયોગના પ્રતાપે જ્યારે અંગ, બંગ ને કલિંગમાં બ્રાહ્મણો પણ માંસાહાર કરતા, ત્યારે અહીંના નીચલા થરના માણસો પણ માંસનું નામ આવતાં ઘણા બતાવતા. આ હવા ધીમે ધીમે રાજપૂતાના સુધી જામતી ગઈ. અહિંસાને પ્રકાશ નીચેના થરને પણ સ્પર્શી રહ્યો.
એ દિવસોમાં ગૂર્જરેશ્વરના કુટુંબમાં જ એક સમસ્યા ઊભી થઈ. કુમારપાળની કુળદેવી કંટેશ્વરી આગળ વર્ષોથી નવરાત્રિના સાતમ, આઠમ અને તેમના દિવસે સેંકડે પશુઓનો બલિ અપાતો. બકરાં અને પાડાઓનું આ અર્થ બંધ કેમ કરાય? અને બંધ થાય તે દેવીને કેપ જાગે.
માતાજીને વાર્ષિક ઉત્સવ-દિન જેમ નજીક આવતો ગયો, તેમ ક્ષત્રિયોનાં મન મુંઝાવા લાગ્યાં. ચૌલુક્યક્ષત્રિયો માતાજીની પ્રસન્નતાથી જેટલા નિર્ભય હતા, એટલા જ એમના કોપથી ભયભીત હતા. ૭૨ ]
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમની દ્રઢ માન્યતા હતી : મા કેપે તે કાં ચૌલુક્યવંશનો નાશ થાય, કાં પરચક્રના આક્રમણથી પાટણ ધૂળ ચાટતું થઈ જાય.
સૌના દિલ પર ભયની ઘટા જામી હતી.
પર્વતને જેવી અડગતાને વરેલો કુમારપાળ પિતાની વીરતાભરી અહિંસા માટે સર્વસ્વ પણ હોડમાં મૂકવા તૈયાર હતો. એને શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યની પ્રતિભા અને માર્ગદર્શન પર પૂર્ણ વિશ્વાસ હતો: કુમારપાળ તે શું પણ સમગ્ર પ્રજા કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું નામ આવતાં શ્રદ્ધા ને ભક્તિથી નમી પડતી.
. માતાના ઉત્સવના એક દિવસ પહેલાં આસો સુદ છઠ્ઠની નમતી સાંજે સામંતની એક સભા મળી. સૌ આચાર્યના આગમનની પ્રતિક્ષા કરી રહ્યા હતા. ત્યાં સૂર્ય જેવા પ્રતાપી અને ચંદ્ર જેવા સૌમ્ય, કંચન જેવા શુદ્ધ, ને કમળ જેવા નિર્લેપ આચાર્ય આવ્યા. સૌ એમને માન આપવા ઊભા થઈ ગયા. આચાર્ય પિતાના આસન પર ગોઠવાયા. વાતાવરણમાં ભવ્યતા જાણે સાકાર થઈ રહી હતી.
ઘનઘોર વાદળે ચીરીને જેમ પ્રત્યુષ પ્રગટે તેમ આચાર્યની સૌમ્ય વાણુ પ્રગટી:
પ્રજાજન ! માને ભેગ તે ધરે જ પડશે. બલિ આપ્યા વિના કાંઈ ચાલે? પશુઓની સાથે આ વર્ષે તે મીઠાઈ પણ વધારે ધરે. કુળદેવીને પ્રસન્ન રાખે. માને કે કેમ વેઠાય? બલિ આપ, જરૂર આપે ?”
માંસભક્ષી પૂરીઓનાં હૈયાં તે નાચવા લાગ્યાં. આ શું કહેવાય? અહિંસાના ઉપાસક આચાર્ય આજે હિંસામાં સંમતિ આપે ? પણ કુમારપાળના દિલમાં એમના માર્ગદર્શન પર દૃઢ શ્રદ્ધા હતી. - આચાર્ય ફરી બેલ્યા:
“બલિ આપ, પણ હાથ લેહીથી ખરડીને નહિ. જે જીવોને ધરવા હોય તેમને માતાજીના ચરણોમાં જીવતા જ ધરી દે, અને
[ ૭૩
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંદિરનાં દ્વાર બંધ કરી. માતાજીને ઇચ્છાનુસાર ભાગ લેવા દે આજ સુધી તમે મડદાંઓના ભાગ ધર્યાં. આ વખતે જીવતાઓને જ ધરા. પશુઓના અક્ષત દેહને માતાના ચરણામાં ધરશા ! માતા વધારે પ્રસન્ન થશે !’
વાત વ્યાજખી હતી. પ્રયાગ સુંદર હતો. ભલે માતાજી સ્વહસ્તે અલિ સ્વીકારી લે. એ દિવસે પશુઓને જીવતાં મદિરમાં પૂરવામાં આવ્યાં બહાર બધા ભક્તો ભજન કરતાં રાત્રિજાગરણ કરતા રહ્યા.
સાતમનું પ્રભાત હતું. ભગવાન સૂર્યનારાયણ માતાજીના મંદિર પરના સુવર્ણ કળશમાં પેાતાનું પ્રતિબિંબ જોઈ રહ્યા હતા, ત્યારે મંદિરને દ્વારે માણસ માથું નહતું. પાટણના નાગરિકે રાત્રે ધરેલા ખલિનું શું થયું, તે જોવા ઊભરાયા હતા.
ગૂજરેશ્વરની આજ્ઞા થતાં કિચૂડ કિચૂડ કરતાં મદિરનાં મુખ્ય દ્વાર ખુલ્યાં, ને મંદિરની બંધિયારી હવાંમાં મુંઝાઈ ગયેલાં નિર્દોષ પશુએ એ એ કરતાં બહાર ધસી આવ્યાં !
'
પૂં પ્રેમ ને ભક્તિથી માતાને નમન કરી, રાજા કુમારપાળે કહ્યું : કહેા, પ્રજાજનો! બિલ કાને ખપે છે? માતાને કે પૂજારીને? મા તે મા છે. મા પોતાનાં નિર્દોષ ને મૂંગાં બાળકાના પ્રાણ લે ખરી ? માંસભૂખ્યા માણસ માના નામે ક્રૂર હિંસા ભરેલા અલિ ધરે છે, ને અંતે તે પાતે જ એના ઉપભાગ કરી જાય છે. કરુણાળુ દેવાના નામે આવા અત્યાચાર ! જય હૈ। કરુણાળુ કુળદેવીને ! ’
કુમારપાળના જયનાદ ઝીલતા પૂજારીએના મુખ પર ખિન્નતા
હતી.
૭૪ ]
પ્રજાનાં નેત્રોમાં પ્રસન્નતા હતી.
કુમારપાળના આત્મામાં અહિંસા પ્રત્યેની અણનમ શ્રદ્ધા હતી.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતિને ઘડનાર શિલ્પી વસંતેત્સવને સોહામણો દિવસ હતો. ગૂર્જરપતિ ભીમદેવની હાજરીમાં ગુજરાતનાં પ્રસિદ્ધ તીરંદાજે તીરંદાજી ખેલી રહ્યા હતા.. પાટણની પ્રજા આ શૂરવીરોને આનંદથી જોઈ રહી હતી. છેલ્લે એક નિશાન ગોઠવવામાં આવ્યું. અને એ નિશાનને જે વીધે તેને માટે ઈનામ જાહેર થયું. તીરંદાજોની આમાં કસોટી હતી. કારણ કે નિશાન ઘણું દૂર હતું. એક પછી એક તીરંદાજો આવતા ગયા અને નિશાનને તાકતા ગયા. પણ નિશાન કોઈથી ય ન ભેદાયું. ' એવામાં ખભે ધનુષ્ય નાંખીને એક અજાણ્યા યુવાન આવતા દેખાય. પહોળી છાતી, ગોળ ગોળ મસલ, ઝૂલતા બાહુ અને વજ
જે દેહ સાદા વસ્ત્રોમાં છુપાયેલો હતો. એણે આવી, રાજાને વિનયથી નમન કર્યું. ભીમદેવે એની સામે જોયું તે, શ્યામ ઘટાદાર દાઢીમૂછમાં પુનમના ચાંદ જેવું એનું પ્રકાશિત મુખ હસી રહ્યું હતું. રાજાએ કહ્યું, “યુવાન ! તું પણ તારા તીરને આ નિશાન પર અજમાવી જે.”
યુવાન ચાર ડગલાં આગળ આવ્યો. પિતાની કાયાને જરા ટટાર કરી અને ધનુષ્યને નમાવ્યું. પિતાના કાન સુધી પણછ ખેંચી લાક્ષણિકતાથી તીર છોડ્યું. અને એક ક્ષણમાં તો એ નિશાન ભેદીને ગગનમાં અદશ્ય પણ થઈ ગયું. : રાજના આશ્ચર્યને પાર રહ્યો. એક વણિકમાં આવું બળ અને આવી કળા !.
[છક
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભીમદેવે તીર ક્યાં ગયું છે એ શોધવા સૈનિકને મેકલવા માંડ્યો, ત્યારે યુવાને કહ્યું “મહારાજ ! માણસને નહિ, ઘોડેસ્વારને મોકલો, નહિ તે એ સાંજે પણ પાછો નહિ આવે.”
બાર માઈલની મજલ કરી, હાંફતે ઘડેસ્વાર તીરને હાજર કરતાં કહેવા લાગે, “છ માઈલ દૂર જઈ આ તીર પડ્યું હતું.'
આશ્ચર્યમાં ડૂબેલા રાજાએ પૂછ્યું, “યુવાન તારું નામ ?” વણિકે નમ્રતાથી નમન કરી કહ્યું : “લેકે મને વિમળ
થોડા દિવસમાં પાટણની પ્રજાએ સાંભળ્યું કે, વિમળ મંત્રી છે.
પણ આજ તે આબુના દેવભવન જેવાં ભવ્ય મંદિરે જોઈ આખું જગત કહે છે એ વિમળ મંત્રી ભલે હોય, એ તે સંસ્કૃતિને ધડનારે એક મહાન સ્વમદ્રષ્ટા શિલ્પી હતે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રેમના ટેભા - ભાવનગરના મહારાજા એક સંતના દર્શને ગયા. સંત પાસે એ બેઠા હતા, ત્યારે ઓચિંતી એની નજર સંતના અંગરખા પર ગઈ. ભારે કસબથી એ સીવેલું હતું. એના બખિયા ને ટેભા ભારે કલામય હતા. એને સીવનાર દરજી પણ પાસે જ બેઠો હતો. રાજાએ બહાર નીકળતાં દરજીને પૂછયું “આ અંગરખુ તમે સીવ્યું કે?” દરજીએ હા કહી. - રાજા કહે, “મને પણ આવું જ સીવી આપો. તમે માંગશે. એટલી મજૂરી મળશેઃ પણ યાદ રાખજો ટેભા તે આવા જ જોઈએ.”
દરજીએ કહ્યું: “અન્નદાતા ! આપને માટે કામ કરું અને એમાં ખામી હોય ! અઠવાડિયા પછી ઘણી જ ખંતથી તૈયાર કરેલું સુંદર ટેભાવાળું અંગરખું દરજીએ હાજર કર્યું. રાજાએ જોયું. એ ખુશ. થયા. એની કલા પર મુગ્ધ થયા. પણ સંતના અંગરખા જેવા વ્યવસ્થિત ને એકધારા ટેભા એમાં ન હતા.
રાજાએ કહ્યું: “કામ સારું છે. તમે તમારી કલા બતાવી છે. પણ આ ટેભા પેલા સંતના અંગરખા જેવા તે નથી જ.”
* દરજીએ કહ્યું: “અન્નદાતા! મેં હાથથી, આંખથી, મારી આવડતથી થાય એટલું કામ કર્યું છે. પણ પેલા અંગરખામાં તે આ બધાની સાથે મારા હૃદયનો પ્રેમ પણ કામ કરતું હતું. એટલે હું શું કરું? પ્રેમના ટેભા ફરીફરી ક્યાંથી લાવું”
[ ,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતરપટ પ્રજ્ઞા પૂર્ણ આ વાત જાણું ત્યારે શિષ્યના આનંદનો પાર -ન રહ્યો. અને આનંદના અતિરેકમાં એનાં અન્તરનાં દ્વાર ઊઘડી ગયાં.
વાત આ હતી. એના ગુરુ પાસે લોખંડની એક સુંદર ડખ્ખી હતી. આ ડબ્બીને એ જતનથી જાળવતા. શિષ્યના હૈયામાં આશ્ચર્ય હતું. ગુરુ નિર્મોહી છે. અનાસક્ત અને જ્ઞાની છે; છતાં આ ડબ્બીમાં તે એવું શું છે કે એને એ જીવની જેમ જાળવે છે. પણ એ આજ્ઞાંકિત હતે. ગુરુની આજ્ઞા વિના ચોરીથી ડબ્બીને સ્પર્શવામાં એ પાપ માન. દિવસે દિવસે એનું કૌતુક વધતું ગયું.
ઋતંભરા પ્રજ્ઞાના સ્વામી શિષ્યનાં આ સૂક્ષ્મ ભાવોને અવલોકી રહ્યા હતા. શિષ્યની, નિષ્ઠા અને શ્રદ્ધાભરી પ્રીતિભક્તિથી પ્રસન્ન થઈ એમણે કહ્યું, “વત્સ, પેલી પારસમણિવાળી લેખંડની ડબ્બી લાવે છે.”
શિષ્યના કૌતુક સાથે આશ્ચર્ય વધ્યું. “લેખંડમાં પારસમણિ? અરે, આ તે કેમ બને? પારસમણિનાં સ્પર્શથી તે લેખંડ સોનું થાય!” તર્કમાં અને વિચારમાં એણે ડબ્બી લીધી અને ગુનાં -ચરણે ધરી. * ગુએ ડબ્બી ખોલી. વસ્ત્રમાં લપેટાયેલ પારસમણિ જાણે હસીને પ્રકાશનાં કિરણે વેરી રહ્યો હતો. ગુરુએ વસ્ત્રને દૂર ફેંકી પારસમણિ ડબ્બીમાં મૂક્યો. અને લેખંડની ડબ્બી સુવર્ણમાં ફેરવાઈ ગઈ
વત્સ, જોયું ને! આટલા વર્ષ પારસમણું અને લેખંડને ૭૮]
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંગ રહ્યો પણ કોઈની યે અસર કેઈના ઉપર ના થઈ. કારણ કે અંતરપટ હતું.”
પ્રભુને પામવાનો પણ એ જ સિદ્ધાંત છે. આત્મા અને પરમાત્મા વચ્ચે વાસનાનું વસ્ત્ર છે. એ ટળે તે જ જીવ શિવ થાય; આત્મા પરમાત્મા બને!)
આચરણ
પ્રભાતનું દ્વાર હમણાં જ ઊઘડયું હતું. શહેરના - રાજેસાર્ગ પર માણસની અવરજવર વધતી જતી હતી. CRફ્ટ એક વૃદ્ધ લાકડીને ટેકે પસાર થઈ રહ્યો હતો. ત્યાં સામેથી એક યુવાન આવતો હતો. ધૂનમાં વૃદ્ધ સાથે એ અથડાઈ પડ્યો. અથડાઈ પડનાર યુવાન સશક્ત અને સમર્થ હતો. આવેશમાં આવી એણે એક તમાચો વૃદ્ધના ગાલ પર ચડ્યો.
જાણે કંઈ જ બન્યું નથી એમ વૃદ્ધ હાથ જોડી કહ્યું: “ક્ષમા કરો. આપને ખબર નહિ હોય કે હું અંધ છું. આપને ક્યાંય વાગ્યે તો નથી ને ?” - ' આ શબ્દોએ યુવાનના હૃદય પર અદ્દભુત અસર કરી. એ વૃદ્ધને પગે પડી રડવા લાગ્યો : “ક્ષમા તો મારે માંગવાની , દાદા, શાન્તિની વાતે તે મેં ઘણીય સાંભળી છે. અને દાંભિક શાનિત રાખનારા. પણ મેં ઘણાય જોયા છે, પણ તમે તે શાન્તિને ભલાઈની કલગીથી શણગારી છે.” છે. એક યુવાન માટે આથી ઉત્તમ આચરણને બીજે બેધપાઠ શું હેઈ શકે?
[
s
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
III
જિજ્ઞાસા
એ સાધુ હતો. રાજ્યનાં સુખોને છોડી એ સાધુ થયો હતો. પિતાની મસ્તીમાં ડોલતો એ જીવન વિતાવી રહ્યો હતો. હવે કોઈ જ ચિન્તા ન હતી. ન એના તરફથી કોઈનેય ભય હતો, ને એને કોઈનેય ભય હતો. સંતોષના સુખમાં એ મગ્ન હતે.
એક દિવસ રાજ્ય માર્ગ પર થઈ એ ચાલ્યો જતો હતો. એની આંખમાં બેપરવાહી હતી, પણ ત્યાં એની નજર ચમકતા એક લાલ માણેક પર પડી. રાજ્યમાર્ગના ખૂણું પર સૂર્યના તેજમાં એ લાલ નંગ ઝગમગી રહ્યું હતું.
એ રાજા હતો ત્યારે એણે ઘણાય હીરા પન્ના જોયા હતા. મૂલ્યવાન લાલ માણેક અને રત્નો પણ જોયાં હતાં. પણ અત્યારે એની દૃષ્ટિ સામે ચમકતું હતું એવું તે એણે કદીયે નહોતું જોયું. એને હવે કંઈજ જોઈતું નહોતું, છતાં જિજ્ઞાસા જાગી : લાવ, જોઈ તે લઊં. કેવું છે આ લાલ માણેક !
. એણે વાંકા વળી હાથ લંબાવ્યો. અને એ ચમક્યો. કારણ કે એ તે કોઈએ પાન ખાઈને યૂકેલે કફને લાલ ગળફ હતું !
સાધુએ પિતાના મનને કહ્યુંઃ લે, જોઈ લે. બરાબર જોઈ લે.
સાધુ થવા છતાં જિજ્ઞાસા ન ગઈતે ફજેતીપૂર્વક તારી જિજ્ઞાસા પૂર્ણ થઈને !
૮૦ ]
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘરઘરનું ધર્મબોધભર્યું પુસ્તકાલય શ્રી જીવન – મણિ સદુવાચનમાળા ટ્રસ્ટ હઠીભાઈના દેરા સામે દિલ્હી દરવાજા બહાર : અમદાવાદ વર્ષ પહેલું ૨૦૧૩ છે. વર્ષ બીજુ" ૨૦૧૪
૧ ભગવાન મહાવીર ૩= ૦ . | ૧ ભગવાન ઋષભદેવ ૩–૫૦ ૨ સુવર્ણ કે કશું
૧=૫a ૨ વીરડાંના પાણી સવાચનમાળા
૩ ભવનું ભાતું , ૧-૨ ૫ ( શ્રેણી ૧ લી. ૨-૦૦ જ સવાચન માળા , ૪ સૌરભ
૨- @ @ આ શ્રેણી ૩ જી ૨-૫ ૦ ૫ સતની બધી પૃથવી ૨-૦૦ પ પાપ અને પુણ્ય ૨-૦ હું સદ્ભવાચન શ્રેણી ૨ જી ૨-૫૦ ? પ્રેમપંથ પાવક જવાળા ૧-૫૦ ભેટ પુસ્તક અક્ષય તૃતીયા ભેટ પુસ્તક : દહીની વાટકી
વર્ષ ત્રીજુ" ૨૦૧૫ | વષ" ચેાથુ ૨૦૧૬
1
ની - જોવા,
ज
૧ પ્રેમનું મંદિર ૨ જગતશાહ ૩ હ લે તે જાગા ૪ શ્રી નેમ રાજુલ ૫ રાગ અને નિસગ ૬ આ બે
૨=૦ ૭
૩–૫૦ ૧ સં સારસેતુ ૩= @ @ ૨ સવાચન શ્રેણી ૪ થી ૩-૦૦
૩ માતૃદેવો ભવ ૧-૫છે. ૨૫૦ . | ૪ મંત્રીશ્વર વિમલ ૧-૨૫ ૫ -યાગની વેલી
ભટકલંક મેતી
run
ભેટ
પુ
ઉપરાંત એક ભેટ પુસ્તકે
વાર્ષિ
0 : પોસ્ટેજ જુદુ'. ટાઇટલ પ્રીન્ટેડ : ફીનીક્ષ પ્રીન્ટીંગ વકસ, અમદાવાદ