Anand Lahari

Author(s): Pandurang V Athawale
Publisher: Sadvichar Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020037/1

Page #1

Page #2

Page #3

फ्र
5
प. पू. शास्त्रीजी पांडुरंग वैजनाथ आठवलेमा प्रवचना.
पुष्प ८
**
आनंदलहरी

Page #4

મુક શ્રી નં દ લા લ છે પા લ જી ભૂતા, પ્રધા મુદ્રણાલય, તત્વજ્ઞાન વિદ્યાપીઠ, ઘેડબંદર રોડ,
થાણુ(સે. રે).
પ્રકાશકઃ સદવિચાર દર્શન ટ્રસ્ટ વતી શ્રી નંદલા લ ગે પાલજી ભૂતા, “રામકૃપા” ૨૫, પારેખ સ્ટ્રીટ,
મુંબઈ ન. ૪.
*
(સર્વ હકક સદવિચાર દશન ટ્રસ્ટને સ્વાધીન છે.)
પહેલી આવૃત્તિ, પ્રત ૩૦૦૦
અજાજકજજ
કિંમત રૂ. ૨–૫૦]
જુન, ૧૯૬૭

Page #5

हृद्गत
આ પુસ્તકમાં શ્રીમદ્ આદ્ય શંકરાચાર્ય વિરચિત માની તૈત્ર ઉપ પરમ પૂજ્ય શાસ્ત્રીજી પાંડુરંગ વૈજનાથ આઠવલેએ આપેલા વૈર પ્રવચન સંગ્રહ છે. આ પ્રવચને તત્ત્વજ્ઞાન માસિકમાં છપાયેલા છે તે આજે પુસ્તકાકારે બહાર પાડવામાં આવે છે. આ આઠમું પુષ્પ છે. | માઈ તેત્રમાં આદિમશક્તિને શ્રીમદ્દ આધ શંકરાચાર્ય મા કહીને હાંક મારે છે. તેત્ર એટલે આદિમશક્તિને કરેલા કાલાવાલા. કાલાવાલા તે ઘણા કરે પણ આચાર્ય જેવી એક મહાન શક્તિ કરે તેમાં વિશિષ્ટય છે. પરિપૂર્ણ જ્ઞાન, તેજોમય ભક્તિ અને મહાન કર્મ જેના જીવનમાં છે તેવી વ્યક્તિ આ તેત્ર ગાય છે તે વિશેષ છે.
સગુણા પાસના બહુ મોટી શક્તિ છે. આજને કાળ એ છે કે ભણેલા કે મૂર્તિપૂજાથી આઘા થતા જાય છે કારણ તેમને મૂર્તિપૂજા સમજાતી નથી. વેદાંતને અને દર્શનશાસ્ત્રને બેટે આડંબર કરવાવાળા પણ મૂર્તિપૂજાથી આઘા થતા જાય છે. વાસ્તવિક મૂર્તિપૂજા બહુ ઉચ્ચ છે. મૂર્તિમાં એક શક્તિ છે અને તે જીવને જીવનની ટચ સુધી લઈ જાય છે. ભાવપૂર્ણ અને તેજસ્વી અંત:કરણવાળાના હાથમાં મૂતિ આવશે તે તેનું જીવન ઉચ્ચ થશે, નહિ તે મૂર્તિપૂજા માથું ભાંગશે. ઘણા લેકેનું માથું મૂર્તિપૂજાએ ભાંગ્યું છે. તેમને જિંદગી સુધી મૂર્તિ પૂજા કરીને પણ કંઈ મળતું નથી. તેનું કારણ પિતે જે કંઈ કરે છે તે જ અને તેટલું જ ઘણું છે એમ સમજીને મૂર્તિને નવડાવતા, ખવડાવતા અને સુવડાવતા, આ જગતની અંદર તેઓ પણ સૂઈ જાય છે. ભાવવાહી અને તેજસ્વી જીવન જીવવાવાળા લોકોના હાથમાં મૂર્તિ

Page #6

હૃગત -----............. -----------------------. 3: ------- --------------------- પૂજા આવે તે મૂર્તિપૂજાને રંગ ચડે. શ્રીમદ્ આદ્ય શંકરાચાર્ય જેવા મહાપુરુષે ખરા મૂર્તિપૂજકે છે. તેમને આદિમશક્તિ પાસે કમાલની પ્રેમમયતા અને ક્ષમાશીલતા જોવા મળી તેથી તેમણે તેને “મા” કહીને હક મારી. આદિમશક્તિની પાસે જઈને તેમણે પ્રેમમયતા અનુભવી છે, અને તે જગદંબાનું સ્તવન કરે છે. શ્રીમદ્ આદ્ય શંકરાચાર્યના સ્તવનમાં ભાવનો હક છે તેનું દર્શન પરમપૂજ્ય શાસ્ત્રીજી જ કરાવી શકે. આવી તેજસ્વી ભક્તિ સમજવાને માટે પ્રભુ શક્તિ આપે એ જ પ્રાર્થના.

Page #7

आनन्द लहरी
50 भवानि स्तोतुं त्वां प्रभवति चतुभिर्न वदनैः प्रजानामीशान स्त्रिपुरमथनः पञ्चभिरपि ।
न पभिः सेनानीर्दशशतमुखैरप्यहिपति। स्तदा येषां केषां कथय कथमस्मिन्नवसरः ॥१॥
घृतक्षीरद्राक्षामधुमधुरिमा केरपि पदैविशिष्यानाख्येयोभवति रमनामात्रविषयः । तथा ते सौन्दर्य परमशिवदृडमात्रविषयः
कथङ्कारं ब्रूमः सकलनिगमागोचरगुणे ॥२॥ मुखे ते ताम्बुलं नयनयुगले कज्जलकला ललाटे काश्मीरं विलसति गले मौक्तिकलता । स्फुरत्काञ्ची शाटी पृथुकटितटे हाटकमयी भजामित्वां गौरी नगपतिकिशोरीमविरतम् ॥३॥
विराजन्मन्दारद्रुमकुसुमहारस्तनतटी नदद्वीणानादश्रवणविलसत्कुण्डलगुणा । नताङ्गी मातङ्गीरुचिरगतिभङ्गी भगवती
सती शम्भारम्भोरुहचटुलचक्षुर्विजयते ॥४॥ नवीनार्कभ्राजन्मणिकनकभूषापरिकरैवृताङ्गी सारङ्गीरुचिरनयनाङ्गीकृतशिवा । तडित्पीता पीताम्बरललितमजीरसुभगा ममापर्णा पूर्णा निरवधिसुखैरस्तु सुमुखी ॥५॥

Page #8

हिमाद्रेः संभूता सुललित करैः पल्लवयुता सुपुष्पा मुक्ताभिभ्रंमरकलिता चालकभरैः ।। कृतस्थाणुस्थाना कुचफलनता सूक्तिसरसा
रुजां हन्त्री गन्त्री विलसति चिदानन्दलतिका ॥६॥ सपर्णामाकीर्णो कतिपयगुणैः सादरमिह श्रयन्त्यन्ये वल्लीं मम तु मतिरेवं विलसति । अपर्णैका सेव्या जगति सकलैर्यत्परिवृतः पुराणोऽपि स्थाणुः फलति किल कैवल्यपदवीम् ॥७॥
विधात्री धर्माणां त्वमसि सकलाम्नायजननी त्वमर्थानां मूलं धनदनमनीयाङधिकमले । त्वमादिः कामानां जननि कृतकन्दर्पविजये
सता मुक्तेीजं त्वमसि परमब्रह्ममहिषी ॥८॥ प्रभूना भक्तिस्ते यदपि न ममालोलमनसस्त्वया तु श्रीमत्या सदयमवलोक्योऽहमधुना । पयोद : पानीयं दिशति मधुरं चातकमुखे भृशं शके कैर्वा विधिभिरनुनीता मम मतिः ॥९॥
कृपापागालोकं वितर तरसा साधुचरिते न ते युक्तीपेक्षा मयि शरणदीक्षामुपगते । न चेदिष्टं दद्यादनुपदमहो कल्पलतिका
विशेषः सामान्यैः कथमितरवल्लीपरिकरैः ॥१०॥ महान्तं विश्वासं तव चरणपङ्केरुहयुगे निधायान्यन्नैवाश्रितमिह मया दैवतमुमे । तथापि त्वच्चेतो यदि मयि न जायेत सदयं निरालम्बो लम्बोदरजननि के यामि शरणम् ॥११॥

Page #9

ཕྱག་nnཀྱང་། བninཀྱང། བhང་གooཀྱང་དMIn1 ད་
अपः स लग्न सपदि लमते हेमपदवीं यथारथ्यापाथः शुचि भवति गङ्गाधमिलितम् । तथा तत्तत्पापैरतिमलिनमन्तर्मम यदि
त्वयि प्रेम्णासक्तं कथमिव न जायेत विमलम् ॥१२॥ त्वदन्यस्मादिच्छाविष्यफललामे न नियमस्मानामिच्छाधिकमपि समर्था वितरणे ।
इति प्राहुः प्राश्वः कमलभवनाद्यास्त्वयि मन। स्त्वदासक्तं नक्तं दिवमुचितमीशानि रु तत् ॥१३॥
स्फुरनानारत्नस्फटिकमयभित्तिप्रतिफलत्वदाकरं चञ्चच्छशधरकलासौधशिखरम् । मुकुन्द ब्रह्मेन्द्रप्रभृतिपरिवार विजयते
तवागारं रम्यं त्रिभुवनमहाराजगृहिणी ॥१४॥ निवासः कैलासे विधिशतमखाद्याः स्तुतिकराः कुटुन् त्रैलोक्यं कृतकरपुटः सिद्धिनिकरः । महेशः प्राणेशस्तदवनिधराधीशतनये न ते सौभाग्यस्य कचिदपि मनागस्ति तुलना ॥१५॥
वृषो बद्धो यानं विषमशनमाशा निवसनं श्मशानं क्रीडाभूर्भुजगनिवहो भूषणविधिः । समग्रा सामग्री जगति विदितैवं स्मररिपो
र्यदेतस्यैश्वर्यं तव जननि सौभाग्यमहिमा ॥१६॥ अशेषब्रह्माण्डप्रलयविधिनैसर्गिकमतिः श्मशानेष्वासीनः कृतमसितलेपः पशुपतिः । दधौ कण्ठे हालाहलमखिलभूगोलकृपया भवत्याः संगत्याः फलमिति च कल्याणि कलये ॥१७॥ ས་.jཀྱང་།[Inuyuད་པས། ད་ལityun _ICIད།།ས་བདག་སྤrITIནinཀྱང་ངས་I་ཡང་དུས་

Page #10

2
स्वदीयं सौन्दर्य निरतिशय मालोक्य परया भियैवासीद्गङ्गा जलमयतनुः शैलतनये । तदेतस्यास्तस्माद्वदनकमलं वीक्ष्य कृपया
प्रतिष्ठामातन्वन्निजशिरसिवासेन गिरिशः ॥ १८॥
विशालश्रीखण्डद्रवमृगमदाकीर्णघुसृणप्रसूनव्यामिश्रं भगवति तवाम्यङ्गसलिलम् । समादाय स्रष्टा चलितपदपांसून्निजकरैः समाधते सृष्टिं विबुधपुरपं केरुहदृशाम् ॥ १९ ॥
वसन्ते सानन्दे कुसुमितलताभिः परिवृते स्फुरन्नानापद्मे सरसि कलहंसालिसुभगे । सखीभिः खेलन्तीं मलय पवनान्दोलितजले स्मरेद्यस्त्वां तस्य ज्वरजनितपीडापसरति ॥ २० ॥
इति श्रीमच्छङ्कराचार्यविरचिता: आनन्दलहरी सम्पूर्णा ।

Page #11

श्री जटाजूट : शरणम् |
आनंदलहरी
भवानि स्तोतुं त्वां प्रभवति चतुर्भिर्न वदनैः प्रजानामीशानस्त्रिपुरमथनः पञ्चभिरपि । न पहभिः सेनानीर्दशशत मुखरप्यहिपतिस्तदान्येषां केषां कथय कथमस्मिन्नवसरः ॥ १ ॥
રાષ્ટ્રાર્થ :- હે ભવાની! પ્રજાપતિ બ્રહ્મદેવ પેાતાના ચાર મેઢાથી તારી સ્તુતિ કરવા સમર્થ નથી, ત્રિપુર વિનાશક મહાદેવજી પાંચ મેાઢાથી પણ તારૂં સ્તવન નથી કરી શકતા, કાર્તિકેય પેાતાના છ માઢા વડે પણુ તારૂ સ્તવન કરવા અસમર્થ છે, નાગરાજ શેષ પોતાના હજાર મેઢાથી પણ તારૂ' ગુણગાન ગાઈ શકતા નથી. આવા સમ લેાકેાની આ દશા, તે પછી તું જ બતાવ કે ખીજા કોઈને તારી સ્તુતિ કરવાન અવસર કયાંથી પ્રાપ્ત થાય? (અર્થાત્ ખીજે કાઈ તારી સ્તુતિ કેવી રીતે કરી શકશે?)
>xxc
આજે આનંદલહરી' શરૂ કરીએ છીએ. આપણે શ્રીમદ્ આદ્ય શકરાચાર્યનુ સ્તંત્રરૂપી વાડમય વાંચ્યું છે. તેવી જ રીતે બ્રહ્મસૂત્રશારીરમાષ્ય પણ પાઠશાળામાં વાંચ્યું છે. આચાય જેવી મહાન વ્યકિતએ કરેલુ આ વર્ગુન છે. તેમનું નામ હતું. શ ંકર પણ તે શંકરાચાય થયા. આપણે તેમને આચાર્યં શંકર નથી કહેતા, પણ શકરાચાર્ય કહીએ છીએ. તે સાક્ષાત્ જ્ઞાન અને ભક્તિના
અવતાર છે.
આઠમે વર્ષે એમણે ચાર વેદ તૈયાર કર્યા. વેદ એટલે કઈ સ્તોત્ર નથી. ગયા વર્ષે કરેલું સ્તાત્ર પણ આપણને આ વર્ષે મેઢ છે કે નહિ, તે કાને ખબર? બારમે વર્ષે એમણે સર્વ શાસ્ત્રોને અભ્યાસ કર્યો. અરે! તે વખતનાં પતિએ તેમની બાળક તરીકે

Page #12

તાણાન
२
મશ્કરી કરી. સેાળમે વર્ષે તેમણે પ્રસ્થાનત્રયી ઉપર ભાષ્ય લખ્યું: પ્રસ્થાનત્રયી એટલે બ્રહ્મસૂત્ર શારીરભાષ્ય, ગીતાભાષ્ય અને ઉપનિષદે ઉપર ભાષ્ય લખ્યું. શુ એમની બુદ્ધિની પ્રતિભા હશે ! અને આ મહાન મંનનશીલ વ્યકિત ખત્રીસમે વર્ષે ચાલી ગઇ. તેમના વાડમયને જોડી નથી. તેમાં સર્વોચ્ચ અનુભૂતિ છે. અહમ્ મહામિની અનુભૂતિ, જ્ઞાન પરિપૂર્ણ અને જગત અસત્ ઠરાવવાની બુદ્ધિ તેમનામાં હતી. કેવલાદ્વૈતના સિદ્ધાંત તેમણે જીવનમાં આણ્યા હતા.
સ્તાત્ર એટલે ક્રિમાંકિતના કાલાવાલા. કાલાવાલા તાં ઘણા કરે, પણ આચાર્ય એક મહાન શકિત હતી. તે પૂજનીય છે. તેઓ જ્ઞાનથી પરિપૂર્ણ હતા. એમનું અંતઃકરણ ભકિતથી ભરેલુ હતુ... અને જીવનમાં સતત કર્મચાગ કર્યાં હતા. બધા દનેનું તેમણે ખંડન કર્યું." છે. એક મહાન વ્યકિતએ કહેલી વાત છે કે જેને ` ઉત્કૃષ્ટ વકીલ થવું હોય તેણે શ્રીમદ્ આદ્યશકરાચાર્યનું બ્રહ્મસૂત્ર શારીરભાષ્ય વાંચવુ જોઇએ. એમની ભકિત દ્નબળી નહિ, જે ભકિતમાં તેજ (spark) છે, તેજોમય ભગવાનને આકર્ષિત કરવાની તાકાત છે, તેવી તેજસ્વી ભકિત તેમના જીવનમાં દેખાય છે. કર્મચાગ એટલા મહાન છે કે સેાળમે વર્ષે પ્રસ્થાનત્રયી ઉપર ભાષ્ય લખ્યું અને બત્રીસમા વર્ષ સુધી આસેતુહિમાચલ સુધી ભગવદ્ભકિત અને જ્ઞાનના ઝંડા લઈને ફર્યો. ગયે વર્ષે આપણે અન્નપૂત્તેાત્ર-જેમાં એમણે ભગવતી પાસે ભીખ માગી, તે આપણે વાંચતા હતા. શંકરાચાર્યે ભીખ માગી તે વિશેષ છે. કારણ કે જે પૂણ છે, જે ભગવાનને આપવા આગ્યેા છે તે ભીખ માગે છે. તેઓ ભગવાન કરતાં શ્રેષ્ઠ લાગે, કારણ તે ભગવાનને પણ આપવા આવ્યા. તેમણે કરેલાં સત્કર્મો તેમણે ભગવાનને આવ્યાં. આવા માણુસા સ્તત્રા ગાય તે અદ્ભૂત હાય. તેમાં અનુભૂતિ હાય. ‘મા’ કહીને હાંક મારતાં જગદંબને આવવુ પડે તેટલી તેમની હાંકમાં શકિત છે. આના લીધે તેમના લખાણને સૌંદર્યાં છે. તેમનું મહાભાષ્ય વાંચે તે વાણી પ્રાસાદિક લાગે. જ્ઞાનેશ્વરીમાં પ્રસાદ છે—જ્ઞાનેશ્વર ભગવાનના અનુભવને પ્રસાદ છે. તે વાડમય બુદ્ધિથી લખેલુ નથી. બુદ્ધિ તેમણે ભગવાનને આપી દીધી અને ત્યાર પછી લખેલું આ લખાણ છે. તેથી આચાય ની વાણીમાં હૃદય છે, સૌદર્ય છે, પ્રસાદ છે અને જ્ઞાની ભકતની અનુભૂતિ છે.

Page #13

આનંદલહરી
પરિપૂર્ણ જ્ઞાન, તેજોમય ભક્તિ અને મહાન કગ જેના જીવનમાં છે તેવી વ્યકિત આ સ્તંત્ર ગાય છે. આદિમશકિતને તેમાં મા” કહીને હાંક મારે છે. ભગવાનમાં તે ગુણો છે.પિતૃત્વના અને માતૃત્વના બને ગુણે છે તેથી જ શિવજી અર્ધનારીનટેશ્વર છે. તેની પાસે પ્રખર પુરૂષના ગુણે છે તેવી જ રીતે ઘડીકમાં રડી પડે તેવા સ્ત્રીના ગુણ પણ છે. પિતૃત્વના ગુણેમાં પ્રખર પુરૂષના ગુણે તેવી જ રીતે માતૃત્વના ગુણે– વાત્સલ્ય, પ્રેમળતા, કેમળતાને ગુણે છે.
ટેચ ઉપર ગયેલા માણસમાં પ્રખર પુરૂષના અને કોમળ સ્ત્રીને ગુણે પણ હય, સંતે કહે છે કે અમે મીણ કરતાં મઉ (કૅમળ) અને વજ. કરતાં કઠણ છીએ. આ ગાંડપણ નથી. તેમનામાં પુરૂષના પ્રભાવી ગુણ હોય છે. તેવી જ રીતે કેમલતા, મૃદુતા, પ્રેમ અને વાત્સલ્ય ઠસોઠસ ભરેલા છે. શિવજીનું “અર્ધનારીનટેશ્વર નું રૂપ એટલા માટે જ છે. ન સ્ત્રીપુમાન્ એમ વેદો, ઉપનિષદો જેનું વર્ણન કરે છે, તે આદિમશકિતને શ્રીમદ્ આદ્ય શંકરાચાર્ય “મા” કહીને હાંક મારે છે.
ભવાનિ, તેનું ચાં...હે ભવાનિ! બ્રહ્મદેવને ચાર મેઢા છે પણ તે ચાર મેઢાથી તારું સ્તવન કરી શકતા નથી, ભગવાન શિવજી પાંચ મિઢાથી તારી સ્તુતિ કરી શકતા નથી, કાર્તિકસ્વામી, જે દેવોના સેનાપતિ છે, તેને છ મેઢા છે પણ તે તારી સ્તુતિ કરી શકતા નથી, શેષ, જેણે પૃથ્વી ધારણ કરી છે, તે હજાર-સહસ્ત્ર મઢાવાળે હોવા છતાં તે તારી , સ્તુતિ કરી શકતા નથી. આ મહાન માણસે તારી સ્તુતિ કરી શકતા નથી તે શું હું તારી સ્તુતિ કરી શકીશ? અમારી વાણીમાં તારી સ્તુતિ કરવાની તાકાત છે કે? ના, અમે તારી સ્તુતિ ગાઈ શકીશું નહિ, તારી સ્તુતિ ગાવાનું અમને મન થાય છે પણ અમે તારી સ્તુતિ ગાઈ શકવાના નથી. સામાન્ય માણસ કેવી રીતે તારું વર્ણન કરી શકે? સામાન્ય માણસને તારી
સ્તુતિના બારામાં જગા જ કયાં મળે? તારી સ્તુતિ ગાવી આ મારું કામ નથી. તારી સ્તુતિ કરવાને માટે પ્રાંત નથી. મારો પ્રાંત કેવળ

Page #14

તરવજ્ઞાન
તને જોવાનું છે. તને “મા” તરીકે હાંક મારવી અને તેને જેવી આ મારું કામ છે. તે છતાંયે હું થોડેક પ્રયત્ન કરીને તારી સ્તુતિ ગાઉં છું–આ શંકરાચાર્યને વિનય છે.
કાલિદાસ રઘુવંશ લખતી વખતે આ વિનય કરે છે?
આ રઘુવંશ છે, તેમાં ભગવાન અવતાર લે છે. આ વંશ કેટલે મહાન છે અને મારી અલ્પમતિ છે. કેઈ નાનકડી નાવડી લઈને આખે દરિયે પાર કરવા ઈચ્છા કરે તે જેટલું હાસ્યાસ્પદ છે એટલે આ મારે રઘુવંશ લખવાનો પ્રયાસ હાસ્યાસ્પદ છે. કાલિદાસ તે વિદ્વાન છે. તે કદાચ વિનય (formality) માટે આવું લખે પણ શંકરાચાયાને શું આ વિનય છે? શંકરાચાર્ય શું વિનય (formality) કરે છે? વિદ્વાનની વણીમાં (formality) વિનય હેય કાલિદાસ કહે છે કે જ્યાં સુધી વિદ્વાનોને સંતોષ ન થાય
ત્યાં સુધી મારા લખાણને “સાધુલખાણું ન સમજીશ.' માણસ છીછરો હોય તેને પોતાના માટે વિશ્વાસ હોય, પણ મહાન માણસને વિશ્વાસ ન હોય. તે શું શંકરાચાર્ય વિદ્વાન ન હતા? તે કેવળ વિદ્વાન નહિ પરંતુ તવજ્ઞાની પણ હતા. શંકરાચાર્ય ટોચના કર્મચાગી, તેજરવી ભકત અને મહાન તત્વજ્ઞાની હતા. તે જ્યારે કહે છે કે, હું તારું વર્ણન ન કરી શકું એમાં એમને કહેવાનું છે કે, જ તારું વર્ણન કરી શકું. ઉપરના લેકે બ્રહ્મદેવ, શિવજી, કાર્તિકસ્વામી અને શેષનાગ, તારૂં વર્ણન કરી ન શકે, પણ હું તારું વર્ણન કરી શકું”
બ્રહ્મદેવ એક મેઢે તારા જ્ઞાનનું વર્ણન કરે છે. તારૂં જ્ઞાન જબરદસ્ત છે. તે એમની આત્માનુભૂતિ છે તેથી તારા જ્ઞાનનું વર્ણન કરી શકે. અંગ્રેજીમાં ત્રણ શબ્દો છે: Thought (વિચાર) Knowledge (જ્ઞાન) અને understanding (ધ) આ ત્રણે શબ્દોના અર્થ જુદા છે, આમ છતાં સંસ્કૃત ભાષા જેવી શ્રીમંત ભાષા બીજી નથી. હાસ્ય અને સ્મિત ને ફરક સંસ્કૃત જ બતાવી શકે. બંધારણીય ભાષા (onstitutlonal language) તરીકેની યોગ્યતા સંસ્કૃત ભાષાની જ છે.
વિચાર, જ્ઞાન અને બેધમાં ફરક છે. વિચાર કૃતિશીલ બને ત્યારે “જ્ઞાન” કહેવાય અને કૃતિમાં ઉતરેલે વિચાર અનુભૂતિમાં આવે ત્યારે તેને બંધ કહેવાય.

Page #15

૫
આનદલહરી
બ્રહ્મદેવ એક માઢાથી તારા જ્ઞાનનું વર્ણન કરશે, ખીજા મેઢ તારા મનનું વર્ણન કરશે. તારૂ મન કેટલુ' વિશાળ છે તે જોઈને બ્રહ્મદેવ ગાંય ઘેલા થયેા હશે. તારા મનનું વર્ણન કરવાની શકિત બ્રહ્મદેવમાં છે. બ્રહ્મદેવ એક શકિત છે. તેની પાસેથી પ્રભા લઈને જીવ આવે છે, તે કહેતે હશે કે તું ‘મા' છે. બધા લેાકેાના આટલાં મહેણાં તું ખાય છે, છતાં બધુ તારા પેટમાં છે. તું ‘મા' છે. પુત્રો નાયત क्वचिदपि कुमाता નમતિ-હાર્ કરૂ થાય પણ મા તેનુ અસત્ ચિતે નહિ. માની છાતી ઉપર બેસવાવાળા દીકરાનુ પણ કલ્યાણ ઇચ્છે, તેથી ભગવાનને ‘મા' તરીકે હાંક મારે છે.
મા
નાનપણમાં વેશ્યાના ઘરે તે માને
ફ્રેન્ચમાં એક વાર્તા છે. એક યુવાન છેકરા હતે. તેના હાથમાં સંપત્તિ આવી અને તે ઉછાંછળા થયા. તે પડી રહે. તેને જગત તુચ્છ લાગે. મા તેને સમજાવે પણ નહિ. સપત્તિને એધ વેશ્યાને ઘરે જવા લાગ્યા. બાપાએ લેહીનુ પાણી કરી, કાળાં ધોળાં કરી સોંપત્તિ ભેગી કરી રાખી હતી પણ સત્કાર્યમાં ધન વાપર્યું નહિ. પછી તે ‘Law of Justice' (ન્યાયના કાયદો) ભય કર છે જ. સંપત્તિ અવળે માગે વપરાવા લાગી.
એક દિવસ વેશ્યાને થયું કે જ્યાં સુધી તેની મા છે ત્યાં સુધી દીકરા ઉપર તેના અંકુશ (control) છે. તેથી તેને ચડાવવા કહ્યુ કે તમારા મારા ઉપર પ્રેમ નથી, તમારી મા ઉપર છે. મારા ઉપર પ્રેમ હાય તા એક વસ્તુ લઈ આવે.’ તે કહે, ‘તું ગમે તે માગ, હું જરૂર લઈ આવીશ. તારી પાસે દુનિયા તુચ્છ છે.' વેશ્યાએ કહ્યું કે, ‘મારા ઉપર તમારા પ્રેમ હોય તેા તમારી માનું કાળજું લઇ આવે.’ તેણે કહ્યુ', વાંધા નહિ. કામાતુરાળાં ન મય ન રુ‚ કામાતુર થયેલેા માણસ બધું કરવા તયાર થાય. તેણે મા પાસે જઈને માનુ કાળજી માગ્યું. માએ તે કાઢી આપ્યું. તે માનુ કાળજી થાળીમાં લે છે અને તેના ઉપર રૂમાલ ઢાંકી દે છે. માનું કાળજું લઈને ઉતાવળથી તે વેશ્યાને ત્યાં જવા લાગ્યા. રસ્તામાં ઠેસ લાગી અને તે પડી ગયા, માનુ કાળજી પણ પડી ગયું. તે માનુ કાળજી એટલી ઊઠ્યું; દીકરા! તને વાગ્યુ. તે નથીને !
'
પણ

Page #16

તત્વજ્ઞાન
આ વાર્તા સત્ય છે કે નહિ તે મને ખબર નથી, પરંતુ તેમાં જે તત્ત્વ છે તે પૂર્ણ સત્ય છે.
આવી જ રીતે ભગવાન! તને લાત મારવાવાળા અમે તારી કદર કરતા નથી તે છતાંયે તું કેટલે કાણિક છે. જન્મે ત્યારથી મારૂં જ જોવાવાળે, સાઠ વર્ષ પછી તારું નામ લઈશ–આવું કહેવાવાળા અમે છીએ, આમ છતાં તું અમારું જીવન પ્રેમથી ચલાવે છે. તારું મન કેટલું વિશાળ છે! તારા મનનું વર્ણન ન થાય. આમ બ્રહ્મદેવ વર્ણન કરતા હરો.
ત્રીજા મેઢેથી બ્રહ્મદેવ તારી બુદ્ધિને વૈભવ સમજાવશે. સૃષ્ટિ જેણે ઊભી કરી, લીલોતરી જેણે ઊભી કરી, શરીર જુઓ–આ બધી વાતને અમારી બુદ્ધિ વિચાર પણ કરી શકતી નથી. એક ડીઝાઈન (model) શરૂઆતમાં કાઢી છે તે કાયમની છે. નાક નાકને ઠેકાણે, આંખ આંખના ઠેકાણે; તેમાં ફરક નહિ. આમ વર્ણન કરશે.
ચથી મે તારી ઈદ્રિનું વર્ણન કરશે. પ્રત્યેક ઇંદ્રિયમાં લુપતા છે. ઈદ્રિનું રહસ્ય એ છે કે તે લુપ બનાવે. ઈદ્રિમાં લેહુપતા છે. પરંતુ ભગવાનની ઈદ્રિયે અલેલુપ છે. તારી અલેલુપ ઈદ્રિયેનું વર્ણન બ્રહ્મદેવ ચેથા મેઢેથી કરશે. ભગવાનને કંઈ જેવાનું નથી. તે સમજાવશે કે ભગવાનની ઈદ્રિયે અલેલુપ છે. આત્મભેગને માટે અમારી ઈદ્રિ અને પગને માટે તારી ઈદ્રિયે. તને આખ નથી, પણ તું આંખવાળો થયે તેનું કારણ મને જોવા માટે તને આંખ જોઈએ. મને સાંભળવા માટે તેને કાન છે. આ બધા વર્ણન કરવાના વિષયે છે. જ્ઞાન, મન, બુદ્ધિ અને ઈદ્રિયેનું વર્ણન બ્રાદેવે ચાર મેઢાથી કર્યું.
- ત્યાર પછી શિવજી. તેને પાંચ મોઢા છે. શિવજી તારું હૃદય ઓળખે. શિવ એટલે કલ્યાણ કાં તે જ્ઞાન, તેને તે હૃદય આપ્યું છે. તારું હૃદય કેટલું મૃદુ છે, મધુર છે તે શિવજી જાણે છે. તારું હૃદય . જાણવાની તાકાત શિવજીમાં છે. તેથી તે બ્રહ્મદેવે કહેલા ચાર ગુણોનું

Page #17

७
આનંદલહરી
વર્ણન તેા કરશે જ પણ પાંચમા માઢાથી તારા હૃદયનું વર્ણન
કરશે.
આ પાંચ વર્ણન સાચા પણ કાતિ કવામીને છ માઢા છે. તે તા। છઠ્ઠો ગુણુ વાત્સલ્ય’ તેનું પણ વર્ણન કરી શકે. તે ગુણુ શિવજી અને બ્રહ્મદેવને ખબર નથી. તે સેનાની (કાર્તિકસ્વામી ) જાણી શકે.
ખા. તારી પાસે કમાલનુ' વાત્સલ્ય છે. દુનિયામાં આવી મા જોવા ન મળે. જગતમાં ભગવાનને ‘મા' નું દૃષ્ટાંત આપીએ પણ તે ચોગ્ય નથી. જગદંબા જેવી મા છે, તે જેટલું વાત્સલ્ય કરી શકે તેટલું વાત્સલ્ય હાડકાં ચામડાંની મા ન કરી શકે. જગદંબા જેટલા પ્રેમ કરે છે તેટલા પ્રેમ લાકિક મા ન કરી શકે.
શાસ્ત્રકારે આને માટે વાંદરીનું દૃષ્ટાંત આપે છે. એક વાંદરી પેાતાના બચ્ચાને લઇને નદીને પેલે પાર જતી હતી. તે અચ્ચાને સભાળતી હતી, પરંતુ નાકમાં પાણી જવા લાગતાં બચ્ચાને નીચે નાખી તેના ઉપર ઊભી રહી. લાકિક મા' ઉપરથી જગદંબાની કલ્પના ન આવે. આમ કાર્તિકસ્વામી વાત્સલ્યનું વર્ણન કરશે.
:
અદિતિ એટલે શેષ-તે કર્માંચાગી છે. તે પોતાના `હજાર માઢ તારૂ વર્ણન કરશે. કારણ તે તારા નાકર છે. તે ક્રમ કરવાવાળા અને કનુ ખાવાવાળા છે. તે કહેશે, ભગવાન ન્યાયી છે, ક્ષમાશીલ છે, પતિતપાવન છે, કારણ તે ક કરીને તારી પાસે આવે છે. ગમે તેટલું થાય પણ તે ૪ચારી છે. તે કહેશે કે તુ' કદર કરવાવાળી છે; પરીક્ષક છે. તું મહાન છે. કર્મચારી તારૂ ખખ વર્ણન કરશે. પણ ખા! હું કઈ જુદો જ છું. આ બધાને તારા એક ગુણુ ખબર પડયા નહિ જે મને ખખર છે. તારૂં' કારુણ્ય આ ગુણુ મને ખબર છે. આ બ્રહ્મદેવ, શિવજી, કાર્તિકસ્વામી વગેરે તારા સગા છે, હું તારા સગા નથી. તેવીજ રીતે કર્માંચાગીની માફક નિરીચ્છ નથી. હું નિષ્કામ પણ નથી અને કચૈાગી પણ નથી, છતાં તું મારા ઉપર કારુણ્યના વર્ષાવ કરે છે.
ܬ

Page #18

તરવજ્ઞાન
આ બધા ફર્સ્ટકલાસવાળા તારા કારુણ્યનું વર્ણન ન કરી શકે. તેમને કારુણ્ય આ વિષય ખબર નથી. જે નિષ્કામ કર્મગી છે, જે ભગવાન ઉપર ઉપકાર કરે છે, તેમને તારૂં કારણ્ય ખબર નથી. હું તે પૂર્ણ ઈચ્છા રાખવાવાળો છું. હું કર્મ ન કરતાં ઈચ્છા રાખવાવાળો છું, છતાં તું મારા ઉપર સ્નેહ, પ્રેમ, આત્મીયતા દેખાડે છે. આ અજોડ આત્મીયતાને લીધે તું મારા ઉપર કારુણ્યને વર્ષાવ કરે છે. આ કારુણ્યનું વર્ણન ઉપર જણાવેલા લેકે ન કરી શકે. તારા કારુણ્યને વિષય હું જ છું, તેથી તારું પૂરું વર્ણન હું જ કરી શકું.
શંકરાચાર્ય આજે સામાન્ય જીવ (ommon man) ને ઝભ્ભો લઈને બેઠા છે અને શિવનું વર્ણન કરે છે. કર્મયેગીએ તારું વર્ણન કરશે કે, “તું પરીક્ષક છે, ન્યાયી છે, ક્ષમાશીલ છે. તે કર્મ કરે છે પણ નિષ્કામ છે. હું તે કંઈ કરતે નથી અને કામનાઓથી ભરેલે છું છતાં તું મારા ઉપર નજર રાખે છે. તેથી તારા કાર્યને વિષય મને જ ખબર છે. માટે કહું છું કે હું તારું વર્ણન કરીશ, પછી જ તારૂં વર્ણન પૂરૂં થશે.
શંકરાચાર્યનું આ મને ગત છે. આ સાધકેની શ્રેણીઓનું વર્ણન છે. તપસ્વીઓ ચાર મઢેથી જ્ઞાન, મન, બુદ્ધિ અને ઈદ્રિયનું વર્ણન કરશે. બીજા જ્ઞાનીએ છે તે તારું વર્ણન પાંચ મોઢે કરશે. ગીતામાં ભગવાને કહ્યું છે કે કદ્દા: સર્વ ઉતે જ્ઞાન વામૈવ મે મતમજ્ઞાની તારે આત્મા હોવાથી તારા હૃશ્યનું વર્ણન કરશે. તેમને તારે પાંચમે ગુણ મળે. જ્ઞાનીભકતને તારું વાત્સલ્ય ખબર પડે, તેથી તેનું વર્ણન કરે. અને સાત્વિક ભકતે તારૂં હજાર મોઢે વર્ણન કરે. પુષ્પદંત મહિમ્મતેત્રમાં કહે છે કે असित गिरिसम स्यात्कज्जलं सिन्धुपात्रे सुरतरुवरशाखा लेखनी पत्रमुर्वी लिखति यदि गृहित्वा शारदा सर्वकालं तदपि तव गुणानामीश पारं न याति ॥ - સાવિક ભક્ત હજાર મે તારી સ્તુતિ ગાય છે. કર્મચારીઓ, કર્મ કરવાવાળા કડિયા છે. તે ડરે નહિ, કારણ તેમણે બેંકમાં પૈસા ભર્યા છે. મેં તે બેંકમાં પૈસા ભર્યા નથી છતાં ચેક ફાડી બેઠે છું.
-
-
-
-

Page #19

આનંદલહરી
હું નિષ્કામ નહિ, નિરીછ નથી. હું તે પૂર્ણ ઈચ્છાવાળો છું. મેં કશા કર્મો કર્યા જ નથી. તેથી મારી સ્થિતિ (stage) કંઈ જુદી જ છે. હું તત્ત્વવેત્તા, જ્ઞાની, જ્ઞાનીભકત, ભકત કંઈજ નથી. આ બધી સાધકની જુદી જુદી શ્રેણું છે, - હું આત્મીય ભકત છું. તેથી મને શંકા થાય છે કે હું તારે આત્મીય કેમ થયે? ગુણનું ઠેકાણું નથી કામ ન કરતાં હક્કથી ખાવા માંગું છુંઆમ છતાં તું કારુણ્યને વર્ષાવ કરે છે. આ બધા કરતાં મારી જાતિ જુદી જ છે. તપસ્વીઓ, જ્ઞાની ભકતે, ભકત અને સાત્વિક ભકતે આ ચાતુર્વણ્યમાં હું બેસતું નથી. હું આછત અસ્પૃશ્ય છું. હું આત્મીયત છું. હું તારે આત્મીય કેમ થયે? તેને જવાબ નથી. મારી પાસે ગુણ, કલા, સત્કર્મો છે જ નહિ. હું કશું કરતે જ નથી. આ જગતમાં મારાથી કંઈ કર્મ શકય જ નથી. આમાં લઘુગ્રંથી નિર્માણ થાય છે. આમાંથી ન્યૂનગંડ (Inferiority Complex) તૈયાર થાય. દિબ્રાંત થયેલે માણસ હોય, તેને લાગે મારી પાસે જ્ઞાન નથી, હું તત્વવેત્તા નથી, કર્મ મારા હાથથી થતું નથી મારી પાસે કશું નથી તે છતાંય મારી ઉપર કારુણ્ય શામાટે? તેને જવાબ નથી, આ મા-દીકરાને પ્રેમ છે.
નાના બચ્ચા ઉપર મા પ્રેમ કરે છે. તેણે યુનિવર્સિટી જ જોઈ નથી તે ડીગ્રી કયાંથી હોય, અને જ્ઞાન પણ કયાંથી હોય? બચ્ચું કંઈ કામ કરતું નથી. પાણી ભરતું નથી. તે કશું કરતું નથી. છતાં મા તેના ઉપર પ્રેમ કરે છે. કારુણ્ય વિષય આવ્યું કે હાંક મારવાનું મન થાય. મા ગુણે, કર્મવેગ જોતી નથી. અને બચ્ચાને ભૂખ લાગે કે તે માને લાત મારે છે. પણ તે લાત માને મધુર લાગે છે. તે બેઆબરૂ defamation) ને કેસ નથી કરતી. માને લાત મારીને કહે કે મા! ખાવા આપ. અને મા ખાવા આપે છે. તેથી જ તે જગદીશને “મા” તરીકે હાંક મારીને શંકરાચાર્ય વર્ણન કરે છે. તેને નથી પુણ્ય નથી કર્મવેગ, નથી જ્ઞાન, પણ માગે છે માત્ર હક્કથી. તેથી શંકરાચાર્ય કહે છે કે મને કારુણ્યની અનુભૂતિ છે. તું મારી બા થઈ શકે
--
--
-
--

Page #20

તત્ત્વજ્ઞાન
૧૦
છે. આવી રીતનુ આમાં રહસ્ય છે. આમાં મિજાજ પણ છે કે તે વન ફકત હું જ કરી શકું છું”
તપસ્વીઓને કારુણ્યની જરૂર નથી. જ્ઞાની પૂ છે. તેમને પણ કારુણ્યની જરૂર નથી. જે લેકે ન પુછ્યું ન જાપન સૈન્ય ન ગુલમ્ न मंत्रो न तीर्थ न वेदा न यज्ञाः । अहं भोजनं नैव भोज्यं न भोक्ता, વિધવાનંદ્વઃ શિવમ્ શિવમ્ । આવું મેલવા લાગે તેમને કારુણ્યની જરુર નહિ. આવી રીતે જ્ઞાની ભક્તને કારુણ્યની જરૂર નથી કારણુ ભગવાન તેની જોડે ચાલે છે. કચોગીએ તે રોકડીયા છે. કર્માંચારીઓનું વર્ણન કઇ માટુ નથી. પણ તેમને કારુણ્યની જરૂર નથી. (Law of Justice) કર્મીના ન્યાય મુજબ તે ખાતા રહ્યા છે. તેથી તેમને કારુણ્યની જરૂર નહિ.
મેં કંઇ કર્યુ” નથી તે મારે ભાગવવાનું છે અને કર્યુ છે તે મારે ભાગવવાનું નથી હું એવા ચક્રમ માણસ છું', પિત્તેજીતુ વા મનતે મામ્ અનન્યમાત્ આવા હું છુ. મારી જાતી, મારા વ જુદો છે. તેથી મારૂં' વર્ણન જુદું છે.
આ પ્રસ્તાવનામાં શંકરાચાય વિનય દેખાડે છે અને સામર્થ્યનું પણ વર્ણન કરે છે. આત્મિક સંબંધમાં પ્રેમ કરે અને ‘ખા’જ તે પ્રેમ કરી શકે. બાપા ગુણ જોઇને પ્રેમ કરે, જેને શત્રુ નથી તેને બા
વધારે માને.
એ છેકરા હાય-તેમાં એક છેકર ત્રિભુવન ગજાવતા હાય, તે જોઇને ખાને આનંદ થાય. તેના ઉપર ખાને પ્રેમ ઢચ, પશુ જે છેકરાને કોઈ પૂછતુ નથી તેના ઉપર ખા વધારે પ્રેમ કરે. કારણ ખાને લાગે કે તેને કેણુ પ્રેમ આપશે? આવીરીતે ભૂલેશ્વરમાં દસ × દસની ઓરડીમાં રહેનાર મફતલાલની ગતિ શું? તિત્ત્વ ગતિસ્ત્વ મેળા મવાનિ-કારણ તે કારુણ્યના વિષય છે. ફર્સ્ટક્લાસના લેાકેાએ કરેલા વર્ણનમાં જે ઊભુપ છે તે હું પૂરી કરૂ છુ. આમ શંકરાચાય ને કહેવાનું છે. આમાં વિનય પણ છે અને મિજાજ પણ છે, આ

Page #21

આનંદલહરી
આત્મીય ભાષા છે. તેત્રને, કાલાવાલાને આ પાયે (foundation) છે.
મારી પાસે ગુણ, કર્મવેગ કાંતે જ્ઞાન હોય તે પ્રભુ તમે ખેચાઈ જ જવાના. મારી પાસે કંઈ નથી છતાં હું કારુણ્યને વિષય છું શકરાચાર્યે આ નાટક કર્યું છે. સામાન્ય માણસને ઝભો તેમણે પહેર્યો છે. ભગવાને જગત નાટક તરીકે નિર્માણ કર્યું તે ભકત તેવું કરે તે કંઈ ખોટું નથી.
આ પ્લેકમાં વિનય છે તેમ અધિકાર પણ છે. “રહેલી ઊણપ હું પૂરી કરૂં છું.” આ મિજાજ છે. આ બ્લેકમાં ““મા” તરીકે હાંક શા માટે મારું છું તેની પ્રસ્તાવના છે.

Page #22

आनंदलहरी
GORY
श्लोक २
હૈ—
घृतक्षीरद्राक्षमधुमधुरिमा कैरपि विशिष्यानाख्येयेो भवति रसनामात्रविषयः । तथा ते सौन्दर्य परमशिवदृन्मात्रविषय : कथङ्कारं बूमः
सकलनिगमागोचरगुणे ॥२॥
રાષ્ટ્રાર્થ:- ઘી, દૂધ, દ્રાક્ષ અને મધની મધુરતા કાઇ પણ શબ્દોથી વિશેષરૂપે બતાવી શકાતી નથી, એમની મધુરતા કેવળ રસના જ (જીભ) જાણે છે. આવી જ રીતે તારૂ સૌ કેવળ શિવદૃષ્ટિને જ વિષય છે. હે દેવી! તારા ગુણાનુ વર્ણન તા અખિલ વેદ પણ નથી કરી શકતા તે પછી તારા ગુણાનુ વર્ણન હું કેવી રીતે કરૂં?
>xox
घृत એટલે ઘી, ક્ષર્ એટલે દૂધ,દ્રાક્ષ-દ્રાક્ષ અને મધુ-મધ-એની જે મધુરિમા છે, ગળપણુ છે તેનું વન કાઈ પણ શબ્દથી ન થઈ શકે. પ્રત્યેકમાં વિશેષ પ્રકારની મધુરિમા છે. આપણે ગમે તેટલા મેટા શબ્દશાસ્ત્રી હાઇશું તે પણ તેનુ શબ્દથી વર્ણન કરી શકશું નહિ, કારણ કે તે વાણીનેા વિષય નથી, પરંતુ જીભના જ વિષય છે. દ્રાક્ષ અને મધની મધુરિમામાં શું ફરક છે તે તમે ગમે તેટલા ભાષાશાસ્ત્રી હશે તે છતાં બતાવી શકશેા નહિ, કારણ તે વાણીને વિષય નથી પણ અનુભૂતિના વિષય છે. બન્નેના મધુરિમાના કૈંક તેમને ચાખીને જ ખબર પડે. આવી રીતે, ‘ભગવતી! તારા સૌદર્યનું વર્ણન શબ્દથી શકય જ નથી. શિવજી જ તારા સૌંદર્યનું વર્ણન કરી શકે. કાં તા જેની શિવદૃષ્ટિ છે તે ફક્ત તારૂં સૌ જાણી શકે. તારા · સૌ’દનું વર્ણન કરવાની શકિત અમારામાં નથી.’

Page #23

આનંદલહરી
વેદ એટલે જ્ઞાન કાં તે વિચાર. બધા વેદે પણ તારા ગુણો ન સમજી શકે. વેદ એટલે વિ૬ જ્ઞાને-જ્ઞાન અથવા વિચાર. તે તારા ગુણે સ-જી પણ શકતા નથી તે વર્ણન કયાંથી કરી શકે? આ સંપૂર્ણ વેદન પણ તારા ગુણ અજ્ઞાત છે કારણ તારા ગુણે બુદ્ધિથી સમજી શકાતા નથી. કેટલીક વાતે જ આવી રીતની છે કે તે બુદ્ધિથી સમજાય નહિ. દા. ત. “મા પિતે ભૂખી રહે અને છોકરાને જમાડે? એ બુદ્ધિગમ્ય નથી. પ્રત્યેક વિષય બુદ્ધિગમ્ય છે એમ સમજનારા બુદ્ધિવાદી લેકે મંદબુદ્ધિવાળા છે. બુદ્ધિ બધું જ સમજી શકે છે એ સમજણ બેટી છે. પ્રત્યેક વિષયમાં તર્ક (logic) ને પ્રતિષ્ઠા નથી. મા ભૂખી રહીને છોકરાને શા માટે જમાડે છે? આમાં તર્ક ચાલે નહિ.
બુદ્ધિ સર્વસ્વ સમજી શકે તે સમજણ બેટી છે. બા ચા પીતી હેય અને નિશાળમાંથી બચ્ચું આવે. બાને ખબર પડતાં જ અધી ચા છેડીને તે બચ્ચાને આવતે જોવા માટે દેડે. આપણા જે કહે કે બે મિનિટ પછી બચ્ચે ઘરમાં જ આવશે તે ચા છેડીને દેડવાનું કારણ નહિ. પણ આ વિષયમાં વિવેક અને વિચારને જગા જ નથી. આવા તે ઘણા વિષયે છે જેમાં બુદ્ધિ ચલાવવાની હતી નથી. ઘરડા બાપાની સારવાર થાય. કોઈ પૂછે તેની જરૂર શું? હવે બાપા તે ઘરડા થયા, સારા થવાના નથી, નકામે ખર્ચ શા માટે કરવા છતાં પણ દીકરો પ્રેમથી બાપાની સુશ્રષા કરતું હોય. આમાં તર્ક (logic) શું? તકવાદી કહે પણ ખરા કે ઘરડાની સારવાર કરવી તે બગાડ છે; એને નિરાંતે મરવા દ–(let him die peacefully) પણ તેવી રીતનું થતું નથી. ઘરડા મા-બાપની જરૂર નથી તે છતાંય એમની સેવા કરીએ તે બુદ્ધિગમ્ય નથી. આને અર્થ જ એ છે કે કેટલાક વિષયે જ એવા છે કે તેનાં બુદ્ધિ, જ્ઞાન અને વિચાર પહેચતા નથી.
જ્યાં બુદ્ધિ, જ્ઞાન, વિચાર પહોંચે છે ત્યાં સુધી વેએ તારા ગુણેનું વર્ણન કર્યું હશે પણ આવા ઘણા ગુણે છે કે તે વેદોને પણ અગોચર છે. તે પછી અમે ક્યાંથી તારા ગુણે કહી શકીએ?

Page #24

૧૪
તત્ત્વજ્ઞાન
'
માજે આપણે સમજીએ છીએ કે ધા વિષયેા બુદ્ધિના છે તેથી કહીએ કે ‘ભગવાન છે તે સિદ્ધ કરે.’ બુદ્ધિને જીવનમાં જરૂર સ્થાન છે, પરંતુ એને પણ લક્ષ્મણરેષા છે. બુદ્ધિ ને લક્ષ્મણરેષા એળગે તો રાવણુના હાથમાં પડે. સાક્ષા વિપત્તિાશ્ર્વ રાક્ષના વ વેવસ્
વેદાએ પ્રભુના ગુણગાન ગાયા છે પણ ઘણા ગુણા જ્ઞાનને અગેાચર છે. તેનુ કારણ છે. વેદો જો ભગવાને પોતે ગાયા હાય તો ભગવન પોતે પેાતાના બધા ગુણ્ણા ન જ ગાય; તેથી વેદો પૂર્ણત ભગવાનનુ ગુણગાન ન કરે. અણસમજુને સમજાવવા માટે થેડું ઘણું વર્ણન કરે પણ તે ચેાથા ભાગનું જ હાય. સજ્જન માણસ પેાતાનું કામ ગાશે તેા રૂપિયાનું કામ કર્યું શે તે ચાર આનાનુ દેખાડશે અને ખીજાનું કામ ગાવુ હશે તે ચાર આનાનું કામ હોય તે રૂપિયાનું કરી દેખાડશે. સજ્જન માણસને એ સ્વભાવ છે કે વર્તુળ પરમાણુ પર્વતિશ્રૃત્યમાન: બીજાને ગુણુ પરમાણુ જેટલેા હાય તા પર્વત જેટલેા કહે. આવી રીતે ભગવાન પોતાનું વન સંપૂર્ણ ન કરે તે નૈસર્ગિક છે. આમ વેદોને ખાર આનાનુ ગુણુવન અગેાચર છે. તેથી ઋષિઓને વૈદે ભગવાન પાસેથી મળ્યા હેાય તે તેમાં ભગવાનનું પૂરૂં વર્ણન નથી. ભેગી વર્ણન કરે તે તે સ્વાથી હાવાથી સાચું હેતુ નથી. સ્વાથી માણુસને શેઠ પાસેથી પૈસા કઢાવવાના હોય તેથી જ્ઞાન યથા ઔાતિ ધનવન્ત બંને་-પણુ તે વર્ણન ખરેાબર ન હેાય, કારણ તેને પૈસા કઢાવવાના ડ્રાય. આવી જ રીતે કોઈ વ્યાખ્યાનમાળા ગેાઠવે અને તેમાં વ્યાખ્યાન એઠવવાનું હોય તે ખખ વર્ણન કરે. તે કહેઃ ‘તમારી વાણી સાંભળવા લેકે આતુર છે.’ આ બધું ખાટું છે. એ વર્ણન કરે છે કારણુ એક વખત એને વ્યાખ્યાનકારને ઉપાડી જવા છે, આવી જ રીતે ભાગી લેકે ભગવાનનું વર્ણન કરે તે વર્ણન જ નથી. તે કહેશે કે, ‘ભગવાન! તમે દાની છે, પતિતપાવન છે' પણ તે ખજું ખાટું વર્ણન છે. આમ ભેગી હારૂ વન ન કરી શકે.
જ્ઞાનીએ તારાથી આધા રહે છે. તેથી તે તારી પાસે આવતા નથી અને તે તારૂ
જ્ઞાનીએ પૂર્ણ છે વર્ણન પૂર્ણતઃ કરી

Page #25

આનંદલહરી
શકતા નથી. જ્ઞાનીઓને અહમ્ પૂરો હોય. તે તારાથી આઘા રહે. તે તારા જીવનમાં ન જાય. નાની નાની વાતે જોવા મળવી જોઈએ અને તેમાંથી પરબ્રહ્મ જેટલે અર્થ કરવાની બુદ્ધિની તાકાત હોવી જોઈએ. જ્ઞાની પિતાને અહમ હોય તેથી તે તારા જીવનમાં જતું નથી તેથી તે તારું વર્ણન પૂર્ણતઃ કરી શકતા નથી. કેવળ ભગતડે તે દૂબળે હોય તે તારું વર્ણન કયાંથી કરી શકે?
જ્ઞાનીભકત તારામાં ભળી ગયે હોય. તેને પિતાનું અસ્તિત્વ જ નહિ તેથી તારું વર્ણન કયાંથી કરે? વેદને માન્ય જ્ઞાનીભકતે પણ તારું વર્ણન કરી શકતા નથી તારા ગુણે વેદોને અગેચર છે તે પછી તારું વર્ણન કોણ કરે?
ગુણવર્ણન બચ્યું ન કરી શકે પણ સૌદર્યનું વર્ણન કરી શકે. બા પાસે ગુણે કેટલા તે નાના બચ્ચાને ખબર ન પડે. પરંતુ સૌદર્ય આ બચ્ચાંને વિષય છે. તેથી બા, તારું રૂપવર્ણન થઈ શકે. મારી બા પાડશણ કરતાં સુંદર છે એમ બચ્ચું કહી શકે. પંડિત, વિદ્વાનો તારૂં ગુણવર્ણન ન કરી શકે તે અમે કયાંથી કરી શકીએ? પરંતુ પ્રભુનું અલૌકિક સૌંદર્ય તેનું બચ્ચું સમજી શકે. ત્યારે શંકરાચાર્ય કહે કે પ્રભુના સૌંદર્યનું વર્ણન પણ કેવી રીતે થઈ શકે? સૌદર્ય બધે જ ઠેકાણે છે. સૃષ્ટિનું સૌદર્ય કેટલું સરસ લાગે છે? લીલેરી કેટલી સુંદર લાગે છે! અમારા શાસ્ત્રકારો કહેઃ “ચવીસ કલાક ચાર દિવાલ વચ્ચે શું બેસે છે? જરા બહાર નીકળ ચમાસામાં બહાર નીકળ અને સૃષ્ટિસૌંદર્ય જે.”
સૃષ્ટિમાં રહેલું સૌદર્ય, માણસમાં રહેલું સૌદર્ય એ તે છે જ પણ પભુ, તારૂ સૌંદર્ય શ્રેષ્ઠ છે; તારા સૌદર્યની મીઠાશ જુદી જ છે.
વાણી ભગવાનના ગુણે કહેવા માટે છે એ વાત ખરી પણ વાણી એ માટે અસમર્થ હેય તે? ઘી, દૂધ, દ્રાક્ષ અને મધ, તેનું જુદું જુદું ગળપણ છે. પ્રત્યેકને જુદે સ્વાદ છે. તમે ગમે તેટલા ભાષાશાસ્ત્રી હશે તે પણ પ્રત્યેકમાં શું વિશેષ છે તે વર્ણન કરી શકતા નથી, કારણ તે ભાષાને વિષય નથી પણ જીભનો વિષય છે, તેથી દરેક વસ્તુ ખાઈ જુઓ તેજ એની મધુરિમા ખબર પડે. આવી જ રીતે ભગવાન કેટલા સુંદર છે તે વર્ણવી

Page #26

તત્વજ્ઞાન - --
- ~- ~~-~--- --------
- ન શકાય. ભગવાનના સૌંદર્યનું વર્ણન અશક્ય છે, કારણ છેવટે સૌંદર્ય બાપેક્ષ છે.
ભગવાને આ જીભને ગોળો બનાવે છે તે હાડકા વગરને છે પણ તે એટલે લાગણક્ષમ (sensitive) છે કે આંખ બંધ કરીને કંઈ પણ ખાશો તે પણ તે અધ ક્ષણમાં કહી શકે કે શું ખાધું? તેનું વર્ણન લખી ન શકાય પણ સમજી જરૂર શકાય. જીભ લાગણક્ષમ (sensitive) છે તેથી એને દાડમનું કે કેરીનું ગળપણ ખબર પડે. ઊંઘમાં પણ જે કાઈ જીભ ઉપર મધ મૂકે તે એ કહી શકે કે “મધ છે.” આ બધી કીમિયાગારની કરામત છે. ભગવાનની કરામત અદભૂત છે. તે કીમિયાગારે નાની જીભને જ્ઞાન આપ્યું તેથી તે લાગણક્ષમ (sensitive) છે. જીભ સમજુ છે. તે દાંતની વચ્ચે આમથી તેમ ફરે પણ દાંતની વચ્ચે આવતી નથી. દાંતની વચ્ચે આવી જાય તે પ્રવચન કર્યું કરે? પણ તે દાંત વચ્ચે આવતી નથી. જીભનું જ્ઞાન જ કંઈ જુદું છે. જીભ બનાવીને ભગવાને બુદ્ધિની કમાલ કરી છે.
મધનું ગળપણ જેમ જીભ જ સમજી શકે અને તે જેમ વાણીને વિષય નથી તેમ ભગવાનનું સૌદર્ય એ પણ વાણીને વિષય નથી.
તારૂં સૌંદર્ય એ વાણીને વિષય નથી પણ વિદ–શિવદષ્ટિથી તે જાણી શકાય. શિવજી જ ફક્ત તારૂં સૌંદર્ય સમજી શકે છે. ભગવતીનું સૌદર્ય શિવજી સમજી શકે કાં તે જેને શિવદષ્ટિ આવી તે સમજી શકે પણ તે વર્ણન કરી શકે નહિ. તારૂં ગુણ વર્ણન અશકય જ છે. કારણ પૂર્ણતઃ તારા ગુણે સમજાય નહિ. શિવષ્ટિથી તારૂં સૌંદર્ય સમજી શકાય પણ સૌદર્યનું વર્ણન વાણીમાં ઉતરતું નથી. આમ તારૂં સૌદર્યવર્ણન પણ શક્ય નથી.
ઘણું લેકે ભગવાન પાસે આવે છે. પ્રત્યેકની દષ્ટિ જુદી જુદી હોય. કર્મયોગી ભગવાન પાસે જાય. તેની પાસે કર્મને સાઠે છે. તેની નજર પ્રભુના સૌદર્ય તરફ નથી પણ ઇન્સાફ પર નજર છે. તેને ભગવાન ન્યાયી છે એમ લાગે. તેથી નાનામાં નાની વાત પણ તે પુર આવી ભગવાન પાસે સિદ્ધ કરશે. કમલેગી ન્યાય માટે ભગવાન પાસે જાય. જજ સાહેબ

Page #27

આનંદલહરી
૧૭
પાસે આરોપી જાય તો તે જજ સાહેબના સૌંદર્યને નજુએ.તેને જજ સાહેબની માયાળુ બુદ્ધિ ઉપર વિશ્વાસ છે તેથી આરોપી એની જાયબુદ્ધિ તરફ જુએ. જજનું સૌંદર્ય તેની ઘરવાળી જ નિહાળે. આવી રીતે ભગવાન પાસે બધા જ જાય તેમ ક ગીઓ કર્મનું પોટલું લઈને જાય. અનંત જી ભગવાન પાસે જાય તેમને ભગવાનનું સૌંદર્ય ખબર ન પડે. તેમને ભગવાન ન્યાયી લાગે. જેની ભયભીત દષ્ટિ છે, જે ડરી ગયેલે છે, તે ભગવાનનું સૌંદર્ય કેમ નિહાળી શકે? તે કહેશે મત્સમ પતિ નાસ્તિ-મેં પાતકે કર્યા છે. હે પ્રભુ! જેમજેમ યમ પાસે જવાના દહાડા નજીક આવે છે તેમ તેમ ભયવ્યાકુળતા આવે છે. આ માણસ ભગવાન તરફ જશે પણ ભગવાન કૃપાળું છે એ દષ્ટિથી જેશે. તેથી ડરી ગયેલાને ભગવાનનું સૌદર્ય ખબર ન પડે. કંઈક ગુન્હો કર્યો હોય અને પોલીસ પાછળ પડી હોય તે એ માણસ આશરે શેઘતે હેય. તેને કોઈ ઘરમાં આશરે આપે તે તે ઘરમાં જાય. પણ તે ડરી ગયેલ હોવાથી આશરે આપનારનું સૌંદર્ય તે ન જુએ. આમ ડરી ગયેલાને ભગવાનનું સૌંદર્ય નિહાળવાને ટાઈમ પણ નથી તેમ તેની બુદ્ધિ પણ એ વિષયમાં કામ કરતી નથી. ભયભીત લેકે ભગવાન પાસે જાય તે ભગવાનને તે દયાળુ સમજે.
આવી જ રીતે ભગવાન પાસે આસકત કે જાય તે તેમને ભગવાનની ઉદારતા દેખાય. ભગવાનનું સૌદર્ય નિહાળવાને માટે ખાલી મન vacant mind) જોઈએ. ફિકરથી મન ભરેલું હોય તે હરદ્વારમાં ગંગાના કાંઠા ઉપર જઈને બેસે. પરંતુ પાંચ મિનિટ અંત:કરણ ખાલી કરીને જોવાની તેની તૈયારી જ ન હોય તે ઘવતી ગંગાનું દર્શન ન થાય. ભૂતકાળની સમૃતિ નહિ, ભવિષ્યકાળના સ્વપ્ન નહિ અને વર્તમાનકાળની સ્થિતિ નહિ–આવું ખાલી અંતઃકરણ હેય તે જ ગીગામાતાનું સૌંદર્ય સમજી શકે.
માણસ દુઃખમાં હોય ત્યારે કેઈ ઠેકાણે કેઈ કાંઈ આપતું નથી. અગવડના ટાઈમમાં ભાઈ, સગાવહાલા, મિત્રો બધા આઘા થઈ જાય ત્યારે તે અનાથના નાથ ભગવાન પાસે કામને લઈને જાય. આવા

Page #28

તથાાન ~~-~ ~~- ~
-~-~ ~- ~ ~~-
-~- ~-અભw લે કે લક્ષ્મીનારાયણ પાસે આસકિતથી જાય તે ભગવાનની ઉદારતાના પડઘમ વગાડતા પાછા આવે. આ બધા લેકેને ભગવાનનું સૌદર્ય જેવાની પુરસદ નહિ, દષ્ટિ નહિ, અને વૃત્તિ પણ નહિ
ભગવાન! હું તારી પાસે ન્યાય માગવા આવ્યો નથી, કારણ તારી સૃષ્ટિની રચના જ એવી છે કે કર્મના ન્યાયથી મને ન્યાય મળશે જ. હ ભયભીત નથી, મને કામના નથી, આવું જે કહી શકે તે સૌદર્ય જાણી શકે. જેની દષ્ટિ શિવ થઈ ગઈ છે તે તારૂં સૌંદર્ય જાણી શકે. ‘તું સુંદર છે એમાં શંકા જ નથી. આટલું સુંદર જગત જેણે બનાવ્યું તે કેટલે સુંદર હશે! કઈ કહેશે કે ચિત્રકારનું ચિત્ર સારું હોય પણ તે પિતે કુરૂપ રહી શકે. પરંતુ આ ચિત્રકારે પિતાના જ રંગથી ચીતર્યું છે તેથી તે પોતે પણ સુંદર છે. આ ચિત્રકાર મહાન સુદર છે. એમાં શંકા નહિ
શિષ્ટિવાળાને ક્યોતિષ વી પસ્તાતુ-મેઘેથી પણ હર ધ્યાન ધરીને બેઠેલા, પ્રચંડ શુભ્ર શીલા ઉપર બેઠેલા, શિવ જોવા મળે. આ દષ્ટિને વિષય છે. જો દષ્ટિ મંગલ થાય તે કલ્યાણકારી, શિવદષ્ટિવાળા આ સૌદર્ય નિહાળી શકે અને સમજી શકે. આપણી નજર ક્ષુદ્ર હાય, પાપી હોય, સ્વાથી હોય તે પ્રભુનું સૌંદર્ય કયાંથી જોવા મળે? પ્રભુનું સૌંદર્ય જોવા માટે સૃષ્ટિ તરફ જોવાની દષ્ટિ મંગલ હોવી જોઈએ.
પ્રભુ પાસે જવાવાળા ઘણું વર્ણન કરે-કેઈ કહેશે કે તે ન્યાયી છે, કઈ કહેશે કે તે પરીક્ષક છે. આ ગુણે ભગવાનના છે ખરા પણ ભગવાન સુંદર છે તેનું કારણ શું? કારણ “ભગવાન! તું મારે છે. તું મંગલ છે કારણ તું મારે છે.”
લેકે કહે કે વિધવા સ્ત્રીનું દર્શન થાય તે અશુભ થાય. સમાજમાં આવી માન્યતા છે. જો કે આ મૂર્ખાઈ છે. પણ મારી બા વિધવા છે તેને દર્શન અશુભ લાગે? ન લાગે. કારણ તે “મારી બા છે મારા માં અપશુકન ન હોય, બીજા” માં હાય. મારી દષ્ટિ સુંદર હોય તે ભગવાનનું સૌંદર્ય ખબર પડે. “મારી બાના અપશુકન ન થાય. “મા” છે તે મંગલમય છે. માંગલ્ય “મારા” માં છે. પ્રભુ! તમે મંગલ છે કારણ તમે

Page #29

આનંદલહરી
૧૯
મારા છે. ભગવાન ‘મારા’છે એ ખબર પડી કે તે મ ગલ લાગશે. ત્યાં સુધી ભગવાન દયાળુ, કૃપાળુ, ન્યાયી, પરીક્ષક, પતિતપાવન, નિયામક, ઉદાર લાગશે. ભગવાન ‘મારા' છે તે જે ક્ષણે આધ થાય તે જ ક્ષણે ભગવાન
મોંગલ થાય.
ભગવાન ‘મારા’ લાગવા તે સ્થિતિ (stage) જુદી છે. પ્રભુ ‘મારા’ છે એમ લાગવુ જોઇએ. આ શુભદૃષ્ટિ જ્ઞાનથી અને ભકિતથી થાય. આ બુદ્ધિના વિષય નથી, વણીના વિષય નથી, આ સમજણુના વિષય છે. ભગવાન ‘મારા’ છે આ માંગલ્ય છે. આપણે લગ્નમાં શુભમ ગલ લખીએ છીએ. લગ્નમાં શુભમગલ શુ? એક જીવ ખીજા જીવને દિલથી કહે કે ‘તુ મારી છે.’ મોંગલ શુભ જ છે. મંગલ એટલે ‘માટે,’ પરણતી વખતે સ્ત્રી પુરુષને કહે કે તુ મારી” અને પુરુષ સ્ત્રીને કહે કે ‘તું મારી.’ આથી લગ્ન શુભમંગલ છે.
ભગવાન સાથે શુભમંગલ કરવાનુ,તેની જોડે પરણવાનુ છે તેથી જ આ બધું કરવાનુ છે. શ્રાવણ મહિનામાં મહેનત એટલા માટે જ છે કે મુરિતયા જોવા આવે તે પહેલાં શણગાર (make-up) સજી લઉ. કાર્તિક સુદ અગિયારસને દિવસે આ જગદીશ, નટરાજ ઊઠશે અને જેવા નીકળશે કે કઈ એવા છે કે તેની સાથે પરણી શકુ? પણ તે બધાને જોઈને નાક મરડશે કારણ તેને કઇ પસંદ પડવાના નથી.
વેઢા અને ગીતા, ખાની દૃષ્ટિથી જીવને શણગાર કરે. આટલું જ વેદાનુ કામ છે કે તે જીવને ભગવાનને ગમે તેવે ખનાવે. મંગલ દૃષ્ટિ થઇ કે તે સૌ જોઈ શકે, ખીજા કેઈને ખખર ન પડે. સૌ સમજવા માટે નજર બદલાવા, દૃષ્ટિ સુંદર બનાવે. જગત સુદર લાગવું જોઇએ અને જગતમાં કોઇ વસ્તુ અમુન્નુર લાગવી ન જોઇએ. જેમ ભગવાન મગલ તેમ સૃષ્ટિ પણ મગલ. મદ્રે તેવું વિશ્વ યન્તિ લેવા:। જગત દુ:ખી છે જ નહિ. આપણે રડીએ તે ખેડુ છે.
આપણે નવલકથાનું પુસ્તક વાંચતાં હાઈએ. તે નવલકથામાં આવે કે એક જીવ વંટોળીયા પવનમાં પોતાની રાજી શોધવા નીકળ્યા છે પણ કંઈ મળતું નથી. તે ભૂખથી પીડાઇને મરી જાય છે. આ અસહાય જીવની કરૂણ કહાણી વાચતાં વાચતાં આંખ ભીની થાય, કંઠે ભરાઈ આવે. આમ બધું થાય પણ ખીજી ઘડીએ લાગે કે આ બધુ' પુસ્તકમાંનું છે. છાપેતુ' બધું સાચું હાતું નથી. આવી જ રીતે જગતમાંનું દુઃખ જોઇને આંખ ભીની થાય, હૃય ભરાઇ આવે. ભરાઇ આવે. પણ વિવેકબુદ્ધિથી

Page #30

૨૦
તત્વજ્ઞાન
વિચારીએ તે ખબર પડે કે બ્રહ્મ સત્યે નરિમથ્થા ની દ્રૌવ નાર:તેથી રડવાનું કારણ નહિ. આ બધું નવલકથામાંનું દુ:ખ છે. આ જગત એક નવલકથા જ છે. બધું છાપેલું છે તે સત્ય ડું જ છે? તેમ આ જગત સત્ય થોડું જ છે કે તેના માટે રડવાનું! હે સૃષ્ટિ વુ तुम्हाला, ठेवितसे देव पाहावयाला ।।
શ્રાવણ મહિનામાં વરસાદ પડ હોય ત્યારે પર્વત જુઓ, નદી જુઓ. સૃષ્ટિસૌદર્ય જોઇને આંખ તૃપ્ત થાય. પરંતુ તેને માટે મન ખાલી હોવું જોઈએ. મન ખાલી કરીને જાવ તે સૌદર્ય લૂંટી શકાય. શેરબજારને વેપારી નિસર્ગ પાસે જઈ આવે. તે નિસર્ગ જેવા જાય પણ લોકોને કહેવા થાય એ માટે જોવા જાય. તેથી આજે જાય અને કાલે પાછો આવે. કારણ તેનું મગજ, હૃદય ખાલી જ નથી. તેની પાસે દષ્ટિ નથી. તેથી તે જુએ પણ બધું નકામું. પથ્થરથી ભરેલું અંતઃકરણ છે તેથી કંઈ જોઈ શકતે નથી. તે જુએ એટલા માટે કે “અમે જોઇ આવ્યા” એમ ફેકટલાલને કહેવા થાય. તેને સૌંદર્ય ક્યાંથી ખબર પડે? આપણું હૃદય, મગજ ખાલી થતું જ નથી. આપણું અંતઃકરણ પથ્થરોથી ભરેલું હોય પણ ભાવભકિતથી ભરેલું નહિં, તેથી એવા ઘરડા થયેલા લેકે જગતથી કંટાળી જાય.
ભગવાનનું જગત મંગલ છે. હું મંગલ છું, મારું જીવન મંગલ છે એમ કહી હસતા રહેવું જોઈએ. હું પામર તરીકે નથી જન્મે. મારે જન્મ મંગલ છે. ભગવાનને સૃષ્ટિ તરફ જેવા આંખ નથી. તે ભગવાનને કહે કે “ભગવાન! મારી આંખ વડે તું સૃષ્ટિનું સૌંદર્ય જો.” તવવેત્તા, જ્ઞાની અને ભકત કેણ તે લેકેને ખબર ન પડે, કારણ કે લેકે જાહેરાત ન કરે. અંદર થતું રહેલે ફરક બહારના લોકોને ખબર ન પડે. કેને એરડો (મન, બુદ્ધિ અને હૃદય) ખાલી છે તે ખબર ન પડે. આ ભાષા ભગવાન જ વાંચી શકે.જેની શિવદષ્ટિ થઈ એ કે હસતા હોય.
બટન કહે કે “હસતે માણસ અને રડતી સ્ત્રી ભંયકર છે. (Laughing man and weeping woman are always dangerous)' આવું વાંચેલું છે. પરંતુ બટનાને એ ખબર ન પડે. ગીતા જેનું વર્ણન કરે એ તુન્ત જ રમન્તિ -એ હસતા–નાચતા લેક હોય. આત્મહાસ્યથી લોકોને હસતા ભગવાન જ ઓળખી શકે.
હું મંગલ છું. વેદાંત કહે કે અહંકાર ખરાબ છે. તે કહે કે હું' કાઢ પણ તેણે કહ્યું કે અહંકાર ખરાબ છે? અહંકાર ઉપર તે

Page #31

આનંદલહરી
૨૧
આખું જીવન છે. પહેલો નંબર આવે તે માટે તે પ્રયત્ન કરીએ, રાષ્ટ્રને અહંકાર હોય તેથી રાષ્ટ્ર માટે જીવન આપીએ. અસ્મિતાને લીધે તે જીવને વ્યતીત થાય. હું મંગલ છું? હું કોઈ દિવસ ખરાબ નથી. લૌકિક વ્યવહારમાં તેમજ અધ્યાત્મમાં પણ ખરાબ નથી. શંકરાચાર્યને હું જવા લાગ્યું કે તેમણે રોકી રાખે. કેટલાક પણ આવે તે જતા જ નથી, તેથી ધણી રસેડામાં પત્નીને પૂછે કે “જવાનું કંઈ કહે છે? પત્ની કહે, “ના, કંઈ બોલ્યા નથી. બન્ને જણ પણે જાય તેની રાહ જોતા હોય. પણ ખરેખર પણે જવા નીકળે કે ગભરામણ થાય. આવી જ રીતે અહંકાર જાય નહિ ત્યારે એમ લાગે કે ક્યારે જશે? તેની રાહ જોતા હોય. તેના માટે જન્મારા સુધી મહેનત કરે, પરંતુ ખરેખર અહંકાર જવા નીકળે ત્યારે એને ગભરામણ થાય. “હું” કાર જવા નીકળે ત્યારે શંકરાચાર્ય તેને રાખવા પ્રયત્ન કરે. નનન નનને થાતુ મને એમ કહે.
ભગવાન ઉપર એટલે પ્રેમ એટલે મારા હુંઉપર પ્રેમ છે. મારે “હું” મારે ભેળવ નથી. મારા “હું” એ “તું” ને નિર્માણ કર્યો છે. હું છે તેથી “તું” છે. તું ને રાખવાને હોય તે મારો હું રાખવું જોઈએ. મારે હું છે તેથી પ્રભુ “તું છે. તેથી જ તત્ત્વજ્ઞાનની ટોચ ઉપર ગયા પછી પણ “હું” રાખવાની ઈચ્છા થાય.
સુંદર ભગવાન સવારે જોવા મળે છે તેનું કારણ “હું” છે. રાત્રે “હું” જ નહિ તેથી “તું પણ નહિ. તને સંભાળવાવાળે મારે “હું” છે. મારા “હું” એ “તને જીવતા રાખ્યા છે. “હું” ખલાસ તે “તું” પણ ખલાસ. રાતના સૂતી વખતે હું જાય એટલે તું પણ ચાલી જાય. પણ સવારના ઊઠતી વખતે “ ને લીધે ભગવાનની સુંદરતા દેખાય. ભગવાન! મારા “હું” એ “તું” ને જીવતે કર્યો. પરસ્પરું ભાવયન્ત - આ હું–તું” ની રમત છે. એના માટે તે જગત છે. જગત એક ક્રીડાંગણ છે.
તું મને સંભાળે છે તેમાં શંકા નથી. વેદો, ઉપનિષદે એમ કહે છે કે તું મને સંભાળે છે. દાદીબા મને એજ કહે છે કે તારા કેટલા ઉપકારે છે! તું મને સંભાળે છે. તું એવા વાજા પણ વગાડે છે. પણ હું કેટલા દિવસ સુધી દબાયેલે રહીશ, કેટલા દિવસ સુધી તારા બેજાથી દબાતે રહીશ! એક દિવસ મને આત્મબોધ થશે કે હ” “તું” ને જીવતે રાખે છે તે દિવસે ઉપકારને જ ચાલ્યા જશે. જ્ઞાની ભક્તની ચિંતા ચાલી ગયેલી હેય કારણ ભકત અને ભગવાન
-
-
-
-

Page #32

૨૨
તત્ત્વજ્ઞાન
બન્નેના ઉપકાર સરખા છે. તેથી જ જ્ઞાનાત્તર ભકિતની સિંહની ગર્જના છે.
જ્ઞાનાત્તર ભકિતમાં મીઠાશ છે, મધુરિમા છે. જ્ઞાની ભકત કહે કે ભગવાન! તું મને સાચવે છે તે સત્ય વાત છે પણ હું તને ઊભા રાખું છું, જીવતા રાખું છું એ તેટલીજ સત્ય વાત છે. તુનમન નાહિ મેર બેન્ગ સહન વિના. આ તુકારામ કહે છે, કારણુ આ તેમનુ જીવન છે.
લગાડે ત્યારે
‘હુ' મ’ગલ છું’ ખેલવાવાળા ભગવાનને ચંદન પોતાના કપાળને પણ ચદન લગાડે. તે હુ” ને ક્ષુદ્ર ન સમજે. હવે ઉપકારની ભાષા ગઇ, હવે સ્નેહની ભાષા આવી છે. આવુ થાય ત્યારે ખરી ભિકતના રંગ ચડે. હું ભગવાનને આશ્રિત નથી. આશ્રિત માણસને ખરી ભકિતના રંગ ન ચડે.
પેાતાના ‘હુ” ના ગૌરવ લાગવા જોઇએ. આ ભાષા એલવી જુદી અને પ્રત્યક્ષ અનુભવ આવે એ વાત જુદી. અનુભવ આવ્યા પછી જ હુ” ના ગૌરવ લાગે. સામાન્ય માણસને તાવ આવે તે કહેશે ‘કર્મના ન્યાય' (Law of Justice) છે. પણ જ્ઞાની ભકતની જીવનની ધારણા જુદી, આકિત જુદી; તેમાંથી માંગલ્યની દૃષ્ટિ આવે. તે ભગવાનને યાચક નથી, આશ્રિત નથી. આ શિવષ્ટિ છે. આ સ્થિતિ ઉપર આવ્યે તે સૌ લૂટી શકે, માણી શકે એમ શકરાચાર્ય કહે છે. ભગવાનનું સૌદર્ય જ્યાં સુધી મ ંગલષ્ટિ ન થાય ત્યાં સુધી ખખર ન પડે. શિવષ્ટિ થઈ તેને જગત સુંદર લાગે, જન્મ મગલ લાગે, કારણ તુ' મારી જોડે છે. તે કહે કે “મારા જન્મ માના પેટમાં નથી થયા.’ માના પેટમાં જન્મ્યા તે નવલકથાનું એક પ્રકરણ (chapter) છે. મારી મા તુ છે, કારણ ‘તુ' માંથી હું' નીકળ્યેા. તેથી ‘તુ' જ મારી અદિમ ‘ખા’ છે. ‘તું” માંથી ‘હું” આવ્યા અને રમત શરૂ થઈ છે. પિતાસિ રેક્ષ્ય....તેં મને બહાર કાઢ્યો—તે જ મારે ખરી જન્મ. તેથી જગદંબા જ મારી ખરી મા' છે. નહિં તો માતાપિતૃ સહસ્રાળિ. સેંકડો ખા' થઇ છે, પણ ખરી ‘બા’ તું જ છે. આ જે સમજે તેને માંગલ્ય ખબર પડે; તે જ તારૂં સૌદર્ય તૂટી શકે.
સૌદર્ય. આ નજર બદલાવીને લૂટવાના વિષય છે.
તારા ગુણાનુ વર્ણન થાય નહિ, સૌનું વર્ણન થાય નહિ. આમ છતાંય વદુનનહિતાય− શકરાચાર્ય વર્ણન કરશે તે આપણે જોઇશું.

Page #33

| નો[Sgr oil
IDi
H
। आनंदलहरी
श्लोक ३ मुखे ते ताम्बूलं नयनयुगले कजलकला। ललाटे काश्मीरं विलसति गले मौक्तिकलता॥ स्फुरत्काञ्ची शाटी पृथुकटितटे हाटकमयी।
भजामित्वां गौरी नगपतिकिशोरीमविरतम् ॥३॥ રાદ્ધાર્થ –તારા મુખમાં પાન છે, નયનોમાં કાજલની રેખા છે, લલાટમાં
કેસરી ચંદન છે, ગળામાં ખેતીની માળા છે, સેનેટરી પિોલકું પહેરેલું છે, રત્નજડિત ચકચકીત કમરપટ્ટો વિશાળ કટિભાગ પર શોભે છે, આ શણગાર સજેલી હિમાલયની પુત્રી ગૌરીને હું સદાયે ભજું છું.
શંકરાચાર્યે શરૂઆતના બે શ્લેકમાં કહ્યું કે ગુણનું વર્ણન કરવું શક્ય નહિ. અને સૌંદર્યવર્ણન તો જેની શિવદષ્ટિ થઈ છે તેને જ ખબર પડે, પણ તે શબ્દોમાં લાવી શકાય નહિ.
શંકરાચાર્ય ચિત્ત એકાગ્ર કરીને ગામની બહાર બેઠા હશે ત્યારે તિષમ ના પૂરસ્ત તિષથી આઘે જે ચિત્ર એમને જોવા મળ્યું તેનું વર્ણન કરે છે બાકી બધી જગ્યાએ અંધારું છે. કેવળ ભગવતીના તેજસ્વી રૂપનું દર્શન થાય છે તેનું વર્ણન કરે છે. કહે છે: મવત્તિ મુવે તે તાંબૂ ભગવતી તું રમણીય છે. તારૂં મેટું પાન ખાઈને લાલ થયું છે, તારી આંખ સુંદર અને રમણીય છે, તારા નયનમાં કાજલ છે, તારા ભાલપ્રદેશ ઉપર કેશર લગાવ્યું છે, (સંસ્કૃતમાં કેશરને
મીર કહે છે.) તારા ગળામાં સુંદર મોતીની માળા છે, તારા વિશાળ કટી ભાગ ઉપર સુરત્ એટલે ચમક્તા રહેલે કમરપટ્ટો છે. રાટી એટલે વસ્ત્ર–પિલકં. ટિમલી-ટલા એટલે સેનું-તારૂં પિલકું સોનાનું છે.

Page #34

૨૪
તત્ત્વજ્ઞાન
(સંસ્કૃતમાં સ્ત્રીઓના પાલકાને ચાટી કહે તેમ સન્યાસીના વસ્ત્રને પણ શાટી કહે) તુ શુભ્ર સ્વચ્છ છે. નગતિ ોિરી એટલે હિમાલયની કરી છે. આવી રીતની તું, તેનું અમે સતત ભજન કરીએ છીએ, નમસ્કાર કરીએ છીએ.
શકરાચાય બેઠા છે, ચારે બાજુ અંધારૂં છે, વાદળિયાંઓની પછવાડે આવી રીતને શણગાર કરેલી જગદંબાના તેજસ્વી રૂપનું દર્શન થાય છે. અધે અંધારૂ છે તેમાં આ તેજસ્વી મા તેમને દેખાય છે. તેને શણગાર જોઈને શંકરાચાય ગાંડા-ઘેલા થયા છે, આનંદીત થયા છે. ભગવતી આ શણગાર ભકતોની અનુભૂતિ પણ હોય અને એ શણગાર સૂચક પણ હાય.
મુલે તે તાંવ્રહ–ભગવતીના હાઠ લાલ થયા છે. તાંમૂહ ની રક્તિમા દેખાય છે. શું પાન ખાઈને ભગવતીના હાઠ લાલ થયા છે? ભગવતીએ પાન ખાધું પણ હશે. પણ શંકરાચાય ને જીદુ' જ કહેવાનુ છે. કાના હેાઠ લાલ થાય? જેના હાટમાંથી તેજસ્વી શબ્દ નીકળે તેનાં હેઠ લાલ હાય. તેના મેઢામાંથી નબળા, દૂબળા, ક્ષુદ્ર શબ્દો નીકળે જ નહિ. મેં આટલું સુંદર જગત મનાવ્યું પણુ કાઈને કદર (appreciation) નહિ આમ એ કહે નહિ. તમે જગતને ખાટું ઠરાવવાનુ હોય તા ઠરાવેા તેના એને વાંધા નહિ. સૃષ્ટિ નિર્માણ કરીને જગદંબાને પસ્તાવા નહિ. પસ્તાવાના નખળા શબ્દે એના માઢે નીકળે જ નહિ.
શકરાચાય જ્યોતિષાં વા રત્તાત્—જગદંબાને જુએ છે. એમને આ જોઈને નૈસગિક લાગે છે કે બાએ પાન ખાધું હશે. પરંતુ શ ંકરાચાર્યની સુસૂક્ષ્મદ્રષ્ટિ હેાય તેથી આ રતિમા—લાલ રંગ સૂચક છે. જે મેાઢામાંથી નીકળવાનું છે કે “આ મારા ભકત છે—y Man” તે માઢું લાલ જ ડાવું જોઇએ. ભગવતી! તું પાન ખાય શા માટે? તું તે પૂર્ણકામ છે; તને ઇચ્છા જ નથી, તેા તું પાન ખાય શા માટે? તું મેહુ લાલ કરે છે તેનુ શું કારણ? તેમાં જે તિમા છે તે સૂચક છે. ચૂના અને કાથા ભેગા કરીને લાલાશ આવે. કેવળ ચૂના કે કેવળ કાથાથી લાલાશ નહિ સ્વતંત્ર જીવમાં લાલાશ નહિ, તેમાં કાળાશ હૈાય. સ્વતંત્ર જીવના માઢા કે ગાલ ઉપર લાલાશ ન હાય, કારણ તે પોતાને સ્વતંત્ર સમજે

Page #35

આનંદલહરી
૨૫
છે. કેવળ સિાવ નિર્ગુણ છે, કેવળ ની લાચાર છે. આ વાવરિાવનું મિશ્રણ થાય તે લાલાશ આવે. જેટલા પ્રમાણમાં જીવનમાં પ્રભુ આવે તેટલા પ્રમાણમાં લાલાશ-મસ્તી આવે. છોકરો મા પાસે તોફાન કરે જ. તે માને પણ નીચે બેસાડે. મા પાસે જ તેનું તોફાન હેય. જેને મા મળી નહિ, જેને મા જડી નથી કાં તે જેની મા મરી ગઈ છે તે કયા મિજાજથી તેફાન કરે? તે તેફાન કરે જ નહિ.નિશાળમાં છેક જાય તે ડાહ્યો–ડમરો હોય પણ ઘેરે આવે અને માના મેઢા ઉપર જ પુસ્તક ફેકે. ત્યાંથી જ તેની શરૂઆત થાય. મા પાસે આવીને ઉપર ચડે, નીચે કૂદકા મારે, માથું કૂટીને લેાહી નીકળે તે મા ઊભી જ છે. આવી રીતે ભકતેમાં પણ જુદી મસ્તી દેખાય.
કેવળ રિવ ને કંઈ કિંમત નથી અને કેવળ નીવ ને પણ કિંમત નથી. નિર્ગુણ નિરાકારનું શું વર્ણન થાય? વીવને લીધે શિવ થયે. મારે
મને ગમે છે કારણ “હું”“તું”ને જીવાડે છે. આ કેત્તર સંબંધ છે. આ સંબંધ જ્યારે થાય ત્યારે લાલાશ આવે. નવ-રિાવ ના મિલનમાં લાલાશ છે.
જેટલા તમે જગદંબા પાસે જશે તેટલા તમારા તોફાન મસ્તી વધે. ભકતનાં તેફાન મસ્તી વધેલાં હેય. તે જગદંબાને કહે “મારે કંઈ કરવું જ નથી. તું કહેતી હશે તે તારા ઉપર ઉપકાર કરવાને માટે કામ કરૂં જેમ બચ્ચે કહે કે “મારે કોથમીરની જરૂર નહિ પણ બા! તારા ઉપર ઉપકાર કરવાને માટે કેથમીર લઈ આવું તેમ તુકારામ બુવા કહે કે માતા ૩ ૩૫%ારાપુર તા. ભકતો લાચાર નહિ અને દૂબળા નહિ. બચ્ચાને મા પાસે વિવેક નહિ, એ તો બે પગ લાંબા કરીને બેસે અને માને લાત પણ મારે. આપણને એમ લાગે કે “ભગવાન ઉપર ઉપકાર કરવા કામ કરું છું આવું બોલાય? આપણને વિવેક હય, ભકતને વિવેક નહિ. આ જીવન વિલોભનીય છે, કમનીય છે. આ ચિંતામુકત (care free) જીવન છે. આ જ જીવન છે. આપણે તે મરતા નથી તેથી જીવીએ. ભકતેના જીવનમાં લાલાશ છે, રક્તિમા છે.
મા! જે તાંબુલ ખાધું તેનું કારણ છે. તારા હોઠ ઉપર જે રક્તિમાં છે તેનું કારણ તારી પાસે ભક્તો પ્રેમથી આવ્યા હશે ત્યારે આસકિત ભરેલા પ્રેમથી તે એમને બચી ભરી તેથી તારા હોઠ લાલ થયા. તારી એ આસકિત

Page #36

તત્ત્વજ્ઞાન
છુપાવવા માટે તે પાન ખાધું હશે, કારણ તું પૂર્ણકામ છે. પૂર્ણકામ ભગવાન ગાંઘેલ થાય તે એની બેઆબરૂ છે; તને એ શેભે નહિ, તેથી તારી આસક્તિ છુપાવવા માટે તાંબુલ-પાન ખાધું તેથી લોકોને લાગે કે એ પાનની લાલાશ છે. શંકરાચાર્યને જે અદિમશકતિ દેખાઈ, તેના હોઠ ઉપરની લાલાશ-રકિતમાં દેખાઈ તે કાશીના કાળા રંગનું પાન ખાઈને આવેલી લાલાશ નથી. ભકતે ઉપરની આસકિત છુપાવવા માટે પાન ખાધું છે. આમ જગદંબાના હેઠ ઉપરની રકિતમાં સૂચક છે.
પછી કહે છે કે નનયુ િવીઝા મા! તેં આંખમાં કાજલ ભર્યું છે. શા માટે? તને શું સૌંદર્યને મેહ છે? તું તે નિર્મોહ છે તો આંખમાં કાજલ શા માટે નાખ્યું છે? તારી આંખ વિશાળ છે તેમ સુસૂક્ષ્મ પણ છે. સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ તે તારી આંખે દેખાય છે. હું તારી પાસે આવું ત્યારે સૂફમમાં સૂક્ષ્મ તને દેખાય છે. હજારો દોષે કરેલા આ જ તારી પાસે આવે ત્યારે કહે કે જન્મે ત્યારથી શરૂઆત કરી આજ પર્યત હજારો દે મેં કર્યા છે. ક્ષત્તળે મેડHIધ... તારી પાસે આવે ત્યારે તું તેમના દે ઉપર આંખ આડા કાન ધરે. આ આડા કાન કરવાની તારી પદ્ધતી છે. તારી આંખમાં એક જાતની નિર્મળતા છે તેથી અપવિત્ર આંખ તારી પાસે આવી શકતી નથી. તારી આંખ પવિત્ર છે–તેમ તેજોમય છે. આ પવિગ્યને લીધે આંખમાં ધાક છે. તે ધાકથી જગત ધાર્મિક છે.
આપણને કાયદાની નિષ્ઠા નથી, કેદારનિષ્ઠા છે. પીળી પાઘડીવાળા પોલીસને લીધે આપણે સારા છીએ. બંદૂક લઈને પિલીસ ઊભા હોય અને તેની ધાકને લીધે તે હજારો લોકોને સાત્ત્વિક–સજજન બનાવે. પોલીસ ઊભે હોય તેથી કંઈ મોટર આડે રસ્તે ન જાય પરંતુ રાતના પિલીસ ન હોય તે મોટર વચ્ચેથી જ જાય, રસ્તા ઉપરથી ન જાય. પોલીસ લેકેને પરાણે સજજન બનાવે. આવી રીતે ભગવાન તારી આંખની ધાક છે, કારણ તેમાં પાવિત્ર્ય અને તેજ છે. Fear of God is begining of Wisdom ભગવદ્ ડરથી લેકે નતિક અને સાંસ્કૃતિક બને. પરંતુ ડરથી સારા થવું આ કંઈ સારી વાત નથી. જેમ જેમ જીવ પ્રભુ પાસે આવે તેમ તેમ તેને ડર ચાલ્યો જાય.
कजलं कामकं द्रव्यम् कामिनी कामसंभवम्

Page #37

આનદલહરી
પૂજા કરતા હશે તેને ખબર હશે–ભગવાનને આલેક ખેલીને કાજલ અણુ કરવાનુ` હાય. કાજલથી આકર્ષકત અને સૌમ્યતા આવે. આપણા છેકરાની આંખ આકર્ષક લાગે તેથી આંખમાં કાજલ નાખીએ. કાજલથી આંખ આકર્ષક અને સૌમ્ય લાગે છે. એમાંથી પ્રભુ નયનમનહર લાગે. તેવી રીતે ધાક ચાલી જઇને આકર્ષક અને નયનમનેાહર લાગે,
૨૭
હાટે શાશ્મીર તારા ભાલપ્રદેશ ઉપર કેશર છે. આ ઘરેણાઓ સૂચક છે, અનુમેદક છે અને આશ્વાસક છે. તે સુંદર છે, રમણીય છે અને તેજસ્વી છે એમાં શંકા જ નહિ પણ તેની પ્રત્યેક કૃતિ સૂચક છે. શકરાચાર્યને જે મા જોવા મળી તે સુંદર છે, અલકાર પહેરેલી છે પણ એ બધા ઘરેણાં સૂચક છે.
આ
તારા ભાલપ્રદેશ ઉપર કેશર છે. કેસરની લાલાશ છે અને સુગંધ છે. કેવળ લાલાશ ભયાનક છે. આજે ભષા RED થી ડરી ગયા છે. લાલાશ–RED raid થશે કે શુ એમ લાગે છે. કેવળ લાલાશ સારી નહિ, સુગંધી રક્તિ મા સારી. જેમના જીવનને સુગંધ છે તેમને તું કપાળે નચાવે છે. જેણે જીવન કેશરનુ બનાવ્યુ તેને સુગંધ હાય. યાજ્ઞવલ્કયના જીવનને હજી સુગધ આવે છે. અત્રિ તર્પયામિ વસિષ્ઠ તર્પયામિ ... તર્પણુમાં ખેાલીએ તેનું કારણ તેમના જીવનને સુગંધ છે. તેમના જીવનાને હજી સુગંધ આવે છે. શાસ્ત્રીજી! અમને નથી આવતી. અમે નાકમાં છીકણી ભરી હાય તા સુંગધ કયાંથી આવે? એમના જીવનને સુગંધ છે અને લાલાશ છે. આ રક્તિમા સારી છે, આલ્હાદદાયક છે. ભગવાન સુગંધયુકત જીવનને કપાળે લગાડે. અરે! તેમના શરીરની ભસ્મ કપાળે લગાડે! એમના શરીરના માટે પ્રભુને આટલી આસકિત તે તેમના મન અને બુદ્ધિ માટે પ્રભુને કેટલી આસકિત હશે?
જીવનના ઘાસમાંથી જેમણે કેસર બનાવ્યું તેમને ભગવાન કપાળે લે. આપણું જીવન ગંધાય છે. ઘાસમાંથી જે કેસર અની ગયા તે પ્રભુના લલાટ ઉપર નાચે.
પછી કહે: છે વિસતિ મળે મત્તિતા-મા! તારા ગળામાં મેાતીની માળા છે. મેાતીની માળાની કિંમત તમને-અમને છે અને સાનુ ખલાસ થયા પછી તેની કિંમત તમે-અમે વધારશુ પણ આ જગદંબાને તેની શું પડી છે? તે કયા મેાતીની માળા પહેરે છે?

Page #38

૨૮
તાજ્ઞાન
प्रल्हादनारद पराशरपुंडरीक व्यासांबरीषशुकशानकभीष्मदाल्भ्यान् । रुक्माङ्गदार्जुन वसिष्ठविभीषणादीनपुण्यानिमान परमभागवतान्स्मरामि॥ આ જે પરમ ભાગવત થઈ ગયા તે તારા ગળામાં છે. ભગવતી મેતીની માળા પહેરે તે આ માળા પહેરે છે.
શિવજી ખોપરીઓની માળા પહેરે છે આવી રીતનું વર્ણન છે. સંશોધકને આ ભયાનક લાગે તેથી કહે કે શિવજી આ અનાર્યોના કાં તે જગલી લેકેના દેવતા છે. આવું યુરોપીઅન સંશોધકો કહે. પરંતુ શિવજીને યાજ્ઞવલ્કયની, પતંજલિની પરી લઈને દેડવાનું મન થાય. જે પરીએ જીવન પ્રભુમય બનાવ્યું, જેનાથી તે લેકે પ્રભુ થઈ ગયા તેમની ખોપરીની માળા શિવજી પહેરે છે તેમાં બેટું શું છે? આ બધા ભગવાન થયા તે પગથી નથી થયા, પરીથી થયા છે. તેથી તેમની ખોપરી જોઈને ભગવાન નાચ્યા હશે. સંશોધકોને આ ખબર ન પડે. મેટા લેકની ખોપરી રાખવાનું મન થાય. જેઓ ખોપરીથી પ્રભુ થયા તે પરીની કિંમત છે. મેતીને હાર છે તે પ્રલાદ, નારદ, પરાશર વગેરે છે. શંકરાચાર્યને આ બધા મેલીઓ દેખાય છે. બા! તું તત્વવેત્તાઓનું ચંદન તિલક કરે છે અને જ્ઞાનીભક્તને હાર બનાવી ગળામાં પહેરે છે. જે પરીથી તેમણે પ્રભુ મેળવ્યા, જે પરીથી તે પ્રભુ થયા તે પરી શિવજીને પહેરવાનું મન થાય તેમાં શું નવાઈ?
પૃથટરે ઘટશનથી–મા! તારા વિશાળ કટીભાગ ઉપર કમરપટ્ટો છે તે ચમકે છે. કોના લીધે ચમકે છે?
वाल्मिकिःसनकः सनन्दनतरु व्यासो वसिष्ठाभृगु र्जाबालिर्जमदग्निकच्छ जनको गाङ्गिरा गौतमः । मान्धाता ऋतुपर्णवेन्यसगरा बन्यादिलीपो नलः
पुण्यो धर्मसुतो ययाति नहुपा: कुर्वन्तु मे मंगलम् ॥ વાસ્તવિક માતને કમરપટ્ટો પહેરવાનું કારણ શું? વચ્ચે બાંધવા માટે, સાચવવા માટે કમરપટ્ટી બંધાય કાં તે કમર કસવા માટે પટ્ટો બંધાય, કાં તે શભા માટે કમરપટ્ટો બંધાય. નવા લેકેને ધોતિયું પહેરતાં આવડે નહિ તેથી પરણતી વખતે ધેતિયા ઉપર પટ્ટો બાંધે; પણ બા! તને વસ્ત્ર સાચવવા માટે કમરપટ્ટો બાંધવાની જરૂર નહિ. તારો “હું” આ જ તારૂં વસ્ત્ર છે. તેવી રીતે

Page #39

આનંદલહરી
૨૯
મારે “હું” આ મારું વસ્ત્ર છે. તારા–મારામાં બહુ ફરક નથી. તારા “હું” ને લોકે “માયા' સમજે છે અને મારા “ હું”ને લેકે અવિદ્યા સમજે છે. તારો “હું” આ તારૂં વસ્ત્ર હોય તે તેને સાચવવા માટે કમરપટ્ટાની જરૂર નહિ. તેવી જ રીતે કામ કરવા માટે તને કમર કસવાની જરૂર નથી. તને કઈ કામ જ નથી, તું નવરી છે. જે વાત તુ ચીરા પૈવી છે તેને કમર બાંધવાની જરૂર નહિ. શાસ્ત્રકારે કહે છે કે તે આ સૃષ્ટિ દષ્ટિમાત્રથી ઉત્પન્ન કરી. આ જગત ચલાવવા માટે તારે કમર બાંધવાની જરૂર નહિ. આ જગત તારે માટે એક રમત છે. તે તે આ કમરપટ્ટો શોભા માટે બાંધ્યો? ના, શેભાની તને આસકિત નથી કારણ તુ પૂર્ણકામ છે. તેં કમરપટ્ટો બાંધ્યે છે તે કેઈની શોભા વધારવા માટે. તારી કેડ ઉપર જઈને જે લોકો બેઠા, વાલમીકિ–સનકાદિ લોકો, તેમની શોભા વધારવા તે એમને કેડ ઉપર વસાવ્યા. આ લોકોનું નામ 'ઉચ્ચારવાથી અમારૂં મંગળ થાય છે. આ બધા તારી કેડ ઉપર બેઠા છે, તેથી મારી દષ્ટિ તારી કેડ ઉપર જ હેય. વસિષ્ઠ, વ્યાસ, ગૌતમ આ બધા હીરા તારી કેડ ઉપર બેઠા છે. તારે કટાભાગ વિશાળ હોવાથી મારી દષ્ટિ તારી કેડ ઉપર જ છે. તારી કેડ ઉપર બેસવાનું મન થાય. શંકરાચાર્ય જે કહે છે કે બા! તારો કરભાગ વિશાળ છે તે શૃંગારીક નથી. ગમે તેટલા હીરા તારી કેડ ઉપર બેઠા હશે તે પણ તેના ઉપર મને જગા છે; “જગા નથી' આ શબ્દ નથી. મા! તારી કેડ ઉપર બેસવાનું મન થાય છે. હું નાનું અને તું મટી. મારે તારા મોઢા પાસે આવવું છે તે કેવી રીતે આવું? છ ફટની મા અને દોઢ ફૂટનું બચ્ચું માનું કે હું કેવી રીતે જોઈ શકે? મા તેને કેડ ઉપર લે તે જ. મારી બધી દષ્ટિ તારી કેડ ઉપર છે કારણ મને તારી કેડ ઉપર બેસવું છે અને ત્યાં જ મારી જગા છે. મારા સ્થાનથી હું ચૂત થયે છે તેથી મને લોકો બોલવા લાગ્યા, ટેકવા લાગ્યા, પંચમહાભૂતે મને રડાવે, ગ્રહ મને ડરાવે. આમ હું ડરતે ડરતે છવું છું. ઉપનિષદ કહે છે કે અમૃતસ્ય પુત્રાટ તે હું ડેર શા માટે? હું ડરું છું કારણ મેં મારું સ્થાન છેડયું છે. સ્થાનભ્રષ્ટ ન શામજો-સ્થાનભ્રષ્ટ થયેલા લેકે શોભતા નથી, તેથી મતિમાન કો પિતાનું સ્થાન છેડતા નથી. દાંત સ્થાન પરથી છૂટા થાય તે આપણે તેને આઘે કરીએ. સ્થાન ઉપર હોય ત્યાં સુધી તેને ખૂબ સંભાળીએ. લેક વાળને કેટલા સંભાળે? તેલ નાખીને અરીસામાં જોતા જ હોય. પણ હજામ વાળને કાપે કે તે વાળને તે અડકતા પણ નથી. હજામને કહે કેતુ જ ઉપાડ, કારણ વાળ સ્થાનભ્રષ્ટ થયા તેથી તેમની શેભા રહી નહિ.

Page #40

૩૦
તત્વજ્ઞાન
જીવે “બા ની કેડ છેડી તેથી જીવ ક્ષુદ્ર થયે. મારે મારી શોભા વધારવી હોય તે મારા સ્થાને, “બા” ની કેડ ઉપર જ બેસવું જોઈએ. બા! ઘણું લેકે તારી કેડ ઉપર બેઠા છે પણ તે છતાં મને ત્યાં જગા મળશે. મારા માટે ચોક્કસ જગા છે કારણ તારે કટીભાગ વિશાળ છે. બા! મારે તારી કેડ ઉપર બેસવું છે. લેકે સંસારમાં ચાલતાં ચાલતાં થાકી જાય. વૃદ્ધ મનથી પણ થાકે, કારણ તે પિતે ચાલે છે. માની કેડ ઉપર બેઠેલા થાકતા નથી. ચૈત્ર મહિનો હોય, સખત તાપ લાગતું હોય. મા છોકરાને કેડ ઉપર લઈને ચાલે તે બચ્ચું થાકતું નથી. થાક લાગ્યો હશે તે તે માને, બચ્ચાને નહિ. યાજ્ઞવલ્કયને બે પત્ની પણ તે સંસારથી થાકે નહિ, કારણું તે માની કેટ ઉપર બેઠા છે. આપણે બધા કર્મનું ખાઈએ તેથી આપણને સંસારમાં થાક લાગે. માની કેડ ઉપર ન બેઠા તેમને થાક લાગે અને જીવનની કથા થઈ જાય. જે તારી કેડ ઉપર બેસે તેમનું જીવન જીવન રહે. તારી કેડ ઉપર તેથી જ મારી દષ્ટિ છે.
સંસારમાં લેકે થાકી જાય, કારણ વિરૂદ્ધ વિચારની પત્ની હેય, છોકરાઓ સાંભળતા નથી, માબાપ તરફ છોકરા જોતા નથી. આ અનભવ આવ્યા વગર રહે નહિ. તે ટાઈમે માબાપનું શું થતું હશે? સંસારમાં અર્થ નથી એમ લાગે. કેઈને કદર નથી, સૌ પોતપોતાનું જુએ છે, મારું કઈ નથી એમ લાગે. બીજું સંસારમાં બાંધીને સાચવવા પડે. વયે પંડ્યા રીતે–સગાવહાલાંઓ બધા ભયાનક લાગે. હું તે સંસાર કરતાં થાકી ગયે. સગાસંબંધીઓ બધા કેવા? તેમની જોડે તમે નવાણું વખત સારું વર્તન રાખે પણ એક વખત ભૂલ થવા દે, તે તેઓ તમને કાગડાની માફક ચાંચ મારે. આ કટ્સત્ય છે. કૂતરાની પૂછડી વાંકી જ રહે. તેમનું મનેરાધન કરતાં કરતાં, બીજાઓનાં અંત:કરણ સાચવતાં જીવન ગાળ્યું પણ કોઈએ વિચાર કર્યો નહિ કે મને શું લાગશે?
શાસ્ત્રકારે કહે “તારા બાંધીને કંટાળે આવે તે તું સત્કર્મ તરફ વળ. હું સત્કર્મ તરફ વળું, મેટા લેકેની માફક જન્મ માગું, કારણ મારે તારૂં કામ, સત્કર્મ કરવું છે. પણ બા! તારું કામ કોઈને જોઈતું નથી. કેઈ ઠેકાણે તારા કામને આવકાર (response) નથી. જગત સત્કર્મ સમજતું નથી; સ્વાર્થથી અને લુચ્ચાઈથી ભરેલું જગત

Page #41

આનદલહરી
છે. તે લાત મારે છે તેથી સત્યના કંટાળા આવે તે વખતે કેડ એ જ મારૂ' સ્થાન છે.
૩૧
તારી
તારી કેડ ઉપર બધા હીરાએ છે તે ચમકે છે. એ બધા લેાકાએ જીવન સફળ બનાવ્યું. મને ત્યાં જગા ન મળે એમ લાગતું હતું. પણ ખા! તારી કટીનેા ભાગ વિશાળ છે. તેના ઉપર મારા માટે જગા છે. જેમનુ જીવન હીરા જેવું થયું તે તારી કેડ ઉપર બેઠા. આવેા કમરપટા મને ચમકતા લાગે છે. ઘણા હીરાએ ત્યાં બેઠા છે. છતાં મારા માટે જગા છે તે આશ્વાસન છે. પૃથુ ટિત≥” આ મહત્ત્વના છે. બા કહે છે કે, દીકરા! તારા માટે આશ્વાસન છે. આવી રીતની મા તું કેટલી સુ દુર છે?
આમ
શબ્દ
જા છે.
આ
ખા! તારૂં વસ્ર સેાનાનુ છે. તેના મેહ થવાનું તને કારણ શું? તારી પાસે પહોંચેલા જે છે તેમને માઠુ નથી તેા પછી તને મેહુ કયાંથી હાય? તા પછી આ આટલું ભારે વજ્ર તે શા માટે પહે તેનાં કરતાં બનાવટી રેશમનું કાપડ લીધું હાત તા ભારે ન લાગત. પણ ખા! તેં સેાનાનું વસ્ત્ર પહેર્યું નથી પણ મને તારૂ વસ્ત્ર સેાનાનુ લાગે છે. ખા! અગવડમાં હું તારૂં વસ્ર, તારા છેડા પકડું છું તેથી મને તારૂં વજ્ર સાનાનું લાગે છે. મા! છેાકરાને અગવડ આવે તા દેહતા મા પાસે આવે અને માના છેડા પકડે. અને મા જ તેને આશ્રય આપે, તેથી માને છેડા એને સાનાના લાગે. ખાવુ સૂચક અને સમજાવવાવાળું તારૂ દર્શન છે. શકરાચાય ને જેવું દર્શન થયુ. તેવું તેમણે લખી રાખ્યુ છે. ખાળકાને સ્થૂલ દર્શન થાય તે જુદુ અને સમજીને દર્શન થાય તે જુદું.. તેથી શંકરાચાર્ય કહે છે કે બીજાની શેશભા વધારવા માટે તે કમરપટ્ટો પહેર્યો છે.
પછી કહે કે મા! તુ ગૌરી છે. આ સ્તોત્ર તમારા–અમારા માટે છે. ૧૯૬૩ની સાલમાં શ્રાવણ માસમાં સવારના પ્રહરમાં દોડતા આવતા રહેલાઓ માટે આ સ્તુત્ર છે. અમે આ જગતના જીવડાએ તને સતત ભજીએ. મા! તું સ્વચ્છ, શુભ્ર, અવિકારી છે તેથી ગારી શબ્દ વાપર્યાં છે. દસબાર વર્ષની નાની કરી અવિકારી ડાય, તેને ગૌરી કહે.

Page #42

૩૨
તવજ્ઞાન
મા! તું નીતિવિશે એટલે કે હિમાલયની કરી છે. હિમાલય એટલે સ્થિતપ્રજ્ઞ મા! સ્થિતપ્રજ્ઞની છોકરી છે. આ લખતી વખતે શંકરાચાર્યે કમાલ કરી છે. તે નિર્વિકારી છે, ગૌરી છે અને સ્થિતપ્રજ્ઞની છોકરી છે તે તું એને સ્થિતપ્રજ્ઞ બેલ. ના, ભગવાન જે સ્થિતપ્રજ્ઞ હેય તે તેણે સૃષ્ટિ રચી શા માટે? કબતિ થા માન.હેય તે તેને સૃષ્ટિ રચવાનું કારણ શું? પણ અિતપ્રજ્ઞતાબાલિશતા એટલે જગદંબા. પ્રભુ! તારામાં બાલિશતા છે. આ સૃષ્ટિ એ તારી બાલિશતાનું પ્રદર્શન છે. બાલિશતામાં આનંદ છે. મેટા થવામાં આનંદ નથી. બાલિશ થવા માટે સંસારીને છેક જોઈએ. દાદા અને પૌત્ર રમતા હોય, દાદા ઘડો થાય અને પત્ર તેના ઉપર બેસે. બાલિશતામાં આનંદ છે. બાલિશ થવા માટે કરે જઈએ. મેટાઓને ગંભીર રહેવું પડે. તું બારીબારણું બંધ કરીને એકાદ કૂદકો તે મારી જે! જીવનમાં એ આનંદ છે.
મા! હું તને મા તરીકે હાંક મારૂં છું, કારણ તું અલૌકિક મા છે. તને મા કહીએ તે તારો કે પતિ, ધણી હશે? માને કેની પત્ની થવું પડે, પણ મા! તું અવિરત કિશોરી હોવા છતાં તું મારી મા છે. તારો કેઈ ધણી નથી છતાં તું મારી મા છે. તું કઈ જ કાળે કેઈની પણ પત્ની નથી. આ જ તારું વિશિષ્ટય છે કે તું કેઈની પત્ની નથી છતાં તું મારી મા છે. લોકેએ રૂપક લગાવ્યું કે તે શિવજીની પત્નીપાર્વતી છે. પણ તું કેઇની પત્ની નથી. મા થવા માટે કેઈની પત્ની થવું પડે એ વ્યવહાર છે પણ મા તું અવિરત–સતત કિશોરી છે, છતાં તું મારી મા છે. શંકરાચાર્ય આ વર્ણન કરે છે તે હદયંગમ છે.
આ બ્લેક વાંચતી વખતે એકલા ગામની બહાર બેસે–આકાશ તરફ જોતા રહે અને જાતિવાન ઉત્તર આ મૂતિ ઊભી કરે. શંકરાચાર્યને ભાવાવસ્થામાં જે જોવા મળ્યું તે લખ્યું છે સૌદર્યનું વર્ણન કરવું આ જુદી વાત છે પણ આ તે વસ્તુસ્થિતિનું વર્ણન કરે છે.

Page #43

आनंदलहरी
SARY
श्लोक ४
विराज न्मन्दा र द्रुम कुसुम हा रस्तनतटी नदद्वीणानाद श्रवणविलसत्कुण्डलगुणा । नताङ्गी मातङ्गी रुचिरगतिभङ्गी भगवती सतीशम्भो रम्भोरुह च टुल च क्षुर्विजयते ॥ ४ ॥
રાજ્વાર્થઃ—જેની સ્તનતટી પારિજાતકના લેાના હારથી શાલે છે, વીણાનાદથી જેના કુડલેડ ડાલીને શાલે છે, જે નમ્ર છે, જેની ગતિ હુ ચણુના જેવી મનેાહર છે, જે એ સપન્ન છે, કમળ જેવા ચચળ અને સુંદર જેનાં નેત્ર છે એવી શભુની સતીને જય થાય.
=>
આગલા શ્લોકમાં મૌક્તિકલતાનુ વર્ણન છે. મેાતીની માળાને બદલે આ શ્લેકમાં શંકરાચાર્યને ભગવતીના સ્તના ઉપર પારિજાતકની માળા દેખાય છે. શંકરાચાર્યને જુદા જુદા હાર દેખાય છે. ભગવતીએ એક કરતાં વધુ હારા પહેર્યાં હોય તે શક્ય છે કાં તે શંકરાચાય ને જુદા જુદા હાર દેખાતા હાય તે પણ શક્ય છે.
જ્યોતીમાં વાત્તાત્–વાદળિયા કરતાં પરે ભગવતી ઊભી છે, જગદંબાની સ્તનતટી પારિજાતકનાં હારથી શાલે છે. ભગવતીના કાનમાં વીણાના ગયા છે, તેનાથી તેના કાન તૃપ્ત થયા છે અને ડાલે છે. તેના લીધે કાનમાં પહેરેલાં કુંડલા ડોલાયમાન થઇને શાલે છે, આપણી પ્રત્યેક ઇન્દ્રિય સતુષ્ટ થયા પછી એની શૈાભા વધે છે, પરંતુ આપણી એટલી સુક્ષ્મ દૃષ્ટિ ન હૈ।વાથી આપણને એ ખખર ન પડે શકરાચાર્યની દૃષ્ટિ સુસૂક્ષ્મ હાવાથી એમને દેખાય છે કે કોઈના મધુરનાદ ભગવતીના કાને ગયા છે. તેના લીધે ભગવતીના કાન તૃપ્ત થયા છે અને કાનમાં પહેરેલાં કુલા પ્રલતા રહ્યા છે. તેથી કહે છે

Page #44

૩૪
તત્વજ્ઞાન
કે વિણા નાદથી ભગવતીના કાન તૃપ્ત થયા છે અને કાનમાં પહેરેલાં કંડલે ડેલે છે. પછી કહે છે કે મા! તું નાહી-એટલે નમ્ર છે. અને માતા-એટલે હાથણની મંદગતિ. તેથી કહે છે કે મા! તારી ગતિ હાથણની ગતિ જેવી મનહર છે. તું માવતી એટલે એશ્વર્યસંપન્ન છે. મા! તારી દષ્ટિ કેવી છે? કમ્રુ દુઝફુ:
મોદ-એટલે પાણીમાં જે ઊગે છે તે કમળ. વટુ–એટલે ચંચળ અને સુંદર. તારી આંખે કમળ જેવી છે અને તેમાં ચંચળતા છે, તે સુંદરતા વધારે છે. આવી તું શંભુની સતી છે, તેને વિજય થતા રહે.
જેની સ્તનતટી પારિજાતકનાં કૂલેથી શેભે છે, વીણાના કાનમાં જઈને જેના કાન સંતુષ્ટ થઈને ડેલાયમાન થયા છે, જે નમ્ર છે, જેની ગતિ હાથણના જેવી મંદ અને મને હર છે, જેની કમળ જેવી સુંદર અને ચંચલ દષ્ટિ છે એવી શિવજીની સતી–ભગવતી–તારો જય થાય.
શંકરાચાર્યને આવા જગદીશ, જગદાધાર, જગતના સર્જનહાર જોવા મળ્યા. ચિત્ત એકાગ્ર કરીને તેમાં તલ્લીન થયા પછી જગદંબાનું જે રૂપ તેમને જોવા મળ્યું તેનું વર્ણન અહીં તેમણે કર્યું છે. શંકરાચાર્યને આવું રૂપ જોવા મળ્યું હશે તેમાં શંકા નથી અને આદિમશક્તિનું આવું રૂપ હશે તેમાં પણ શંકા નથી.
પારિજાતકનાં પુષ્પનાહારથી જગદંબાના સ્તનશેભે છે. પારિજાતકનાં ફૂલે બહુ નાજુક હેય. આ ફૂલ કમળ હેવાથી તરત કરમાઈ જાય. ભગવતીએ આવા ફૂલેની પસંદગી શા માટે કરી હશે તે ખબર પડતી નથી. એના કરતાં ચંપાના ફૂલે લેત તે તેની પાંખડી તૂટી ન જાય. પણ બીજો પ્રશ્ન છે કે આ જગદંબાને હાર કેણ પહેરાવતે હશે? કઈ હાર પહેરાવવા જાય ખરો પણ જગદંબા પાસે જઈને પિતાનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ ટકાવતા હશે કે ભળી જ હશે? જો એ પિતાનું અસ્તિત્વ જગદંબામાં ભેળવી દેતે હશે તે જગદંબાને કેણુ હાર પહેરાવતા હશે? કે પછી જગદંબા પોતે જ પોતાના ગળામાં હાર પહેરતી હશે? શું છે આ? પિતાની મેળે પિતાના ગળામાં હાર પહેરવામાં શે આનંદ? હાર તે બીજે પહેરાવે તે જ અનંદ. તેની પાસે ગયા પછી બીજે રહેતું નથી. કેઈનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ ન રહે તે સિદ્ધાંત છે.

Page #45

આનંદલહરી
૩૫
આ પારિજાતકનો હાર સ્તનતટી ઉપર છે. મોતીની માળા ગળામાં છે અને આ હાર સ્તન ઉપર છે. શંકરાચાર્યને બાનું ધાવણ પીવાનું મન થયું છે. તુકારામ ગાંડોઘેલે થઈને કહે છે કે કારણે વાટે ગીવ સ્તનપાના ન ટુ વન બારીયા તુકારામ કહે છે કે, ભગવાના બાકી બધું ઠીક છે પણ એક વખત તું મને ધવરાવ. હે ભગવતી! કરેડા જન્મ પછી એક જન્મ એ આપ કે જે જન્મમાં તું મને ધવરાવે. આ મહાન ભકતની આ અભિલાષા છે કે મા! “તું સ્તનપાન કરાવ.” આ વચન શૃંગારિક નથી પણ વાત્સલ્યને પરમાવિષ્કાર છે. મહાન ભકતોને કરોડો જન્મ પછી પણ આ હા મળે એવી અભિલાષા હેય. તેથી શંકરાચાર્યની દષ્ટિ ભગવતીના સ્તન ઉપર છે. ત્યાં એમને પારિજાતકનાં ફૂલે દેખાય છે. કારણ જેને ભગવતી ધવરાવે તેતેવા જ હોય. શંકરાચાર્યો જોયું હશે અને “પારિજાતકનો હાર છે” એમ લખી રાખ્યું હશે.
સર્વસામાન્ય માણસને લાગશે કે પારિજાતકનું ફૂલ નાજુક છે, કમળ છે, પણ તેના કરતાં આગળ ગયેલાએ જાણી જોઈને લખ્યું છે. પારીજાતકની ડીંટડી લાલ અને પાંખડી શુશ્વ, સ્વચ્છ, ધોળી હોય છે. જેનું જીવન લાલ છે અને જેના મસ્તકમાં શુભ્ર જ્ઞાન છે એવા મહાપુરુષને જગદીશ ઉપાડે અને ધવરાવે છે. અહીં પારીતકનું ફલ સૂચક છે. ધાવવાને આનંદ જેમ બચ્ચાને છે તેમ બાને ધવરાવવાને આનંદ છે. શંકરાચાર્યને લાગ્યું હશે કે બા ધવરાવવાને માટે ઉત્સુક થઈ છે. તેથી લખ્યું છે કે બાના સ્તનતટી ઉપર પારિજાતકને હાર છે. - જેનું જીવન લાલ છે, લાલ જીવન ઉપર શુભ્રજ્ઞાન છે તે મહાપુરુષ છે. જ્ઞાનં ત્ર-જ્ઞાન બધું જ બ્રા છે તે પછી આ બ્રતા કયાંથી આવી? જ્ઞાનમાં વળી શુભ્ર શું અને અશુભ્ર શું? જ્ઞાન તે બધું જ સારું છે. ચકૃત તુ વિવા એમ શ્રતિ કહે છે. ચેરીનું પણું જ્ઞાન જ હોય છે અને મારવાનું પણ જ્ઞાન હોય છે, પરંતુ જ્ઞાનમાં પણ પ્રકાર છે.
ભોગનું જ્ઞાન હોય–તે શુભ્ર નથી. ત્યાર પછી વિશ્વનું જ્ઞાન હોય, અપૂર્ણતાનું જ્ઞાન હોય. આમ જ્ઞાનના જુદા જુદા પ્રકાર રહી શકે. " ભેગનું જ્ઞાન-રસોઈ કેટલા પ્રકારની બનાવવી આ ભેગનું જ્ઞાન છે. માનવજીવનમાંને અર્ધ વિભાગ ૧૦૦૮ પ્રકારના પદાર્થો બનાવવામાં મચી

Page #46

૩૬
તત્ત્વજ્ઞાન
રહે છે, જે સ્ત્રીને વધારે પ્રકારની રસાઇ બનાવતાં આવડે તે સ્ત્રી સારી. જૂના કાળમાં સગપણ કરવાનું હેાય ત્યારે છેકરીને રસાઇ કરતાં આવડે છે કે નહ તે પૂછતા. આજના કાળમાં જરા જુદું પૂછે છે. આજે પૂછશે કે નાચતાં આવડે છે? ગાતાં આવડે છે? પરંતુ કાઇ પૂછતુ નથી કે જીવન આવડે છે? રસેઇ મનાવતાં આવડવી એ ભાગજ્ઞાન છે. છેકરી રસોઇ બનાવવા લાગશે તે આઠ દિવસમાં આવડી જશે પણ સેાઇ ઘણી જાતની બનાવે તે એક કાર્ય છે.
ભાગના જ્ઞાન પછી વિશ્વનું જ્ઞાન હોય. અણુથી શરૂઆત કરી વિશ્વનું જ્ઞાન તેમાં આવી જાય. તે પણ શુભ્ર જ્ઞાન નથી.
ત્રીજું અપૂર્ણતાનું જ્ઞાન. માણસને લાગવા લાગે કે હું અપૂણું છું. તેને આપણે વેદાંતી કહીએ, સાત્ત્વિકવૃત્તિને સાધક કહીએ. એને સતત એમ લાગતું હોય કે ‘હુ કાઇ નથી, જગતમાં હું કોઈના નથી તેમ મારૂં પણ કાઇ નથી.’ આ એક જ્ઞાનની પગથી છે. જગતમાં મારૂ કોઈ નથી—હું કાઇનેા નથી, આ વળતા આવ્યા વગર આગળનું જ્ઞાન ઊગતું જ નથી. આવા અનાસક્તને લેક સિદ્ધ જ સમજે, પહોંચી ગયેલા સમજે-વ્યવહારની અક્કલ જ એટલી તે શું થાય? આ સાધક હેાઇ શકે પણ સિદ્ધ નથી. આ સાધકને લાગે કે ચંદ્ર-સૂર્ય ઊગે છે, સૃષ્ટિ ચાલતી રહેલી છે, એમાં મા ભાવ નથી. મને જે પીરસશે તે મારે ખાવું પડશે તા હું ઘેરઘુરાટ કેવી રીતે કરૂ? કેઇ મને જીવાડે છે તેથી હું જીવું છું. આ અપૂર્ણતાનું જ્ઞાન પણ શુશ્ર જ્ઞાન નથી, વિકારરહિત પૂર્ણતાનું જ્ઞાન આ જ શુભ્ર જ્ઞાન છે.
જેના જીવનમાં એડકાર છે, ભયને સ્થાન નથી, શંકાને જગા નથી, જેને લઘુગ્રંથી આવતી નથી તેમ જ્યેષ્ઠત્ર'થી તકલીફ આપતી નથી તેનું જીવન લાલ છે. આવે। મહાપુરુષ ભગવાનને ગમે છે. જીવનમાં લાલાશ તે હોવી જ જોઇએ. ગણપતીને લાલ રંગના ફૂલ ચડાવવામાં આવે છે. લાલ રંગની આસક્તિ છે. આપણે ત્યાં રંગનુ પણ શાસ્ત્ર છે. માણસને કયા રંગ ગમે છે તે જાણીને તેના ઉપરથી તેનુ જીવન કેવી રીતનુ છે તે આ શાસ્ત્રજ્ઞા કહી શકે આટલુ શેાધન આપણે ત્યાં થયેલુ છે. આ સમજવુ ઋણુ છે પશુ માનસશાસ્રતા આટલા ઊંડા અભ્યાસ આપણે ત્યાંના સ ંશોધકોએ કર્યાં છે. આ શેાધનથી તમને કયા રંગ ગમે છે તેના ઉપરથી તમારી

Page #47

આનંદલહરી
૩૭
મને દશા સમજીને તમારું જીવન કહી શકાય. બીજાનાં જીવન તપાસ કરતાં પોતાનું જીવન તપાસવાનું અને પ્રભુ પાસે બેસવું આ સારી વાત છે એમ સમજીને બીજાનાં જીવન તપાસવાનાં નાદમાં ન પડતાં પિતાનું જીવન તપાસવા માટે શકિત વાપરે.
અમે ગીતા ઘણું વાંચી, ગીતા ઉપરની બધી ટીકાઓ વાંચી અને પરીક્ષાઓ પણ આપી. વાવૈવરરાબ્દી રાત્રFાન રાત્રમ્ આમ બધા શાસ્ત્રો આવડે છે પણ મારૂં જગતમાં કેણ છે ખબર નથી પડતી. તેથી જ તે ભાગવતની કથા કરે પણ છેલ્લું શેઠને પૂછે કે તમને કથા કેવી લાગી?” કારણે ભાગવતની કથા શેઠને માટે હેય. આ જ્ઞાન શુભ્ર નથી, આ લઘુગ્રંથી છે. આ જ્ઞાન એક જાતનું ઉપજીવિકાનું સાધન છે તેને શુબ્ર જ્ઞાન ન કહેવાય.
શુભ્રજ્ઞાન સુધી જે લેકે પહેચા તેમનું જીવન લાલ હેય–તેમને જીવનમાં ક્ષુદ્રતા નહિ, બાપડાપણું અને દીનતા નહિ. જેમનું જીવન લાલ ડીંટડી જેવું છે અને જેના જીવનને શુભ્રજ્ઞાનની પાંખડી છે તેમને ભગવતી ધવરાવે.
શંકરાચાર્યનું જીવન તેવી રીતનું છે તેથી જ તેમનું ધ્યાન માના સ્તન ઉપર છે. માના સ્તન ઉપર કેણ બેઠા છે તે તેમને દેખાય છે. રાવે ટે નીવાસ્તનપાન આવી રીતે જેમને સતત લાગે છે તેવા ભકતે તેમને દેખાય છે. તેમનું જીવન લાલ અને મગજમાં શુભ્રજ્ઞાન છે. આટલું હોવા છતાં તેમના જીવન કમળ છે, તેથી જ પારિજાતકના ફની ઉપમા છે. પારિજાતકનું ફૂલ વરસાદના દિવસમાં જ ઊગે છે. પારિજાતક એટલું નાજુક હોય કે તેનાથી કંઈ સહન ન થાય. હાથથી અડકીએ તે એ કઈ જાય. ભગવાન જેમને ધવરાવે તેમનાં જીવન નાજુક હેય. એમને વિકારી દષ્ટિ કાં તે વિકારી હાથ અડકે તે તે કરમાઈ જાય. તેથી પ્રભુ આવા જીવને કેઈ વખત બહાર લાવતા નથી. કેટલાક જીવનની ચર્ચા થાય નહિ. એમના જીવને ચર્ચાથી પરે છે. રેતોયંતર્પયામિા ર૪ તર્પયામિ.......વગેરે. એમના જીવનની ચર્ચા કરાય જ નહિ. કેટલાક છે એવા ય કે તેમને ભગવાને મોકલ્યા હોય. વિકારી દષ્ટિથી જુઓ તે એમના જીવને કરમાઈ જાય. યાજ્ઞવલ્કયનું જીવન જુદા પ્રકારનું છે. એના તરફ વિકારી દષ્ટિથી જુઓ તે યાજ્ઞવયને વૈભવ કેટલે હતે? સાઠ હજાર વિદ્યાથીએ તેમના

Page #48

૩૮
તત્ત્વજ્ઞાન
તપેવનમાં ભણતા હતા. કેટલાક ક્ષુદ્ર વિચારના ભેજામાં આવતું હશે કે આટલો વિભવ તેમની પાસે હશે કે? યાજ્ઞવલ્કયના જીવન તરફ વિકારી દષ્ટિથી જોતા હશે તેમની દષ્ટિ બળી જતી હશે. પરંતુ કેટલાકના જીવને તરફ વિકારી દષ્ટિ પડે તે તે જીવન કરમાઈ જાય. તેમને ભગવાન છુપા રાખે. આવા ભકતને ભગવાન ખુલ્લા પાડતા નથી. તેમનાં જીવન છૂપા રાખે કારણ તેમને સંભાળવા જોઈએ.
નાનપણમાં મારી દાદીબાએ એક લાખ પારિજાતક ફલે ભગવાનને ચડાવ્યા. એ ફૂલો ભેગા કરવાનું કામ અમારું. એ ફૂલે સૂર્યોદય પહેલાં ભેગાં કરવાં જોઈએ. સૂર્યોદય પછી બે કલાક રહીને જઈએ તે આ ફૂલે ન મળે. આ ફૂલે લેવા જઈએ ત્યારે શિક્ષણ આપવામાં આવતું કે “આ બિલિપત્ર નથી અને ચંપા પણ નથી; પારિજાતકની પાંખડી તૂટી ન જાય તે સંભાળજે, કારણ પાંખડી તટેલું ફૂલ ભગવાનને ન ધરાય” આ કુલે જુદા પ્રકારનાં હોય છે. તે બહુ કમળ હોય છે, તેની પાંખડી અશ્વ રંગની અને ડીંટડી લાલ હોય છે. આ ફૂલે બહુ રમણીય હોય છે. તેનું જીવન જ જુદું છે. તે ફૂલ કમળ છે તેથી જ તેની ખપત ઓછી, તેથી મળે પણ નહિ; કારણ માંગ (demand) પ્રમાણે ઉત્પન્ન (supply) હેય. કૂલગલીમાં જાઓ તે એકાદ માણસ પાસે મળે. કારણ આ ફૂલે બાર વાગ્યા સુધી કે નહિ. ચંપાનું ફલ તો સાંજ સુધી ટકે તેથી લેવાવાળા તે જ લે, કારણ બસમાં બેઠા પછી. ઓફિસમાં પહોંચે ત્યાં સુધી સુંઘવું જોઈએ. પારિજાતક ફૂલ નાજુક હોય, તે ટકે નહિ.
પારિજાતક જેવા શુભ્ર જ્ઞાનવાળા અને લાલ ડીંટડી જેવા જીવનવાળા ભકતને ભગવાન ધવરાવે. તેથી જ ભગવતીના સ્તન ઉપર પારિજાતકને હાર શંકરાચાર્યે જાયે.
નદીનાના શ્રવણ વિદ્યge૪-વીણાનાદથી હલતા રહેલા કાનના કાળે શોભે છે. કાન પાસે અવાજ ગયે કે તે ખીલે છે. કોઈએ ભગવાનના કાન પાસે જઈને, અવાજ કર્યો હશે તે શંકરાચાર્યને વીણુનાદ જેવું લાગ્યું હશે. જે અવાજ હશે તેવે પરંતુ આત્મીયજનને અવાજ સારો જ લાગે. ”
ખા અને છેક એ બે ની કલ્પના કરે.નાના છોકરાને બાનો અવાજ સારો લાગે અને છેકરાનો અવાજ બાને મીઠો લાગે.જેમ જગત માંહેલી

Page #49

આનંદલહરી
૩૯
બા–તેવી જ રીતે જગદંબા. છોકરાને મોટો થયા પછી નહિ પણ નાનપણમાં બાને અવાજ મીઠો લાગે. મોટા થયા પછી તેમાંથી રસ ઊડી જાય કારણ બા પર પ્રેમ ઓછો થાય. પરંતુ નાનપણમાં બાને અવાજ મીઠો લાગે.
જગતમાંની બા જગદંબા જેટલો પ્રેમ કર્યાથી આપી શકે? જગદંબાના કાન પાસે અવાજ થતું હતું તે વીણુનાદ જે લાગતે હ. આ વીણાનાદ શેનો થાય? કેટલાક કહે છે કે આ વેદોને અવાજ છે, પરંતુ વેદો તે ભગવાને જ ગાયા છે. વનિઋતિતં વે- કદાચ કેઈએ વેદને કિલકિલાટ ભગવતીના કાન પાસે કર્યો હશે. ભગવતીનું કારુણ્યપૂર્ણ સ્તવન ચાલતું હશે. આવા ભકતે દેડતા દોડતા ભગવતી પાસે જાય. ભગવાન તેમની આતુરતાથી રાહ જોતા હોય. આ જોઈને ભક્ત વધારે દેડે અને જગદંબા પાસે જાય. બા તેમને ઉપાડી લે અને બચી ભરે. ત્યાર પછી ભકત કાલું-કાલું બા પાસે બેલે; તેના લીધે બાના કાન તૃપ્ત થાય. આ તેણે તે માગણે અને તકરારી કે. જે બેલીએ તેનાથી માના કાન શોભે નહિ. પરંતુ ભકતે જ્યારે નિરપેક્ષ કાલં-કાર્લ બેલે ત્યારે ભગવતીના કાન તૃપ્ત થયેલા દેખાય. આના લીધે તે ડોલે છે.
સર્વસામાન્ય સંસારી માણસને પુરુષોત્તમના જીવનની સ્થિતિ ખબર પડવી જોઈએ, પરંતુ તે સ્થિતિ તેમને ખબર પડતી નથી.
આપણે આપણું બચ્ચા ઉપર અતિશય પ્રેમ હોય, વળી આ બચ્ચું પણ કેવું? ચાર-પાંચ બચ્ચાં મરી ગયા પછીનું આ બચ્ચે. ધારો કે એક માને એકનું એક બચું છે, તે બચુ સ્કૂલમાંથી આવવાનું હોય ત્યારે બા કાનમાં પ્રાણુ લાવીને ઉંબરા ઉપર ઊભી હોય. બચ્ચાને જોવાની બાની ઉત્સુકતા હોય અને ચાર-પાંચ કલાક સુધી બાને જોઈન હોવાથી બચ્ચાને પણ બાને જોવાની આતુરતા હોય. તે બચ્ચું જ્યારે આવે ત્યારે કુદકો મારીને હું તેની પર્સ જાય, તેને ઉપાડે, અને બચી ભરે–આ રોજનું ચિત્ર છે. જે સંસાર કરતા હશે તેને પરમાર્થ આવડ જોઈએ. આવી જ રીતે ભગવતીનું એકાદ જ બચ્ચું મૃત્યુસંસારસા R ર્ બચેલું હોય, કરોડો જન્મારા સુધી જીવનમરણના ઉંબરા ઉપર આ જગદંબા ઊભી છે, કાનમાં પ્રાણ લાવીને આવા બચ્ચાના આવવાની રાહ જોતી ઊભી છે. તે બચ્ચું જ્યારે આવે ત્યારે ઉત્સુકતાથી તેને ઉપાડે અને બચી ભરે–

Page #50

a
તત્ત્વજ્ઞાન
અને પછી પ્રશ્ન પૂછે. જેમ સ`સારમાંની મા અચ્ચાને ખચી ભરે અને પૂછે કે, દીકરા! આજે શાળામાં અહેન ગુસ્સે થયા હતા ?” ત્યારે બચ્ચુ કહે, ‘ના.’ બા પૂછે. ‘બહેનને બધા પ્રશ્નોના જવાબ આપ્યા ?' મચ્ચુ કહેઃ ‘મને બધા પ્રશ્નોના જવાબે આવડયા.' બા પૂછે: તું આજે રાચે નિહ ને ? તને કાઇએ રડાવ્યેા હતા ?” ત્યારે બચ્ચું કહે, મા! એક છોકરો બપારે મને રડાવતા હતા, પણ હું રડયા નહિ.' આ સાંભળીને ખાતુ માતું ખીલી ઊઠે અને તેના ક્રાન તૃપ્ત થાય. આવા બચ્ચાને માટે ખાને ગૌરવ થાય.
આવા જ સંવાદ જગદંબા અને ભક્તને થાય છે. જગદીશ પાસે જ્યારે દોડતા ભક્ત જાય ત્યારે તેને એ ઉપાડે, પચી ભરે અને પૂછે, દીકરા! સૌંસારમાં તુ રડયા નહિને? ત્યારે ભકત કહે, 'ના, મને સંસારમાં સગાવહાલાં અને આજુબાજીના લેકે રડાવતા હતા પરંતુ હું રડયા નહિ.' આ પૂછે, તને બધા પ્રશ્નોના જવાબ આવડયા ત્યારે ભક્ત કહે, આ! અધા પ્રશ્નોના જવાબ મને બરાબર આવડયા-મને ઘણા લેાકી ખીવડાવતા હતા પણ હું ડર્યાં નહિ અને રઢયા પણ નહિ; બહુ સારી રીતે મે સ‘સાર કર્યો છે.’આ સાંભળીને જગદંબાના કાન તૃપ્ત થાય. જગદંબા કહે કે, શાખાશ!' આમાં માને વહાલ થાય. ‘તુ મારો દીકરા છે' તેનુ આમાં કૌતુક છે. ખાને વહાલ થાય એથી વધારે છાતી પાસે લે અને ખચી ભરે.
આવી જ રીતના લકતા ભગવાન પાસે જાય. જગત તેને રડાવે છે. સચાવિયેાગથી રડવાના પ્રસંગેા આવે પણ તે રડે નહિ. ત્યારે મા કહે, શાખાશ દીકરા!” આ સંવાદ વીણાનાદ જેવા છે, નહિ તા કાણુ તેને સંતુષ્ટ કરે? વત્ તુ હીા વૈઋત્યમ માં ભાગ્યે જ કેાઇબચ્ચું ખચીને બા પાસે આવે પણ જે બચ્ચું' આ રીતે આવે તેને ખા ઉપાડે, ખચી ભરે અને અનંત પ્રશ્નો પૂછે. આ બધુ સાંભળવા જેવુ હાય. એકનું એક બચ્ચુ હોય તે અતિશય પ્રેમ આવે, નવદસ ખાળક હોય તેમાં આનદ ન આવે. એકનુ એક બચ્ચુ હાય કાં તે ચાર-પાંચ મરી ગયા પછી મચેલું બચ્ચુ હાય તેના ઉપર ખાના અતિશય પ્રેમ હાય, આવા બચ્ચાને આંખમાં પ્રાણ લાવીને ના પૂછે. જગદીશ તેની રાહ જોતા ઊભા હોય અને પૂછે ત્યારે તે કાનમાં કહ્યું કે મને અધાએ રડાવ્યા પણ હું રડયા નથી.' માનાથી માના ક્રાન સંતુષ્ટ થાય.

Page #51

~~~~
આનંદલહરી
૪૧
જેમણે જીવનની પરમેાચ્ચ શ્રેણીની સ્થિતિ લાગવી છે, તેવા ભકતાનુ આ કાલુ કાલુ ખેલવું છે. શકરા ચાયે આ પરમેાચ્ચ શ્રેણીની સ્થિતિ ભાગવી છે તે સ્તાત્રરૂપે લખી રાખ્યુ છે. જેને એક દિવસ આવી રીતની સ્થિતિ મળી છે, જેને માની અનુભૂતિ છે તે આ સ્તત્ર ગાઈ શકે. આપણે તે આ સ્તાત્રના તરજુમા કરીએ.
પછી કહે, મા! તુ' નતાીિ છે. મા!તુ નમ્ર થાય છે, વાંકી વળે છે. ભગવતી ઘડપણને લીધે વાંકી વળી નથી, તે તો સતત યુવાન છે. એ ઘરડી થતી જ નથી. ભગવતી ઘડપણને લીધે કે યાકને લીધે વાંકી વળી નથી. તેને થાક લાગતા જ નથી, કારણ તે કામ કરતી જ નથી. કામ તે આપણે કરીએ; તે કંઇ જ કરતી નથી તે તેને થાક કેમ લાગે ?બિલકુલ કામ ન કરે તે ભગવાન અને કામ કરીને હાડકાં નરમ કરે તે જીવ. છતાં શંકરાચા કહે છે કે,‘મા! તું રતાડ્ડી છે. મા! તુ ભલભલાને નમાવે છે પણ કેાઇની સામે નમે છે આ સત્ય હકીકત છે. જગતમાંથી ભલાભલા ચંગીઝખાન, તૈમુરલંગ જેવા ચાલ્યા ગયા. જે જગતને ધ્રુજાવે તે પણ જગતમાંથી ચાલ્યા જાય. જગતને ધ્રુજાવનાર સ્ટેલીન જેવા સ્ટેલીન પણ સાત સાત દિવસ સુધી બકરાની જેમ માથું નીચે રાખીને બેશુદ્ધિ માં પડયા હતા. મા ! તું ભલભલાને વાંકા વળાવે પરંતુ તું પણ કોઇની સામે નમે છે. જગદ બા કાની સામે નમે ? શંકરાચાની સામે નમે, કાં તા પ્રહાર્ નાટ્ પારારપુરી.... વાલ્મીકિ સનઃ સનંદ્દન જેવા લેાકેાની સામે નમે. તેમનામાં ભગવાનને વાંકા વળાવવાની શકિત છે, શકરાચાય ને લાગે છે કે મારીમા કોઇની સામે નમે છે’, મા ખેલાવે ત્યારે બચ્ચું' કહે, ‘મા! હું નથી આવવાને; તું મને ઉપાડ, તું મને ઊલા કર, તું મને સારૂં કરું,તુ મને નવડાવ. આવા બચ્ચા જોડે વાત કરતી વખતે જગદખાને રંગ ચડે. આવી હઠ પકડવા જેટલી લાયકાત મેળવવી જોઇએ. આ બહેના મને ગીત સ ંભળાવતી હતી: ‘ર ંગે રમે ઉમંગે રમે, આજ મારી ખા રંગે રમે.’ આ કયે રંગ? વાત્સલ્યના રંગ. છેકર હઠ પકડે, મા! તુ નવડાવશે તે જ હાઇશ.' મા કહે મને કેટલા કામે છે!” મા આમ ખેલે અને ગુસ્સાથી કહે કે ‘હું નહિ નવડાવું.’ પરંતુ માને લાગતુ ઢાય કે છોકરા આવા આગ્રહુ પકડે, મા તે કહે મારે કેટલા ઢામા છે? મારે રસાઇ બનાવવી છે, ીયરને જમાડવાને છે; તને નવડાવવા એસ તા રસોઇ કયારે કરૂ ?” આવું ખેલે પશુ

Page #52

૪૨
તત્ત્વજ્ઞાન
પેટમાં એમ હોય કે છેકરા ત્રાગુ કરે, તેને છેકરાની હઠ ગમતી હોય, આ વાત્સલ્યના રંગ છે. તેથી જ શકરાચાય કહે છે કે મા! તુ નતાળી છે. દુનિયાને નમાવવાવાળી તુ કોઇની સામે નમે છે.
પછી કહે ‘મા! તું માતઙૂની' છે, મા!તને હાથણ જેવી મદ અને મનેર ગતિ છે. જગદંબા મદદ કરવા માટે આવે પણ પ્રાણ કંઠ પાસે આવ્યા પછી આવે. 'મા! અમે હૂખીએ ત્યાં સુધી તું આવતી નથી. તને ઉતાવળ છે જ નહિ, મા! ચૌદ ચૌદ વર્ષ આવા દુ:ખના કાઢયા કહી માણુસ રડે. જેટલા વધારે રડે તેટલી તેની ગતિ મંદ છે. મા મદદ કરે પણ તેની ગતિ માં છે. આ મગતિ કેવળ ભૌતિક વિષયેા માટે જ છે એમ નહિં, ભકતેાની પાસે જવામાં, તેમને ભેટવામાં પણ માની ગતિ મંદ હેય.
' આમ
T
ચિત્તએકાગ્રતા વધારીને ભકત પૂર્ણતાની અનુભૂતિ સુધી જાય, પણ આ પૂર્ણતાની અનુભૂતિ રાજ મળે નહિ; કારણ તેને ઉતાવળ છે જ નહિ. મા તે હળવે હળવે મ≠ગતિથી આવે. આમ છતાં શંકરાચાય કહે છે કે મા! તું મંદતથી આવે છે પણ તારી ગતિ ખ્રિતિમઠ્ઠી મળવતીમનેાહર છે. તુ હળવે હળવે આવે છે–તારી ગતિ મંદ છે પણ તે છતાંયે તે ગતિ મનેાહારી છે. હું ઉતાવળ કરૂ છું કે આ આનંદ ફરી કયારે મળે? પરંતુ તું મદગતિથી જ આવે છે.' આ આનદ સાધક અવસ્થામાં જ લૂટવાના છે; તે આનંદ સિદ્ધ અવસ્થામાં નથી.
સામાન્ય માણસને કેટલા ફટકા પડે તેથી તે થાકી જાય. તે કહે ૧૪-૧૫ વર્ષ તમારી ગીતા વાંચી તે છતાંયે મારી આ સ્થિતિ? તેના પ્રાણ કંઠ પાસે આવે પણ જગદમની ગતિ મંદ છે. જેટલી તે ઉતાવળ કરશે તેટલી માની ગતિ મંદ છે. આવી જ રીતે ભકતની જેટલી ઉતાળ હાય તેટલા ભગવાન મદ ગતિએ આવે. ત્યાર પછી ભકત્તની ઉતાવળ જાય અને ભગવાનને ઉતાવળ થાય. શક્ત ઉતાવળ છેડી દે એટલે ભગવાનને દોડતા આવવું પડે. ભગવાનનું અને ભકતનું આ માનસશાસ્ત્ર છે. જગદંબા મંદ ગતિએ આવે છે તેથી કહે છે કે મા તું માતદ્દી છે. મળવતી-એશ્વર્યાં સંપન્ન–મા! તું અશ્વ સંપન્ન છે. માણસ પાસે પૈસા ન હોય. તે અશક્ત હોય તે ઇચ્છા ડાવા છતાં કોઇને મદદ કરી શકતા નથી, મદદ કરવા માટે તેની ગતિ મંદ હોય તે સમજી શકાય. પરંતુ મા! તુ
ન

Page #53

આનંદલહરી
૪૩
અશકત નથી. ઐશ્વર્ય સંપન્ન છે છતાં તારી ગતિ મંદ છે. મા! તને કંઈ ઓછું નથી, તું સમર્થ છે પણ તે છતાં તારી ગતિ કંઈ જુદી જ છે.
મા! તું શંભુની–શિવજીની સતી છે. શંભુ એટલે સુખમય. ભગવાન સુખમય છે. જગતમાં કેવળ તું જ સુખમય છે. શંભુની જોડે તું પ્રામાણિક છે. જે સુખરૂપ છે તેની જોડે તું ચીટકી બેસે છે. ભગવાનનાં બે કામે છે—(૧) આપવાનું અને (૨) લેવાનું. રડે તેને ભગવાન આપે અને સુખમય હોય તેને પાસે લે અને ચશ્વામિ–સુખરૂપને તે ખાઈ નાખે. તે છેલ્લું છે. બીજાનું સુખ જેવાવાળા હોય તેમની જોડે ચીટકી બેસે. બીજાનાં સુખ અને સગવડ જોશે તે ભગવાન આવશે. પોતે સુખરૂપ થવું અને બીજાનું સુખ જેવું–ત્યારે આ બધું શું કેવળ મહાપુરૂષ અને મહાન કમગીઓને માટે જ છે? યાજ્ઞવલકથ, પતંજલિ, વસિષ્ઠ જેવા નિષ્કામ કર્મચગીઓને માટે છે તેમ સકામ કર્મગીઓને માટે પણ છે. સંસારી માણસના જીવનમાં પણ આવું બને. નાની નાની વાતમાં સેનાના કણે જોવા મળે છે. તે રતન જેવા દેખાય. આવા સેનાનાં કણે જોતાં આવડવું જોઈએ.
એક બની ગયેલી ઘટના છે. એક યુવાન સ્ત્રીને ધણી મોટરના અકસ્માતમાં ગુજરી ગયે. એચી તે ધણું અકસ્માતથી ગુજરી જાય પછી તેની સ્ત્રીની આંખની સામે કેટલું અંધારું આવતું હશે તેનું શાબ્દિક વર્ણન ન થઈ શકે. ખબર મળતાં જ રાતે અકસ્માતની જગા ઉપર સગાવહાલાં પહોંચી ગયા, તે જ તેની અંતક્રિયા કરીને ઘરે આવવા માટે મોટરમાં બેઠા. તે સ્ત્રી મિટરમાં બેઠી બેઠી રડતી હતી. બીજા પણ બધા મોટરમાં બેઠા હતા. સવારના સાત વાગે કઈ ગામ પાસે પાણી લેવા માટે મટર ઊભી રહી. મેટરમાં બેઠેલાઓને બધાને ચા પીવાનું મન હતું, પરંતુ આવી પરિસ્થિતિમાં શરમના માર્યા કઈ બોલતું ન હતું. યુવાન છોકરી આ બધું જુએ છે. એને થયું કે મારે લીધે આ બધા ચા પીતા નથી, તેથી એણે કહ્યું કે, “સવાર થઈ, મને ચા જોઈએ છે. એક ક્ષણ બીજાને લાગ્યું કે ધણી રાતના ગુજરી ગયેલ છે અને એને ચા પીવાની ઈચ્છા થઈ? પરંતુ બધાને ચા જોઈતી હતી તેથી કેઈએ ચર્ચા કરી નહિ. ચા મંગાવી અને એક કપ તેને પણ આપી અને બાકી બીજાઓએ પીધી. આ સ્ત્રીએ ચા પીધી નહિં પણ રાખી દીધી. આ છોકરીએ બધાને ચા પાઈ પછી મેરિટા થઈ. આ સ્ત્રીનું અંત:કરણ મોટું હતું. એણે આવા કપરા પસએમાં પણ બીજાનું સુખ જોયું. આ સૂક્ષ્મ પ્રસંગ છે-આ સ્ત્રીનું કેટલું મોટું અંતઃકરણ હશે! પ્રત્યક્ષ બનેલી આ વાત છે. એક ક્ષણ બધાનેનિફરતા અને અવ્યવહારુપણું

Page #54

જ
તત્વજ્ઞાન
લાગ્યું પણ ત્યાર પછી ખબર પડી કે તેનું અંત:કરણ કેટલું મોટું છે! તેણે ચા પીધી ન હતી; એનો કપ એમ જ હતું. આવા નાના નાના લોકો ઘણા હોય. તેમની જોડે ભગવાન ચીટકી બેસે. ભલે થોડા વખત માટે, પણ કઈ કઈ વખત તે આવતા હશે. આંખ ખુલ્લી કરીને આ જેવું જોઈએ. એમનામાં સૌજન્યતા છે, માનવતા છે અને દિલની મોટાઈ છે. ન્યાત જેને સત્કાર કરે છે તેમનામાં દિલની મોટાઈ છે એમ માનવાનું કારણ નથી. આજે બીજાનું સુખ જેવાની વૃત્તિ ઓછી દેખાય છે. જ્યાં દિલની મોટામાં દેખાય ત્યાં ભગવદ્દસ્પર્શ છે એમ સમજે.
પછી કહે, મા! તારી દષ્ટિ મેહૃદુ વ– ચંચળ છે. માની દૃષ્ટિ કેઈ ઠેકાણે સ્થિર થતી નથી. જેને પાંચ-સાત છોકરાં હોય અને તે પણ એકાદ વર્ષના અંતરે થયેલાં હેય–તેવી માની સ્થિતિ જેવા જેવી હોય. એકાદ માં હોય તેના તરફ જેવા જાય ત્યાં બીજે રડે. એની દષ્ટિ ચંચળ હોય; તો પછી જેણે અબજો જીવને જન્મ આવે તે જગદંબાની દષ્ટિ આ જીવને સંભાળવા માટે ચંચળ હશે? ખરી વાત એ છે કે માની દષ્ટિ સ્થિર થતી નથી. બીજી જ્યાં સુધી “આપણે માણસ જડે નહિ ત્યાં સુધી દષ્ટિ સ્થિર થાય નહિ. તે
જ્યારે મળે ત્યારે દષ્ટિ સ્થિર થાય. વિમલા કોલેજમાં ભણે છે તેની દષ્ટિ સ્થિર હેય નહિ, કારણ તેનું નકકી થયું નથી; પણ ગુણવંતરાય ભાઈ સાથે તે પરણે તે તેની દષ્ટિ સ્થિર થઈ જાય.
ઘણું કર્મ કરવાવાળાને જોઈને જગદંબાની દષ્ટિ સ્થિર ન થાય. તે શું પુષ્કળ જ્ઞાન હશે તેને જોઈને ભગવાનની દષ્ટિ સ્થિર થતી હશે ઘણુ જ્ઞાની હોય. પણ જીવનનું સૌદર્ય જોઈને પણ ભગવાનની દષ્ટિ સ્થિર થતી નથી. પરંતુ જેણે પોતાને અહમ પ્રભુને આપે, તેનું નિરહંકારી જીવન જોઈને ભગવાનની દષ્ટિ સ્થિર થાય. તે કહે કે હું તારે' તેથી તેના જીવનમાં મસ્તી હોય. તેમને જોતાં જ ભગવાનની દષ્ટ સ્થિર થાય. શંકરાચાર્યનું જીવન નિરહંકારી હતું. એટલું જ્ઞાન હોવા છતાં એમણે એક પણ પિતાને સ્વતંત્ર ગ્રંથ લખે નહિ. તેમણે પ્રસ્થાનત્રયી ઉપર ભાષ્ય લખ્યું. તેમનું નિરહંકારી જીવન જેને ભગવતીની દષ્ટિ, સ્થિર થઈ. તેથી કહે છે કે અમેટું ક્ષનો આવી બાને જયજયકાર થાય.

Page #55

आनंदलहरी
श्लोक ५ नवी नार्क भ्राजन्मणि कन कभूषापरि करेवृताङ्गी सारङ्गी रुचिरनयनाङ्गीकृत शिवा। तडित्पीता पीताम्बरललितमीरसुभगा
ममापर्णा पूर्णा निखधिसुखैरस्तुसुमुखी ॥५॥ રાઃ –જેના અંગ નવેદિત બાલરવિ જેવા દૈદીપ્યમાન મણિ અને
સેનાના આભૂષણોથી અલંકૃત છે, જેને હરણ જેવી વિશાળ અને સુંદર આંખ છે, જેણે શિવજીને અંગીકાર કર્યો છે, વીજળી જેવી જેની પ્રભા છે, જેના ચરણકમળ પીતાંબરની પ્રભાથી અધિક સુંદર ભાસતા ઝાંઝરથીભે છે, તેવી નિરતિશય આનંદથી પરિપૂર્ણ ભગવતી અપણું મારા પર પ્રસન્ન રહે.
oxoxo બા! તારૂં મેટું સરસ છે. બા! તે ઘરેણું પહેર્યો છે તે કેવા છે? સવારના પ્રહરમાં ઊગતા રહેલા સૂર્ય–બાલરવિ જેવા દૈદીપ્યમાન, રત્નજડિત સોનાના ઘરેણાંથી તારા અંગે લે છે. તારી આંખે (સારી એટલે હરણ અથવા ભકત) હરણ જેવી વિલેભનીય છે. તારે શિવજીએ અંગીકાર કર્યો છે. શિવજીની તું અર્ધાગના છે તેને લીધે શિવજી અર્ધનારીનટેશ્વર થયા, તારે રંગ વીજળી–વિદુલલતા જે સુવર્ણ જેવું છે. તે પીળું પીતાંબર પહેરેલું હોવાથી અને સુવર્ણ જેવા રંગને પીતાંબરથી શેલતા ઝાંઝરથી તારા ચરણ સુંદર લાગે છે. તારા પગે ભાગ્યશાળી લાગે છે. સંપૂર્ણ ભાગ્ય તારા પગમાં સમાયેલું છે એવી તું, દુમુસ્લી-હે સુમુખી! તું મારી કળ છે. એટલે પાર્વતી. સંસ્કૃત ભાષામાં અર્થો ગેખવાના હોય. એક શબ્દના કેટલાયે અર્થે હોય. તેના માટે અમારી છે. તે ભારતીય વાડમયનું ઘરેણું છે. તે દેવી પંડિતે હજાર વર્ષ પહેલાં લખ્યું છે. તેમાં પાર્વતીનાં નામે આ મુજબ છે.

Page #56

૪
તવાન
अपर्णा पार्वती दुर्गा मृडानी चण्डिकाम्बिका आर्या दाक्षायणी चैव गिरिजा मेनकात्मजा ।
આ બધા પાર્વતીના નામેા છે. સંસ્કૃત ભણવાનું હાય તા અમોરા ગોખવા પડે. તેના લીધે એક શબ્દના બધા અર્થ ખબર પડે. તેના માટે શબ્દકોશ (dictionery) ખેલવાની જરૂર નહિ. મા! તું અપર્ણા છે છતાં તું પૂછ્યું છે. નિરવિધ સુખથી તું પૂર્ણ છે. તુ મારી અપર્ણો છે— આ, આ શ્લોકના શબ્દશઃ અર્થ છે.
હે સુમુલી કરીને હાંક મારે છે. ખા! તારૂં મોઢું જોતાં જ બેસવાનુ મન થાય છે. કેટલાકના ચહેરાઓ જોવા ગમતા નથી. કેટલાક મોઢાં ખરામ હાય; તે ગ ંધાય કેટલાક લાચાર ચહેરા હાય અને કેટલાક ઉન્મત્ત ચહેરા હાય તે જોવા ગમતા નથી. આવા ચહેરાઓ જોવાનુ દુર્ભાગ્ય ન મળે, પણ ખા! તુ સૂમુલી છે. તારૂ' માઢુ જોવા જેવું છે. મારી સાથે માતૃત્વને તારા સબંધ છે તેથી તારા મેાઢેથી સાંભળવાનું મન થાય.
ગીતા હૃદય ંગમ ક્યારે લાગશે? ગીતા ગાવાવાળા ઉપર પ્રેમ હાય તે.
ગીતા શરૂઆતમાં ધાર્મિક, નૈતિક, સાંસ્કૃતિક અને જ્ઞાનના ગ્રંથ લાગે, પરંતુ ગીતામાં જે મધુરિમા છેતે ગીતા ગાવાવાળા ઉપર પ્રેમ વધે ત્યારે ખબર પડે,
નાનપણમાં દાઢીબા કામ કરતી હાય તે તેની પાસે જઈને એમવાનુ મન થાય, તેના મેઢેથી વાર્તા સાંભળવાનું મન થાય. તેથી કહેતા કે દાદીખા! વાર્તા કર.' દાદીમા કહે કે, 'તને તે બધી વાર્તા ખબર છે’ તે હું કહું કે, ‘ભીમની વાર્તા કર’-દાદીખા કહે તે તેા તને આવડે છે.’ હું કહેતે, ‘ભલે આવડે પણ તુ ફરીથી તે વાર્તા કર.’ જે વાર્તા ખબર હોય તે પણ દાદીમાના મુખારવિંદમાંથી ફરીફરી સાંભળવાનું મન થાય. આજે તા મા-બાપ ઉપર પણ કેાઈને પ્રેમ નથી. ભગવાનના પ્રેમ રહ્યો
આઘા પરંતુ કૌટુંનિક પ્રેમ માટે પણ માણસા ઘેલા થતા નથી. વીસમી સદીમાં બધા ડાહ્યા છે; ગાંડા કોઈ છે જ નહિ. આજે તે કહે કે, માથી શું ફાયદો? લાકે પૂછે-શાસ્ત્રીજી! તમારે ત્યાં ખાલસ સ્કાર કેન્દ્રમાં કરાને મેકલીએ પણ મેટ્રિકમાં કંઇ ફાયદો થશે? મેટ્રિકમાં ફાયદો કરવા માટે તે મેોટા મકાનાવાળી શાળા છે જ-સ'સ્કારકેન્દ્રમાં જવાથી જીવનમાં ફાયદો થશે, પણ તે કાઇને જોઇતા નથી. બધા વ્યવહારૂ દૃષ્ટિકાણુવાળા થયા છે. આ બધા ડાહ્યા લેાકેા છે.

Page #57

આનંદલહરી
૪૭.
વ્યવહારમાં મા ઉપર પ્રેમ નથી તેથી અતીંદ્રિય શકિતનો પ્રેમ ખબર પડતો નથી. વેદ ભગવાને ગાયા છે તેથી અમને ગમે છે. કોઈ કહેશે કે વેદો ત્રાષિઓએ લખ્યા છે, પણ જે ષિઓએ અનામી અને અજ્ઞાત રહીને કામ કર્યું તે અમારી દષ્ટિથી દે છે. વેદો અમને સારા લાગે છે કારણ તે મારી બા બોલે છે. ગીતાનું પારાયણ કરીને પુણ્ય મળે તે દષ્ટિ વ્યવહારિક લેકેની છે. ગીતામાં જ્ઞાન, ભકિત, ધામિકતા, નૈતિકતા છે. તેનું પારાયણ કરીને પુણ્ય મળે આ અમને ખબર નથી. પણ ગીતા મારી માના મોઢામાંથી નીકળી છે તેથી તે અમને ગળી લાગે છે. ભગવતી ઉપર ભાવ હોય તો તે સુમુખી લાગે; તેના મેઢા તરફ જવાનું મન થાય. તેના મોઢામાંથી જે નીકળે તે શબ્દ નથી, તે તો હીરા છે, મોતી છે. બા! તું સુમુખી છે તેથી તારું મેટું જોયા જ કરવાનું મન થાય છે.
બા! તું વૃતાફી છે. તારા બધા અવયવે શેભે છે. જો તે નવીન સૂર્ય-સૂર્યોદય સમાન દૈદીપ્યમાન તેજ નાં ઘરેણાં પહેર્યા છે તેથી શેભે છે. શંકરાચાર્યને ઘરેણાંનું તેજ સૂચક લાગ્યું. ઘરેણમાં ચંદ્રનું આહ્લાદદાયક તેજ નહિ પણ સૂર્યોદય સમયનું દૈદીપ્યમાન તેજ દેખધુ. સૂર્યનું તેજ તે બપરનાં વધારે તેજસ્વી હોય પરંતુ તેના સામે જેવાતું નથી બપોરે બાર વાગ્યાના સૂર્યમાં તેજસ્વિતા છે પણ નવીન સૂર્યના તેજમાં રમણીયતા છે, તેના સામે જોઈ શકાય. તૈમૂરલંગ તરફ પણ ન જોવાય. સૂર્યોદય સમયના સૂર્યમાં ૨મણીયતા છે. તેમાં એક જાતથી પ્રસન્નતા છે, પરાક્રમની કલપના અને ઉત્કર્ષની ભાવના છે. આવી રીતે તારા ઘરેણુમાં આ ત્રણે વાતે છે. સવારને સૂર્ય રમણીય અને પ્રસન્ન હોય. સવારના પ્રહરમાં મંદમંદ પવન આવતું હોય તેને લીધે ઘાસ ડોલતું હોય, તે જોઈને માણસ પ્રસન્ન થાય. તે કદાચ પૂર્ણ સાત્ત્વિક ન હશે પણ રાત્રીપ્રહરમાં સાત્ત્વિક પ્રસન્નતા હેય. મુંબઈ શહેરના લોકોને આને અનુભવ છે જ. ધ્રુડના દિવસોમાં ગુંડાઓ તૂફાન સવારના ભાગમાં ન કરે કારણ તે વખતે તે સાત્ત્વિક હોય. પરંતુ બપોરે, સાંજે અને રાત્રે તેઓ તેફાન કરે, કારણ તે કાળમાં તામસવૃત્તિ જેર કરે. મુંબઈએ બધા અનુભવે લીધા છે. સવારના સૂર્યમાં જેમ પ્રસન્નતા છે તેમ તેમાં પરાક્રમનું દર્શન છે. સવારનો સૂર્ય અંધારાને કાપીને આ છે તેમાં ઉત્કર્ષનાં બીજો છે. બાર વાગ્યા પછી સૂર્ય નીચે આવે તેમાં ઉત્કર્ષ નથી પણ અપકર્ષ છે.

Page #58

તજ્ઞાન
બા! તારા ઘરેણુમાં પ્રસન્નતા, રમણીયતા અને પરાક્રમની ભાવના આ ત્રણે ગુણે છે. બા! તારો શણગાર અને તારૂં નામ પણ અમને પ્રસન્ન કરે છે. જીવનમાં જ્યારે વિફલતા, નિરાશ્ય આવે ત્યારે પ્રભુના નામથી પ્રસન્નતા આવે. માનવી જીવન એ અસહાય અને પરાવલંબી જીવનને નમૂને છે. માનવી જીવન પરાવલંબી છે. ગાયનું બચ્ચું જન્મીને ઊભું રહે અને માનવના બચ્ચાંને ઊભે રહેતાં વર્ષ લાગે. માણસ અસહાય અને પરાવલંબી છે. આપણે ધારીએ તે આપણને મળતું નથી અને આપણે ન ધારીએ, જે જોઈતું નથી તે આપણને મળે. આપણને સુખ દુ:ખ કોણ મોકલે છે? આપણે કમાઈએ તે કહીએ કે મારા પુરુષાર્થથી કમાયે અને જે ખઈએ અને દુઃખ આવે તે કહીએ કે પ્રારબ્ધથી મળ્યું. દેવે દુઃખ આપ્યું તે સુખ પણ તેણે આપ્યું એમ બોલ, કાં તે સુખ પુરુષાર્થથી મળ્યું તે દુ:ખ પણ પુરુષાર્થથી મળ્યું એમ બેલ–પણ માણસ તેવું બેલ નથી. આનું નામ માણસ. - ' નિરાશ્ય અને વિફલતા આવે છે તે વખતે તું કાં તે તારા જે થયેલા છે તે જ અમને પ્રસન્ન કરી શકે છે. એ પ્રસન્ન કરવાની શક્તિ તારી છે. “વાલ્મીકિ આ શબ્દ બેલ્યા પછી પ્રસન્નતા આવે છે. તારા નામથી અપ્રસન્ન પણ પ્રસન્ન થાય. સવારના સૂર્યમાં તે શક્તિ છે અને તું પણ પ્રસન્ન કરે છે.
નવીન સૂર્યમાં પરાક્રમ છે. તેમાં પરાક્રમ કરવાની સ્મૃતિ છે. બા જેતી હોય તે કરે પરાક્રમ કરે. છેક બાને કહે, “બા! તું ઉપરથી જે, હું બૅટર્બોલ રમું છું.” બા જેતી હોય તે છેક ફટકો મારે. આવી રીતે બા! તું જેતી રહે તે પ્રસંગરાળ દહેન ઉછા–આ પરાક્રમ કરૂં. બા! તું જોતી રહે તે હું પરાક્રમ કરીશ. તેથી બાની શોભા નવીન સૂર્ય જેવી દેદીપ્યમાન લાગે છે.
ત્રીજી વાત–આ! તારા નામમાં ઉત્કર્ષનાં બીજે છે. ઉત્કર્ષ તેને કે જે તારા પગ પાસે નમ્યા. જે તારા થઈ ગયા તે જ મસ્ત થઈ શકે.
એક શાળામાં છોકરાઓને પૂછવામાં આવ્યું કે “તમને દસમારૂતિ ગમે કે વીરમારૂતિ ગમે?” એક ચિત્રમાં હનુમાન દ્રોણગિરિ પર્વત લઈ કૂદકે
-
--

Page #59

આનંદલહરી
* ૪૯
મારે છે અને બીજા ચિત્રમાં રામની સામે હાથ જોડીને હનુમાન ઊભા છે. છોકરાઓ બધા તેજપૂજક છે તેથી બધા છોકરાઓએ કહ્યું કે “અમને વીર મારૂતિ ગમે છે. પણ એક છોકરાએ કહ્યું કે, “મને દાસમારૂતિ ગમે છે. શિક્ષકે પૂછયું કે “તને દાસમારૂતિ ગમે છે તેનું શું કારણ છેકરે કહે કે, “હું દસમારૂતિ થઈશ તે જ વીરમારૂતિ થઈ શકીશ!” વીર્ય અને શૌર્ય પ્રભુના દાસત્વમાંથી આવે છે. બા! તારી પાસે પરાક્રમ કરવાની શકિત છે. તારા લીધે પરાક્રમ દેખાડવાનું મન થાય. જે છોકરાને માબાપ નથી તેની કફોડી તિથિ થાય. તેથી જ મરાઠી કવી કહે છે કે સ્વામી તિની નવા વ્યાવિના મિશારી. (ત્રિભુવનને સ્વામી પણ મા વગર ભિખારી છે.) તે શાળામાં પહેલો નંબર આવે તે દેખાડે કોને ? ફઈબા-માસીબાને દેખાડે તે શું કહેશે?
કરાને ૧૦૦ માંથી ૯૦ માર્ક મળ્યા હોય અને દેડતા આવીને ફઈબાને, માસીબાને દેખાડે તે કહેશે કે સારું થયું, હજી હોશિયાર થા. પરંતુ બા હેય તે? તે હાથમાંનું કામ ફેંકી દેશે અને છોકરાની સ્લેટમાં ઉત્કર્ષનાં બીજો જશે. તે છેકરાને પાસે લેશે અને બચી ભરશે. તેનાથી છોકરાને ઉત્કર્ષ થશે. આવી રીતે જગદંબા! તું જગતમાં છે તેથી જ સર્વસ્વ ફેંકીને દેડવાનું મન થાય છે. રમણીયતા પ્રસન્નતા અને પરાક્રમની ભાવના કાં તે ઉત્કર્ષનાં બીજે તારા દેદીપ્યમાન તેજમાં છે. તેથી તે તેજ નવીન સૂર્યના જેવું દૈદીપ્યમાન દેખાય છે.
બા! તારી આંખ સારી એટલે હરણની આંખ જેવી વિલેજનીય છે. હરણની આંખ સાહિત્ય શાસ્ત્રીઓએ અતિશય સુંદર ચીતરી છે. હરણની આંખ ભયભીત, ડરી ગયેલી આંખ છે તેથી સ્થિર નથી. હરણની આંખમાં ભયભીતતા છે પણ તેના લીધે તેમાં સૌદર્ય વધ્યું છે. મા! તારી આંખમાં પણ આ સંદરતા દેખાય છે. બા ! તારી આંખમાં ડર દેખાય છે. પણ મા તને ડર હોય? જગદીશ પણ કઈ કઈ વખત ગભરાઈ જાય. જે જગદીશ પરણવાને નાટક કરે તે ડરવાને પણ નાટક કરે. ભીતિમાં પણ આંખમાં એક જાતનું સૌંદર્ય દેખાય. શંકરાચાર્યને બાની આંખમાં હરણનું સૌંદર્ય દેખાય છે. આ જગદીશ પણ કોઈ કઈ દિવસ ગભરાઈ જાય. જગદીશને થાય કે મારા છોકરાનું શું થશે? મેં તેને એકલાને જગતમાં મોકલી દીઘે છે તે પાછો આવશે? છ-સાત વર્ષનો છોકરો હેય તેને બા કહે મેથીની ભાજી લઇ આવ.”

Page #60

૫૦
તરવજ્ઞાન
છોકરો નીચે ગયો કે મા ગેલેરીમાં આંટા મારતી હોય. તેને ડર હોય કે છોકરો રસ્તો ઓળંગતાં મેટરમાં તો નહિ આવી જાય ને? તેને કઈ ઉપાડી તે નહિ જાયને? આ જે મનમાં વાત આવે તે આંખમાં દેખાય. આવી રીતે જગદીશની આંખમાં શંકરાચાર્યને છોકરા માટેની આવી ભીતિ દેખાઈ, કારણ તેમને જગદીશ જોડે આત્મીય સંબધ છે. જગદંબાને થતું હશે કે જગતને આંગણામાં છેકરાને કેઈ બનાવશે તે નહિ ને? તેને દુઃખ તે નહિ પડે ને? તે સુખી તે રહેશે ને? મા જ્યારે છોકરીને પરણવીને વિદાય આપે ત્યારે રડે. હજારો રૂપિયા ખર્ચીને છોકરીને પરણાવે અને છોકરી પરણીને જાય ત્યારે તે મરી ગઈ હોય એવી રીતે મા રડે. શાકુંતલ નાટકમાં ચોથા અંકમાં કવ કહે છે કે છોકરીને વળાવતી વખતે અમારા જેદાની આ સ્થિતિ થાય તે પછી સંસારમાં રચ્યાપચ્યા રહેતા ગૃહસ્થીની શું સ્થિતિ થતી હશે? માને વિચાર આવે કે છે કરીને કુલ જેવી સાચવી છે. તેને સિનગ્ધ હાથ મળશે? મેં જેવી રીતે ફૂલની જેમ સાચવી છે તેવી રીતે તેનો ધણું સાચવશે કે આ ફૂલને ચીમળી નાખશે? આ ડરથી માબાપ કરતા હોય. આ રીતે જગદીશે બધી વ્યવસ્થા કરી છે. ઘર સારૂં, મૂરતિયે સારે, પણ તેને ડર છે કે મેં તેને સાચવ્યું છે પણ જગતમાં તેને દુખ તે નહિ આવે ને? આ ડરથી ભયભીત આંખ સારી લાગે તેથી હરણની આંખની ઉપમા આપી છે. - સરકૂ નો બીજો અર્થ ભકત થાય છે. તેથી સરિફી એટલે ભકતએ જેની આંખે રમણીય બનાવી. આ ખરી જ વાત છે. જગદીશની આંખમાં બે ભાવ છે-૧. નિર્વિકાર અને ૨. ભયંકરતા. ગીતા કહેતી વખતે અજુનની સામે ભગવાન પ્રેમરસમાં પલળી ગયા છે પણ તે છતાં ગીતામાં વચ્ચે વચ્ચે તેમનું નિર્વિકારત્વ કિયું કરે છે ત્યારે કહે છે કે ૧ મે દેવાર્તા - પ્રિય – મૂળ સ્વભાવ થોડે જ જાય? તેથી તે એક - ૨ ડી કવિએ કહ્યું છે કે,
आधीं होता ग्रामजोशी, राज्यपद आले त्यासी । त्या पंचांग राहीना, मूळस्वभाव जाईना ॥ પહેલા ગ્રામજોશી હતું પરંતુ પ્રારબ્ધવશાત રાજ્યપદ મળ્યું, પરંતુ રાજા બન્યા છતાં તેના મૂળસ્વભાવ જાય નહિ, તેથી પંચાંગ લઈને જ ફરે. આવી રીતે ગીતા કહેતી વખતે શ્રીકૃષ્ણ પ્રેમરસમાં પલળી ગયા છે. અર્જુનની

Page #61

આનંદલહરી
સામે ગાંડા થયા છે. પરંતુ વચમાં વચમાં કહે છે કે ન મે ટ્રાતિ ન પ્રિય: કારણ તેમનું નિર્ગુણ નિરાકારત્વ ડેકીયું કરે છે. આ બોલવાની જરૂર નથી છતાં સ્વભાવ છે તેથી આંખમાં નિવિકારત્વ છે. માણસ મૂતિની સામે રડે પણ તેને પ્રતિભાવ જ નહિ-સાક્ષીતો વો નિશ્ચઆંખમાં નિવિકારત્વ છે.
બીજું તોત્રવેત્રે HIળથે આવું સ્વરૂપ જોઈએ ત્યારે ભગવાનની આંખમાં ભયંકરતા લાગે. જે લોકે કર્મમાં સપડાયેલા છે તેમને ભગવાનની આંખમાં ભયાનકતા લાગે. પરંતુ જગદીશની આંખમાંનું નિવિકારત્વ તેમ જ ભયાનકત્વ કાઢીને રવિનાના–આ મધુરિમા ભકતએ લાવી. ભગવાનની આંખમાંથી ભયંકરતા અને નિવિકારતા કાઢી નાંખીને મધુરિમા, રમણીયતા લાવે કે? ભક્ત લાવે.
જૂના કાળમાં બધા ફોજદારથી ડરે. તેની મોટી મૂછે અને ભરાવદાર ચહેરા તરફ કેઈ જોઈ પણ ન શકે. પરંતુ તેનું નાનું બચ્યું હોય તે બીજા છોકરાઓને પિતાના ઘેર રમવા લઈ જવા માટે કહેઃ “ચાલ, મારા ઘરે ચાલ ' ત્યારે બીજો છાકરે કહેઃ “ના, તારા બાપ ફોજદાર છે, મને ડર લાગે છે. ત્યારે તે કહે, “તારે ગભરાવાની જરૂર નથી, તારી સાથે હું છું ને?” આમ કહીને પિતાના દોસ્તદારને ઘરમાં લઈ જાય. ફ્રજદાર સાહેબ બીજા સાહેબ સાથે વાતે કરતા બેઠા હોય ત્યારે તેનું બચ્ચું તેની પાસે આવીને કહે: “બાપા કબાટમાંથી રમકડું કાઢી આપે.' અને બાપ રમકડું કાઢી પણ આપે. આવી જ રીતે વાલમીકિ કહે કે, ચાલ મારી સાથે ભગવાન પાસે.” ત્યારે ફેકટલાલ કહેઃ “ના ભગવાન મારું જીવન જાણે છે–ભેયમાં પેસી ભેયરે કરીએ કાળી વાત, જાણે જગતનો નાથ. મારે નથી આવવું, તમે જાઓ ! ત્યારે વાલમીકિ કહે, “તું કર નહિ, હું તારી સાથે છું ને? ભગવાનથી ડરવાનું કારણ નહિ, તે તારી બા છે.” “અરે! પણ મારામાં તે ખબ કચરો ભરેલે છે.” તે વાલમીકિ કહે, “કંઈ વાંધો નહિ, ભગવાન બા છે તે તારો કચરો ઘઈ નાખશે; તું મારી જોડે ચાલ.” તેથી વાલ્મીકિ, વસિષ્ઠ આ બધાને સથવારો કરવાનેવીમીલિઃ સનઃ સનનતર વ્યાસો વસિષોમૃગુ-આ ભકતએ ભગવાનના આંખમાંની ભયાનકતા કાઢી નાખી.
ભગવાન મારી બા છે. હું કચરાથી ભરેલે હઈશ તે પણ તે માફ કરી નાખશે. જગદીશને કઈ ગજવામાં લાવ્યા હશે તે આ

Page #62

પર
તત્વજ્ઞાન
સતાએ. સંત ભગવાનને આઘેા નથી દેખાડતા–સ તે આપણને ભગવાન પાસે લઇ જાય. આમ ભક્તાએ ભગવાનના આંખ માંહ્યલી ભયાનકતા કાઢી નાખી અને શકરાચાય જેવાઓએ ભગવાનના આંખમાની નિર્વિકારતા કાઢી નાંખી. આવા ભકતને જોને ભગવાન વિકારી થાય. છગન-મગનને જોઈને ભગવાનની આંખ નિવિકારી રહે. કાઇને જોઇને ભગવાનની આંખમાં કઈ હલતું જ નથી—તે નિર્વિકાર છે. તે કહેશે, તમે કર્મો કરો છો તે ફળ હું આપીશ!' પરંતુ તે ઠેકાણે ભકતાએ ભગવાનને વિકારી બનાવ્યા. અરે! આ લકતાએ ભગવાનને નચાવ્યા છે. જે જગદીશ આખા જગતને નચાવે છે તેને દૂધ આપવાવાળી આહીરની છેકરીઆએ છછપે નાચ નવાયો-છાશને માટે તેને નચાવ્યે છે. આ ભકતાને જોઈને ભગવાનને ‘પૂર્ણાંકામ હું, જગતને આપવાવાળા તે હું નાચુ કે?' આવેા વિચાર જ ન આવે. આ ભકતે ભગવાનને પોતાના સ્વરૂપનું ભાન ભૂલાવે. જગદીશ નિર્ગુણુ અને નિર્વિકારી છે તેને સગુણ અને સાકાર-સવિકાર ભકતા બનાવે; ભગવાનની આંખમાંની નિર્વિકારતા કાઢીને તેને વિકારી બનાવે.
કૃષ્ણને ગાપીઓએ નાચ નચાવ્યે. કૃષ્ણુના ઘેરે હજારા ગાયા હતી તે છતાંયે એક વાટકી છાશ માટે તે નાન્યે. કૃષ્ણે પૂર્ણકામ છતાંયે ગેપીઓએ એને સકામ બનાવ્યે. ભગવાનની આંખમાંથી નિવિકારત્વ અને ભયાનકતા કાઢી નાખી ભતાએ એમાં રમણીયતા આણી.
6
ભગવાન! તુ પહેલા નંબરનુ ખાટું ખેલે છે. છેકરાને માટે પણ મા-બાપ ખાટું એટલે તે ધર્મશાસ્ત્રો તેા ફટકા મારવાના જ, તેમને માક્ ન કરે. મા-બાપ કહે કે અમને ખબર ન હતી' તે તે કહે કે ‘ન ખબર પડતાં અગ્નિ ઉપર પગ મૂકે તે તે ખાળે જ.' આમ ન ખબર પડતાં ખેાટું મેલવાવાળા મા-બાપ માટે પણ ધર્મ શાસ્ત્રા હેંટર લઇને ઊભા છે. પણુ ભગવાન! તુ વિકારી થઇ ગયા અને ખાટું ખેલે છે. ભગવાન! તું બધું કરે છે અને મારા નામે ચઢાવે છે. વાસ્તવિક જ્ઞાન તારૂં, સાત્ત્વિકતા તારી, શકિત તારી, તું ક્રામ કરે છે અને દુનિયાને કહે છે ‘લાગ એને પગે.' આ ચામડાનું ખે। ખુ શું કરવાનું છે? તમે આપેા છે અને મને દાની ઠરાવા છે. આ જગતમાં કાઇ કોઈને આપતુ નથી. રાજાની શું તાકાત છે કે તે આપે? તિ પાછું ન મૂઢ-કશડપતિ

Page #63

આનદલડુરી
મિત્ર હાય પણ તમને તે આપી શકતા નથી. તેથી શંકરાચાય કહે છે કે ભગવાન! તું આપે છે અને મને દાની ઠરાવે છે.
૫૩
આવી જ રીતે ભગવાન! તું જ્ઞાની છે. જ્ઞાન કયાં છે તે મને ખબર પડતી નથી. આટલા નાનકડા ભેજામાં શાવાસ્ય-ઉપનિષદ, રામાયણ, મહાભારત, કાટ, એરીસ્ટેટલ, પ્લેટ, સેક્રેટીસ, ગીતા-આ બધું રહ્યું કયાંથી? દાળમાં મીઠુ` કેટલું નાંખવાનું તે પણ ભેજામાં જ રહ્યુ છે, દાણાવાળાને ત્યાં ઘણી અનાજની ગુણે હેય. તે કહે, તુવરદાળ લાવ, તે માણસ લઇ આવે. આ સમજી શકાય. છે. પરંતુ ભેજામાંથી જોઇએ તે ગુણુ કાણુ લાવે છે? તુ જ લાવે છે. જ્ઞાની તુ છે અને મને જ્ઞાની ઠરાવે છે, દાની તું છે અને મને દાની ઠરાવે છે, કામ તુ કરેછે અને જગતને મને પગે લગડાવે છે. આ બધું ખાટુ છે. ખાટું એટલે વિકાર. વિકાર આન્યા કે સ્વરૂપ ભૂલાવે. આટલું જ નિહ પણ તું જન્મ લે છે. તારે જન્મ લેવાનું કંઈ કારણ? તુ તે નિર્ગુણ નિરાકાર છે. પશુ પોતાના સ્વરૂપનું' ભાન ભૂલીને તુ જન્મ લે છે. રાતના બાર વાગે દેહતા આવે छे भने उडेछे ! परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् धर्मसंस्थापनाथाय સમામિ યુગેયુને ભગવાનને ગાકુળના આંગણામાં નાવાનું મન થયું. બ્રૂહિબ્રૂસાન નૃતિ નેવાંતિક્રાંત:- વેદાંતના સિદ્ધાંત, પરબ્રહ્મ નંદુના આંગણામાં નાચે છે. તે અવતાર લઇને કેાઇની જોડે રમવા, કાઇને જોવા અને કેઇને મળવા આવે છે, વાસ્તવિક તું નિવિકારી, પૂર્ણકામ છે, પણ ભકતાએ તને વિકારી અને સકામ બનાવ્યા. ભકતાએ તારી આંખ રમણીય બનાવી.
પછી કહે છે-બડ્ડીા રાવા-તારા શિવજીએ 'ગીકાર કર્યાં છે. જેને તુ પેાતાના કરી ખેાળામાં લે છે તેનું તુ' કલ્યાણ કરે છે. જગતમાં પ્રભુ જ્યાં સુધી અગીકૃત કરતા નથી ત્યાં સુધી કલ્યાણુ નહિ. ભગવાને જેને છાડયા, તે ડૂખ્યા.
એક વખત ભગવાન રામચંદ્રને વિચાર આવ્યા કે આ હનુમાન અને બીજા બધા કહે છે કે ‘રામનામથી પથ્થરા તાર્યા' તે શું સાચું છે? ચાલ ! એ તે ખરા.' આમ કહી રામ સાગરકાંઠે ગયા. હનુમાન તેમની પાછળ ગયા. સાગરકાંઠેથી એક પથ્થર ઉપાડી રામે સાગરમાં નાખ્યા તા પથ્થર ડૂબી ગયા. રામ કહે, બધા ખાટું ખેલે છે. મારા નામથી પથ્થર તરતાં

Page #64

૧૪
તત્ત્વજ્ઞાન
નથી.' ત્યાં પાછળથી હનુમાને પૂછ્યું કે ‘ભગવાન! આ શું કર્યું? મને કંઇ સમજણુ ન પડી.' રામે કહ્યુ કે, તમે મારૂં ખાટું મહત્ત્વ વધાર્યું છે.' તમે કહો છે કે રામનામથી પથ્થર તરે છે. પણ મેં પોતે દરિયામાં પથ્થર નાખ્યા તે તર્યાં નહિ ’હનુમાનજી કહે, ‘પ્રભુ ! તમારા નામથી પથ્થરો તરે, પરંતુ તમે જેને છાયા તે ડૂબે; તે તરે કેવી રીતે ? તમને પકડીને ચાલે તે જ તરી શકે.'
ભગવાન! તું મને તારા પોતાના બનાવ! ભગવાન! તું અને હું એક વખત ખેડા હતા ત્યારે આંખમાં પાણી લાવી મે' હઠ પકડી કે, મને ફરવા લઇ જા.’ તે મારા લાડ લડાવ્યા. મને અહમ્નુ સુંદર વસ્ત્ર પહેરાવ્યુ અને આપણે બન્ને હાથમાં હાથ રાખી ફરવા નીકળ્યા. ફરતાં ફરતાં મને ઠેસ વાગી અને હું પડી ગયા— તારા હાથમાંથી હાથ છૂટી ગયે. મે તને હાંક મારી પરંતુ તારા વેગથી તુ સહસ્ત્ર ચૈાજન આગળ નીકળી ગયા અને હું તને પેકારતા બેઠા રહ્યો. જ્યાં હું પડયા હતા ત્યાંથી પંચમહાભૂત એ, પિશાચાએ મને ઉપાડયેા. માબાપ પિશાચ-તેમણે કહ્યું, તારે ટલા જોઇએ, તારે પરણવુ જોઇએ, છેકરા છેકરીઓને પરણાવવા જોઇએ. મને આ લાકોએ ક ંઇક જીદું જ ભણાવ્યું. હું પણ મને પિશાચ સમજીને તેમની માફ્ક રહ્યો. પરંતુ એક વાત ખરી છે કે તારૂં મધુર સ સ્મરણ રહ્યુ છે તેથી તને પોકારૂ છુ. તું દાતા આવ અને મને અંગીકૃત કર અને મારૂ કલ્યાણ કર.’
તારી પ્રીતિ વિદ્યુલ્લતા જેવી, વીજળીના ચમકારા જેવી છે. ઘડીકમાં સુખ અને ઘડીકમાં દુઃખ-પુલ પાતા નવા પાકે ૩:વ પર્વતા વર્ષોંએક ક્ષણે સુખ ભાસે અને ખીજી ક્ષણે દુઃખના સાગર દેખાય. તારા પ્રેમના ચમકારા વીજળી જેવા છે. સુખ આવે ત્યારે તારા પ્રેમ છે તેમ લાગે પણ દુઃખ આવે ત્યારે એમ થાય કે પ્રભુ છે કે નહિ? તારી પ્રીતિના ચમકારા હાય તેમ મારી પ્રીતિ પણ થડા વખત માટે જ હોય. મારા તારા ઉપર શ્રાવણ મહિનામાં પ્રેમ થાય અને ભાદરવા માસમાં ખલાસ થાય. જે ચિત્તએકાગ્ર કરતા હશે તેમને આ ચમકારા (spark) જોવા મળેતે ચમકારા જ હાય. આ પૂર્ણતાને અનુભવ જે લેાકેા લેતા હશે તેને આ દિવ્વીતા પીતાશ્ર્વર્
ખબર પડે.
પ્રભુ! પીતાંમરથી તારા પગ ભાગ્યશાળી લાગે છે. તારા પગ મારા

Page #65

આનદલહરી
ભાષા
માટે ફરતા રહ્યા છે તેથી ભાગ્ય શાળી છે. જેના પગ પ્રભુકાર્ય માટે ફરતા હોય તે પગ ભાગ્યશાળી છે. કેવળ જે ખેલતા હોય પરંતુ જેના પગ ન ચાલતા હોય તે તે ઢાંગી છે. તેના પગ ભાગ્યશાળી નથી, તે પૂજનીય નથી. કેટલાક લેાક એવા હાય કે તે મેલે પણ તેમના પગ ક્રૂરતા જ નથી. આ લેાકે પૂજનીય નથી. જેની વાણી ચાલતી હાય અને પગ પણ ચાલતા હાય તે પૂજનીય છે. તારા પગ મારા માટે કરે છે. જગતમાં સૌ દ તુ લાવે છે. તું મારા માટે ચંપાનું ફૂલ લાખ્યા તેથી તારા પગ દબાવવાનું મન થાય છે. ખા ! હું પગના અધિકારી છું, માથાના નહિ. તારી પાસે આવ્યા પછી મારી ગરદન નીચે રહે છે. આપણી ગરદન પ્રભુ પાસે નીચે રહે તે સમજી શકાય, કારણ આપણે પ્રભુનું કામ કર્યુ. નહિ. પરંતુ શંકરાચાર્યને ગરદન નીચે રાખવાનું કારણ શું? તેમની ગરદન ઉપર જ છે. ભગવાનના સબંધ જેમણે દેખાડયા તેમને પગનું શું મહત્ત્વ શકરાચાર્યે કંઇ ગુન્હા કર્યો નથી. પરંતુ તે કહેછે કે ખા! તારી પાસે મેડા મેડા આવ્યે . તારી પાસે આવતાં મને કેટલાક જન્મારા લાગ્યા. હું મેાડા પડયા તેથી મારી ગરદમ નીચે છે.’ છેકરો સારા પણ માડો આવ્યા તેથી શરમ આવે છે. શ કરાચાય પણ જગદંબાના પગના અધિકારી તેથીતેમને ખાના પગ સારા લાગે. મા! તને મેળવતાં શું જન્મારા લાગે? શંકરાચાય કહે કે મા! અમે તારા પગના અધિકારી છીએ. આવા મેાટા માણસેા પગના અધિકારી છે. આપણે તે પગના પણ અધિકારી નથી. સૌ શાસ્ત્રીએ કહે કે સુંદર સ્ત્રીનુ કેવળ મેાતું નહિં પણ પગ પણ સારા હોય છે. મા! તારા પગ સુંદર જ છેકારણુ નિરતિશય સુખ તારા પગ પાસેથી મળે છે.
૫૫
આ! તુ કળા છે. મારા સુખને શાટે તે અપર્ણાવ્રત લીધું. તે ફળા છેડયાં અને પાંદડાં પણ છેડયાં. તુ અપર્ણાનું વ્રત મારા માટે કરે છે. તું કહે છે કે દીકરા! તું પૈસા, કીર્તિની પછવાડે છે, તુ ં મને મળતા જ નથી તેથી મને ખાવાપીવાનું ગમતુ નથી. છોકરો સારા ન હાય તે તે સારા થાય એટલા માટે ખા અપવાસ કરે. મા! તુ અપર્ણા છે કારણ તારે મને ક્રિયાશીલ બનાવવા છે. તેના માટે તુ અપવાસ કરે છે. બા! તુ અપર્ણા છે પણ પૂછ્યું છે, પૂ કામ છે. તુનિતિશય સુખથી પૂર્ણ છે; તારો જયજયકાર થાય.

Page #66

है आनंदलहरी ३ ORGARSCARY
વ-દ-૭
हिमाद्रेः संभूता सललितकरैः पल्लवयुता सुपुष्पा मुक्ताभिभ्रमरकलिता चालकभरैः। कृतस्थाणुस्थाना कुचफलनता सूक्तिसरसा रुजां हन्त्री गन्त्री विलसति चिदानन्दलतिका ॥६॥
सपर्णामाकीणा कतिपयगुणैः सादरमिह श्रयत्यन्ये वल्लीं मम तु मतिरेवं विलसति। अपर्णैका सेन्या जगति सकलैयत्परिवृतः
पुराणोऽपि स्थाणुः फलति किलकैवल्यपदवीम् ॥७॥ શાશ્વાર્થ –તું સમસ્ત રોગોને નષ્ટ કરવાવાળી એક ચાલતી–બે લતી
ચિદાનન્દલતિકા જેવી સુશોભિત દેખાય છે. તારે જન્મ હિમાલયમાં છે. સુકેમળ હાથ તારા પલ્લવ છે, મુક્તાહાર સુંદર ફૂલે છે. તારા કાળા વાંકડિયા વાળ ભમરાઓ જેવા આચ્છાદન કરે છે, સ્થાણુશિવ તારો આશ્રય છે, ઉરોજરૂપી (સ્તનરૂપી) ફળાના ભારથી તું નમ્ર બની છે, અને સુંદર સૂતિ રસથી ભરેલી છે. (૫) અન્ય લેક ગુણવિશેષથી અન્ય લતાઓનું સેવન કરે છે પરંતુ મારી બુદ્ધિ આ જ કહે છે કે બધાએ એક માત્ર “આપણું” (પાર્વતી) નું જ સેવન કરવું જોઈએ. જેના લીધે પુરાણું ઠુંઠું વૃક્ષ (અથવા શિવજી). પણ કૈવલ્યપદનું ફળ આપે છે.
શંકરાચાર્ય દૂરથી ભગવતી તરફ જતા રહ્યા છે. આજે એમને ભગવતી લતા સ્વરૂપે દેખાય છે. આ લતા કેવી છે? આ લતા ચિદરૂપ છે અને આનંદરૂપ છે આ કંઈ જગદીશ કાં તે પાર્વતી નથી

Page #67

આનંદલહરી
પ૭
પરંતુ ચિદાનન્દલતિકા છે. બાકી બધી લતાઓમાં અને આમાં ફરક છે. આ ચિદાનંદલતિકા રાત્રી એટલે કે ચાલતી–બોલતી છે. શંકરાચાર્ય ભગવતીને કેવળ આનંદલતિકા નથી કહેતા, ચિદાનંદલતિકા કહે છે. કેવળ આનંદલતિકા કરમાઈ જાય. આનંદને તેજકણ (spark) આવીને ચાલ્યા જાય પરંતુ ચિદાનંદલતિકા જાય નહિ. શંકરાચાર્ય કહે છે કે આ બધે ચિદાનંદલતિકાને વિલાસ છે.
આ લેકમાં હિમ: થી શરૂઆત કરી ત્રી સુધીના બધા શબ્દ વિનંત ના વિશેષણો છે હવે એક એક વિશેષણ આપણે જોઈએ.
હિમા સંમૂતા એટલે ભગવતીને જન્મ હિમાલયમાં થયે છે. તે પછી ભગવાનને જન્મ નક્કી થયે. ખરી જ વાત છે. ભગવાનને જન્મ ક્યાં થયે? ભગવાનને જન્મ કોણે આપે? સંએ અને ભકતાએ એમને જન્મ આપ્યો. આ સંતે અને ઋષિઓએ જગદીશને સગુણ સાકાર બનાવ્યા. ચિદઘનશકિત નિર્ગુણ નિરાકાર છે. તેના દીકરાઓ–આ ઋષિઓ એવું જીવન જીવ્યા કે તેમને જોવાની નિર્ગુણ નિરાકારને આતુરતા આવી. તેને થયું કે મારા માટે આંખ, પગ, હાથ બધું નિર્માણ કર્યું જેથી આ લાડકા દીકરાઓને જોઈ શકું અને ભેટી શકું, અને ચિશક્તિ સગુણ–સાકાર બની. આ ત્રષિઓએ અને સંતાએ ભગવાનને સગુણ-સાકાર બનાવ્યા આવા બચ્ચાના લાડ માટે તે રૂપ ધારણ કરીને આવ્યા. આ ભકતોએ કહ્યું કે મા! તારા હાથનું જ બધું જોઈએ. આપણને ભગવાનના હાથનું જ જોઈએ એવું નથી. આપણને તે ગમે તેના હાથનું ચાલે. પરંતુ આ સંતાએ આગ્રહ પકડયે કે, “મા! તારા હાથનું જ ખાવું છે.” અને ભગવાનને સગુણ સાકાર થવું પડયું.
આ સંતે અને ઋષિઓ હિમાલય જેવા સ્થિર અને મક્કમ છે. તેમણે જ ચિતન્યને સગુણસાકાર સ્વરૂપ આપ્યું છે. આજના પંડિત એમ કહે છે કે માણસ જ્યારે ડરી ગયે, અગતિક થયે ત્યારે તેણે ભગવાનને હાંક મારી. આમ ભયને લીધે અને અગતિકતાને લીધે ભગવાનને જન્મ થયે એમ તેમનું કહેવું છે, પણ તે યથાર્થ નથી. વાસ્તવિક તમે ગમે તેટલા ભયવ્યાકુલ અને અગતિક થઈને ભગવા
-
--
--

Page #68

૫૮
તત્ત્વજ્ઞાન
નને હાંક મારે। પરંતુ ભગવાન આવતા નથી-તેથી ભગવાનને જન્મ ભયમાંથી કે અગતિકતામાંથી નથી થયા, ખરી રીતે ભગવાન પ્રેમમાંથી નિર્માણ થયા, જેના જીવનમાં પ્રેમાવિષ્કાર થાય તેમના માટે ભગવાન આવે છે. આ લેાકેા ભયભીત નથી તેમ અગતિક પણ નથી. ગમે તેટલા દુ:ખના ડુંગરા આવે તે પણ તે ઢીલા થતા નથી. દુઃખ અને ઝે તેમણે મક્કમતાથી પચાવ્યાં છે. દુ:ખા આવતાં એમણે પોતાના જીવનના માર્ગ બદલાવ્યે નહિ. આપણે તે શ્રાવણુ મહિનામાં ભગવાનના સ્તોત્રા ગાઇએ અને તેમાં જો છેકરાને તાવ આવે તે ભગવાનને કહીએ કે આખા શ્રાવણુ મહિને તારી સ્તુતિ ગાઇએ તે પછી છોકરાને તાવ કેમ આવ્યે હવે તારી સ્તુતિ નહિ ગાઉ.? ભગવાન કહેશે કે તારી સ્તુતિ ખાટી છે.' આ સતાની વાત જ જુદી છે. દુઃખના ડુંગરો માથા પર આવી જાય છતાં પણ જેએ અડગ, અચલ રહે તે સતા છે. આ સતા મક્કમ દિલના અને મક્કમ હૃદયના છે. તેઓ જગતમાં કોઇની તમા ન રાખતાં નિયતાથી જીવે છે. આવા નિય જીવાએ ભગવાનને જન્મ આપ્યા છે. ભયવ્યાકુલતામાંથી ભગવાનને જન્મ નથી આવ્યા. રામચંદ્રે લેાકેાની તમા રાખી પણ વાલ્મીકિ કાઈથી ડર્યા નહિ. શંકરાચાર્ય પૂછે છે કે 'ભગવતી' તને જન્મ કણે આપ્યા? સુખ-દુઃખાની પરવા ન કરનારા, ભગવાન પાસે પશુ ન ડરવાવાળા, આટલું જ નહિ પણ ભગવાનને પશુ હિંમતથી એ શબ્દો સંભળાવવાવાળા આવા જે સતા અને ઋષિએ છે તેમણે ભગવનને જન્મ આપ્યા છે.
આજે બધા જ લેાકેા, હાઇસ્કૂલેમાં પણ ભણાવે છે કે ડરીને અને અગતિક થઇને લેાકાએ ભગવાનને હાંક મારી તેથી ભય અને અગતિકતામાંથી ભગવાનના જન્મ થયા, પરંતુ વૈશ્વિક સસ્કૃતિમાં અને વૈશ્વિક ધારણામાં આ વિચાર બેસતા નથી. ભગવાનના જન્મ અચવ્યાકુલતામાંથી અને અગતિક્તામાંથી થયા આ વૈશ્વિક વાડમયને માન્ય નથી; તેવી જ રીતે કેટલાક લેાકેા હે છે કે જગદીશે આ સૃષ્ટિ સ છે તેનુ સંચાલન કરવા સગુસાકાર સ્વરૂપ આપ્યું—આ પશુ ખાટું

Page #69

આનંદલહરી
પ૯ ~
~ ~ છે. ભગવાને કર્મની પરંપરા રાખીને આવું સ્વયંગતિક સંચાલન કર્યું છે કે તેમાં હાથ મૂકવાની ભગવાનને જરૂર નથી–બધું પિતાની મેળે ચાલ્યા કરે છે. સામાન્ય માણસ એકાદ કારખાનું છે અને એવી સરસ વ્યવસ્થા કરી રાખે કે તેને કારખાનામાં જવાની જરૂર જ ન પડે. તે પોતે બહાર ફર્યા કરે અને કારખાનું યેગ્ય રીતે ચાલ્યા કરે. જે સામાન્ય માણસ આવું કરી શકે તે વિશ્વભરને શું અશક્ય છે? તેથી જગદીશને સૃષ્ટિના સંચાલન માટે આવવાની જરૂર નથી. છતાં પણ આ ઋષિઓએ અને સંતેએ અતિ પ્રેમાવિષ્કારમાં નિર્ગુણ નિરકારને સગુણસાકાર ભગવાન બનાવ્યા. તેથી શંકરાચાર્ય કહે છે કે હિમાલય જેવા સ્થિર અને મક્કમ સંતેએ અને ઋષિઓએ તને જન્મ આપે છે. દિમા હંમૂત.....
પછી કહે કે આ ચિદાનંદલતિકા ગુઢત: પર્યુયુતા છે. બા! તારા ઉપર પલ્લવ છે (વર્સવ એટલે પાંદડાં). શાનાં પાંદડાં છે? અતિશય કેમલ હાથનાં પાંદડાં છે. શંકરાચાર્ય કહે છે કે “બા” તારા હાથ અતિશય કેમળ છે. અતિશય કેમળ હાથ ભંયકર પણ થઈ શકે. આપણને લપડાક બેસે તે ભગવાનને હાથ કમળ લાગતું નથી. કારણે ભગવાનની લપડાક બેસતાં આપણું પીઠ વાંકી વળી જાય છે. ભગવાનને તમારો લાગતાં રતિશ્યનમસ્ત આકાશમાં સે ચંદ્રો જેવા મળે, તેથી ભગવાનને હાથ આપણને ભંયકર લાગે. પણ ભગવતીનું દર્શન શંકરાચાર્યને થયું છે, છગનલાલને નહિ, તેથી તેમને ભગવાનના હાથ કમળ દેખાય છે.
આ ચિદાનંદલતિકાને બે પાંદડાં છે, બે હાથ છે તેને અમને મહ છે. તેનું કારણ ભગવતી ! તું વરામ કરી છે. ઉન્નપૂસ્તોત્ર માં શંકરાચાર્યે તેનું વર્ણન કર્યું છે. ભગવતીના હાથ બે કામ કરે છે. એક હાથ વરદાન આપે છે અને બીજો હાથ અભયદાન આપે છે. જે હાથે મમમમ મળે તે હાથ કમળ લાગે.

Page #70

૬૦
તવજ્ઞાન
આપણને પ્રભુના હાથથી મમમમ મળતુ નથી, આપણને કને લીધે મમમમ મળે છે. આપણી ધારણા એવી છે કે ગયા જન્મારાના કને લીધે આપણને મળે છે. જ્યારે ભતાની ધારણા એવી છે કે મે તે મારા કર્મો તને (ભગવાનને) ધરેલાં તેથી આ જન્મારાનું જે કઇ મળે છે તે મારા કર્મને લીધે નહિ પણ તારા (ભગવાનના) હાથનું જ મળે છે. તેથી ભકતાને માના હાથ અતિશય કોમળ લાગે છે.
ખા! તુ' એક હાથે વરદાન અને ખીજા હાથે અભયદાન આપે છે. આપણી પાસે જે જે હશે, સારૂં મન હશે, સારી બુદ્ધિ હશે તે મે' મેળવ્યું છે’ તે ભાવના છેાડી દે અને ‘મને મળ્યું છે', 'આએ ાખ્યુ છે' આ ભાવના રહેવા દે. ખા! તેં જાદુની લાકડી ફેરવી તેથી મારી બુદ્ધિ સારી થઇ. મારી બુદ્ધિ સારી થઇ તે મારી મહેનતનું પરિણામ નથી. મહેનત તા ઘણા પાડાએ કરે છે પણ તેમની બુદ્ધિ સારી થતી નથી. ખા! તારો હાથ કર્યાં તેથી સારી બુદ્ધિ મળી છે, મેં મેળવી નથી.
ભકતાની આ ભાષા છે કે મને મળેલું છે, મેં મેળવ્યુ નથી.’ મને જે કંઇ મળ્યુ છે તે કર્મથી નથી મળ્યું તેમ દૈવથી પણ નથી મળ્યું; મને ખાએ આપ્યુ છે. ભકતાને આવે સરળ, સીધા હિસાબ છે. તુકારામને દુ:ખ અને એકનાથને સુખની ટોચ મળી તેથી આપણે કહીએ કે એકનાથની જન્માત્રી, ગ્રહેા સારા. તેણે સારાં કર્મો કર્યો હશે તેથી સુખ મળ્યુ. આ આપણું ગણિત છે. પરતુ, એકનાથ કહેશે કે મેં મેળવ્યું નથી, તેમ મારા કથી પશુ મને મળ્યું નથી, મને તે આએ માકલ્યુ છે!' આ ભક્તની ભૂમિકા છે. કેવળ શ્રાવણુ મહિનામાં શિવજી ઉપર ખીલીપત્ર ચડાવીને અને પાણીની લેાટી ચડાવીને ભિક્ત ન થાય. ભક્તિ આ જીવનના જીંદો દષ્ટિકાણુ છે. તેનાથી જીવનને રંગ આવે ભક્તિથી જીવનમાં અને ભાવનામાં બદલ થાય. તેથી ભકતા કહે કે, 'ખા! તુ વામયી છે, તારા હાથ અતિશય કામલ છે.’

Page #71

આનદલહેરી
૧
ખીજી લીટીમાં કહે છે કે સુપુષ્પા મુામિઃ ત્રીજા શ્લોકમાં કહે છે કે હે માપ્તિતા-તારા ગળામાં માતીના હાર છે. અને આ બ્લેકમાં સુવુષ્પા મુત્તામિ:- શબ્દ વાપર્યો છે. મુકત થયેલા લેકે આ ચિદાનંદલતિકાના આધારે મુકત થયેલા છે. ફૂલ ખીલે છે તે લતા ઉપર રહીને, લતાના આધાર લઈને. ફૂલથી લતા દસ ફૂટ દૂર રહે તે ફૂલ ખીલે નહિ. આવી રીતે ખા! જેણે તારે અનન્યાશ્રય લીધે તેનું જીવનપુષ્પ ખીલે. મુકત થયેલા લાકે તારા આધારે જ, તારા ખેાળામાં નાચી-કૂદીને ખીલેલા છે. આવા મુકતેના કૂલેથી તું સુપુજ્જા-પુષ્પવતી થઈ ગઈ.
પછી કહે ભ્રમરહિતા ચામરે: બા! તારા વાળ વાંકડિયા છે તે ભ્રમર જેવા લાગે છે. ખાની બુદ્ધિ સરળ, ખાનું હૃદય સરળ, ખાનુ માથુ સરળ અને તેની ઉપર જે વાળ ઊગ્યા છે તે વાંકડિયા છે. દૂરથી ખાના વાળ ભ્રમર જેવા લાગે છે. ભમરા જ્યાં બેસતા હાય ત્યાં મકરંદ હાય જયંત્ર યંત્ર વૃદ્ધિ ક્ષેત્ર તંત્ર ધૂમ: જ્યાં ધૂમાડા હૈાય ત્યાં અગ્નિ હાય જ, તેવી રીતે જ્યાં ભમરા બેસે ત્યાં મકરંદ હોય જ. ભમરો ગમે ત્યાં ન મેસે, જ્યાં મકરદ હાય ત્યાં જ બેસે. આપણે તે ગમે ત્યાં બેસીએભમરા જેટલી પણ આપણને અક્કલ નથી. ખા ! મકરંદ-મધુ હાય ત્યાં જ ભમરા બેસે, તેથી ચાક્કસ તારા મસ્તકમાં મધુ-મકરદ છે.
તસ્થાળુસ્થાના સ્થાળુ એટલે શિવજી. જ્ઞાનરૂપ માણસે નિશ્ચલ રહે, અડગ રહે, આ લોકો ફ્રૂટ્ દઇને વળે નહિ, મકકમ રહે. આપણે તે ઘડીએ ઘડીએ બદલાઇ જઇએ. કદાચ ભૂલેચૂકે એમને વળવાનુ હાય તા મેટી સ્ટીમરની જેમ મેટે વળાંક લઈને વળે. આપણે તે શ્રાવણુ મહિનામાં ભકિત તરફ વળીએ અને ભાદરવા મહિનામાં આપણી ભકિતના પત્તો નહિ. આપણે તરત પાછા ફરી જઇએ, પણ જ્ઞાનરૂપ માણસા અડગ રહે. આ મહાપુરૂષો તારો આધાર છે. ભગવતી! તને પણ શું આવાર જોઇએ? હા, તને પણુ કાઇના આધાર જોઇએ. સગુણુસાકાર થયા પછી તને આધાર જોઇએ. તું સ્વાથી માણસાના આધારે ઊભી નથી

Page #72

૬૨
તત્વજ્ઞાન
પણ જ્ઞાની લોકેને આધારે ઊભી છે. જગતના કહેવાતા મોટા, સ્વાથી માણસને તને આધાર નથી પણ જે શિવરૂપ થયા, જે જ્ઞાનરૂપ છે તેમને તેને આધાર છે. તે જેટલા અડગ એટલે તારો આધાર અડગ છે.
વઢનતા લૂસિરસા - સ્તનરૂપે રહેલા ફળના ભારથી તું નમ્ર થઈ છે. મા! તારા સ્તન દૂધથી ભરેલા છે, તેથી તે નમ્ર થયેલી છે. તને એમ લાગે છે કે આ દૂધ હું કને ધવરાવું? સ્તનમાં દૂધ આવી જાય તે સ્ત્રીઓને બેચેની થાય. તેવી રીતે બા! તારા સ્તનમાં દૂધના ભારથી તું નમ્ર દેખાય છે. તેને વિચાર આવે છે કે હું કને ધવરાવું? આ એક જ વિચાર તારા મગજમાં ચાલે છે. બાના ખેાળામાં કેનું માથું જઈ શકે? જે દીન થયે નહિ, જેના મગજમાં લાચારી નથી, તેનું માથું બાના ખોળામાં જઈ શકે. બાનું સ્તનપાન કેના હેઠ કરી શકે? જેના હેઠે જિંદગીમાં ક્ષુદ્ર શબ્દ ઉચ્ચાર્યો નહિ, લાચારી કરી નહિ, જેના હેઠમાંથી દીનતાને નીકળે નહિ, તે બાનું સ્તનપાન કરી શકે.
શંકરાચાર્ય કહેઃ “બા! હું તારે છું તે પછી તેને શંકા શાની કે કેને ઘવવરાવું? કેને સ્તનપાન કરાવું?” આ પ્રશ્ન જ નથી. એમાં શંકાનું કારણ જ નહિ. શંકરાચાર્ય કહે કે “મારા જેવાને ધવરાવ.” શંકરાચાર્ય સ્વાથી છે. પણ મહાપુરુષને સ્વાર્થ પણ માટે. તે કહે, “બા! તું ચિંતા શા માટે કરે છે? કેને ધવરાવું આને માટે તેને ચિંતા કેમ થાય છે? બા! હું બેઠે છું, તું મને ધવરાવ. તું મને નહિ ધવરાવે તે બીજા કેને ધવરાવશે !”
તુકારામ કહેઃ “બા એક જ ઈચ્છા છે કે તું મને ધવરાવ૨ વાટે નવા સ્તનપાન ન૨ે વન રવિ બા ઈચ્છા છે કે તું મને સ્તનપાન કરાવ—આ વાત્સલ્યપૂર્ણ વચન છે, શૃંગારિક નથી. બા! અમને ધવરાવ. તુકારામ કહે:
जाणते लेकरं माता लागे दूर धरूं । तैसे न करी कृपावंते पांडुरंगे माझे माते ॥

Page #73

આનંદલહરી
બચ્ચું નાનું હોય ત્યાં સુધી બા તેને પાસે છે, પરંતુ બચ્ચું સમજુ થાય એટલે બા તેને દૂર રાખે. જ્યાં સુધી સમજણ ન હોય ત્યાં સુધી બા તેને પાસે લે અને ધવરાવે અને છેક સમજતે થયું કે બા! તું એને દૂર રાખે. આ જગતને નિયમ છે. પણ તુકારામ કહે કે “પાંડુરંગ! તું મારી મા છે, તું આવું ન કર. જ્ઞાનીને તું આઘો કરશે તે? અજ્ઞાની તારી પાસે આવી શકતા નથી અને આવતા પણ નથી અને જે જ્ઞાની-સમજુ થયા તેમને તું દૂર રાખે છે.”
આવી રીતે શંકરાચાર્ય ભગવતીને કહે છે કે, “અજ્ઞાની તારી પાસે આવવાના નહિ અને જ્ઞાનીને તું આઘા રાખે છે. ત્યારે ભગવતી શંકરાચાર્યને કહે છે કે “દિકરા! તું તો જગતને પુષ્ટિ આપે છે, હવે તને પુષ્ટિની જરૂર નથી “પરંતુ બા ! તારી હાલત મારાથી જોવાતી નથી. મારી પુષ્ટિ તે આધી રહી; મને તેની જરૂર નથી, પણ બા! તારી મૂંઝવણ જોઈને હું માનું છું કે તું મને ધવરાવ. તારા સ્તન દૂધથી ભરેલા છે અને એ દૂધ પીવાવાળું કઈ નથી તે તારી બેચેની કે દૂર કરશે? તારા ઉપર ઉપકાર કરવા માટે કહું છું કે તું મને ધવરાવ તે તારી બેચેની દૂર થાય.” આમ શંકરાચાર્ય અને તુકારામની અનુભૂતિ એક છે. શંકરાચાર્ય સંસ્કૃતમાં બેલે છે અને તુકારામ પ્રાકૃતમાં બેલે છે પણ બની અનુભૂતિ એક જ છે.
બા! દૂધ કેઈને પીવડાવું એમ તને લાગે છે તે મને તારા ખેાળામાં સુવડાવ અને ધવરાવ. આ જેમ મારો લહાવે છે તેમ તારે લ્હાવે છે. ગાજતે સ્ટે માતા સાથે દૂર પહ–આવું તું કરશે તે કેમ ચાલશે? સમજુને આઘે રાખશે તે તારી જ અકળામણ વધશે. તારી આ મૂંઝવણ મારાથી જેવાતી નથી, તે બા! તું મને ધવરાવ.”
હૃગન્ની- તું સરળ ભાષા બોલે છે. મારા લેકેનો ગ તું આ કરે છે. તું સરળ બેલે તે ભાષા મને બહુ ગળી લાગે છે. તારી ગળી વાણી માંદાઓના કને જાય છે તેમને રેગ દૂર થઈ જાય છે.
–

Page #74

બા! શારીરિક રોગે કાઢી નાખવા માટે જુદી જુદી લતાઓ, વનસ્પતિઓ, મૂળી અને ઔષધે છે. આમ ૧/૩ ભાગનું કામ તે અમારા ઉપર સેંડું પણ બાકીના ૨/૩ ભાગના રગે એટલે કે માનસિક રોગ અને બૌદ્ધિક રોગનું શું? તે તારી વાણથી દૂર થાય છે.
સાધકને માનસિક રોગ લાગે. મનના બે રે છે–લંપટતા અને ક્ષુદ્રતા. આ બન્ને દેગે ભયંકર છે. એક કેન્સર છે અને બીજે કુષ્ટ રેગ છે. કેન્સર એટલે કેન્સલ–જેને કેન્સરને રોગ થયે તે બચે નહિ. પરંતુ બા! તારા વચને કાન ઉપર આવે કે લંપટતા ચાલી જાય. તેથી જ તે આપણે પાઠપૂજા કરે એમ કહીએ છીએ. ભગવતી જે ખેલી છે, તે વાંચવું, સાંભળવું, વાળવું આનું નામ પાઠ. તેના શબ્દો કાન પર આવે કે એ રેગ ચાલ્યો જાય. ત્યારપછી જ પૂજા થઈ શકે. કેટલાક હઠીલા રોગો હોય. તેના માટે લાંબા સમય સુધી નિયમિત રીતે ત્રણ ત્રણ કલાકે દવા પીવી પડે, એક વખત દવા લઈને ન ચાલે. તેવી રીતે લંપટતા અને ક્ષુદ્રતા આ જડ ગે છે. તેના માટે એક ચોમાસામાં દવા લીધી કે તે રોગ ન જાય. તેથી ભગવાન કહે કે ફૂના નમૂનામસ્તે....આ કબૂલ હેય તે દવા લે નહિ તે ચાલ્યા જાઓ.
અધ્યાત્મમાં લંપટતાને રેગ લાગે અને મન શુદ્ર થાય. તેવી રીતે બુદ્ધિને અહંકારને રોગ લાગે. થેડી મદદ ભગવતી કરે અને અમને બુદ્ધિ સારી મળે. બુદ્ધિ સારી મળે કે માથું ફાટી જાય. ની છાગપૂર્વ પ્રાણ સ્વામીને હજુનીતી-નીચ માણસને હાથમાં સત્તા મળે કે તે સ્વામીને જ મારવાની ઈચ્છા કરે. તેવી રીતે ભગવાનના જે ફર્સ્ટકલાસ દીકરાઓ છે તેમને ભગવાન બુદ્ધિ આપે કે તે ભગવાનને જ મારવા નીકળે. વિત્તવાનના દીકરાઓ, અધિકારીઓ બધા કહેવા લાગે કે ભગવાન છે જ નહિ.” આ ગયા જન્મારાના લાડકા દીકરાઓ કહે કે મનોવિન્દ્ર ની જરૂર શું? મુંબઈમાં આવ્યા છે તે મનદ્વાર પૈસા કમાઈ લે. આવું બોલનારા એક ખાત્રી રાખે કે તેમને આવતા

Page #75

આનંદલહરી
૬૫
જન્મારે આ કંઈ મળવાનું નથી. આ લેકેને બુદ્ધિને અહંકાર છે તેથી તે બોલે છે. બુદ્ધિનો અહંકાર એક રોગ છે, પણ બા! તારા વચનેથી આ ગે જાય–તું કહે કે “દીકરા હું છું એટલે બધા રે જાય.
કેટલાક પ્રભાવશાળી માણસે આપણે માંદા હોઈએ ત્યારે આપણે ઘેર આવે–તેમને જોઈને આપણે સૂતા હોઈએ તે બેઠા થઈ જઈએ. શંકરાચાર્ય જેવા કેટલાક જન્મારા સુધી રેગી હશે, પરંતુ ભગવતીની સૂકિત સાંભળતાં જ તે ચાલવા લાગ્યા, કારણ તે નિરોગી થયા. બા! તું રોગોને મારવાવાળી છે–પતંજલિ, યાજ્ઞવલ્કય, વસિષ્ઠ, બધા નિરગી; અને રાવણ રોગી હતા. રાવણમાં પ્રાણદાયી ત (Protins and vitamins) ઘણુ હતા. શારીરિક શકિત ઘણી હોવા છતાયે તે અધ્યાત્મની દૃષ્ટિએ ગી હતો. મોટા મોટા રાક્ષસને કંઈ શારીરિક રોગ હેતું નથી. તેઓ તેમના શરીરની તપાસ દર મહિને કરાવે. પણ મનને ભાવ ખલાસ થઇ ગયે તેની તેમને ફિકર નથી.
બ! અમારા રોગની એક જ દવા અને તે એટલે “તારો અવાજ. જેમની પાસે ભગવતી બોલતી હશે તેને રોગ જ ન રહે–પરંતુ અમથાલાલ ફેકટલાલની પાસે ભગવતી બેલતી નથી, કારણ તેમને સાંભળવાની ફૂરસદ નથી. કદાચ ફૂરસદ મળે તે પણ ભગવતીની ભાષા અને એમની ભાષા જુદી, તેથી બા બેલે તે એમને સમજાય નહિ. વનડીને વેઢી મરાઠી મરતાર કાનડીએ મરાઠી ભરથાર–પતિ શેડ્યે તે સંસાર કેમ થાય? કારણ એક બીજાની ભાષા જુદી તેથી સમજે નહિ. આવી જ રીતનું ફેકટલાલનું થાય કે બા બેલે પણ તેને સમજાય નહિ. ઉપનિષદ, ગીતા આ સૂકિત છે. તે વાંચશે તે લાગશે કે “આસમાનને રાજા છું એક કલાક ઉપનિષદ કે ગીતા સાંભળીએ ત્યારે લાગે કે રાજા છું” પછી નીચે ઉતરીએ ત્યારે ભલે લાગે કે આપણે ફેકટલાલ છીએ. એક કલાક લાગે કે હું કેઈ છું” આ શકિત સૂકિતમાં છે. ઉપનિષદમાં આ હિંમત છે. પ્રત્યક્ષ બા બેલે તે રોગે જાય જ
-......

Page #76

ર
તત્ત્વજ્ઞાન
પણ છાપેલું વાંચશું તે પણ રાત્ર ચાલ્યે જાય. આવી રીતે આ જગત એટલે સ્ત્રી એટલે ચાલતી-ખેલતી ચિદાન દ લતિકાના વિલાસ છે.
ભક્તે જ્ઞાનને આશ્રય લીધે કે કોઇ તેને ખસેડી ન શકે. આપણે જ્ઞાનને આશ્રય નથી લેતા તેથી ખસી જઇએ છીએ. ભક્તિને જો જ્ઞાનના આશ્રય ન હેાય તે કોઇ દિવસ શક્તિ ટકે નહિં, ભક્તિ ખલાસ થઈ જાય.
કેટલાક લોકો કહે કે સેામનાથની શું પૂજા કરી છે? જો સામનાથમાં તાકાત હાતા જ્યારે મહમદ ગઝની ચઢી આવ્યે ત્યારે સામનાથે તેને રાયેા કેમ નહિ? આના અર્થ જ એ છે કે મૂર્તિમાં ભગવાન છે જ નહિ. આવી જ રીતે ગીતા વાંચનારના છેાકરો મરી જાય તેા કેાઇ આવીને કહે કે ગીતા વાંચી પણ મળ્યું શું? તારા છોકરા મર્યા કે નહિ? ગીતા વાંચીને શું મળ્યું? આમ ઉન્મત્ત હાથી આવે અને પોતાની સુઢમાં ભક્તિલતાને પકડીને ફેંકી દે. તેનું કારણ ભક્તિ જ્ઞાનનિષ્ઠ નથી. જ્ઞાનનિષ્ઠ ભક્તને કાઈ ખસેડી ન શકે. આપણી ભક્તિની લતા તાડવા માટે ઘણા પાડાએ તૈયાર થઇને ઊભા જ હાય, તેએ કહે કે “સવારના પાંચ વાગે ઊઠીને આનંદલહરી વાંચવા જાએ છે. તે તમને મળશે શું? ભગવાનના ભક્તોને કાઇ દિવસ પૈસા મળ્યા છે? નરસિંહ મહેતા, તુકારામને ભક્તિ કરવા દો, એ કંઈ આપણું કામ નથી.” આવા પાડાઓ ભક્તિલતિકાને તેડી નાખે. ભક્તિ ટકાવવાની હાય તા જ્ઞાનના આશ્રય લઈને ઊભા રહેા તા હાથીની સૂંઢ અને પાડાના શિંગડા તૂટી જશે પણ ભક્તિની લતિકા ઊભી રહેશે. શંકરાચાય કહે છે કે આ ખેલતી—ચાલતી લતિકા છે, એટલુ જ નહિ તે ચિદાનન્દલતિકા છે. તે કાઈ દિવસ કરમા જતી નથી. આ સમસ્ત સૃષ્ટિ ચિદાન દલતિકાના વિલાસ છે.
આા શ્લેાકના અનુસધાનમાં જ માતમા લેકમાં કહે છે કે સવર્ગોમાીળો....પળે એટલે પાંદડા. પુષ્કળ પાંદડાથી ભરેલી લતામાં કેટલાક ગુણેા હૈાય. લાકા તુલસીના છેડને સભાળે, કારણ તુલસીના પાંદડામાં ગુણા છે. પરંતુ ગુણાને માટે જ તુલસીના હેડને સંભાળવામાં ભાવ

Page #77

આનંદલહરી
નથી અને હૃદય નથી. કેટલાક કહે કે તુલસીના પાંદડાથી હવા સ્વચ્છ થાય, તેના લીધે પ્રાણવાયુ વધારે મળે. કદાચ તે મળતે પણ હશે પરંતુ તેના લીધે ભાવની કિંમત ખલાસ થઈ જાય. “માના હાથની રસઈ મીઠી લાગે છેઆમાં ભાવ છે પરંતુ જે કઈ કહે કે “મા રસોઈ બનાવે છે તેના લીધે મહારાજને ત્રીસ રૂપિયા પગાર બચશે” આમાં ભાવ ખલાસ થઈ ગયે. આ વ્યવહારુ (Practical) જગતમાં ભાવના ટકાવી રાખવી કઠણ છે, અને ભાવ વગર જીવવું ભારે પડે.
સા એટલે પરિપૂર્ણ પાંદડાથી ભરેલી લતાને બધા આદરથી આશ્રય કરે છે–તેના માટે જુદી જુદી લતાઓને આશ્રય લે, પરંતુ બા! મારી બુદ્ધિ તે ગાઈ ને આશ્રય લે છે. આ શાબ્દિક વિલાસ છે. શપ એટલે પાંદડા વગરની. તેવી જ રીતે એટલે પાર્વતી. શંકરાચાર્ય કહે છે કે, “મારી મતી તારો જ આશ્રય લે છે. તેઓ કહે છે કે, “બધા માણસોએ આ શપ ની સેવા કરવી.”સા માં ગુણે હશે તેમાં શંકા નથી. પરંતુ ગા માં કંઈક જુદું જ સૌદર્ય છે, પણું સૌદર્ય ક્ષણિક છે અને આધારિત છે. પાંદડું દાંડીને ચીટકી રહે તે શેભે પરંતુ નીચે પડે તે પગ નીચે ચગદાઈ જાય. આમ પણ સૌદર્ય બીજાને આધારે છે પરંતુ સંપૂર્ણ નું સૌંદર્ય સ્વયંસિદ્ધ છે. બાકી બીજા પાંદડાં લતાને છેડે તે નીચે પડીને કચરે થાય; કારણ તેનું સૌદર્ય આશ્રિત છે. પરંતુ રવયંસિદ્ધ છે. તે પિતાના જ આધારે ઊભી છે. તેથી બધાએ અપર્ણનું સેવન કરવું. પ ની સેવા કરીને પુરાણ અને સ્થાણું એટલે શિવજી પણ કૈવલ્ય પદવી મેળવે છે. અપ સ્વયંસિદ્ધા હોવાથી તેનું સેવન કરનાર સ્વયંતિ થાય. આવા સ્વયંતિ પથરાને તિલિંગ કહે, અપર્ણનું સેવન કરતાં કરતાં શિવજી સેંકડો લેકેને મુક્ત કરે છે.
આ જગત ચિદાનંદલતિકાનો વિલાસ છે. આ લતિકાને પાંદડાં નથી, પણ તેથી આ લતિક સૂકી પણ નથી, તેનામાં જગતમાંનું પરમેશ્ય ફળ આપવાની શક્તિ છે. પાંદડાં વગર પણ આ લતિકા સૂકી નથી પણ લીલી છે અને બીજાને તે રસ આપનારી છે.

Page #78

તત્વજ્ઞાન
અમે આંબાવાડી ઊભી કરવામાં જેટલા મશગૂલ છીએ તેટલા ચિદાનંદલતિકાની વાડી બનાવવા ઉત્સુક નથી. ચિદાનંદલતિકાની વાડી જ નથી; કારણ આબે લગાડીને ફળ મળે, પૈસા મળે, ચિદાનંદલતિકાથી શું મળે? પરંતુ વાલ્મીકિએ પોતાના જીવનની અંદર આ ચિદાનંદલતિકાના ઝુંડ વાવ્યાં તેથી તેમની જીવનવાડી શેભે છે. વાલમીકિની વાડી છે કારણ તેમણે ચિદાન દવૃક્ષ વાવ્યાં છે. છગનલાલનું જીવન રણુ છે કારણ તે વ્યવહારૂ હેવાથી ચિદાનંદવૃક્ષ વાવતે જ નથી. વાલ્મીકિ, યાજ્ઞવલ્કય, પતંજલિ, વસિષ્ઠ આ લેકના જીવનેને એટલે વિચાર કરશે તેટલા તે વાડી જેવા લાગશે. તેમની વાડીમાં ફરે અને તેની શોભા જોતા જ રહો. આ વાડીમાં ફરતી વખતે સુખ-દુઃખ આઘા રાખીને જાઓ. શેરબજાર સાથે રાખીને વાડીમાં ફરશે તે વાડીને આનંદ મળશે નહિ. આવી રીતે સુખ-દુઃખના પિટલાંઓ દૂર રાખીને જ તેમની વાડીમાં જાઓ. સવારના ત્રષિતર્પણ કરતી વખતે તેમની જીવનવાડીમાં ફરવાનું હોય તે વખતે બીજો વિચાર ન આવે જોઈએ, તે જ વાલ્મીકિની લીલીછમ વાડીનું સૌદર્ય જોવા મળે. कूजन्तं रामरामेति मधुरं मधुराक्षरम्। आरुह्य कविता शाखाम् वन्दे वाल्मीकि વારિત્રમ્ વાલમીકિ આ શબ્દમાં જ માધુર્ય છે. યાજ્ઞવલ્કય આ શબ્દમાં જ કંઈ તેજ છે. આ કેનાં જીવન લીલાછમ છે. લીલીછમ વાડી જેવા તેમનાં જીવને છે. જેમ શિવજી કેવલ્યપદ આપી શકે તેવું સામર્થ્ય આ શાળા ની સેવા કરવાથી આવે એમ શંકરાચાર્યને કહેવાનું છે. કારણ આ જીવનમાં ચિદાનંદલતિકા વાવેલી છે. જ્ઞાનરૂપી ખાતર વગરના ભકિતના વેલા ભાદરવા મહિનામાં ખલાસ થઈ જાય; ચૈત્ર શાખમાં તે તેને પત્ત પણ ન લાગે.
જીવનને રણું બનાવવાનું કે લીલીછમ વાડી? જે વાડી બનાવવાની હશે તે ચિદાનંદવૃક્ષ વાવે. આ ચિદાનંદવૃક્ષ જે વાવે તે તે કેવલ્યપદ મેળવશે જ પરંતુ બીજા સેંકડો લોકોને તે પદ અપાવવાનું તેમનામાં સામર્થ્ય આવશે. ચિદાનંદલતિકાની વાડીનું ફળ શું? તે તે નિર્ગુણ નિરાકાર થઈ જ જાય. પરંતુ કૈવલ્યપદ આપી શકે તેટલી હિંમત એનામાં છે.

Page #79

આન દલહરી
ખાતર વગર વૃક્ષ પશે તે શ્રાવણ માસ માટે કદાચ તે વૃક્ષ રહેશે પણ ભાદરવામાં સૂકાઈ જશે. જીવન વાડી રાખવી કે રણ બનાવવાનું તે નિર્ણય કરવાનો છે. જે વાડી બનાવવી હોય તે જીવનમાં ચિદાનંદનું વૃક્ષ રેપિ.
આવી રીતે એક લતાનું ચિત્ર ઊભું કરીને શંકરાચાર્ય જગદંબા તરફ જુએ છે. આગળના ગ્લૅકમાં જુદું જ વર્ણન કરે છે તે આપણે જોઈશું.
અનBl[[[
અw,
*
*
*
* * * * * * *

Page #80

, आनंदलहरी, memory
श्लोक ८ विधात्री धर्माणां त्वमसि सकलाम्नाय जननी। त्वमर्थानां मूलं धनदनमनीयाड्रधिकमले। त्वमादिः कामानां जननि कृतकंदर्पविजये।
सतां मुक्तबीजं त्वमसि परमब्रह्ममहिषी॥८॥ રન્જિાઈ –મા! તું સકલ ધર્મોની વિધાત્રી છે, સમસ્ત વેદને જન્મ
આપવાવાળી છે. તું જ બધા વૈભવનું મૂળ છે. કુબેર ભંડારી પણ તારી પાસે વાંકે વળે છે. કામનાઓનું આદિકારણ તું જ છે. તે કામદેવને છ છે અને તું જ પરબ્રહ્મરૂપ મહેશ્વરની પટ્ટરાણી છે. સંતે અને સજજનેને માટે મુક્તિનું બીજ તું જ છે.
હે જનની! કહીને શંકરાચાર્ય હાંક મારે છે. આ લેકમાં જરા જુદી ઢબે વર્ણન કરે છે. હવે કેવળ શરીર કાં તે બાએ પહેરેલા આભુષણેનું વર્ણન નથી કરતા. શંકરાચાર્ય કહે છે: “હે બા! તું ધર્મોની વિધાત્રી છે, તું જ ધર્મ બનાવવાવાળી છે.”
ધર્મ એટલે શું? ઘાતુ ધર્મનિત્યાહૂ: સમાજને પકડી રાખવાના કાયદા અને નિયમને ધર્મ કહેવાય. કુટુંબની ધારણ કરવા માટે, કુટુંબને પકડી રાખવા માટે કાયદા હોય છે. તે કાયદા કંઈ લખેલા હતા નથી પણ તે છતાં આવા નિયમે હેાય તેને ધર્મ કહેવાય.'
બા! આ સૃષ્ટિ તે નિર્માણ કરી છે. તેમાં કેમ રહેવાનું તેની માર્ગદર્શક તું જ છે.” ધર્મ કેઈ વ્યક્તિએ બનાવેલ નથી. આજે લોકેની એવી માન્યતા છે કે સમાજની ધારણા માટે જેમ જેમ નિયમની જરૂર પડતી ગઈ તેમ તેમ માણસેએ નિયમ બનાવ્યા;

Page #81

આનંદલહરી
૭૧
આ ખોટી વાત છે. ધર્મના નિયમો કે વ્યક્તિએ બનાવેલા નથી, તે પરબ્રહ્મ જ છે.
રાજ્ય કેણ કરે છે? આના બુદ્ધિથી જવાબ આપ કઠણ છે. રાજ્ય રાષ્ટ્રપતિ કરે છે? ના. રાજ્યબંધારણ (Constitution) કરે છે? ના. બંધારણ (Constitution) મુજબ રાજ્ય થાય છે. બંધારણ (Constitution) પાર્લામેન્ટ બનાવે છે અને પાર્લામેન્ટ બંધારણ (Constitution) મુજબ થાય છે. આને શું અર્થ થાય તે તક (logic) થી વિચાર કરે. આને જ અમે અનિર્વચનીય વાત કહીએ. આ જગતના કાયદાઓને પીઠબળ (sanction) આવે છે તે અનિર્વચનીય સત્તાનું છે, નહિ તે બંધારણુ પાર્લામેન્ટ બનાવે છે અને પાર્લામેન્ટ બંધારણ મુજબ થાય છે; આને તર્કથી શું અર્થ કરશે? આ ગોટાળે છે, પણ તે ટાળે છે તે બુદ્ધિશાળી લોકોએ ઊભે કર્યો છે. બ્રાહ્મણોએ કેસનાતની લોકેએ કર્યો નથી, તેથી તે ચાલે. આમ જગતના કાયદાઓની સત્તા બંધારણ નક્કી કરે છે; લાકે નથી કરતા. આવી જ રીતે ધર્મના નિયમનું છે, જરુરિયાત મુજબ લેકે નિયમો બનાવતા ગયા તે વાત બરાબર નથી.
ધર્મના મૂલ્ય ચિરંતન અને સનાતન છે. તે જગતની શરૂઆતથી જ છે, તે કેઈએ બનાવેલા નથી. આ નિયમને કઈ જગ્યાએ કેઈએ આભુષણ પહેરાવ્યાં હશે, પણ ધર્મનાં મૂલ્ય સનાતન છે.
બા! જગતમાં કેવી રીતે રહેવાનું તેના ધર્મો છે; તે ધર્મો તે નિર્માણ કર્યા છે. તે કાયદાની પાછળ તારી આંખની ધાક છે. જેમ બે પ્રેમાળ છે તેમ તેની આંખની ધાક પણ છે. આને લીધે બા! તું જે બેલશે તે કાયદો થઈ જાય છે. તારા શબ્દનું પીઠબળ (sanction) શ્રતિની પાછળ છે, તેથી તું બોલે તે ધર્મ-તારી આંખની ધાકને લીધે તું બેલે તે કાયદે થઈ ગયે.
જીવત્વ અને ઈશ્વરત્વ એ ધર્મ છે. જીવની પાસે અપૂર્ણતા, અછત, કામ-ક્રોધાદિ ધર્મો છે, તે ધર્મો તે પૂર્ણ વિચાર કરીને નિર્માણ કર્યા છે. તારી પ્રત્યેક કૃતિની પાછળ કંઈ ને કંઈ વિચાર છે, તેથી જ તે પિ પ્રચ્છન્ન પાપાનામ્ રાસ્તા વૈવામ: અમારા છૂપામાં છપ

Page #82

૭૨
તત્વજ્ઞાન
પાપનું યમરાજ શાસન કરે છે.
જેમ આંખની ધાકથી તું બેલી તે કાયદો થયે; તેવી જ રીતે રાતના સૂતી વખતે તે જીવને ખેળામાં લઈને તેના કાનમાં જે કંઈ પ્રેમથી કહ્યું તે જ જ્ઞાન છે, વેદ છે. શાસ્ત્રાવ એટલે વેદ. વેદ કૃતિ કરાવે છે અને જ્ઞાન આપે છે. વેદે કૃતિપ્રધાન છે, વિચારપ્રધાન છે અને ભક્તિપ્રધાન છે. મિમાંસકે એટલે સુધી કહે છે કે વેદ કૃતિપ્રધાન છે તેથી જે લીટીમાં કતિ ન હોય તે લીટી કાઢી નાખો. વેદમાં કૃતિપ્રધાન, વિચારપ્રધાન, ભક્તિપ્રધાન ઘણું વાત છે, પણ બા ! આ બધાજ વેદની જન્મદાત્રી તું છે. તે વેદો આપ્યા છે, વૈદિક સિદ્ધાંત તેં આપ્યા છે તેથી જીવનમાં માર્ગદર્શક તું છે; તું જે રસ્તે દેખાડશે તે રસ્તે જીવ જશે. આમ જીવત્વના ધર્મો તું દેખાડશે, સકળ જ્ઞાનની જન્મદાત્રી તું છે. - મા! તું જ્ઞાન આપે છે તેને બેજ થતું નથી. જગતમાંના બીજા જ્ઞાનેને બેજે થાય; પરંતુ જગદંબા જે જ્ઞાન આપે છે તેને બજે થતું નથી; ઊલટે જે થયું હશે તે બાએ આપેલા જ્ઞાનથી હળ થશે, કારણ માએ કહેલું તત્ત્વજ્ઞાન મીઠું છે. વાસ્તવિક તત્ત્વજ્ઞાન અઘરૂં છે, લૂખું છે છતાં પણ તારા મોઢે જે તત્ત્વજ્ઞાન મળે તેમાં મીઠાશ છે, કારણ વેદની જ્ઞાનદાત્રી તું છે.
બા! તું જે જ્ઞાન આપે છે તે પુસ્તકમાં હેતું નથી. પુષ્કળ પુસ્તક વાંચે પણ તેમાંથી સમાધાન મળતું નથી. લેટે કહે છે કે લખેલા શબ્દ નિજીવ છે (letters are dead) તે એ ચેતન્ય કયાંથી આપી શકે? જે કે શબ્દમાં બ્રહ્મશકિત છે; પણ પુસ્તકથી શાંતિ નહિ, સમાધાન નહિ
ઉપનિષદમાં નારદજીના ભણતરનું કબધ લખાણ છે, તે વાંચતાં ત્રણ-ચાર મિનિટ લાગે. આવા નારદજી પણ કહે છે કે હું ઘણું ભર્યો પણ સાડથું મળવવાPિ–આમ ઘણું પુસ્તકે વાંચીને જીવન ઉન્નત થાય છે એમ માનવાનું કારણ નહિ, ઊલટું જે ઘણા પુસ્તક વાંચે તે રોગી છે. જેને ત્યાં વધારે જવાની

Page #83

આનંદલહરી
૭૩
શીશીએ ઢાય તે વધારે રાગી. તત્ત્વજ્ઞાની કાણ? જેની આજુબાજુમાં ઢગલાખ ધ પુસ્તકો છે તે તત્ત્વજ્ઞાની-આવી આપણી સમજણુ છે. પણ પુસ્તકા જે દવા હશે તે દવાની શીશીવાળેા રાગી છે, તે તત્ત્વજ્ઞાની નથી. આમ પુસ્તકમાં જ્ઞાન આપવાની શકિત નથી. પુસ્તકામાં બુદ્ધિના વિલાસ હાય, પણ તે બુદ્ધિ સુધી જાય; હૃદય સુધી તે પહેાંચતા નથી. ખીજું પુસ્તકમાં લેખક પોતાના અનુભવ લખે; બીજા કેઇએ પેાતાને અનુભવ લખેલેા હાય તેમાં મીઠાશ નથી. કાઇ કહે છે કે નિસર્ગ પાસે બેસા તેા જ્ઞાન મળે; પરંતુ નિસર્ગ જ્ઞાનેશ્વર, યાજ્ઞવલ્કય, શંકરાચાય જેવા જોડે ખેલે. જ્ઞાનેશ્વરને પાંદડાંએએ અને ઝરણાંઓએ જ્ઞાન આપ્યું. શેકસપીઅરના પુસ્તકમાં લખાણ છે કે એક ડયૂક ઝરણા પાસે બેઠા છે તેને કેાઈએ આવીને પૂછ્યુ કે તમે એકલા બેઠા છે?” તે તેણે જવાબ આપ્યું: 'ના, Books in running Erooks, sermons in stones-ઝરણાંએ જ્ઞાન આપે છે, પથ્થા ધર્મોપદેશ કરે છે—હું એકલેા નથી; સૃષ્ટિ મારી જોડે ખેલે છે.' આમ નિસર્ગ જ્ઞાન આપે છે પણ લેવાવાળા પ્રતિભાવ(response) દર્શાવી શકતા નથી. આમ નિસર્ગ જ્ઞાન આપે; પણ ખા! તું કાનમાં ફૂંક મારે છે તેથી ખરૂં જ્ઞાન મળે છે. તે ઋષિઓના કાનમાં ફૂંક મારી તેથી અમને વેદો મળ્યા. આ વેદો અપરૂષય (Transpersonal) છે. કોઈ કહેશે કે વેદ અપરૂપેય કેમ હાઇ શકે? ઈંગ્લેંડના કાયદા જો અપરૂષય રહીશકે તા વેદો અપરૂષય કેમ ન રહી શકે? વેદે કાઇએ બનાવેલા નથી—વેદ ઋષિઓને સ્ફૂર્યા છે. ભગવાને તેમના કાનમાં ફૂંક મારી તે તેમણે લખી રાખ્યું, તેથીજ વેદોની પછવાડે કાઇનું નામ નથી. આ ઋષિએએ જગતનું આદિતત્ત્વ શેાધવા જીવન આપી દીધું તેથી રાતના તેમને ઊંધ નહિ યા નિશા સર્વ ભૂતાનાં તથાં નામતિ સંચમી જગતનુ અદ્વિતત્ત્વ શેાધતાં શેાધતાં રાતનાં આ બચ્ચાઓને ઊંઘ નથી. બચ્ચાને ઊંઘ ન આવે ત્યારે સામાન્ય મા શું કરે? મા બચ્ચાને ખેાળામાં લે અને વાર્તા કરે, કાંઇ ગીત ગાય ત્યારે બચ્ચુ સૂઇ જાય. આવી રીતે યાજ્ઞવલ્કય, વસિષ્ઠ વગેરે રાતનાં ત્રણ વાગે ઊઠે, તેમને ઊ ંઘ નથી. તે જોઈને ભગવતીએ તેમને ખેાળામાં લીધા અને ગાયું. જે ભગવતીએ ગાયું તે ઋષિએ સવારના ઊડીને લખી નાખ્યું તેનું નામ

Page #84

७४
વેદ. આમ
કહે છે.
તવાન
‘સકલ વેદોની તું જનની છે'
એમ
શકરાચા
વેદો ખરૂં જ્ઞાન છે. તે વેદોની જ્ઞાનદાત્રી તુ છે. પુસ્તકો વાંચીને સમાધાન મળતુ નથી. આ જે તત્ત્વજ્ઞાન છે તે અઘરૂં છે અને લૂખ છે; પશુ બા! તુ તત્ત્વજ્ઞાન સહેલ કરે છે અને તું કહે તે મીઠું લાગે. આચાચૌની ભાષા સામાન્ય છે, પરતુ તેના ઉપર ટીકા કરવાવાળા લાફાએ એક લીટી ઉપર ત્રણ ત્રણ પાના લખેલા છે. શંકરાચાર્યે સામાન્ય ભાષામાં લખ્યું પણ તેના ઉપરની ટીકા મામી અતિશય કઠણુ છે; આચાર્યની વાણી કઠણુ નથી. બાએ સહેલી ભાષામાં સમજાવ્યું છે તેથી આચાર્યોની વાણીમાં પ્રાસાદિકતા આવી જાય છે; તે સાન માણસને શાંતિ આપે છે, સમાધાન આપે છે. તમે જો તમારા કરાઓને સત્ય, અહિંસા સમજાવે તા તે સરળ ભાષામાં સમજાવશે; એ રીતે આચાયા બધું સરળ ભાષામાં સમજાવે છે. ભગવાન કાનમાં ફૂંક મારે ત્યારે પ્રકાશ થાય તે જ્ઞાન છે. આના અર્થ પુસ્તકા ન વાંચવા એમ નહિં. શરૂઆતમાં પુસ્તક વાંચા, ખૂબ મહેનત કરે, તમારી ઉત્કટતા, તીવ્રતા, જિજ્ઞાસા ભગવાનને દેખાડા તે ભગવાન તમને જ્ઞાન આપશે. ભગવતીને ખખર પડે ક છે.કા ખખ મહેનત કરે છે, પણ તેને તત્ત્વ જડતું નથી ત્યારે ભગવતી આવે અને કાનમાં ફૂંક મારે. આપણે ચા પીને ઉજાગરા કરીએ તે કઇ ભગવતી આવીને કહેવાની નથી. ઋષિએ રાતના ઉજાગરા કરતા, કારણ તેમને ઊંઘ નથી. જગતમાં હું આળ્યે શા માટે? જગત નિર્માણુ કાણે કર્યું? તેના હેતુ શું? જેણે જગત નિર્માણ કર્યુ તેને અને ભારે સંબંધ શું? આ જાણવાની તીવ્ર ઉત્કટતાને લીધે વિચાર કરતાં કરતાં તેમની ઊંઘ ઉડી ગઈ; તેથી 'મા' એ આવીને તેમની ભાષામાં કાનમાં વાત કરી તેનું નામ વેદ. તેમના કાનમાં ભગવતીએ ફૂંક મારી તે ઋષિઓએ સવારના ઊઠીને લખ્યું અને તેની પછવાડે પેાતાનું નામ લખ્યું નહિ; કારણ તે પ્રામાણિક છે. સવારના ઊઠીને મધું
.

Page #85

*
* - *
-
---
આનંદલહરી
૭૫ - ~- ~~-~~~- ~~- ~
~ ~ તરવજ્ઞાન કહ્યું પણ તરત જ કહ્યું કે “આ અમે કર્યું નથી. બધું ભગવાને આપ્યું છે, તેથી વેદોના કર્તા અમે નથી.” તેથી વેદ અપૌરુષેય છે. વેદ પ્રચંડ છે, તેની અંદર અનંત વિચારે છે, ક૫નાઓ છે. આવી રીતને એક વિચાર નહિ, અરે! આવી રીતની એક ઉપમા નહિ, જે વેદમાં નથી. ભારતીય સંસ્કૃતિમાં કેઈને મૌલિક વિચાર નહિ, કારણું બધું વેદમાં છે જ. આટલું બધું હોવા છતાં વેદનો કર્તા કેઈ નથી, કારણ તે ભગવાનની દેણગી છે. ઋષિઓ તેમના જીવનમાં પ્રામાણિક છે તેથી કહે છે કે વેદ અપૌરુષેય છે, વેદ ઋષિઓને ફૂર્યા છે, ઋષિઓએ એ કર્યા નથી.
બા! બધું જે જ્ઞાન છે તેની જનની તું છે–તું જ માર્ગદર્શક છે. તું જે જ્ઞાન આપે છે તેનાથી બે હળવો થાય છે અને જીવનમાર્ગ સરળ થાય છે. ઘણી વખત થાય કે ડહાપણ કરતાં મૂર્ખાઈ 21:1-(Ignorance is bliss while folly to be wise.) en ચિંતા ઓછી થવી જોઈએ; પણ આપણું ઊલટું થાય છે. તાવ આવે અને આપણે ઊંચાનીચા થઈએ, કારણ આપણી પાસે જ્ઞાન છે. ગામડાને માણસ તાવ આવે તે ઊંચનીચો થતા નથી. આપણી પાસે જ્ઞાન છે તેથી લાગે કે તાવ શેનાથી આવ્યું? ટાઈફોઈડ હશે? કે ફેફસામાં કફ ભરાયો હશે ન્યૂમેનિયા હશે તો? આમ જ્ઞાનને લીધે આપણને ચિંતા થાય. જરા વાંસામાં દુખે તે આપણને લાગે કે કરોડરજજુનું હાડકું તે નહિ મળ્યું હોય? ગામડાના ખેડૂતને વાંસો દુખે તે તેલની માલીસ કરે અને કહે કે કાલ સારૂં થઈ જશે; પરંતુ આપણને સત્તર વિચાર આવે; કારણ આપણુ પાસે જ્ઞાન છે. આમ આપણું જ્ઞાનથી આપણું ચિંતાઓ વધે.
શંકરાચાર્યને ચિંતા નથી, તે ચિંતામુક્ત (carefree) માણસ છે. આ જ્ઞાન તારી પાસેથી જ મળે, તેથી ઘણા પુસ્તકે શા માટે વાંચવાના? હું અભ્યાસુ છું તે ભગવતીને દેખાડવા માટે આ સાધના ખોટી જ છે. તેથી તેને પણ બહ ઉપર ગયા પછી છોડી દેવી પડે. આપણે ખૂબ મહેનત કરીએ કે ભગવતીને લાગે કે છોકરાને કાંઈ

Page #86

७६
તરવજ્ઞાન ~ ~-
- ~ ----------- --- --------- - -- જોઈએ. તેને જિજ્ઞાસા છે, અને આપણું ઉત્કટ જિજ્ઞાસા ભગવતી જુએ ત્યારે તે જ્ઞાન આપે. અતિશય સરળ અને મધુર ભાષામાં તે સમજાવે; તે જ્ઞાન આપણને શાંત અને સમાધાની બનાવે. શાંતિ અને સમાધાન આ જ્ઞાનથી જ આવે. આ જ્ઞાન જ આપણને ચિંતામુકત બનાવે. શંકરાચાર્ય કહે છે કે ભગવતી! તું જ જ્ઞાનદાત્રી છે.
પછી કહે છે કે ત્વમર્થનાં મૂë– બા સર્વ વૈભવનું મૂળ તું જ છે. બે પ્રકારનાં વૈભવ ગણાય–ભૌતિકવૈભવ અને બુદ્ધિનો વૈભવ. બુદ્ધિના વિભવની અંદર મનને અને હૃદયને વિભવ આવી જાય છે. જેના ઘરે મા ફરે ત્યાં રિદ્ધિસિદ્ધિ આવી જાય. જેના ઘરે મા ફરે તેના ઘરે કંઈ જ ઓછું નથી, કારણ મા મોકલાવી દે. માનું સતત ધ્યાન છે કે બચ્ચાને શું ઓછું છે? ભગવતી ભૌતિક વૈભવ તો આપે જ છે પણ બુદ્ધિવૈભવ, મનને વૈભવ અને હૃદયને વૈભવ પણ તે જ આપે. આપણુ પાસે મનને વૈભવ નથી. આપણે કંગાલ મનના છીએ તેથી જ બીજાને ઉત્કર્ષ સહન થતું નથી. આપણે જેમ જેમ ભગવતીની પાસે જઈએ તેમ તેમ બીજાના ઉત્કર્ષમાં આનંદ આવે; કારણ બની પાસે જઈએ તેમ મનને વૈભવ વધે. પતંજલિ એગદર્શનમાં કહે કે मैत्रीकरुणामुदितोपेक्षाणां सुखदुःखपुण्या पुण्यविषयाणां भावनास्तत् चित्तप्रसादनम् તેના લીધે ચિત્તની પ્રસન્નતા–ચિત્તપ્રસાદ મળે. કેઈને ઉત્કર્ષ જોઈને અંતરથી બળતા હોઈએ તે ચિત્તપ્રસાદ ન મળે. આપણે અંદર બળીએ કારણ આપણે મનના કંગાલ છીએ. આપણી પાસે મનને વૈભવ નથી.
જ્ઞાનીએ જે લખે છે કાં તે બેલે છે તેમાં બહુશ્રુતતા દેખાય છે. તે બેલતી વખતે પચીસ ગ્રંથના ટાંચણે (૧uotations) આપશે; તેવી જ રીતે કેટલાક ભાવુકો બોલે તેમાં ભાવવાહિતા દેખાય. ભાવુક ઘેલે થાય, તે રડે, બધું ભાવપૂર્વક કહે, તેમાં ભાવવાહિતા દેખાય; પરંતુ જ્ઞાનીભક્ત જે કહે તેમાં બુદ્ધિને વૈભવ દેખાય. યાજ્ઞવલ્કય લખે કે બેલે તેમાં બુદ્ધિને વૈભવ દેખાય. એકનાથના લખાણમાં બુદ્ધિને વૈભવ દેખાય. લખે તે બધા પણ લખાણ-લખાણમાં
---
----

Page #87

આનંદલહરી
ફરક છે. એક ભાઈએ ખેલતાં ખેલતાં કહ્યું કે એકનાથે જેટલું લખ્યુ તેના કરતાં વધારે મે' લખ્યું છે.' તે સાંભળીને એક વાત યાદ આવે છે.
એક વખત ક્રાઇ વસ્તુ ઊંચે મૂકી દીધી હતી તે લેવા માટે નેપાલીઅન પ્રયત્ન કરતા હતા પર ંતુ તેને હાથ પહેાંચને ન હતા. એટલામાં ત્યાં એક અધિકારી આવ્યા. તેણે કહ્યું કે ‘હું તમારા કરતાં ઊંચા છું તે કાઢી આપુ? નેપોલીઅન કહે કે ચૂપ! તું મારા કરતાં ઊંચા નથી, લાંખે છે.'
७७
આવી રીતે આ ભાઇને કહેવું જોઇએ કે તેં ઘણું લાંબુ લખ્યુ હશે તેથી તું એકનાથ કરતાં લાંખે। હાઈશ, પણ ઊંચા નથી.’ એકનાથમાં બુદ્ધિને જે વૈભવ છે તે બુદ્ધિને વૈભવ તારામાં નથી. એકનાથમાં બુદ્ધિના વૈભવ દેખાય છે. એકનાથના લખાણુમાં બહુશ્રુતતા, કારૂણ્યતા કે ભાવુકતા નથી; એમના લખાણમાં ખીજો જ આવિષ્કાર દેખાય છે. જ્ઞાની ભક્તો જ્યારે લખે ત્યારે પોતાના ઉપરના વિશ્વાસ હાય છે તેમાં દિવ્ય અનુભૂતિના મિજાજ હાય છે અને ત્રીજી વાત, પ્રભુસંબંધને લીધે-પ્રભુપને લીધે તેમના લખાણમાં પ્રસાદ છે.
આમ બધા જ જે વૈભવ છે તેનું તેમજ બુદ્ધિના અને હૃદયના વૈભવ
બધા જ મેાલે છે પણ જ્ઞાનીભકતા ખેલે તેમાં પ્રસાદ છે, વિચારોની મકકમતા અને દિવ્ય અનુભૂતીના મિજાજ હાય છે. ઘણા લાક ભજન લખે છે તેમાં ભાવુકતા હશે, પરંતુ ભાવુકતામાં પ્રાસાદિકતા નથી. ભજનનું લખાણ અને આચાર્યોનું લખાણ–એ મન્ન વચ્ચેની તુલના કરવા માટે પણ બુદ્ધિ જોઇએ. કાઈ લખે હૈં આવ્યા છે તે આ સ'સારે, સફળ જન્મ તું કરતા જા' આમાં ભાવુકતા છે, પણુ પ્રસાદ નથી. જ્ઞાનીભકત કહે કે હું સમજીને જ આવ્યો છું. જ્ઞાનીભકતના લખાણમાં પ્રભુસ્પ હાવાથી પ્રસાદ છે.
મૂળ તુ' જ છે. ભૌતિક વૈભવ પણ તારા લીધે જ મળે છે.

Page #88

૭૮
તરવજ્ઞાન
અમેરિકામાં તત્ત્વજ્ઞાનના ચોપડાએ છપાયા જ કરે છે પરંતુ રાવારૂપનિષદ્ ના તાલે બેસે તેવું એક પણ ચેપડું નથી. વામિ સં ાર નાગતિ આ લીટીઓમાં રહેલ પ્રસાદ, આત્મવિશ્વાસ, આત્મગૌરવ, મક્કમતા અને હિંમત ત્યાંના હજારો પુસ્તકમાં નહિ મળે. કૃતિઓમાં બુદ્ધિવૈભવ દેખાય છે. જે જ્ઞાનીભકત હોય તેના લખાણુમાં જ મકકમતા અને વિશ્વાસ હોય, આટલું જ નહિ તેમના લખાણમાં બીજાઓમાં વિશ્વાસ નિર્માણ કરવાની શક્તિ હોય.
ભૌતિકવૈભવ અને બુદ્ધિવભવ ભગવાનના પગ પાસેથી મળવાના છે. ભગવાન વૈભવ આપતે જ જાય, તેને ના પાડશે તે પણ તે આપતે જ જાય; આવી રીતે સમગ્ર વૈભવનું મૂળ ભગવાન છે એમ શંકરાચાર્ય કહે છે.
પછી કહે કે ધનનમનીયાબ્રિજે-ધનમ્ એટલે ધન આપવાવાળે કુબેર પણ તારી પાસે વાંકે વળી નમસ્કાર કરે છે. બા! તારો વૈભવ એ છે કે કુબેર ભંડારી પણ તારી પાસે વાંકે વળશે. કુબેર કોષાધ્યક્ષ છે, તેને કોષ ભરેલો છે. આજે કેવાધ્યક્ષ હેય પણ તેની પાસે કોષ નથી, કારણ ખાધવાળું બજેટ (deficit budget) છે, પરંતુ કુબેર પાસે ધન છે તે છતાં ય એને તારી પાસે વાંકા વળવું જોઈએ. ધનઃ એટલે કુબેર–તેવી રીતે આ જગતના વિત્તવાન કે. આ વિત્તવાન લોકો કહે કે અમારી પાસે દાન આપવાની વૃત્તિ છે. આ વિત્તવાન લોકોને હાર પહેરાવે, તેમના નામની તકતી બેસાડ ત્યારે તે કઈક આપે-પણ બા! તારી દાન આપવાની વૃત્તિ કેટલી જબરદસ્ત છે. વિત્તવાન લેટોના નામની તકતી બેસાડે, તેમને હાર પહેરાવે છે તે ફળે, પરંતુ મા! તને કઈ કંઈ આપતું નથી, આટલું જ નહિ આ જગતમાં ભગવાન છે જ નહિ એમ કહેનારનું હૃદય (heart) તું ચલાવે છે. તારી દાન આપવાની વૃત્તિ કેવડી મોટી છે? તેથી કુબેરે તેમજ વિત્તવાન લેકેએ પણ તારા પગ પાસે વાંકા વળવું જોઈએ.
નાના
-
-
--

Page #89

આનંદલપુરી
ત્વમદ્ધિ: મનીમૂ-કામને આદિ તું છે, તે કામ નિર્માણ કર્યો છે. પુરાણે વાંચશે તે એવું વર્ણન આવે છે કે પહેલાં મનથી પ્રજા નિર્માણ થતી હતી, તેને માનસી પ્રજા કહે; પરંતુ મનથી પ્રજા નિર્માણ કરે તેમાં આનંદ નહિ, અને બીજું પ્રજાને નાનાની મોટી કરવાની જવાબદારી ઉપાડવી પડે તેથી લેકે પ્રજા નિર્માણ કરે જ નહિ. તેથી પૂર્વ પ્રતિ વીમ-અટકી જાય. ચક્રમ લેક પ્રજા નિર્માણ કરવાનું જ છેડી દેવા લાગ્યા. આમ માનસી પ્રજાને પ્રયોગ અસફળ થયે તેથી ભગવાને મિથુની પ્રજા નિર્માણ કરી. કામમાં તમને આનંદ મળે. માને બચ્ચા પ્રત્યે આત્મીયતા અને બાપને માલિકી હક્કની ભાવના રહે અને તેથી બચ્ચાને ઉછેરવામાં આવે અને જગતનું ચક્ર ચાલ્યા કરે. આમ બા! કામશક્તિ તે જ નિર્માણ કરી; તેવી જ રીતે નામ એટલે કામનાઓ; સંકલ્પને આદિ તું છે, સંકલ્પની જનની તું છે. આ ભૂમિકા લે કે, “સંક૯પે મારા નથી” તે તમે છૂટા થયા. સંક કેણ કરાવે છે? મા! તુ કરાવે છે. “સક માશ નથી” એમ બે તે તમે જવાબદારીમાંથી મુક્ત. સંકલ્પો તે થાય જ છે અને પછી તે પજવે છે. તે કામના કેઈના ખેાળે બેસાડી દો તે તમને પજવશે નહિ. અટકચાળે છોકરો છે, તે માનતે નથી; મને પજવે છે તે શું કરવું? એને બીજાને મેળે આપી દેવો. બાપે છકરાને કેઈના મેળે આપી દેવાને પછી તે પજવશે નહિ; આવી જ રીતે કામના થાય છે અને પછી પિશાચની જેમ ગળચી પકડે છે. તેના ઉપર કાબૂ (ontrol) રહેતું નથી. તેથી કામના, સંકલ્પ ભગવાનને મેળે આપી દે. જેણે કામનાઓ આપી દીધી છે તેનું ગીતામાં ભગવાન વર્ણન કરે છે–સર્વ લેવલપ સંન્યાસી પદ્ધત્તિોતે–ભગવાન કહે છે કે તું સંકલ્પમાંથી છૂટે થા. “મા! કામના તારી છે, મારી નથી. જગતમાં જે જે સારું છે તે મારૂં કરવાનું મન થાય, કારણ તું કામનાઓની આદિ છે. બીજું સંકલ્પ સારા થાય, કારણુ સંકલ્પ મા કરાવવાની છે. સંકલ્પ ભગવાને નિર્માણ કર્યા છે તેથી તેની મશ્કરી ન થાય, પરંતુ સંકલ્પની કેટલી મશ્કરી થાય છે? તમે નાને સંકલ્પ કરશે તે તે પ્રભુને ગમતું નથી અને માટે સંકલ્પ કરશે તે લેકને ગમતું નથી. તુકારામ કહે કે વધાવી હંસાર
=

Page #90

તત્વજ્ઞાન
મુલારા વીન “બધાને સંસાર હું સુખી કરીશ.” તે લોકો મશ્કરી કરવા લાગ્યા કે પિતાને સંસાર તે સંભાળી શકતા નથી અને જગતને સંસાર સુખી કરવા નીકળે છે! પ્રફ્લાદને ભગવાને પૂછયું કે શું જોઈએ? તે પ્રલાદે કહ્યું કે “બધાને મુક્તિ આપ.” આજને કથાકાર આ પ્રસાદની મશ્કરી કરે; પરંતુ પ્રહ્લાદ બેથી બુદ્ધિને ન હતા. પ્રહલાદના આ સંક૯પમાં તેની ઉચ્ચ ભાવના દેખાય છે. પરંતુ કથાકાર મશ્કરી કરે કે “પ્રલાદ જગતને મુક્તિ આપવા નીકળ્યો... કારણ કથાકારને જ પ્રલાદની ઉચ્ચ ભાવનાની સમજણ પડતી નથી. પ્રલાદ એથે ન હત–ઉચ્ચ ભાવનાને હતું કે “જગતને મુક્તિ આપવા હું
. પરંતુ એમના મોટા સંકલ્પની કથાકાર મશ્કરી કરે.
- લેકે કહે કે “વીસમી સદીમાં તમે શું કરશે?” “અમે બધાનું મિતું ભગવાન તરફ ફેરવીશું!” તે લેકો કહે કે “એ શક્ય નથી. બધે ‘દરિયો ખારે છે તેમાં તમારી સાકરની ગુણ નાખીને ફાયદો શું? હરિયે થે જ મીઠે થવાનું છે? તેનાં કરતાં તમારી સાકરની ગુણ સાચવી રાખે, તમારી સાકર જશે માટે આવી મૂર્ખાઈ કરે નહિ.” હું જે નાને સંકલ્પ કરું તે ભગવાનને ગમતું નથી અને માટે સંકલ્પ કરૂં તે લેકને ગમતું નથી. તે માટે સંકલ્પ કેમ કરવાના? પ્રભુ! સંકલ્પને આદિ તું છે તે હું શા માટે સંક૯પ કરું?
તુકારામને કઈ પૂછે કે “તું શા માટે આવે છે?” તે કહે કે મને કેઈએ મેક છે–અવયવી સંસર કુલીના મીન આજેટું મરીન તીન્દી રોજ-બધાને ઘેરે શાંતિ થાય તે માટે આવે છે. જી રાત્તિ શાન્તિ શાન્તિ–આધિભૌતિક, આધિદૈવિક અને આધ્યાત્મિક શાંતિ થાય તે માટે આવ્યું છું.જગતને આ નિયમ જ છે કે શાંતિ થાય નહિ, પણ હું સંકલ્પ મોટો રાખું છું; કારણે બા! તે જ હું તને ગયું!

Page #91

આનંદલહરી
હું જે નાને સંકલ્પ રાખું તે લેકેને ગમું. કેઈ પૂછે કે તું શા માટે આવ્યો? હું કહું કે “બે છોકરાને ધંધે લગાડયા, બે છેકરીઓ પરણાવી–સુખી છું.’ આમ કહું તે લેકે કહે કે એણે પિતાની યેગ્યતા ઓળખી. નાને સંકલ્પ કરું તે લેકેને ગમું, પણ બાઈ તારા મનમાંથી ઉતરી જાઉં તેનું શું? આમ માટે સંકલપ કરું તે લેકોને ગમતું નથી અને નાને સંકલ્પ કરૂં તે તને ગમતું નથી. મા! મને આ સંકલ્પની ટપટપ જોઈએ શા માટે? તેથી સંકલ્પ જ તને સેંપી દઉં
પછી કહે, જનનિ ર્તવિક સંર્વ એટલે કામ-મદન. જગદંબાએ કામદેવને છ છે. કામદેવ તેને તકલીફ આપતું નથી, પરંતુ ભગવાને કામદેવને ઊભે કર્યો. તેને તે જીતે કાં તો મારે તેમાં શું વિશેષ છે! તમે તમારા છોકરાને મારો કાં તે છતાં તેમાં શું વિશેષ છે. પડોશીને મારી શકે તેમાં વિશેષ છે. આ કૌતુક કહેવાય. તે પછી કૃતિ વિન માં શંકરાચાર્યને શું કહેવાનું છે? જેણે ભગવાનને પોતાના બનાવ્યા તે કામદેવને જીતી શકે. જે ભગવતીને પિતાની કરી લે તેને કામદેવ તકલીફ ન આપે. બા! જે તને ચીટકી બેઠે તેને કામ પજવે નહિ, પરંતુ જે તને છેડી બેઠે તેને રમવા માટે એક જ રમકડું અને તે એટલે કામ. પછી તેને ભેગે ભેગવવાના જ રહે, તે બીજું શું કરી શકે? શરીરાસક્તિ અને ઈદ્રિયોની ભોગાસક્તિ આ બન્ને ભાવાસક્તિ વધ્યા પછી જ જાય.
શિવજીએ કામદેવને બાળે તેમાં તેની શક્તિનું ગૌરવ નથી. બા! તારા જે થયા તેને કામદેવ પજવતું નથી. રંભાને જોઈને શુકદેવજી ચલિત ન થયા તેનું કારણ તેમની પછવાડે ભગવાનની શક્તિ છે. શરીરાસક્તિ અને ઇન્દ્રિયની ભેગાસતિ વધે તે કામદેવ તેનામાં બેસી જ જાય. પરંતુ જેની ભાવાસક્તિ વધે તેને કામદેવ પજવે નહિ. શુકદેવજી ચલિત ન થતાં રંભાને જવાબ આપી શકે તેમાં અક્ષર ખેટું નથી. લેકે ભલે ઊલટું સુલટું બેલે, પરંતુ જેમ જેમ માણસ પ્રભુ પાસે જાય, તેની ભાવાસક્તિ વધે, તેમ તેમ શરીરાસક્તિ અને ઈદ્રિયની ભેગાસક્તિ ઓછી થાય.

Page #92

તરવજ્ઞાન ~ ~~ ~
~~ ~~~~~~~~~~~~~~~~~ આવી જ રીતે ધ્યેયનિષ્ઠ માણસને કામ ઓછો થાય અને શનિષ્ઠ માણસનો કામ બદલાઈ જાય.
પછી કહે કે સંતાકુવન–સજનની ભક્તિ અને મુક્તિનું મૂળ તું છે. તેમને મુક્તિની આવશ્યકતા લાગી તેના લીધે તેમણે કામનાનાં કપડાં ઉતારી નાખ્યાં. માને જ્યારે અડવાનું ન હોય ત્યારે તેનું બચ્ચું તેને અડકવા આવે ત્યારે બા કહે, ના, ના, તે કપડાં પહેર્યા છે; તું મને મળી શકતો નથી. ત્યારે બચ્ચે શું કરે? બધાં કપડાં ઉતારી નાખે અને બા પાસે દોડી જાય. બચું કપડાં ઉતારી નાખે, કારણ બાને મળવાની તીવ્ર ઈચ્છા છે. આ જેવું ચિત્ર સંસારમાં છે તેવું જ ચિત્ર પરમાર્થમાં છે. જગદીશ કહે કે “મને તું અડ નહિ, તે કપડાં પહેર્યા છેતું બદ્ધ છે. તે જીવ કહે કે હું “બદ્ધ' નાં કપડાં ઉતારી નાખીશ; કારણ મારે તને મળવું જ છે.
સજજને મુક્તિ માગે છે તે તારી પાસેથી મુક્તિ નથી માગતા. yh વાહિયે-મુક્તિ જોઈએ-પણ સંસારથી કે ભગવાનથી? આ પ્રશ્ન છે, આપણે બધા ભગવાનથી મુક્ત જ છીએ.
યાજ્ઞવણ્યને લાગ્યું કે “મને કયારે ભેટું? આને લીધે તે કામના, વાસના, કામ, ક્રોધ વગેરે બધાં કપડાં ઉતારી નાખે અને દેડતા જઈને માને મળે. તેને માટે બધું છેડી દે. બા! કામ, ક્રોધ, મત્સર બધું મને જોઈએ પણ તારી પાસે આવવું હોય તે તે બધું કાઢી નાખવાનું, ત્યાં સુધી રાખવાનું. બચ્ચાને માનું આકર્ષણ જેટલું વધારે તેટલું કપડાંનું આકર્ષણ ઓછું થાય અને તે માને મળવા દોડી જાય. આવી જ રીતે ભગવાનની આસક્તિ જેટલી વધારે તેટલી કામ, મેહની આસક્તિ ઓછી થાય. તે બધું છેડીને ભગવતીને મળવા દોડી જાય. મા” નું ખેંચાણ જેટલું વધારે તેટલા પ્રમાણમાં કપડાં (કામના–વાસના) ઉપરનો મેહ ઓછો થાય. જે ચિત્ર સંસારમાં જોવા મળે તે જ ચિત્ર પરમાર્થમાં જોવા મળે. તેથી સંસારીને મુક્તિની કલપના વધારે આવવી જોઈએ. ભારતીય સંસ્કૃતિ સંસારીને મુક્તિ ન મળે એમ માનતી જ
----
-
--
-

Page #93

આનદલહરી
૩
નથી, તેથી અમારે ત્યાં ઋષિપત્નિ વગર ઋષિ જ નથી. જે આપણે સસારમાં કરીએ તે જ આ સજ્જના પરમામાં તેઓ સસારમાં રહે તેથી જતાં આવતાં આ જ્ઞાન
કરે.
થાય.
‘ખાને મળીશ’ આ દૈવી આકાંક્ષા છે. કેટલાક આકાંક્ષા રાખે. એક ભાઈ સાતમી વખત પરણ્યા, પરંતુ સાતમી પત્નિ પણ મરી ગઇ, તે આઠમી વખત પરણવા તૈયાર થયા; ત્યારે કાઇએ પૂછ્યું કે હજી આઠમી વખત પરણવું છે? તા કહે ‘હા’, કારણુ મારી એ મહત્ત્વાકાંક્ષા છે કે હું વિધૂર થઈને ન મરીશ; વિધવા રાખીને જ મરીશ!” આ શું મહત્ત્વાકાંક્ષા કહેવાય?
તુકારામની આ મહત્ત્વાકાંક્ષા હતી કે વત્રાવી સંસાર સુવાના રીન. આ દૈવી આકાંક્ષા છે કે બધાના સ`સાર સુખી કરીશ.' મારી આકાંક્ષા સારી છે, કામના સારી છે, વાસના દ્વિવ્ય છે, ભવ્ય છે પણ આ! તુંતેના કરતાં સારી છે તેથી બધુ જ છેડીને તને મળવા માટે દોડુ છું. તેથી સજ્જનાની મુક્તિનું ખીજ તું જ છે.' વાલ્મીકિ, પત જલિ વગેરે મહાપુરૂષાની આકાંક્ષા ખરાબ નથી, તે લેવા જેવી છે. છતાં ખાને મળવા માટે તે બધુ... છેડી દે છે તેથી મુક્તિનું બીજ તું છે.
... પછી કહે, ત્વતિ પરમત્રક્ષદ્િવી- મા! તું પરબ્રહ્મની પટ્ટરાણી છે. આ કેમ બને? પરબ્રહ્મ તા નિર્ગુણુ, નિરાકાર છે. ત્યાં અદ્વૈત છે; તેની પટ્ટરાણી કેમ હાઇ શકે? આના અર્થ એ છે કે પરબ્રહ્મરૂપી તુ પટ્ટરાણી છે. તું રાજાની રાણી તેથી રાણી નથી; પણ તું સ્વય` પટ્ટરાણી છે. તું સ્વયંસિધ્ધા છે. ઇંગ્લંડની રાણી પોતેજ રાણી છે; રાજાની રાણી તેથી રાણી નથી. આમ ખા! તું પટ્ટરાણી છે; તેથી જ પરબ્રહ્મ શબ્દ લગાડયા છે. ઈંગ્લેંડના લેાકેાની માન્યતા છે કે જ્યારે રાણીનું રાજ ચાલે ત્યારે સુખના દહાડા આવે. રાણીનું રાજ સુખદ છે. આપણે ત્યાં પણ આ પરબ્રહ્મરૂપી પટ્ટરાણીનું રાજ્ય ચાલે તે જીવન સુખકારક થાય. ખીજા પિશાચાનુ રાજ્ય ન ચાલવુ એઇએ; તેથીજ શંકરાચાય કહે છે—પરબ્રહ્મરૂપી પટ્ટરાણી તું જ છે.

Page #94

તત્વજ્ઞાન
. આ બહુ સુંદર લેક છે. સતાં મુવીવં–આ કેશુ કહે છે? મુક્તિ જેણે મેળવી છે તે શંકરાચાર્ય મુક્તિનું બીજ કહે છે. બા! તને મળવાને આગ્રહ છે તેથી બધું છોડવા તૈયાર થાઉં છું. જન્માંતરથી આકાંક્ષા, ઈચ્છા, વાસના બદલાવી, હવે તું જ માત્ર મુકિતનું બીજ છે. તેને મળવાની તીવ્રતા થઈ તેને લીધે એક એક કરીને બધું છેડતે જાઉં છું. મુકિતનું બીજ જ તું છે–કહે છે તે સિધ્ધાંતિક ફટકા છે–વેદાંતના સિધ્ધાંત જેણે વાં હશે તેને આ ધ્યાનમાં આવશે. ગતસિદ્ધિ વાંચવાવાળાને આ વાત ચક્રાવામાં નાખશે કે ચકિતમાં જ બ્રહ્મ છે–સુકિતમાં ભગવાન નથી એમ લાગે. શંકરાચાર્ય કહે છે કે મુકિતમાં જ ભગવાન છે.
શંકરાચાર્યની વાણીમાં પ્રસાદ છે. શંકરાચાર્યને આ ગ્લૅક સૂચક છે, માર્ગદર્શક છે, એમાં મધુરિમા છે–શંકરાચાર્યની આ પ્રાસાદિક વાણી છે. આગળના શ્લોકમાં શું કહે છે તે હવે જોઈશું.
+=
=

Page #95

आनंदलहरी
હોવા-૧-૨૦ प्रभूता भक्तिस्ते यदपि न ममालोलमनसस्त्वया तु श्रीमत्या सदयमवलोक्योऽहमधुना। पयोदः पानीयं दिशति मधुरं चातकमुखे
भृशं शङ्के कैर्वा विधिभिरनुनीता मम मतिः॥९॥ कृपापाङ्गलोकं वितर तरसा साधुचरिते। न ते युक्तोपेक्षा मयि शरणदीक्षामुपगते॥ न चेदिष्ट दद्यादनुपदमही कल्पलतिका।
विशेषः सामान्यैः कथमितरवल्लीपरिकरैः ॥१०॥ રાઈ -મારું મન ચંચલ છે તેથી હજી સુધી મેં તારી પ્રચુર
ભક્તિ કરી નથી; છતાં પણ હમણું તારે મારા ઉપર કયા-દષ્ટિથી જોવું જોઈએ, કેમકે ચાતક ભલે પ્રેમ કરે કે ન કરે પરંતુ મે તેના મુખમાં મધુર જલ વર્ષાવે જ છે. મને માટે પ્રશ્ન થાય છે કે કઈ વિધિઓથી મારી બુદ્ધિ તારામાં જ સ્થિર રહી શકે? (૯) હે સાધુચરિતવાળી બા! તું શીધ્ર તારી કૃપાપૂર્ણ દષ્ટિથી મને નિહાળ. હુ તારે શરણે આવ્યો છું તેથી મારી ઉપેક્ષા કરવી ઉચિત નથી. જો તું કલ્પલતા હોવા છતાં ડગલે-પગલે અભીષ્ટ કામનાઓની પૂતિ ન કરે તે સાધારણ લતિકા અને ક૫લતિકામાં ફરક શું? (૧૦).
હે જગદંબા! મારું મન ચંચલ છે તેથી તે તારી શ્રેષ્ઠ ભક્તિ કરી શકતું નથી. આમ હોવા છતાં પણ તું શ્રીમાન વૈભવવાળી હોવાથી મારા તરફ તારે દયા-દષ્ટિથી જોવું જોઈએ. ભગવતી! તું મને પૂછશે કે “તને મારા ઉપર પ્રેમ નથી તે હું તારા ઉપર દયા કેવી રીતે કરૂં?' બા! હું તને શું કહું? આ મેઘે કે જે જડ છે, તે તારી પાસેથી જ શક્તિ લે છે, તેના ઉપર ચાતક પ્રેમ ન કરે તે પણ મે તે ચાતક

Page #96

૮૬
તત્વજ્ઞાન
તરફ દયાની દષ્ટિથી જ જુએ છે અને ચાતકને મધુર પાણી આપે છે. જે મેઘ આવું કરતા હોય તે પછી મને ખાત્રી છે કે હું તારી શ્રેષ્ઠ ભકિત ન કરી શકું તે પણ તું મારા ઉપર દયા કરશે જ. શંકરાચાર્ય કહે છે કે બા! ક્યા રસ્તેથી મારી બુદ્ધિ તારી તરફ વાળું તે ખબર પડતી નથી. તારી પાસે કઈ વિધિથી આવી શકું તે સતત વિચાર્યા કરું છું.
ભગવાનમાં માણસનું મન સ્થિર થવું જોઈએ, પણ માણસનું મન ચંચલ હેવાથી તે પ્રભુ પાસે જતું નથી. માણસનું મન બધે ઠેકાણે સ્થિર થાય, પરંતુ ભગવાનમાં એકાગ્ર થતું નથી. માખી જગતમાં બધે ઠેકાણે ફરે, તે વિષ્ટા ઉપર જઈને પણ બેસે; પરંતું કેઈ દિવસ તે અગ્નિ ઉપર બેસતી નથી, કારણ તેને ખબર છે કે અગ્નિ ઉપર બેસીશ તે હું ખલાસ થઈ જઈશ–મનનું પણ તેવું જ છે. તેને ખબર છે કે હું ભગવાન પાસે જઈશ તે ખલાસ થઈ જઈશ'-તેથી તે ભગવાનમાં સ્થિર થતું નથી. તેથી જ શંકરાચાર્ય ભગવતીને કહે છે કે “પ્રભુ! તું અંત:કરણમાં દયા રાખીને મારી તરફ જો, તે જ મારા ચંચલ મનમાં સ્થિરતા આવશે.
ખરી વાત એ છે કે બચ્ચું ચંચલ રહે તેમાં જ એની શેભા છે. નાનું બચ્ચું જે પલાંઠી મારીને સ્થિતપ્રજ્ઞની માફક એક જગાએ બેસી રહે તે એમાં આપણને દોષ લાગે. નાનું બચ્ચું સ્થિર બેસી શકતું નથી તેમાં જ એની શેભા છે. બચ્ચે જે સ્થિર બેસે તે તેમાં દોષ છે. આ પ્લાકમાં મનની ચંચલતાનું ગુણવર્ણન છે.
બા! મને સતત એમ લાગ્યા કરે છે કે “હું ભગવાનનું ખૂબ કામ કરીશ તે ભગવાન મારા ઉપર પ્રસન્ન થશે, તેથી જોરશોરથી તારું કામ કરવા લાગું છું. થોડા દહાડા પછી એમ લાગવા લાગે-કામ કરીને ભગવાન પ્રસન્ન થતા નથી, મારે જ્ઞાન મેળવવું જોઈએ. જે હું જ્ઞાન મેળવીશ તે મારા ઉપર બા પ્રસન્ન થશે, તેથી હું જ્ઞાન મેળવવા પ્રયત્ન કરું છું. થોડા જ દહાડામાં એમ લાગવા લાગે કે તું ભકતે ઉપર જલદી પ્રસન્ન થાય છે તેથી હું ભકિત કરવા લાગું, કેટલાક દહાડા જપ કરું, તપ કરૂં–આવી રીતે હું સતત રસ્તા બદલાવ્યા કરું છું. ઘડીકમાં હું

Page #97

આનંદલહરી
કર્મયેગી થવા પ્રયત્ન કરું છું અને ઘડીકમાં હું ભકત થવા પ્રયત્ન કરૂં છું. આ મારા મનની ચંચલતા છે. પરંતુ બા! આ બધાની પાછળ મારો મક્કમ નિશ્ચય છે કે મારે બાને પ્રસન્ન કરવી છે. “મારે મા મેળવવી છે' આ બારામાં મારું મન સ્થિર છે, મક્કમ છે.
બા! હું કર્મચાગી થવાની ઈચ્છા રાખું છું. ભક્તિ કરવા, જ્ઞાન મેળવવા અને તપસ્વી થવા પ્રયત્ન કરું છું. બા! હું શું કરું કે જેથી તે પ્રસન્ન થાય? બા! તું મારા ઉપર ગુસ્સે થઈ છે?
છે જ્યારે ગુસ્સે થાય ત્યારે નાના બાળકને સતત એમ લાગે કે “હું શું કરું તે એ પ્રસન્ન થાય? આવી રીતે બા! તને મેળવવાના માર્ગ માટે મારું મન ભલે ચંચલ હેય, તે એક માર્ગે સ્થિર થતું નથી, પરંતુ બા! તને પ્રસન્ન કરવાની મારી ભાવના સ્થિર છે તેથી તું દયાપૂર્વક મારું હૃદય જે કે તેને મેળવવા સિવાયની બીજી કઈ ભાવના એની પછવાડે નથી.
સાધકને આ પ્રશ્ન સતત મૂંઝવે છે કે ભગવાન તેનું કામ કરીને પ્રસન્ન થશે કે ભકિત કરીને પ્રસન્ન થશે? બા! તું દયાપૂર્ણ દૃષ્ટિથી મારી તરફ જેન્સમવાડ€મધુના- આ શબ્દરચના અતિશય સંદર રીતે કરેલી છે, આના ઉપરથી એમ લાગે છે કે શંકરાચાર્ય પણ થોડા ચંચલ થયેલા હોવા જોઈએ. જ્ઞાનીભકતને પણ ઘડીકમાં એમ લાગે કે ભક્તિ સારી અને ઘડીકમાં એમને લાગે કે મુક્તિ સારી. '
જીવાત્મા ઉપરને કચ કાઢો કે તે સ્વચ્છ થઈ જાય. એને વિદ્યાનિવૃત્તિ કહે. શંકરાચાર્યનું બ્રહ્મસૂત્ર શારીરભાષ્ય વાંચે તે તેમાં ગઈ ત્રહ્માસ્મિ ની ગર્જના સંભળાશે. આ તરવજ્ઞાન છે. આ જ શંકરાચાર્ય તેત્ર ગાય ત્યારે જગદંબા પાસે યાચના કરે કે, “માિં હૈયા નનની નનન થતુ મમ વૈ બા! તું મને જન્મ આપ– આવી રીતે “ભક્તિ કે “મુકિત આના બારામાં એમની સ્થિરતા આવતી નથી. એમને ઘડીકમાં લાગે કે સાકર બનું અને ઘડીકમાં લાગે કે સાકર ખાઉં. જ્ઞાની ભકતને પણ જન્મને મેહ હોય. મુકિતની પગથી (stage) ઉપર ગયેલા પણ જન્મ માગે છે. એમને ઘડીકમાં લાગે છે કે મુકિત જોઈએ અને ઘડીકમાં લાગે છે કે ભકિત જોઈએ. પરિણામે બધા ચંચલ છે.

Page #98

તરવજ્ઞાન
શ્રી મદ્ આદ્ય શંકરાચાર્ય પણ ચંચલ છે. તે કહે છે “બા! તારી નમૂતામજિ અમે કરી શકતા નથી—“દીન ભક્તિ” એ શબ્દ વાપર્યો નથી. મૂતામાંft એટલે જે ભક્તિ પ્રભુ (સમર્થ) બનાવે તેને પ્રભુતાભક્તિ કહે. જે ભક્તિ લાચાર, બાપડી, દીન હોય તે ભક્તિ જ નથી આવી વેદની ધારણા છે. આપણે ભક્તિને બાપડી કરી નાખી તેથી આપણી ભક્તિને રંગ નથી અને મીજાજ નથી. વૈદિક ભક્તિમાં “તેજસ્વીતા' આ પાવે છે. તેજસ્વી માણસ જ તેજોમય ભગવાનની ભક્તિ કરી શકે. ભક્તિ શ્રેષ્ઠ જોઈએ. ભક્તિમાં ચીટકી બેસવાનું ખરૂં પરંતુ ભિખારી તરીકે નહિ, બાળક તરીકે ચીટકી બેસવાનું.
બા! કેટલાક જન્મારા મારૂં દીનત્વ અને લાચારી તારી પાસે થિર રહે છે પણ પછી તેથીઉપર ચઢવું જોઈએ, પરંતુ પ્રભુતા ભક્તિને વિચાર સ્થિર રહેતો નથી–તેથી કહું છું કે મારા હૃદય તરફ તું દયાથી જશે તે મારી ભક્તિ પ્રત્યેની વૃત્તિ ટકશે; નહિતર ભક્તિ પ્રત્યેની વૃત્તિ ટકશે નહિ.
બીજું હું જ્યારે તારી પાસે આવું છું ત્યારે તું મને એમ નથી પૂછતી કે “તું મને શું આપે છે? તું મને કંઈ આપે તે હું તને કંઈ આપું” આવું તું કહેતી નથી. મેઘ ચાતકના મોઢામાં મધુર પાણી નાખે છે તે શું ચાતકે મેઘનું વર્ણન કર્યું છે? ચાતક આશાપૂર્ણ વદને મેઘ સામે જેતે રહ્યો છે તે રીતે હું પણ આશાપૂર્ણ વદને તારી તરફ જોઉં છું. મને પૂર્ણ ખાત્રી છે કે મારી બુદ્ધિ તારી તરફ નહિ આવે. મારી ઈદ્રિય મારી બુદ્ધિને ત્યાં સુધી પહોંચાડશે કે નહિ તે શંકા છે. - રાજાને મત હેતે નથી, રાજા તમારું જીવન જેતે નથી, રાજા તમારા બારામાં રિપોર્ટ જુએ અને તમારા માટે મત બાંધે. આ બુદ્ધિ પણ રાજા જેવી છે. ઈદ્રિ બુદ્ધિને જે પહોંચાડે તે બુદ્ધિ લે. હૃદય કહે કે પ્રભુ પાસે પહોંચાડ; તે બુદ્ધિ કહે કે એ પથ્થરો છે. પ્રભુને અવાજ ઈદ્રિએ સાંભળ્યું નથી. દષ્ટિથી પ્રભુને જે નથી તેથી દષ્ટિ પણ સારે રિપોર્ટ આપતી નથી. જે ઠેકાણે ઈદ્રિયે જતી નથી તે ઠેકાણે બુદ્ધિ પહોંચતી નથી.

Page #99

આનંદલહરી
બ! બુદ્ધિ જેના લીધે સ્થિર બને છે તે ઈદ્રિ તારી પાસે પહોંચતી નથી, તેથી મારી બુદ્ધિ તારી પાસે પહોંચશે કે નહિ તે મને શંકા છે. કદાચ મારી બુદ્ધિને તારી પાસે લઈ આવવાની હોય તે ક્યા માર્ગથી લઈ આવું તે મને ખબર નથી.
આપણી બુદ્ધિ ચાંપલી છે. આજે એક માણસ પ્રત્યે પ્રેમ કરીએ પણ થોડા વખત પછી કહીએ કે વાતમાં કંઈ માલ નથી, એ ભાઈને જેવા ધાર્યા હતા તેવા તે નથી. આ પ્રમાણે બુદ્ધિ એક જગાએ સ્થિર થતી નથી.
બા! કઇ વિધિ કરીને અને કયા રસ્તેથી તારી પાસે આવું કે જેથી મારી બુદ્ધિ ફરે નહિ, ખસે નહિ? હું શું કરું તે મારી બુદ્ધિ સ્થિર થાય? બા! બુદ્ધિને પ્રલોભન બતાવીને, લાલચથી તારી પાસે લઈ આવું છું તે સ્વાર્થ પૂરે થયે કે બુદ્ધિ પાછી ફરે છે. કેઈ માણસ માં હોય તે આપણે મૃત્યુંજય ભગવાનને જપ કરીએ પણ પછી તે માણસ મરી જાય તે આપણું ભકિત મરી જાય અને જપ બંધ થઈ જાય.
સંસારી માણસને અગવડ આવે ત્યારે સગાવહાલા કેઈ મદદ કરે નહિ. તે વખતે લક્ષ્મીનારાયણ વહાલા લાગે અને સ્વાર્થથી માણસ ભગવાન પાસે જાય. પરંતુ સ્વાર્થ પૂરો થયે કે તરત જ તે ભગવાનથી આઘો થઈ જાય. માણસને પૈસા જોઈએ, તેથી જ્યાં સુધી પૈસા ન મળે ત્યાં સુધી તે ભગવાન પાસે જાય, પરંતુ પૈસા મળે કે તરત જ તે ભગવાનથી આઘે થઈ જાય. પછી તે માણસ પાસે બુદ્ધિ છે તેથી તે બહાનાં આપે. પરંતુ ભગવાન બહાનાને કિંમત નહિ આપે. ભગવાન સમજે છે કે તે આપણું શક્ય છે.
ભગવાન! આ મારૂં દૌર્બલ્ય છે તેથી હું તારી પાસે આવતું નથી. સ્વાર્થથી બુદ્ધિને તારી પાસે લઈ આવું તે સ્વાર્થ પૂરો થયે કે ભકિત, ઓછી થાય છે. તે શું હું બુદ્ધિને ભીતિથી તારી પાસે લઈ આવું? પરંતુ એમ કરું તે પણ જેવી ભીતિ પૂરી થઈ કે તે વખતની આતતા ઓછી થઈ જાય અને ભકિતની પકડ ઢીલી થઈ જાય, તેથી ભીતિથી પણ બુદ્ધિને તારી પાસે લાવવામાં અર્થ નથી. બા! હું ખરું કહે છે કે

Page #100

તત્ત્વજ્ઞાન
કઈ વિધિથી બુદ્ધિને તારી તરફ લઈ આવું, તે જ મને ખબર પડતી નથી.
મમમમ મળ્યા પછી બુદ્ધિ તરત કહે કે, “ચાલે, હવે વધુ મદદ મળે એમ લાગતું નથી તેથી બુદ્ધિ તને છોડી દે છે.
આજે પણ જુએ તે એક રાષ્ટ્ર બીજા રાષ્ટ્રને કરોડ રૂપિયાની મદદ કરે, પરંતુ તે રાષ્ટ્ર પાસેથી હવે એક ટીપું દૂધ પણ મળવાનું નથી આ ખબર પડતાં જ મદદ લેવાવાળું રાષ્ટ્ર મદદ આપવાવાળા રાષ્ટ્રની સામે ઘેરઘરાટ કરે છે. આ હરામખેરની નીતિ છે. તેવી જ આપણ નીતિ છે. માણસને ભગવાન પાસેથી સંપત્તિ, બુદ્ધિ મળ્યા પછી તે ભગવાન સામે જ ઘરઘરાટ કરે છે.
આમ ભીતિથી પણ તારી પાસે બુદ્ધિ લાવી શકતું નથી. મારી બુદ્ધિ તને મળવા તૈયાર નથી, કારણ કે ઇન્દ્રિયે એને તારી પાસે લાવશે નહિ. હું બુદ્ધિ તારી પાસે લાવવા તૈયાર થાઉં તે કયા રસ્તે લાવું તે મને ખબર પડતી નથી. પરિણામે બુદ્ધિ તારી પાસે આવતી જ નથી.
બા! તારી કૃપાપૂર્ણ દષ્ટિ મારી તરફ મેકલ, તે તારી પાસે મારી બુદ્ધિ લાવી શકાય. એક વખત તારી કૃપાપૂર્ણ દષ્ટિ મારા તરફ આવી કે મારા બધા કેયડા છૂટી જશે.
પછી આગળના ગ્લૅકમાં કહે છે કે વિષ્ટ ચાનુપમલો વોર્પતિ વિરોષઃ સામાન્યઃ કમિતરવરીપરિવારઃ બા! તું તે કલ્પલતિકા છે. જે ક૯૫લતિકા મારૂં તરત ઈષ્ટ ન કરી શકતી હોય તે ઇતરવલ્લી અને કલ્પલતિકામાં ફરક શું? બા! તું અસામાન્ય છે, તે પછી તારામાં અને બીજામાં ફરક શું? - નવમા પ્લેકમાં શંકરાચાર્યે બે અગવડ દેખાડી. બા! ઇન્દ્રિય બુદ્ધિને તારી પાસે લઈ આવતી નથી અને હું બુદ્ધિને તારી પાસે લાવવા પ્રયત્ન કરું છું તે કયા માર્ગે, કઈ વિધિથી તારી પાસે લાવી શકું તે મને ખબર પઠતી નથી. બીજી અગવડ એ છે કે મારું મન અસ્થિર છે, આ બે અગવડે છે. તેથી આ લેખમાં કહે છે કે બા! હવે મુહુર્ત જોવાનું કારણ નહિ.

Page #101

આનંદલહરી
તું મને કહેશે કે આ વરસ સારૂં નથી. પરંતુ બા! વિરકિત અને અનુરકિતમાં મુહૂર્ત જોવાનું હેય નહિ તું કહેશે કે પહેલાં ગૃહસ્થાશ્રમ પછી વાનપ્રસ્થાશ્રમ, અને ત્યારબાદ સંન્યાસાશ્રમ લેવાય–પણ બા! જે ક્ષણે વિરાગ આવે તે જ ક્ષણે ઘરમાં રહેવાતું નથી. જ્યારે વિરક્તિ આવે ત્યારે ઘર કયારે છેડવાનું તેનું મુહૂર્ત જેવાનું હોય નહિ. જેણે મરવાનું છે તેને મુહૂર્ત જોવાનું હેય નહિ, યમનું તેડું આવે કે જવું જ પડે.
આવી જ રીતે અનુરક્તિમાં પણ મુહુર્ત ન જોવાય. “Love at first sight પ્રેમ પહેલી નજરે બંધાઈ જાય. તેમાં મુહુર્ત જોવાનું હેતું નથી. તેથી બા! તને કહું છું કે તું તરત જ તારી કૃપાદષ્ટિ મારા તરફ વાળ તે મારી ભકિત વધે.
આપણી ભક્તિમાં વધારે તે જ થાય, જે પ્રભુની દૃષ્ટિ આપણું તરફ પડે. જે જે અગવડોના પ્રસંગોમાં તમને કોઈએ મદદ કરી હશે તે પ્રસંગો યાદ કરો. આમાં કેવળ યાદ કરવાનું નહિ, તેનું સંસ્મરણ કરે. આમ કરશે તે જગદંબાની તમારી તરફ દષ્ટિ છે એમ દઢ ભાવના થશે અને જેટલા પ્રમાણમાં આ ભાવના દઢ થશે તેટલા પ્રમાણમાં તમારી ભકિત વધશે.
મધુર સંસ્મરણોથી પ્રભુભકિત વધે–આવા મધુર સંસ્મરણનું એક આલબમ (સંગ્રહ) બનાવે અને પ્રભુતા ભકિત માટે એ આલ્બમ ખેલે–તે તમને એ ભાવના થશે કે પ્રભુની દષ્ટિ મારા તરફ છે. અગવડમાં આપણને કેઈ આવીને મદદ કરે તેનું કારણ પ્રભુ તેને મોકલે તેથી જ તે આવે. તેમાં ભગવાનની દષ્ટિ મારા તરફ છે આમ જુઓ. આવું થાય તે ભક્તિ વધશે.
ભગવાનની શંકરાચાર્ય ઉપર સીધી (direct) નજર પડે છે ત્યારે આપણું ઉપર ભગવાનની નજર છે પણ આપણે તે આડકતરી રીતે (Indirectly) જેવાની.
HIVદ્વિવં વિતતરલા સાધુસ્લેિબ! તું સાધુચરિત છે– તારી દષ્ટિ સરળ છે. તું મારા જીવનને વાંકેચૂકે અર્થ લેશે નહિ એની મને ખાત્રી છે. મારા ઉપર તું તારી પ્રેમપૂર્ણ દૃષ્ટિ નાખ.

Page #102

૨
તવસાન
જે પહેલા વર્ગના (first class) ભકતા છે તેમને પોતાની ભકિત ઢીલી થઇ જશે એવા ડર નથી. તેઓ મુકિતના પંથે હોય તે છતાંયે તેમની ભક્તિ ઉપરની પકડ ઢીલી થતી નથી કારણુ ભગવાનની તેમના ઉપર સીધી (direct) નજર છે. જેમને પૂર્ણતાની અનુભૂતિ મળે છે તેમને કયા વટાળિયા પવન લાવી શકે? પરંતુ જેણે સાધક થવાનું હેય તેણે તે આવા પ્રસંગેા ભાવનાથી યાદ કરવાના, મધુર સંસ્મરણેાનુ આલ્બમ ખેલવુ' પડે; તેા જ તેમની ભકિત દૃઢ થાય. કાળ જેમ એસડ છે તેમ કાળ ઝેર પણ છે, કાળ જેમ માઠા પ્રસંગે ભૂલાવે છે તેમ મીઠાં સંસ્મરણા પણ ભૂલાવે છે તેથી તે ઝેરરૂપ થાય છે. જ્યારે તમને કોઇએ મદદ કરી હશે ત્યારે તમારૂ હૃદય ભકિતપૂર્ણ થયુ' હશે, તમારૂ હૃદય ભરાઈ આવ્યું હશે-તેનાં સ'સ્મરણા ભરી રાખે અને તેનું એક આલ્બમ બનાવે.
જેટલી ભગવાનની દૃષ્ટિ આપણા તરફ હાય તેટલી આપણી કિત દૃઢ થાય અને જીવનમાંથી બાપડાપણુ જાય. જેટલા આપણે આપડા તેટલા પ્રમાણમાં આપણી ભકિત પણ ખાપડી.
થઈ જાય,
હમણાં હું એક સ્નેહસ ંમેલનમાં ગયા હતા ત્યારે ત્યાં મહેનાએ મિજાજમાં કહ્યું કે, પત્ની મરી જાય તે ધણી ખાપડા પરંતુ ધણી મરી જાય તે ધણિયાણી ખાપડી નથી થતી; તે છેડા માંધીને ઊભી રહે છે. તે પાણી ભરશે, દળણુાં દળશે, મજુરી કરશે અને છોકરાંને મોટાં કરશે. તે હિંમત હારતી નથી. પરંતુ પત્ની મરી જતાં ધણી બાપડા થઇ જાયતે છેકરાંઓને સાચવી શકતા નથી; પોતે આપડે મને છે અને છેકરાંઓને બાપડા બનાવી મૂકે છે. જેની મા જીવતી છે તે બાપડા નથી.
શકરાચાર્ય ઉપર જગદંબાની સીધી (direct) નજર છે. આપણા ઉપર પણુ જગદમની નજર છે પણ તે આપણે આડકતરી રીતે (indirect) જોવી પડે, મધુર સૌંસ્મરણાનું આલ્બમ રાજ ખેાલે અને ખાને યાદ કરી. રાજ ન બને તે અઠવાડિયામાં એક વખત તે આલ્બમ જરૂર ખાલેા. આના લીધે ભકિત દૃઢ થશે. આઠ દિવસે ન

Page #103

આનંદલહરી
બને તે પંદર દિવસે એક વખત શાંતિથી બેસે અને આલબમ ખેલે. અગવડમાં ભગવાન જ દેડતા આવે, નહિ તે બીજું કશું આવે? તે વખતે ચિત્ત એકાગ્ર (oncentration) ન કરે, ભકિત ન કરો પરંતુ આ સંમર તાજાં કરો. આવી રીતે અર્ધો કલાક બેસશે તે ભકિતભાવ વધશે.
આ પણને ભગવાનની નજર લાગે પણ ઘરે ગયા રે ગયા તે પત્ની, છોકરા બધા ભગવાનની નજર ઉતારી નાખે. શ્રાવણ માસમાં આપણે ભકિતભાવ વધે, આપણી ભકિતને ભરતી આવે, પરંતુ ત્યાર બાદ આપણી ઘરવાળી અને છેકરાઓ ભકિતમાં ઓટ લાવી દે.
શંકરાચાર્ય કહે છે કે બા! મારું જે ઈષ્ટ છે તે મને તું હમણાં ને હમણું આપે. જે તું મને મારું ઈષ્ટ નહિ આપે તો બીજી લતાઓમાં અને તારામાં ફરક શું? તું તે કલ્પલતિકા છે.
હું તારે શરણે આવ્યો છું, હું અગતિક થઈને નહિ પણ તારે થઈને તારે શરણે આવ્યો છું. બા! તું મારી ભક્તિ મક્કમ કર મને તારી નજર લાગવા દે જેથી મારી ભક્તિ પરિપૂર્ણ દઢ થાય.
ભગવાન! તું મારા તરફ સતત જોતે રહ્યો તેને મને વિશ્વાસ છે–એવી જ રીતે હું પણ તારા તરફ સતત જેતે રહ્યો છું તેને પણ તમને વિશ્વાસ હવે જોઈએ. મારે તમારા તરફ વિશ્વાસ અને તમારો મારા ઉપર વિશ્વાસ–તે જ સગપણ થાય; અને આ વિશ્વાસને માં વિકા કહેવાય. આ મહાત્ત વિજાણં નું પ્રકરણ ૧૧ મા કલેકથી શરૂ થાય છે તે જોઈશું.

Page #104

है आनंदलहरी
महान्तं विश्वासं तव चरणपङ्के रुहयुगे निधायान्यन्नवाश्रितमिह मया दैवतमुमे। तथापि त्वच्चेतो यदि मयि न जायेत सदयं
निरालम्बो लम्बोदरजननि कं यामि शरणम् ॥११॥ વાર્થ – લદર ગણેશને જન્મ આપવાવાળી ઉમા! મેં તારા
ચરણારવિંદમાં મહાન વિશ્વાસ રાખીને બીજા કેઈ દેવતાઓને આશ્રય લીધો નથી; તથાપિ જે તારૂં ચિત્ત મારા ઉપર દયાપૂર્ણ ન થાય તે હવે હું કેને શરણે જાણ? (અર્થાત હું તારે શરણે જ આવ્યો છું, બીજું કઈ મારૂં શરણ નથી.)
: "
હૈ ! કહીને શ્રીમદ્ આદ્ય શંકરાચાર્ય જગદંબાને હાંક મારે છે. તેઓ કહે છે કે, હે બા! તારા ચરણકમળ ઉપર મારો મહાન વિશ્વાસ છે તેથી બીજા કોઈ દેવતાને મેં આશ્રય લીધો નથી. તારૂં યાપૂર્ણ હદય મારા માટે ન રહે તે હે ગણપતીની મા! આધાર વગરને હું કેને શરણે જાઉં? નિરાધાર થયેલા મને જે તું છોડી દે તે હું કેની પાસે જાઉં? - ૩મા એટલે ભગવાન શિવજીના પત્ની. ઉમા એટલે તેજ, અને ઉમા એટલે શાંતતા. શાંતતા અને તેજસ્વિતા એકસમયાવચ્છેદે એક જ શરીરમાં રહે એ કઠણ છે. અમને કેવળ શાંત ભગવાન કે જે કંઈ કરતું નથી તે શેભાને ગાંઠિયે જોઈતું નથી. જે હાલ જ નથી તે અમને જોઈતું નથી. અમને શાંતરૂપ અને તે જરૂપ ભગવાન જોઈએ. તેથી જ કહ્યું છે કે નમ: રાત્તાય તેનો
- મા! તું ઉમા છે. તારા ચરણકમળ ઉપર મહાન વિશ્વાસ રાખીને બીજા કેઈના ઉપર મેં વિશ્વાસ રાખ્યા નથી. કેઈને આશ્રય લેવાને જ હોય તે જગબાને આશ્રય લે.

Page #105

આનંદલહરી
આ જગતમાં બધા આપણને પજવે છે. કેઈ નથી મારે છે અને કઈ સુખથી મારે છે તે આશ્રય કેને લેવાને? આપણે બા ઉપર જ વિશ્વાસ રાખીએ. નાના બચ્ચાને કે પજવે તે તે તરત કહે કે, “મારી બાને આવવા દે. તેનું કારણ બચ્ચાને બા ઉપર જબરો વિશ્વાસ છે.
આપણે પ્રત્યેક વસ્તુ માટે રડીએ છીએ. પ્રત્યેક વખતે અશ્રુ ખરાબ જ છે એવું નથી. અશુને પણ કિંમત છે. જીવનમાં ભાવનાનાં આંસુની કિંમત છે. દૂબળા, નબળા, શુદ્ર અને સ્વાથી આંસુને કિંમત નથી. તપવનમાં બારબાર વર્ષ ગુરૂજીના પગ પાસે પ્રેમથી અને ભાવનાથી બેસીને ભણીને તૈયાર થયેલ છેકરે જ્યારે કુલપતિની વિદાય લે ત્યારે કુલપતિ જે પ્રેમથી અને હૃદયથી આંખમાં આંસુ લાવીને કહે કે, “જીવનમાં આવી રીતે રહેજે. એવું જીવન જીવજે કે, “તું કયા તપવનમાંથી આવે? એ પ્રશ્ન સમાજ પૂછે. તું તપવનનું નામ ઉજજવળ કર અને જતાં જતાં તે કહે કે, મેં તને ઘણી વખત કડવું કહ્યું હશે તે બધું ભૂલી જા? આવી રીતે આંખમાં આંસુ લાવીને ગુરૂએ કહ્યું હશે તે ગુરૂનાં આંસુ ભાવનાત્મક છે. આ કંઈ વિધવાનાં નબળા અને સ્વાથી આંસુ નથી. આમ આંસુઆંસુમાં ફરક છે.
પ્રત્યેકને ભાવનાત્મક આંસુ આવે એ સંભવિત નથી. દૂબળા, નબળા આંસુ પણ કેઈની પાસે પાડવાના હશે તે જગદીશના પગ પાસે પાડે. આંસુમાં જબરદસ્ત શકિત છે.
આ જીવ દૂબળે છે, પાપી છે. આ જીવને અપરાધી માણસની માફક લજિજત થઈને ભગવાન પાસે ઊભા રહેવાનું હશે ત્યારે આખરી સામર્થ્ય તેના કર્મમાં નહિ, બુદ્ધિમાં નહિ, જ્ઞાનમાં નહિ, પણ તેના આંસુમાં છે. સંગ્રામમાં લેાહીથી ભરેલી, દુઃખથી મેલી થયેલી, પ્લાન વતને આખી માનવજાત ભગવાન પાસે ઊભી હશે ત્યારે માનવતાના બે આંસુ જોઈને ભગવાન કહેશે કે, “જા બેટા! તને માફ છે. ભગવાન માનવતાનાં બે આંસુ જોઈને ક્ષમા કરવાના છે.
ભગવતી માનવતાને આશ્વાસન આપવાવાળી છે. માનવતાનાં આંસુ

Page #106

દ
ત-વજ્ઞાન
:
ભાવનાનાં છે. માનવતાનાં બે આંસુ આંખમાં આશે તે ભગવાન કહેશે કે જા, જા, દીકરા, તને માફ છે; કી ધ્યાન રાખજે.’ માનવી જીવનમાં ભાવના વધવી જોઇએ; તે માટે એક જ રસ્તા, અને તે भेटंले स्वाध्यायप्रवचनाभ्याम् न प्रमदितव्यम् । આના સિવાય બીજો કેાઇ ઉપાય નથી.
-
બા! મને તારી જ આશ્રય છે; ખીજા કોઈનેા નહિ. કારણ ખા! તું સમ છે—શકિતશાળી છે.” શ્રીમદ્ આદ્ય શંકરાચાર્ય ભગવતી પાસે યાપૂર્ણ નજર માગે છે. જે શ'કરાચાર્યે ક્રયા' શબ્દથી ગભરાઈ જાય છે તે ‘યા’ માગે છે. તે કહે છે કે, ‘ભગવાન! તું સમ છે તેથી તારી પાસે યા માગુ છું.' કના નિયમા એટલા જબરદસ્ત છે કે તેનાથી હું' બધિત છું; તેથી તારી પાસેથી દયા માગુ છું. જગતમાં ‘લેાકશાહી' ના પવન વાય છે, પરંતુ તારી પાસે કુલ સત્તા છે.’
જગતમાં ભગવાનનું રાજ્ય છે. ભગવાન વર્તુમ્-બળતુમ્ અન્યથા વર્તુમ્ સમર્થ છે. સમ વ્યકિત આત્મીય નજરથી જુએ આ ઈચ્છા છે. બા! તુ સમથ અને તારા અતઃકરણમાં મારા માટે આત્મીય સંબંધ ન હોય તેા બધુ' નકામું. ભગવાનને જે આત્મીય લાગે તે જ ખરે આત્મીય.
ભગવાન કાને આત્મીય કહે છે તેનું વર્ણન ભગવાન કરતા નથી; તા આત્મીય થવાના રસ્તે કયે? આત્મીય થવાના રસ્તા ખબર ન હાય તે માણસ આત્મીય કેવી રીતે થઇ શકે? માણસમાં કેટલા અને કયા કયા ગુજ઼ા આવે તેા ભગવાન તેને આત્મીય કહે તે ભગવાન કહેતા નથી; તે પછી માણસ આત્મીય કેમ થઇ શકે? કયા ગુણેા લાવીને આ! હું તારા આત્મીય થઇ શકું? તે જો ખબર પડે તે તે ગુણેા લાવવ હું પ્રયત્ન કરૂં; પરંતુ તું તે કહેતી નથી.
જે તારા આત્મીય થઈ ગયા હોય તેમની વાણી જ અધ થઇ ગઇ હાય છે. તેથી તેઓ પણ આત્મીય થવા માટે કયા ગુણ્ણા જોઇએ તે કહેતા નથી, અને તું પણુ આત્મીય કાણુ થઇ શકે તે કહેતી નથી, તે પછી હું તારા આત્મીય થઇ કેવી રીતે શકુ?

Page #107

આનદલહરી
આ સ્તાત્રમાં શંકરાચાય ભગવાનને ભગવતી કહીને હાંક મારે છે તે ભગવાનમાં રહેલા સ્ત્રીત્વના ગુણાને ઉદ્દેશીને છે. ભગવાનને શકરાચાર્ય મા' કહીને હાંક મારે છે; એનું કારણુ ભગવાનના માતૃત્વ ઉપર વિશ્વાસ છે. અહી... ભગવાનને 'મા' કહીને હાંક મારી છે તેના અર્થ એ નથી કે ભગવાન સ્ત્રી છે. ભગવાન સ્ત્રી પણ નથી અને પુરૂષ પણ નથી. 7 સ્ત્રી પુમાન ભગવાનનું એવું વર્ણન શ્રુતિએ કરે છે. ભગવાનમાં રહેલા સ્ત્રીત્વના ગુણેાને ઉદ્દેશીને તેએ મા કહીને હાંક મારે છે.
૭
સમર્થ માણસ પાસે એ દૃષ્ટિ હૈાય; એક આત્મીય દૃષ્ટિ અને ખીજી યાપૂર્ણ દૃષ્ટિ. ત્રીજી એક દૃષ્ટિ છે, તે સત્યાનાશ કરવાવાળી દૃષ્ટિ-પ્રલયકારી દૃષ્ટિ. શકરાચાર્ય કહે છે કે, 'ભગવતી! તારી પ્રલચકારી ષ્ટિ મારા તરફ ન જ ડાય તેની મને ખાત્રી છે; આનુ' કારણ જે ભગવાન સાથે ખેલી શકે તેના પ્રત્યે ભગવાનની સત્યાનાશની દિષ્ટ ડાય જ નિહ.
די
ભગવાન સાથે કાણ ખેાલી શકે? દક્ષિણ દેશના સત નામદેવ ભગવાન સાથે લડે. તે કહે કે, બા! તુ પતિતપાવન છે એમ દાદીખાએ કહ્યું, ભકતાએ કહ્યું, પતિએ અને શાસ્ત્રકારોએ પણ કહ્યું તેથી હું પતિત તારી પાસે આવ્યેા. પણ આ! તું પતિતપાવન નથી તેથી હું પાછા જાઉં છું. તું પતિતપાવન હાય તા તારી પાસે આવ્યા પછી હું પતિત કેમ રહ્યો? તેથી હું પાછે જાઉં છું. તને જેણે પતિતપાવનની ઉપમા આપી છે તેણે સ્વાથી આપી હાય એમ લાગે છે. કેટલાક તને ઉત્તારાના રાણા' એમ કહે છે, પણ ખરી વાત કહું, ‘તને આપ્યા વગર તેં કાઇને એમ ને એમ કઇ આપ્યું છે? તુ કેવેા ઉદાર છે તે મને ખબર છે. તુ પહેલાં લે છે અને પછી આપે છે. આ જ તારૂ ઔદાર્યાં? આમ હાય તા તે ખી પશુ ઉદાર કઢાવાય, કારણ તે મેલાં કપડાં લઈ જાય છે અને પેઇને આપી જાય છે; પરંતુ તુ તા પહેલાં લે છે અને પછી આપે છે. તુ કજીસ છે, તારે બારણે કાણું આવે? હું તે પાછે જાઉ છુ. અને આવા ઔદાર્યના ઢઢા પીટાવીશ. હું
આખા જગતમાં તારા

Page #108

૯૮
તત્વજ્ઞાન
તારે બારણે નહિ આવું.” આમ દક્ષિણ દેશના સંત નામદેવ ભગવાન જોડે લડે છે, છગનલાલ-મગનલાલ લડી ન શકે. છગન-મગન ભાગવાનની જેડ બેલી ન શકે, તે લડે કયાંથી?
શંકરાચાર્ય કહે છે કે “ભગવાન, તારો આશ્રય મેં લીધે છેબીજા કેઈ દેવતાને મેં વિચાર કર્યો નથી. તે ભગવતી! જે તું મારા પ્રત્યે દયાની દ્રષ્ટિથી ન જેશે તે કેણ જશે? જેના આશ્રયે, જેના હાથ પકડીને આપણે ઊભા રહીએ તે જે હાથ પહેળા કરી નાખે તે આપણું શું દયા થાય? શંકરાચાર્ય ખરેખર નિરાલંબ (આલંબન વગરના) છે. એમને કોઈને આશ્રય નથી. શંકરાચાર્ય જ્ઞાનીભક્ત છે, જ્ઞાનીભકતને આશ્રય નહિ.
શંકરાચાર્ય ભગવતીને સ્ટન્ટેન કહીને હાંક મારે છે તેમાં અર્થ છે. ઇન્વેર એટલે ગણપતિતત્ત્વવેત્તા. ભગવતી! તું તત્વવેત્તા ગણપતિની મા છે. શંકરાચાર્ય તત્ત્વવેત્તા ને “મા” “મા” કહીને હાંક મારે છે, ગમે તેની માને નહિ. આપણે તે ગમે તેને “માજી' કહીને હાંક મારીએ. શંકરાચાર્યને ગણપતિની માને આશ્રય જોઈએ, કારણ તેમને છત્રી જોઈએ છે.
છત્રીની કિંમત ઓછી છે પણ તે છાયા આપે છે; તપતા રહેલા શકિતશાળી સૂર્યથી તે બચાવે છે. ફકટલાલ વાણીથી કેઈ સાથે સંબંધ બગાડે નહિ. તે વિચાર કરે કે, આજે ભલે એણે મને ગાળ આપી પણ આપણે બગાડવું નથી, કાલે આપણને ખપમાં આવશે. તેથી તે “માજી –“મા” કહે પણ તે સ્વથી છે.
શંકરાચાર્ય કઈ સ્વાર્થથી ગણપતિની માને “મા” તરીકે હાંક ની મારતા તત્વવેત્તાની માને “મા” કહીને હાંક મારે છે તેમાં અર્થ છે. ગણપતિ પાસે શ્રધ્ધા પૂરી છે, અને મેધા-બુદ્ધિ તૂટેલી છે. ગણપતિનું પેટ મોટું છે, પગ નાના છે, તેનું કારણ ગણપતિ બુદ્ધિના દેવતા છે. જેનું ભેજું ચાલે તેના પગ ન ચાલે–આવું સૂચન તેમાં છે. ગણપતિનું માથું હાથીનું છે. હાથી ઉદાર હેય. હાથી ખાય ત્યારે પહેલાં બધું “પુ' કરીને ઉડાડે, જેનાથી હજારે કીડીઓને ખાવાનું મળે. હાથી એ ખાતે નથી. લક્ષમીનું વાહન હાથી

Page #109

આનંદલપુરી
છે. જેના ઘરમાં લક્ષ્મીનું વાહન હાથી હોય તે જ લહમીવાન છે. જેના ઘરમાં લક્ષ્મીનું વાહન કૂતરે કાં તે ગધેડે હેય તે લક્ષમીવાન નહિ. આને અર્થ એ કે જેની પાસે લક્ષ્મી હોય અને એ જે હાથી જે ઉદાર હોય તે તે લક્ષ્મીવાન કહેવાય. પણ જેની પાસે પૈસા છે. પણ તેની વૃત્તિ કૂતરા જેવી હોય તે તે લક્ષ્મીવાન ન કહેવાય. છગનલાલના ખભા ઉપરથી લક્ષમી દસબાર વર્ષમાં ઉતરી જાય; તેથી તે કહે કે, “દસકે” આવી ગયે. લક્ષમીને વાહન જોઈએ હાથીનું, પણ બધા નીકળે ગધેડા, પછી લક્ષ્મી ત્યાં રહે કેવી રીતે?
| રઘુવંશનું એવું વર્ણન છે કે, એ વંશમાંથી લક્ષ્મી નીકળવા તૈિયાર નહિ, કારણ રઘુવંશના રાજાએ હાથી જેવા હતા. તેથી તે કાલીદાસ જેવા કવિએ તે વંશનુ વર્ણન લખવા હાથમાં કલમ ઉપાડી. રધુવંસ કાવ્યમાં ૧૯ મા સર્ગ સુધી રઘુવંશાનું વર્ણન છે. પછી અગ્નિ વર્ણ રાજા થાય છે. તે પિતાને જ ભેગ જેવા લાગે તેથી અગ્નિવર્ણનું વર્ણન આવ્યું કે કાલીદાસે કલમ છેડી દીધી. ભગવાને જેને છોડ્યા તેને કાલીદાસે પણ છોડયા. આ ભારતીય પરંપરા છે.
આજના ક્ષત્રિઓ કે જેઓ પિતાને રઘુવંશી કહેવડાવે છે તે બીડી ફૂંકતા બેઠા છે, અને એને કઈ પૂછે કે “કુરો કરીએ તે? (શું કરે છે?) તે કહેશે, “બાબુ મારીઆ (બાબુ મારવાને ધંધો કરું છુંતેમના માટે કાલીદાસની કલમ નથી.
મૂળ વાત એ છે કે જેને ત્યાં લક્ષમીનું વાહન હાથી છે, જે શુચિશ્રીમાન છે, બેંક એકાઉંટ ઘટે કે વધે તેની જેને પરવા નથી, તે જ ખરે ઉદાર છે, લક્ષ્મીવાન છે.
બીજું, ગણપતિનું વાહન ઉંદર છે. ઉંદર પુ-પુ કરીને કરડે અને ખાઈ નાખે. આવી રીતે કાળ આયુષ્ય ખાઈ નાખે; તેથી જ માણસ કહે કે, હમણું હમણાં હું ૧૪ વર્ષને હતું અને ચાલીસ વર્ષ થઈ ગયા આનું કારણુ કાળ ફૂંક મારીને આયુષ્ય ખાઈ નાખે તેની ખબર પણ ન પડે.

Page #110

૧૦૦
તજ્ઞાન
શંકરાચાર્ય જેવી દયાજનક સ્થિતિ (Pitiful condition) કેઈની નહિ-એમને કેઈનો આશ્રય નહિ તેથી તે ભગવાનને આશ્રય માગે છે. " કરો બાપનો હાથ પકડીને પાણીમાં તરતું હોય તેને બાપ કહે કે, હવે હાથ છેડી દે, હું છું ને! તું ડર નહિ.” આ સાંભળીને છોકરો બાપને હાથ છોડીને એકલે તરે; કારણ બાપ ઊભે છે તેને ટેકે છે. આવી રીતે આપણને સત્કર્મ અને દુષ્કર્મને ટેકે છે તે આપણને જીવાડે. પાપ અને પુણ્ય આપણને જીવાડે, કાં તે કર્મ આપણને જીવાડે. આપણને તેને ટેકે છે. શંકરાચાર્યને પાપ-પુણ્ય નહિ, અને કર્મને ટેકો પણ નહિ. આનો અર્થ એમણે કર્મ નહતું કર્યું એમ નહિ, એમની પાસે કર્મનું ઘણું ભાથું હતું, પરંતુ તે નામ વગરનું હતું. આ નામ વગરનું કર્મનું પોટલું શંકરાચાર્ય પિતાની પાસે રાખે નહિ, તેથી તે ભગવાન પાસે જાય, કારણ જેનો કઈ માલિક નહિ તેનો માલિક રાજા. તેવી રીતે જે કર્મને માલિક નહિ તે કર્મ ભગવાન–કે જે આ સૃષ્ટિના રાજા છે–તેમની પાસે જાય. આમ શંકરાચાર્યને કર્મને ટેકે નહિ તેવી જ રીતે તેમને ભકિતને પણ ટેકે નહિ.
મા અને દીકરો બે જણ રસ્તામાંથી જતા હોય ત્યારે જોવા જેવું હોય. દીકરો રીસાઈ જાય તે મા એને કાલાવાલા કરે અને કહે “દીકરા! તું આવું ન કર, હું તને રમકડું આપીશ. આવી રીતે જ્ઞાની ભકતને ભગવાન કાલાવાલા કરે કે, “આ કર્મ તારૂં છે તે લઈ લે-ના ન પાડ.” પણ તે જ્ઞાનીભક્ત છે જ નહિ
કઈ કહેશે કે, ઠીક છે–શંકરાચાર્યને કર્મને કાં તે ભકિતને ટેકો નહિ, પણ જ્ઞાનનો ટેકે તે ખરો જ ને? ના, ના, જ્ઞાનને પણ તે ફેંકી દે. આ સ્થિતિ પર પહોંચ્યા પછી શાબ્દિક જ્ઞાનની કિંમત નહિ, આ સ્થિતિ પર પહોંચ્યા પછી જ્ઞાનને ટેકે પણ નહિ. અને આવા નિરાધાર થયા સિવાય મા જગદંબા આવશે પણ નહિ શંકરાચાર્ચ ટોચના નિરાધાર છે. એમની પાસે કર્મ નહિ, ભકિત નહિ અને જ્ઞાનને ટેકે પણ નહિ. હું હું આવું જ્ઞાન પણ નહિ. આ સ્થિતિ આવે તે જ
-
-

Page #111

આનદલહરી
નિરાધાર સ્થિતિ છે. આપણે આવા નિરાધાર થઇ ત્યાં વન2 જગદાધાર આપણી પાસે આવશે. આપણને તે કર્માને ટેકો છે, તેથી જગદખાના આધારની જરૂર નથી લાગતી. આપણા જીયનમાં ભકિતના પશુ પત્તો નથી. ઘરડી મરી જાય ત્યારે તેને આનંદ અને સમાધાન હાય, કારણુ એને લાગે કે મેં કઇંક કર્યુ` છે. મે... એકટાણા કર્યા હતા, ભગવાનની સેવાપૂજા કરી હતી, અને એકાદશીના અધવાસ પણ કર્યા હતા. ઘરડીન ટેકેા છે તેથી સમાધાન છે. પણ તત્ત્વવેત્તાઓને કા ટેકા નહિ, ભક્તિના ટેકા નહિ, અને જ્ઞાનન પણ ટેકા નડુિ. જે દિવસે આવા નિરાધાર થયા તે દિવસે મુકત થયા એમ સમજો. નિરાધાર નિાશ્વ શબ્દ ટોચના શબ્દ છે અને તેથી તે મહાન્તમ્ વિશ્વાસ શબ્દ વાપર્યો છે.
શકરાચાય એકલા બેઠા છે—મા' ની પાસે બેઠા છે, તેમને આનંદ છે. શ્રાવણ માસમાં આકાશમાં વાદળિયાં હાય, દરિયાની પાળ ઉપર બેઠા ડાઇએ અને દરિયાના ઉછળતા મેાજા' જોતા બેઠા હાઇએ તેમાં કેઇ અને આનદ છે.
શંકરાચાર્યને માટે વિશ્વાસ છે. વિશ્વાસ સાળ આનાને સા ટકાના હાય તા જ વિશ્વાસ કહેવાય; ૮૦ ટકાના વિશ્વાસ હાય તેને વિશ્વાસ કેમ કહેવાય ? વિશ્વાસ નાના કે માટે હાઇ ન શકે. વિશ્વાસ તે પૂરો સે ટકાના જ હોઈ શકે, તે પછી શંકરાચાર્યે અહીં મહન્તિમ્ (મેટા) શબ્દ કેમ વાપર્યા છે? વ્યવહારમાં આપણે આવે શબ્દ ‘ધણું કરીને' (most probably) વાપરીએ; પણ શંકરાચાર્ય શા માટે ‘મહાન્તમ્’ શબ્દ વાપરે છે? શકરાચાય કહે છે, મા! તારા ઉપર વિશ્વાસ રાખ્યા છે; કારણુ તુ જ મહાન બનાવવાવાળી છે–તું જ મહાન બનાવી શકે. શેઠશ્રી માટેા નહિ, કારણ શેઠશ્રીની માટાઈ એ સાપેક્ષ મેટાઇ છે. શેંઠશ્રીને તા દુનિયા માટો કહેતા એ માટે એ જગલમાં જાય તે માટે નથી, પરંતુ શંકરાચાય જં ગલમાં જાય તો ત્યાં પણ મેાટા. તેમની મેાટાઈ સાપેક્ષ નથી.
ધનવાળા લેાકા સાપેક્ષ મેટા છે. જો ખીજા લેાકેા એમને મેટા
__mo

Page #112

૧૦૨
તાપી ન
ન કહે તે એ મેટા નહિ. તુકારામને એક વખત લેકે પગે લાગતા હતા, અને થોડા વખત પછી તેમને તિરસ્કારવા લાગ્યા. ત્યારે એમણે ભગવાનને કહ્યું કે, “તુ શાસ્ત્રી નાં વિવિતી રે રાંડ - - તાજા વાસ–ભગવાન! તું અને હું બે જ રહ્યા, બાકી બધા છોડી ગયા. બહુ સારું થયું, હવે આપણે બન્ને નિરાંતે વાત કરીશું” લકે ન માને તે પણ એ મોટા જ છે.
વિદ્વાને મેટા ખરા, પણ એમને પણ કંઈ ને કંઈ અછત હોય. તેથી ધનિક થવું, વિદ્વાન થવું એને અર્થ મોટા થયા એમ નહિહું સૌંદર્યને લીધે, અધિકારને લીધે, વિદ્વત્તાને લીધે, કાં તે ધનને લીધે માટે, પણ કેઈને લીધે મેટ' આ મેટાઈ નથી; “હું મેટે જ છું આ ખરી મોટાઈ છે. આ જ આત્મજ્ઞાનની, પૂર્ણતાની મોટાઈ છે, કાં તે તત્વમણિ ની મટાઈ છે. મારી પાસે કંઈ ન હોય તે પણ મેટો જ છું, વૈભવવાન છું. મારી પાસે બુદ્ધિ નથી, વિત્ત નથી તે છતાં એ હું માટે. મારી પાસે સત્કર્મ છે તેથી હું “મટે, ગુણે છે તેથી હું મોટે કાં તે વિદ્યા છે તેથી હું “મેટ' આમ નહિ, પણ હું “વયં” મેટે – આ જ ખરી મેટાઈ છે. મારું મહત્વ વધારવા માંટે વિત્ત, ગુણે, વિદ્વત્તા નહિ પરંતુ ગુને, વિધાન અને વિત્તને પિતાનું મહત્ત્વ વધારવું હોય તે મારી પાસે આવે–એમ શંકરાચાર્ય કહે છે.
મદત્ત વિશ્વાસ નો અર્થ જે સમજે તે જ નિરાટક્વ ને અર્થ સમજાય. તવવેત્તાઓ મહાન થવા લાગે તે બધું છોડે. તેમને કર્મનો ટેકે નહિ, તેમની પાસે ભક્તિને સ્થાન નહિ (કારણ હું ભક્તિ કરી જ શકતું નથી. અને જ્ઞાન મારૂં નથી–આ સમજણ આવે, બોધ થાય ત્યારે જ એ નિરાધાર બને અને તરત જ જગદાધારને હાથ એને મળે. એમને કેઈને જ આધાર નહિ નિરાધારપણું એ તરવવેત્તાઓનું દેવી) પાંગળાપણું છે. ફરીફરીને કહ્યું કે, આપણે પણ કહીએ કે અમે નિરાધાર છીએ; પણ અહીં “નિરાધાર શખ બાપડાપણાના અર્થમાં નથી. તત્વવેત્તાઓને ટોચની સ્થિતિ ઉપર આ “નિરાપારપણુ” આવી જાય છે પરંતુ આ “બાપડાપણુ દેવી (Divine) છે.
શંકરાચાર્ય ખરા દીન થયા છે, બાપડા થયા છે. તેમને કર્મ નથી, ભક્તિ નથી અને જ્ઞાન પણ નથી તે આવા નિરાધાર થયા છે; તેને

Page #113

આનંદલહરી
૧૦૩
કેણ શરણ આપે? કેનામાં એ શકિત છે? એમને ગીતાથી સમાધાન નહિ, એમને શબ્દની કિમત નહિ, તે મરી ગયેલું મડદું છે. તેમને ગીતાથી સમાધાન નહિ-એમને ગીતાને ગાનાર ઉપાડે તે જ શાંતિ મળે, સમાધાન મળે.
શંકરાચાર્યે નિરાધાર “નિરાસ્ટa' શબ્દ વાપર્યો છે, તેના જે સુંદર બીજે શબ્દ નહિ. જીવનમાં એક જ વાર આવી સ્થિતિ આવે, અને જે દિવસે આ સ્થિતિ આવે તે દિવસે તે મુક્ત.
આપણને પ્રત્યેકને ટેકે છે. કોડ-કોડ જન્મારે એકાદ વ્યક્તિ જ નિરાધાર થાય અને એ વ્યકિત જ મુકત છે. તમને કઈ પૂછે કે આજે શાસ્ત્રીજીએ શું કહ્યું? તે કહે કે “નિરાધાર થાવ” એમ કહ્યું. '
છેલ્લી ઘડીએ પણ “બાપડ થવું જોઈએ કે? આ પ્રશ્ન વિચારવા જેવું છે. કેઈ વખત એને વિચાર કરીશું. ભગવાન તે હાથ લાંબો કરેપણ આપણે તે ખુરશીને ટેકે છેડતા જ નથી.
કેઈ પૂછશે. ભગવાન કૃપાસાધ્ય છે કે સાધનસાધ્ય? છેલ્લી ટોય ઉપર પહોંચ્યા પછી ભગવાન કૃપાસાધ્ય છે, નહિ તે કોઈ પણ ઘરડી કહેજ છે કે, ભગવાન કૃપાસાધ્ય છે. શંકરાચાર્ય માટે નિરાધાર નિરાટન શબ્દ વંદનીય છે, પૂજનીય છે. આ નિરખ્વત્વ નિરાધારપણું, વાસન રાખવા જે, ઇચ્છા રાખવા જે શખદ છે.
આ તત્ત્વવેત્તાનું નિરાધાર છે; પણ છગનલાલ તેની ઈચ્છા રાખે તે પણ શ્રેષ્ઠ છે. આ નિરાધારત્વ જુદા પ્રકારનું છે, તેને નમસ્કાર કરીએ.

Page #114

* * * है आनंदलहरी બ્રઝાકમાં
श्लोक-१२-१३ अयः स्पर्शे लग्नं सपदि लभते हेमपदवीं। यथारथ्यापाथः शुचि भवति गङ्गौघमिलितम्॥ तथा तत्तत्पापरतिमलिनमन्तर्मम यदि।
त्वयि प्रेम्णासक्तं कथमिव न जायेत विमलम् ॥१२॥ त्वदन्यस्मादिच्छाविषयफललामे न नियमस्त्वमर्थानामिच्छाधिकमपि समर्था वितरणे। इति प्राहु: प्राञ्चः कमलभवनाद्यास्त्वयि मन
स्त्वदासक्तं नक्तं दिवमुचितमीशानि कुरु तत्॥१३॥ રાવાર્થ-જે પ્રમાણે લેતું પારસમણિને સ્પર્શ થતાં તત્કાલ સેનું
બને છે, અને ગટરનું પાણી ગંગાજીમાં ભળી જઈને પવિત્ર થઈ જાય છે, તેવી જ રીતે ભિન્નભિન્ન પાપથી મલિન થયેલું મારું અંતઃકરણ જે પ્રેમપૂર્વક તારામાં આસક્ત થઈ જાય તે તે નિર્મલ કેમ ન થાય? (૧૨) હે ઈશાની! અન્ય કોઈ દેવતાઓથી મનવાંચ્છિત ફલ પ્રાપ્ત થઈ જ જાય આ નિયમ નથી, પરંતુ તું તે મનુષ્યોને તેમની ઈચછાથી અધિક ફળ આપવામાં સમર્થ છે. આમ બ્રાહ્માદિ પ્રાચિન પુરુષે કહે છે, તેથી હવે મારું મન રાત-દિવસ તારામાં જ લાગી રહે છે; હવે જે ઉચિત લાગે તે કર. (૧૩)
ગયા શ્લેકમાં શંકરાચાર્યે મહાન થવા માટે જે અગવડ આવે છે તે સમજાવ્યું, ટેચ ઉપર ગયા પછી નિરાધારત્વ આવે છે તે સમજાવ્યું. આજના લેકમાં બે બહુ જ સુંદર દષ્ટાંત આપે છે.

Page #115

આનદલહરી
૧૦૫
આજે શકરાચાર્ય સામાન્ય માનવની ભૂમિકા લઈને કહે છે કે, લેઢાના પારસમણિ જોડે સંબંધ આવે તે તે સેાનું થાય છે. આ જગતને માન્ય આવી રીતની વાત છે. તેવી જ રીતે ખીજું એક દૃષ્ટાંત આપીને કહે છે કે રસ્તા ઉપરનું ગટરનું પાણી જ્યારે ગગાના આધમાં ભળી જાય ત્યારે તે જ ક્ષણે તે શુચિ થાય છે, આવી જ રીતે તત્ સત્ એટલે જુદી જુદી જાતાના પાપાના લીધે મારૂં અતઃકરણ મલન થયું છે; પણ તારા પ્રેમમાં હું આસક્ત થઇ ગયા પછી તે સ્વચ્છ, શુદ્ધ એટલું જ નહિ, તે પવિત્ર કેમ ન થશે? અમેાટિયામાં પવિત્રતા છે. લેન્ડ્રીમાં ધાયેલાં કપડાં સ્વચ્છ હશે, પણ તે પવિત્ર નહિ; પરંતુ માનું વસ્ત્ર કદાચ તેટલું સ્વચ્છ ન હશે, થાતું મેલું હશે તા પણુ તે પવિત્ર. માનુ વસ્ત્ર સ્વચ્છ–સારૂ છે કે નહિ આ સવાલ નથી પણ તે પવિત્ર છે. માના વસ્ત્રમાં ત્યાગનું દન છે; માના વસ્ત્રની પછવાડે તપ છે. આવી રીતે કેટલાક જીવના સ્વચ્છ દેખાય પણ તે પવિત્ર ન હાય. શંકરાચાય કહે છે કે એક વખત હું તારા પ્રેમના એધમાં આવી ગયા તે માશ જીવનમાં પવિત્રતા કેમ ન આવે?
સામાન્ય માણસ કહે કે, ‘હું પાપી છું.’ તેમાં શંકા જ નથી; પશુ ખા! તું મારી ઢાલ છે. જો તુ મારી ઢાલ છે તા હું શા માટે ખાપડી થાઉં? અને શા માટે રડું? એક વખત વાત ચાલતી હતી ત્યારે બહેનેાએ મને સંભળાવ્યું કે, જેની આા છે તે માપડો ન થાય. ખા મરી જાય તેા ખાપ છેાકરાને સંભાળી શકતા નથી, પરંતુ ખાપ મરી જાય તે બા છેડા આંધીને ઊભી રહે છે અને ગમે તેટલી મૂશ્કેલીઓ આવે તે સામના કરે છે. આવી રીતે ‘તુ–મારી આ’ યાં સુધી ઊભી છે ત્યાં સુધી તુ મારી ઢાલ છે તેથી હું પાપથી ડરતા નથી અને મને રડવાનુ` કારણુ નહિ–કારણુ તુ સમ છે.
'
છેકરી ઘરમાં ઘડાથી રમતા હાય અને દડા અરીસાને વાગે અને અરીસા તૂટી જાય; રાતે બાપા ઘેરે આવે ત્યારે પુછે કે, અરીસે કાણે તાડ્યો? તે બા પહેલુ' કહી નાખે કે ‘મે’ તેડ્યો.' પછી કહે
'
કે, મેં છેકરાને દડા નાખવા કહ્યું-તેથી તેણે કડો નાખ્યા અને દડ આડા જતાં અરીસેા તૂટી ગયા.' આમ ખા છેકરાની ઢાલ છે, તેથી

Page #116

૧૦૨
તત્ત્વજ્ઞાન
ખાપા તેને વઢે નહિ. ખા કરતાં આગળ જઈને જગદંબા તા મહીય માર્જિન્ય : ધુવાવયાતે-મારા પાપાને ધાવા સમ છે. ખા ઢાલ થઇને ઊભી છે ત્યાં સુધી ખાપડા થવાનું કારણ નહિ.
પારસના સ્પર્શથી લેાઢાનું જીવન બદલાઈ જાય, ગંગામાં ભળી જવાથી ગટરનુ પાણી પવિત્ર થાય, તેમ ખા! તારા પ્રેમના એઘમાં હું આવી જાઉં તે મારૂં જીવન પવિત્ર થઈ જાય.
6
હરદ્વારમાં તમે હરકી પૌડી' ઉપર જાએ તે ગલીમાંથી ગટરનું પાણી જતુ. હાય, તેમાંથી દુર્ગંધ આવતી હાય તેથી લેાકેા નાક ખાવીને ચાલે પણ થેાડા આગળ ચાલે તે તે જ ગટરનું પાણી ગગામાં ભળી જાય છે; અને લોકો ગંગામાં ભળી ગયેલા ગટરના પાણીનું આચમન પણ લે છે. આ ગટરનું પાણી એક ઈંચ પહેલાં ગટરનું પાણી હતું, પણ જે ક્ષણે તે ગંગામાં ભળી ગયું તે જ ક્ષણે તે પવિત્ર થયું, આટલું જ નહિ તે ગંગા થઇ ગયું. પછી તેમાં નહાવાય, તેનુ આચમન પણ લેવાય, આ શાને ફરક છે? આ ફરક ભળી જવાથી થયું.
&
આવી રીતે આપણે ભગવાનને કહીએ કે, ‘તારી પાસે આવેલા માણસ બહુ ખરાબ છે' તેા ભગવાન કહેશે કે, “તેના વિચાર તુ કર નહિ”કારણ પ્રભુ-પ્રેમથી જે આસક્ત થઈ જાય તે તે જ ક્ષણે વિમલ થઈ જાય. ભગવાન સાથે સબંધ થતાં જ તે વિમલ થઈ જાય.
મેાચીની છેાકરી હાય, પણ તેના પર રાજા આસક્ત થાય અને રાજા જોડે તે પરણે. જે ક્ષણે માચીની હેકરી રાજા જોડે પરણે તે જ ક્ષણે તે રાણી થાય; પછી પ્રધાન તેને સલામ ભરે, કુનિશાત કરે. આવી રીતે ભગવાન કહે− સેનાનાવીને પગે લાગ.' કાઈ કહે કે, “હું બ્રાહ્મણુ છુ, તા નાવીને પગે કેમ લાગુ^?” ભગવાન કહે: ‘તુ બ્રાહ્મણુ હોય તે પણ સેનાનાવીને પગે લાગ’ અને તેને પગે લાગવું પડે. ગારા કુંભાર, કુંભાર હતા અને તુકારામ વાણિયા હતા; પણ તેમને મધા નમસ્કાર કરે--આ સ્પર્શનો ચમત્કાર છે. આ àામાં સ્પર્શના ચમત્કાર અને ભળી જવાની દિવ્યતા સમજાવી છે.
''
જેમને પ્રભુપ થાય, જેમને પ્રભુ પોતાના હાથથી ઊઠાડતા હશે

Page #117

આનંદલહરી
૧૦૭
તેમનું શરીર કેટલું પુલકિત થતું હશે તેની કલ્પના નહિ આવે. પ્રભુસ્પર્શથી જીવન સોનાનું લાગે. જેને પ્રભુસ્પર્શ થાય તેને સુખ-દુઃખ, સગવડ અગવડ બધું સોનાનું લાગે. પ્રભુસ્પર્શમાં આ ચમત્કાર છે.
ત્રણ પ્રકારના સ્પર્શ છે–ભોગસ્પર્શ ભાવસ્પર્શ અને પ્રભુસ્પર્શ
ભેગસ્પર્શમાં ચમત્કાર છે, ભોગસ્પર્શમાં વિશ્વ ભૂલાય છે અને અંગ પુલકિત થાય છે.
ભાવપર્શ તેના કરતાં શ્રેષ્ઠ છે. અંતઃકરણ ભાવથી ભરેલું છે અને પછી સ્પર્શ થાય તો જીવન બદલાઈ જાય. ભાવપર્શ થાય તે અંતર અજવાળે.
ભાવનાથી આપણા તરફ કેઈએ જોયું હશે તે તે જિંદગીમાં ન ભૂલાય. મારા બાપાએ મને ઘણુ વખત સ્પર્શ કર્યો હશે, પરંતુ એક વખત મને ૪૮ દિવસને ટાઇફેઈડ તાવ આવ્યું હતું, તાવ ઉતરતો જ ન હતો અને ડેકટરે એક વખત કહ્યું કે હમણું તે આશા નથી; ૪૮ કલાક આમ જાય ત્યાર પછી કઈ કહી શકું, બધા રૂમમાંથી બહાર ચાલ્યા ગયા પછી હું ને બાપ બે જ જણ હતા. ડોકટરે આશા છેડી ત્યારે બાપાએ મારી પીઠ ઉપરથી હાથ ફેરવે. આંખમાંથી આંસુ સાર્યા, આંખમાંના આંસુ મારા કપાળે પડ્યાં–બાપાએ મને કહ્યું કે, “દીકરા હવે આપણે કેણુ?” એ સ્પર્શમાં ભાવ હતે. એ પ્રસંગ મને હજી યાદ છે. તેમાં સુવર્ણતા છે, દિવ્યતા છે. આજે પણ મને તે યાદ છે, કારણ તેમાં ભાવ છે. આ ભાવસ્પર્શથી શરીર, જીવન અને ભાવના બદલાઈ જાય માણસની શુદ્ર વાસના મરી જાય.
ભોગસ્પર્શ, ભાવસ્પર્શની અનુભૂતિ લેતા હશે તેને ભક્તિસ્પર્શની અનુભૂતિ કદાચ ન મળે; પણ એની કલ્પના તે કરી શકે. આ ત્રણે
સ્પર્શથી જીવન બદલાઈ જાય. ભક્તિસ્પર્શથી જીવન બદલાઈ જાય, દિવ્ય બની જાય; માણસના વિચાર, વાસના, ભાવના બધું બદલાઈ જાય–આ ભોગસ્પર્શ, ભાવપર્શ અને ભક્તિસ્પર્શને ચમત્કાર છે.
આવી જ રીતે ભળી જવામાં દિવ્યતા છે. ગટરનું પાણી પિતાનું સ્વત્વ ભૂલી જઈને ગંગામાં ભળી જાય, તે તેનામાં ભવ્યતા, દિવ્યતા અને પવિત્રતા આવે છે. ગટરનું પાણી ગંગામાં જઈને પણ પિતાને

Page #118

૧૦૮
તત્વજ્ઞાન
જુદ વડે રાખે છે તે દિવ્ય ન બને. કેઈના જીવનમાં ભળી ગયા હઈશું તે આ ખબર પડે કાં તે આપણે કેઈ કાર્યમાં ભળી ગયા હોઈશું તે ખબર પડે કે તેમાં શું આનંદ છે. ભળી જવાવાળાને જ તે ખબર પડે, તેથી કેઈ કાર્યમાં ભળી જવું જોઈએ.
પત્નીને પતિના જીવનમાં ભળી જવામાં શું આનંદ છે તે પુરુષને ખબર ન પડે. પત્ની થયા વગર આ આનંદની ખબર જ ન પડે; તેના માટે સ્ત્રી થવું પડે. કેવળ સ્ત્રી થઈને પણ ન ચાલે, પતિના જીવનમાં ભળી જતાં આવડવું જોઈએ. ભળી જવામાં શું આનંદ આવતું હશે તેની કલ્પના પુરૂષને ન આવે; કારણ પુરૂષ પિતાને સ્વ ટકાવી રાખે છે.
આ આનંદને માટે હું કેઈ કાર્યમાં ભળી જઈશ. આપણે કઈ કાર્યમાં ભળતા નથી તે દુઃખની વાત છે. જેમ ગગ ઉપર જઈને ગંગાનું પાણી લઈ માર્જન કરીએ, તેમ કાર્ય પાસે જઈને આપણે
ડાંઘણુ છાટાં માથા ઉપર ઉડાડીને માજન કરીએ, પણ કાર્યમાં ભળી જતા નથી તેથી તેમાં આનંદ મળતો નથી. જેમ ગંગામાં ભૂસકે મારીને આનંદ મળે, કેવળ માર્જનથી નહિ-તેમ કાર્યમાં પણ ભૂસકે મારીને આનંદ મળે; કેવળ છાંટા ઉડાડીને નહિ. આપણે ભગવતકાર્યમાં છાંટા ઉડાડીએ, પણ તેમાં ભળી જતા નથી તેથી આપણને છાંટા ઉડાડવાવાળાને ભૂસકે મારવાને આનંદ ખબર ન પડે. આપણે વિચાર કરવું જોઈએ કે પ્રત્યેક કાર્યમાં આપણે ભળી જઈએ છીએ કે નહિ? સ્ત્રીને ભળી જવાને આનંદ મળી શકે– પછી ભલે તેને ધણી ફેકટલાલ છે કે જેનામાં ભળીને તે સ્ત્રી દિવ્ય થવાની નથી પણ તેને ભળી જવાને આનંદ મળી શકે છે. પુરૂષ આ આનંદથી વંચિત છે. તેથી તું પ્રભુકાર્યમાં ભળી જા; ભક્તિમાં ભળી જાભળી જવામાં ઉત્કટતા અને તન્મયતા છે, જે ભળી ગયા વગર ખબર પડતી નથી. - આ લેકમાં સ્પર્શને ચમત્કાર અને ભળી જવાને આનંદ કહે છે પણ જીવમાત્રને પ્રભુને સ્પર્શ થાય છે. કેઈ માણસ પ્રભુસ્પર્શ અને પ્રભુસંબંધ વગર હાલી ચાલી શકે? બોલી શકે પ્રત્યેક જીવને પ્રભુને સ્પર્શ છે જ; અને પ્રસંબંધ પણ છે. જે પ્રત્યેક જીવને પ્રભુસ્પર્શ હેય તે પ્રત્યેક જીવ સોનું કેમ થતું નથી? તમારી

Page #119

આનંદલહરી
૧૦૯ -~-~~ -~-~~-~~~-~~-~----------- ~~ ~-~~~-~~- ~અમારી શું તાકાત છે કે આપણે પ્રભુસ્પર્શ સિવાય બોલી શકીશું, ચાલી શકીશું કે ઊંઘી શકીશું? રાત્રે જ્યારે આપણે સૂઈ ગયા હોઈએ ત્યારે કંઈ હેતું નથી; તે વખતે આપણા બધા બટને બંધ (off) કોણે કર્યા? કયું બટન બંધ (oft) કરવાનું અને કયું બટન ચાલુ (en) કરવાનું તે આપણને ખબર છે? ઊંઘતી વખતે બધા જ બટને બંધ કરવાના હોય તે હૃદય અને નાડી કેમ ચાલે? આમ હોવા છતાં આપણે ઊંઘીએ ત્યારે અમુક બટન બંધ થાય છે–તે ચાલુ થતાં જ આપણે જાણીએ છીએ; અને બધા વ્યવહાર શરૂ થાય છે. તમે એનેટોમી (anatomy) અને ફીઝીઓલોજી (physiology) નાં ગ્રંથ વાંચશે તે પણ તમને ઊંઘ એટલે શું તે ખબર પડશે નહિ. આને અર્થ એ કે જીવમાત્રને પ્રભુસ્પર્શ અને પ્રભુસંબંધ છે તેથી તેના બધા વ્યવહાર ચાલે છે. હવે જે અમને પ્રભુપર્શ અને પ્રભુસંબંધ છે તે અમે કેમ સુવર્ણના થતા નથી?
લેતું અને પારસ પાસે આવે, સ્પર્શ થાય, પણ એમની વચ્ચે અંતર રહે, એમની વચ્ચે જે પડદે હોય તે લેઢાનું સેનું ન થાય; કારણ વચ્ચે એક વસ્ત્ર છે. વચ્ચે જે કપડું હશે, અંતરાય હશે તે પારસના ધક્કાથી લેતું ખસશે પણ તેનું સેનું ન થાય. આવી જ રીતે જીવ અને શિવ જ ભેટે છે, પણ વચ્ચે કપડું હોય છે તેથી આપણું જીવન સુવર્ણનું થતું નથી. આપણે વિવસ્ત્ર થઈને પ્રભુ પાસે જતા જ નથી. શંકરાચાર્ય કહે: નશો નિશુદ્ધ આવી રીતને હું તારી પાસે આવતે જ નથી. જીવનું વસ્ત્ર શું? જીવની આત્મતિ કયા વસ્ત્રથી બાંધી છે? જીવનું વસ્ત્ર વાસના છે. વાસનાનું વસ્ત્ર છે તેથી જીવને શિવ જોડે ભેટો જ થત નથી, તેથી જ રાજ બધા છગનલાલ, ફેકટલાલ ભગવાનના ધકકાથી સૂએ છે અને ભગવાનના ધકકાથી ઊઠે છે. પણ તેમનું સેનું થતું નથી.
આપણે વાસના સિવાય ભગવાન પાસે જતા નથી, તેથી વચ્ચે એકવસ્ત્ર આવે છે. પ્રત્યેક વ્યક્તિ ભગવાનના ધક્કાથી સૂએ છે અને ભગવાનના ધક્કાથી ઊઠે છે. ઊંઘ એટલે શું તે અવયવવિજ્ઞાન (anamoty) અને શરીરવિજ્ઞાન (Physiology) ને ખબર પડતી નથી. ઊંઘમાં સંવેદના હેય છે, કારણ સંવેદના ન હોય તે હદય (hear:)

Page #120

૧૧,
ચાલે નહિ. સંવેદના જ ન હોય તે અંદરનું ફેફસું ન ચાલે, જઠર કામ ન કરે, ખાધેલું પચે નહિ-તેથી ઊંઘમાં પણ અંદરની બધી મશીનરી ચાલુ હોય છે, સંવેદના બંધ થતી નથી, તેથી સંવેદનાનું બંધ થવું આનું નામ ઊંઘ નથી. ભૌતિકશાસ્ત્ર કહે છે કે, સંવેદના થડા ભાગમાં (Partly) ચાલુ હોય છે; અને શેઠા ભાગમાં (partly) બંધ હોય છે, પરંતુ આ જવાબે બરાબર નથી. ભગવપર્શથી બધા સૂએ છે અને ઊઠે છે, આ જ વાત ખરી છે.
આમ ભગવદ્દસ્પર્શ બધાને છે જ; પણ વચ્ચે વાસનાનું વસ્ત્ર છે. વચ્ચે અંતરાય હેય તે પારસના સ્પર્શથી, ધક્કાથી લોઢું ખસશે; પણ તેનું સેનું થતું નથી. આવી જ રીતે સાઠ-સાઠ વર્ષથી ભગવાન આપણને હલાવે છે, ચલાવે છે, આપણને ધકકો મારે છે તેથી જ બધે વ્યવહાર ચાલે છે, પણ આપણે સેનાના થતા નથી. ભગવાનને પ્રેમથી ભેટવું જોઈએ, પણ આપણે વિવસ્ત્ર થઈને (વાસનાશૂન્ય થઈને) ભગવાન પાસે જતા નથી. ભગવાન પાસે વિવસ્ત્ર થવું એને અર્થ વાસનાનું વસ્ત્ર દૂર કરવું, સાદું વસ્ત્ર નહિ. જે સાદું વસ્ત્ર દૂર કરવાથી ભગવાન પાસે જવાનું હોય તે નાગાબાવાને ભગવાન જલદી મળી જાય; પણ તેવું નથી. વિવસ્ત્ર થવું એટલે વાસનાન્ય થવું. ભગવાન પાસે જતી વખતે વાસના લઈને જાઉં છું તેથી મારામાં દેષ છે. આપણે વિવસ્ત્ર થતાં શરમાઈએ છીએ, તેથી ભગવાનને પ્રેમથી ભેટતા નથી, તેવી જ રીતે ભગવાન ભેટવા આવે છે તે જીવનું ફાટેલું, દુર્ગધ મારતું કપડું જોઇને ભગવાન પણ પ્રેમથી ભેટતા નથી, કારણ ભગવાનને સંકેચ થાય.
રસ્તામાંથી જતે ભિખારી કે જે છ મહિનાથી નાહ્ય નથી, જેનાં કપડાં ફાટેલાં છે અને જેનાં કપડા દુર્ગધ મારે છે, તે તમને ભેટવા તમારી છાતી પાસે આવે તે તમે તેને ભેટશે? નહિ ભેટે, કારણ તમને સંકેચ થશે. આવી જ રીતે જીવનું વસ્ત્ર વાસના છે, એટલે જે વાસના ગંધાતી હોય તે પ્રભુ પ્રેમથી ભેટવા આવે તે પણ બહુજ સંકોચથી ભેટશે. હું ખુલે નથી તે મારો દેષ છે. મારા દેશને લીધે ભગવાનને સંકેચ જીતે નથી; તેથી ભગવાન ભેટવા જેવું દેખાડે દૂરથી ભેટવા જેવું કરે. આમ ભગવાનને સંકેચ છે અને હું વિવસ્ત્ર

Page #121

આનંદલહરી
૧૧૧
નથી તેથી મારે અને ભગવાનને ભેટે છે જ નથી. જીવને ભગવદ્સ્પર્શ હોવા છતાં તેનું સેનું થતું નથી, કારણ તે જ્યારે ભગવાન પાસે જાય ત્યારે તેનું વસ્ત્ર (વાસના) તેની જોડે હોય અને વાસનાનો પડદો રહે.
ભગવાનને સંકેચ થાય તે સમજી શકાય, કારણ મારું વસ્ત્ર મેલું છે; પણ સ્થિતપ્રજ્ઞનું જીવન આપણા જેવું નથી. થિતપ્રજ્ઞ માણસને તે ભગવાન આલિંગન આપતા હશે ને? તેમનું જીવન સેનું થાય ને? વાસના લઈને પ્રત્યેક જીવ આવ્યું છે. આ લેકે એ વાસના ક્ષુદ્ર ન રાખતાં તેનું ઉદાત્તીકરણ (sublimation) કરેલું હોય છે તેથી તેમની વાસના શુદ્ધ અને સ્વચ્છ હોય છે, પરંતુ એમની વાસના છૂટતી નથી. શંકરાચાર્ય મહાન થયા પણ કહે કે, નનનિ નનન યત મમ હૈ. મૃણાની દ્ધાની રાવરાવ મવાનીતિ નપતા. એમની આ વાસના છૂટતી નથી, શંકરાચાર્યે પણ આ વાસના રાખી. શંકરાચાર્ય ભલે સેલું પહેરીને ગયા; પણ તે વાસનાનું વસ્ત્ર તે ખરુંને? આમ વાસના ટતી જ નથી. તુકારામને ભગવાને પૂછ્યું કે શું કરવું છે? તે કહે વધાવી સંસાર સુવીચા કરીન-બધાને સંસાર સુખી થાય તે માટે મહેનત કરીશઆ વાસના જતી નથી. આ સ્થિતિએ પહોંચ્યા પછી તે જીવ કહે કે, “ભગવાન! તે વાસના પહેરાવી છે તે હવે તું જ કાઢી લે, અમને તે કાઢવાનું મન થતું નથી, કારણ તે અમને વાસનાનું વસ્ત્ર આપ્યું છે. આ જ વાત શંકરાચાર્યના જીવનમાં છે. શંકરાચાર્યનો અને ભગવાનને ભેટે પ્રેમથી થતું હશે, પણ તે છતાં તેમણે દિવ્ય વાસનાનું વસ્ત્ર પહેરેલું હોવાથી તેમને પણ પ્રેમ વ ન રમતો 1 કેવલાદ્વૈતના સિદ્ધાંતમાં બધું જ હરિમય છે. બધું ચલાવવાવાળે હરિ જ છે તે આપણે ભળી જ ગયેલા છીએ. આટલું રહીને પણ આ અમારા કમ્ (eg૦) ની ટીકડી છે તે ઓગળતી નથી. કેટલીક ટીકડી પાણીમાં ઓગળે છે, અને કેટલીક એગળતી નથી. આવી કેટલીક ટીકડીઓ હોય તે પાણીમાં ભળી જતી નથી, તેથી ભળી જવાને આનંદ તેમને નથી. શંકરાચાર્યને કમ્ ની ટીકડી ઓગળતી નથી, તે ડોકિયું કર્યા કરે છે, આ મહમ્ ની ટીકડી ભગવાન જ ઓગાળી શકે.
- સાધકની અદમ ની ટીકડી છેવટના ટાઈમે પણ ઓગળતી નથી. અર્થાત્ તેમને શમ્ જ નથી તેવી જ શંકરાચાર્યને જ્ઞાન થયા પછી પણ

Page #122

૧૧૨
તરીન
-
~
~
તે કહે કે, ત્યપિ મેઢામે નાથ તવાદું નમામીનસ્વાસામુદ્રોહિ તર:
વન સમુદ્રો ન તારક | ભગવાન! ભેદને કામ થયે-હવે તારી અને મારી વચ્ચે ભેદ નથીતુ મક્ષ નહિ મે વી સન વિના એમ તુકારામ કહે. અહં બ્રહ્માસ્મિ નો અનુભવ થયો છતાં “હું તારે
–આ મારી ભૂમિકા જતી જ નથી. વાસ્તવિક ભેદ ગયે છે તે હું બ્રહ્મ છું' એમ તેમણે કહેવું જોઈએ, પણ શંકરાચાર્યથીતે કહેવાતું નથી. તેઓ કહે છે કે જેમાં સમુદ્રના મેજ કહેવાય; પણ મેજાના દરિયે કહેવાતું નથી, તેમ હું તારે છું એ ભૂમિકા રહે એવી ઈચ્છા છે. આમ શંકરાચાર્યની અસ્મિતા ઓગળતી જ નથી. ભગવાન જ તે ટાઈમે તે ઓગાળતા હશે, કાં તે ફેંકી દેતા હશે–આને જ કહે કે કૃપાસાધ્ય” ભગવાન. - સામાન્ય માણસને માટે જીવન ભેળવવાનું શકય જ નથી. આપણે બધું વાંચીએ, સાંભળીએ પણ બધું ઓવરકેટ પહેરીને કરીએ. આપણું ટકડી ઉપર પ્લાસ્ટીકનું કવર હેય તેથી સદ્દવિચારના પાણીમાં હબાડીએ તે પણ અંદર કંઈ અસર થતી જ નથી. માણસ ઓપેરાહાઉસથી પાઠશાળામાં વરસતા વરસાદમાં આવે પણ તે ભીંજાય નહિ; કરણ તેણે ઓવરકેટ પહેરેલે છે. તે પાછો કહે કે, “હું વરસાદમાંથી આબે પણ જરાયે ભીંજાયે નથી અને વરસાદની બહુ ગમ્મત આવી. આવી રીતે માણસ કથા-વાર્તા સાંભળવા જાય, તેની એને ગમ્મત આવે; પણ ઓવરકોટ પહેરેલે હેવાથી તે જરા પણ ભીંજાતું નથી, તેના જીવન ઉપર જરા પણ અસર થતી નથી. તે કહે કે, “બહુ ગમ્મત આવી આ કથા એટલે શું કઈ મદારીની રમત છે? આવા લેકે ૧૦૮ વખત ભાગવત સાંભળે કે તે ૧૦૮ વખત ગીતા વાંચે પણ જીવન ઉપર કંઈ અસર થતી નથી.
શંકરાચાર્યે જે શંકા ઊભી કરી છે તે જેમ સામાન્ય માણસને માટે છે તેમ પિતાને માટે પણ છે, કારણ મહાપુરુષને મેં પણ ઓગળતું નથી. સ્પર્શના ચમત્કારથી જીવન બદલાઈ જઈને દિવ્ય બને છે પણ ભળી જવામાં અને સ્પર્શ કરવામાં કંઈક ને કંઈક અગવડ છે તે શંકરાચાર્ય સમજાવ્યું છે. આમ સ્પર્શ થઇને પણ સેનું થયા નહિ તે વાત ચોક્કસ. પ્રેમથી ભગવાન ભેટે તે સેનું થાય. બે વેપારીઓ ચેપડાપૂજનના દહાડે મળે, તેઓ ધધામાં એક બીજાના હરિફ હેય;

Page #123

આનંદલહરી
૧૧૩
છતાં નવા વર્ષને દહાડે એક બીજાને ભેટે, પણ તેઓ પ્રેસ: નહિ. તેમાં હું ભૂલી જવો જોઈએ તે ભૂલાતો નથી, તેથી ભેટીને પણ ભળી જવાને આનંદ નથી. અમે પણ ભગવાનને ભેટવા જઈએ; પણ પેટમાં બીજું જ કંઈ હેય. તેથી આપણે પ્રેમાસકત નહિ. પ્રેમની ભિનાશ અને પ્રેમનું ઝરણું ભેટતી વખતે વહાવવું જોઈએ. તમે ભેટતી વખતે બીજી બધે ટૅગ કરશે, બધું નાટક કરશે પણ પ્રેમનું ઝરણું કયાંથી ઊભું કરશો?પ્રેમનું ઝરણું કયાંથી લાવશે? વેપારીને દલાલ જુએ કે તરત ઊભે થાય અને “અહ! તમે આવ્યા!કહીને ભેટે પણ ખરો, પણ તેમને ભેટવાને આનંદ નહિ. કારણ તેમનું ભેટવું આ એક તંત્ર કાં તે યંત્ર થયું છે, તે એક ઢંગ છે. પ્રેમ દેખાડવે આ વાત જુદી અને પ્રેમ હવે આ વાત જુદી. આપણે વિશ્વયુગમાં જન્મ્યા છીએ તેથી તે વૃત્તિથી જ ભગવાનને ભેટીએ છીએ. પ્રેમાસકત છીએ એમ દેખાડીશું, પણ આપણે વૈશ્ય જ છીએ. વૈશ્ય મનોવિકાર દબાવી શકે. તેને અંદરથી ગમે તેટલે ગુસે હોય પણ તે મોઢા ઉપર દેખાડતું નથી, તેમના સંબંધમાં કડવાશ આવેલી હોય પણ તે બતાવે નહિ, કારણ સ્વાર્થ છે. આ સ્વાર્થને લીધે તે ગુસ્સો ખાઈ નાખે અને ભેટે, પણ આ ટૅગ છે. પ્રેમને ઢગ થાય નહિ પૃષ્ણાસકત હોય ત્યારે જ ભળી જવાય અને તે વખતે સ્પર્શને ચમત્કાર થાય. સ્પર્શને ચમત્કાર અને ભળી જવાને આનંદ આ અને લૂંટવા જોઈએ. સ્પર્શને ચમત્કાર જેવું જોઈએ અને ભળી જવાની દિવ્યતા અનુભવવી જોઈએ તે જ જીવનની મેલાશ ચાલી જાય.
સુત્વા:- વાલીયા કેળી વાલ્મીકિ થઈ ગયા, આમાં બીજી જ ભાવના છે. વાલ્મીકિના જીવનમાં જીવનનું મુલાયમપણું દેખાય છે. યાજ્ઞવલયનું જીવન જુદું, તેની મીઠાશ જુદી અને વાલમીકિનું જીવન જુદું-વાલ્મીકિ એટલે ઘીને મંદમંદ બળતે દીવે છે, તે મંદ અને શાંત લાગે; તેનું કારણ તેમાં સ્પર્શને ચમત્કાર અને ભળી જવાની દિવ્યતા છે. આ લેકે એટલા વિમલ થઈ જાય કે તેમના સમરણથી, સ્પર્શથી બીજા વિમલ થાય. સવારના પ્રહરમાં વાલ્મીકિનું સમરણ કરશે તે તેમાં શકિત મળશે. જે હેત–પ્રીતથી વાલમીકિને સવારના પ્રહરમાં સ્મરણ કરો તે આખા દિવસમાં મેલી વાસના થશે નહિ.

Page #124

૧૧૪
રવજ્ઞાન
આ શ્લેકમાં પર્શને ચમત્કાર અને ભળી જવાને આનંદ સમજાવ્ય; તેમાં આવતી અગવડે પણ સમજાવી; પછી આગળના લેકમાં ભગવાન કહે છે કે, “તું મારી પાસે આવ્યું તેનું કારણ શું? શંકરાચાર્ય કહે છે કે, “મને બીજા રસ્તા ખબર છે; ઈચ્છાની થેલી તે આપી દીધી છે તે મારે ભરવાની અને પાછી ખાલી કરવાની”. વત્તાવ ક્રીડાતઃ તાળીસ્તા તીર: આવી રીતે બાલક હોઉં
ત્યારે ક્રીડાસક્તિની થેલી ભરૂં અને તરુણ થાઉં ત્યારે પત્નીમાં મગ્ન રહું. આમ ઈચ્છાની થેલી ભરવાની. તેને ખાલી કરવાની અને ફરી ભરવાની–આવી રમત રમતા રહેવાની. આપણે બાલપણમાં કેટલીક ઈચ્છા કરીએ તે યુવાનીમાં કાઢી નાખીએ અને બીજી ઈચ્છાઓ કરીએ. વૃદ્ધ થઈએ ત્યારે પત્રને રમાડવાની ઈચ્છા કરીએ–આવી રીતે એક થેલી ઠાલવી બીક થેલી ભરીએ; કારણ ઈચ્છાપૂર્તિ આ જ જીવનનું સારસ્ય લાગે. I ઈચ્છાપૂર્તિને માટે હું તારી પાસે આવું છું તેનું કારણ એ છે કે બાકી બીજા દેવતાઓથી લાભ થશે જ એવું નથી. તને છોડીને બીજા. દેવતાઓ છે; કર્મ છે, પણ તેમના લીધે ઈચ્છાવિષયને માટે ફલલાભ થશે જ તે નિયમ નથી. આ દેવતાઓમાં ઈદ્ર, ચંદ્ર ઇત્યાદિ છે, તેમ પૃથ્વી ઉપરના દેવતાઓ-વિત્તવાન, પંડિતે આ બધા પણ છે. આપણે ઈચ્છીએ તેટલું શેઠશ્રી આપે એવું નથી. ઈરછાના બારામાં બીજા દેવતાઓ પાસે ફળલાભ ન પણ થાય, પણ “તું” માત્ર ઈચ્છા કરીએ તેના કરતાં અધિક ઈચ્છા પૂર્ણ કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે. | બાપ પાસે દીકરે ઈચ્છા વ્યક્ત કરે, પણ તે બાપ પૂરી કરશે કે નહિ તેની શંકા છે. કેઈ પૂર્ણતઃ ઈચ્છા પૂરી કરશે નહિ; પણ અમે ઈચછા કરીએ તેના કરતાં અધિક આપવાનું સામર્થ્ય તારી પાસે જ છે.
શંકરાચાર્યો જ્યારે આમ કહ્યું ત્યારે જગદંબા કહે કે, “દીકરા! તને આવું કોણે કહ્યું? તારે આ અનુભવ છે કે તારી ઈચ્છા કરતાં હું વધારે આપું છું? 1 શંકરાચાર્ય કહે, બા મારો અનુભવ ભલે નથી, પરંતુ જૂના

Page #125

આનંદલહરી
૧૧૫
લકોએ આવું કહ્યું છે, અને તેમના ઉપર મારે વિશ્વાસ છે!”
બા કહે, “જૂના લેકે એટલે કોણ તારા બાપ, દાદા કે પરદાદા તે લોકે સ્વાર્થથી પણ આવું બોલતા હશે”
શંકરાચાર્ય કહે, “ના એવું નથી, વિષ્ણુ, બ્રહ્મદેવ ઈત્યાદિ જે દે છે તેમણે અમને આવું કહ્યું છે કે, તું ઈચ્છા કરીશ તેના કરતાં વધારે જગદંબા તને આપશે.”
જે લેકે પ્રભુના થઈ ગયા, તેઓ પાણી માગશે તે તેમને પ્રભુ દૂધ આપશે; બાકી બીજા બધા દેવો તો દૂધ માગશે તે પાણી પણ ન આપે. ફુર્તિ પ્રાદુ: પ્રાં: એટલે જૂના લેકે જે કહી ગયા છે તેના ઉપર વિશ્વાસ રાખીને રાતદિવસ તારામાં મારું મન આસક્ત થઈ ગયું છે, તે હે ઇશાનિ. કવિતં પુર–તને જેમ ઉચિત લાગે એમ કર.
બા! ઇચ્છા કરૂં તેના કરતાં તુ અધિક આપે છે તેથી તારી પાસે આવ્યો છું. શેઠશ્રી પાસેથી પાંચ રૂપિયા માગીએ તે કહે કે, હમણું ત્રણસે લઈ જાઓ. તેની પાસે હજારો રૂપિયા હોવા છતાં આપણે ઈચ્છા કરીએ તેના કરતાં ઓછું જ આપે. ભગવાન તે ઈચ્છા કરીએ તેના કરતાં વધારે આપે, પણ તેને માટે લાયકાત આવવી જોઈએ, ત્યાર પછી જ ઈચ્છા કરાય-(first deserve and then desire) શંકરાચાર્ય કહે છે કે, “તું વધારે આપે છે આ એકમેવ વાતથી તારી પાસે આવ્યો છું; હવે તારે જે આપવાનું હશે તે આપ.” આપણે ફકત ઈચ્છા (desire) કરીએ, પણ લાયક (deserving) નથી.
ભગવાન શંકરાચાર્યને પણ ઇચ્છાની અગવડ છે. ભક્ત ભગવાન પાસે જાય તે કહે, બા! તુ જ મને જઈએ. બા પૈસા મોકલે, વિદ્યા મેકલે, બધું મેકલે; પણ તેમ છતાં યે ભકત રડતે રહે. કેટલાક છોકરા ગાંડા હેય. તે રડે કે બા પૂરી આપે, કાં તે રમકડાં આપે. તે મળતાં તેઓ તે પૂરી ખાવા લાગી જાય; કે રમકડાંથી રમવા લાગી જાય અને બાને ભૂલી જાય પછી બા પિતાનું કામ કરવા લાગે, પણ કેટલાક છોકરા એવા હોય કે, બા પૂરી આપે તે ખાય, અને રમકડાં આપે તે ગજવામાં મૂકે અને પાછી બૂમાબૂમ કરે, રડવા લાગે.

Page #126

૧૧૬
તત્વજ્ઞાન
છેવટે બાને બધું કામ પડતું મૂકીને છેકરાને કેડ ઉપર લેવું પડે.
આવી રીતે ભકતને ભગવાન વૈભવ આપે તે તે લે, અને તે છતાં યે રડવાનું ચાલુ રાખે ત્યારે ભગવાન કહે કે, “તને શું જોઈએ? ભકત કહે કે, “મને “તું” જોઈએ. ભક્તની આવી ઈચ્છા હોય; પણ તે માત્ર ભકતને “ભગવાન” બનાવે, તેની માગણી તે નમ્ર હોય કે તારી પાસે તેને રહેવું હોય; તેથી કહે કે “બા! તું મને જોઈએ. પણ તું તે અધિક ઈચ્છાપૂતિ કરે અને ભકતને તારૂં પદ જ આપી દે. - તમે જેમ જેમ ભગવાન પાસે ઈચ્છાપૂર્તિ માટે જાઓ તેમ તેમ તમારી ઈચ્છા ઓછી થતી જાય અને છેવટે ઈચ્છાની નિમિતિ જ બંધ થઈ જાય–ભગવાન પાસે ગયા પછી માગવાનું જ ભૂલી જવાય. પછી ભગવાન આઘા થાય ત્યારે લાગે કે, આપણે માગવાનું જ ભૂલી ગયા. અને ત્યાર પછી ભગવાન પાસે માગવાની જ વૃત્તિ થતી નથી.
તુકારામની પત્ની કહે કે, “તમે તે જ ભગવાનને મળો છે અને ઘરમાં અગવડ છે તે પૈસા માગેને?” ત્યારે તુકારામ કહે કે, “આ વાત સાચી છે, હવે હું માગીશ !' બીજે દહાડે પત્ની પૂછે કે, પૈસા માગ્યા તે તુકારામ કહે કે, હું ચિત્ત એકાગ્ર કરીને ભગવાન પાસે જાઉં છું પણ તેની પાસે ગયા પછી માગવાનું જ ભૂલી જાઉં છું.” " માં ઘણી વખત આવું માગવાનું ભૂલી ગયેલાને પાછળથી દુખ પણ થાય. જે બીજા પાસે માગવાનું ભૂલી જાય તેને દુખ થતું હશે; પણ અહીં આ વિશેષ છે કે, ભગવાન પાસે માગવાનું ભૂલી જઈએ તે દુખ નથી જ થતું; પણ માગવાની વૃત્તિ જ ખલાસ થઈ જાય છે. આવું થયા વગર વાસનાપૂર્તિ થતી જ નથી. આને જ ભવરગ કહે છે. પણ બા! આ ભવોગ મટાડીને તું ઈછા નિર્મિતિ જ બંધ કરે છે, તેથી જ કહું છું કે “ તે ૩ર.” ' બા ખુલ્લે થઈને હું આવ્યું છું, બધું ખલાસ કરીને તારી પાસે આ છું. હવે “તું” અને “હું બે જ જણા છીએ. મને ઈચછા રહી જ નથી-છતાંયે તારે જે આપવું હોય તે આપ.
શંકરાચાર્યની અનુભૂતિ કંઈક જુદી જ છે. આ કલેકમાં જુદો જ ભાવાર્થ છે તે આપણે જોયું.

Page #127

आनंदलहरी
लोक ક
स्फुरन्नानारत्नस्फटिकमय भित्तिप्रतिफलत्वदाकार' चञ्चच्छशधरकलासाधशिखरम् | मुकुन्द ब्रह्मेन्द्रप्रभृतिपरिवार विजयते तवागार रम्य त्रिभुवनमहाराजगृहिणी ॥ १४ ॥ રાર્થ:- હૈ ત્રિભુવન મહારાજ શિવજીની ગૃહિણી શિવે! જ્યાં નાના પ્રકારના રત્ન અને સ્ફટિકમણિની ભીંત ઉપર તારૂ પ્રતિબિંબ પડે છે, જેની અગાશી ઉપર ચંદ્રની કલા સુÀાભીત છે, વિષ્ણુ, બ્રહ્મા અને ઇંદ્ર આદિ દેવતા જેને પરિવાર છે,
એવુ રમણીય તારૂં ભવન વિજયી થાય-(તેના જયજયકાર થાય).
શ્રીમદ્ સંકરાચાર્યં ભગવતીના ઘરનું વર્ણન કરે છે. ખા! શું રમ્ય તારૂં ઘર છે! ભગવતી! તુ ત્રિભુવન મહારાજ શિવજીની ગૃહિણી છે. તારૂં ઘર રમણીય હાવાથી શેાભાયમાન છે, તેને જયજયકાર થાએ. બા! તારા ઘરની દિવાલા કેવી છે? નાના પ્રકારના રત્ના અને કેન્દ્રિષ્યમાન સ્ફટિકાથી જડેલી દિવાલે છે. આવી રત્નજડિત દિવાલા વચ્ચે તુ ઊભી રહે છે તેથી ચારે બાજુ પ્રતિબિંબ દેખાય છે. આ પ્રતિબિંબમાં તારા આકાર દેખાય છે. તારા ઘરને માટી અગાશી છે (સષ એટલે અગાશી). આ અગાશીમાં બેસીએ ત્યારે બદલતા રહેલા ચ'ની કલા તારી અગાશી ઉપર પડતી દેખાય છે અમને ચદ્ર અમે છે; કારણ ચંદ્ર રાજ મલે છે ચંદ્ર સ્થિર નહિ તેથી અમને ગમે છે. માણસને થૈ બહુ ગમતું નથી, બદલવું ગમે છે.
ચંદ્ર રાજના નવે લાગે છે, તેવી રીતે મહિને મહિને પણ ચંદ્ર નવા લાગે. અષાઢના ચદ્ર જુદા અને ભાદરવાના કે આસે। માસના ચંદ્ર જુદે; વસંતઋતુને ચંદ્ર જુદો, ગ્રીષ્મૠતુના જુદો અને વર્ષાઋતુ

Page #128

૧૧૮
તજ્ઞાન
આમાં ચંદ્રના રંગ જુદા જ હાય તેવી જ રીતે જુદી જુદી ઋતુમાં વધારે રમણીય લાગે છે. મા! આ એસવાથી શીતલતા મળે જયજયકાર થાએ.
અને શરૠૠતુના ચદ્ર જુદો લાગે છે. નેિ નેિ નયં નë-ખધી ઋતુછે. રાજના ચંદ્રની કલા જુદી, પણ તેના રંગ જુદા, તેથી તે ચંદ્રને લીધે તારી અગાશીમાં છે. આવા તારા રમ્ય ઘરને
માણસ જેટલે ઉપર જાય તેટલી તેને શાંતિ મળે, અને જેટલે માણસ નીચે તેટલું દુ:ખ રહે. તમે નીચલી કક્ષાતું જીવન જીવશે તેટલુ તમને દુઃખ થશે.
दुर्वारसंसारदवाग्नितप्त' दोधूयमान दुरदृष्टवातेः ।
भीतं प्रपन्न परिपाहि मृत्योः शरण्यमन्य त्वदहं न जाने ॥ પ્રભુ! અહી. હું તપી રહ્યો છું, બધા મને બાળે છે; રડાવે છે. જે પતરા ઉપર હું ઊભા છું તે વૈશાખ માસના તાપથી તપ્ત થયેલી રેતીની માફક તપી ગયા છે; તેથી તેના ઉપર ઊભું રહેવાતું નથી. પાછળ ફરીને જોઉ છું તે અદૃષ્ટના ભય કર વંટોળિયે પવન વાય છે. આગળ જોઉ છું તેા ભવિષ્યકાળના ભીષણ અધકાર છે; તે હુ શું કરૂ? એક ખારણુ' છે ખરૂં; પણ તે મૃત્યુનુ છે. તે એટલુ ભયંકર છે કે, તે તરફ જવાનું મન થતું નથી; અને તેથી હું શેકાઈ જાઉં છું. મા! તેથી બદલતા રહેલા ચંદ્રની કલાથી શીતલ થયેલી તારા ઘરની અગાશી ઉપર આવવાનું મન થાય છે.
ભગવતીના ઘરની શ'કરાચાર્ય કલ્પના કરે છે. બધી દિવાલે સ્ફટિકથી અને રત્નાથી જડેલી છે, તેથી બધે જ ઠેકાણે ભગવતીનુ પ્રતિબિંબ પડે છે. શકરાચાર્યને ખંખોવા ન મળતાં પ્રતિષિબ જોવા મળે છે; તેનુ શું રણ? ભગવતીના ઘરની દિવાલે રત્ના તેમજ સ્ફટિકથી જડેલી છે તેથી તે ઘર શકરાચાર્યને સારૂં લાગે છે? તે તે એ નાના બચ્ચા જેવી વાત થઈ. નાના અચ્ચાને સાનુ અને રત્ને ગમે એ સમજી શકાય; પણ શંકરાચાર્યને શું રત્ન અને સ્ફટિકનુ આકણુ છે? શકરાચાર્ય તે સમામાંત્તન છે. શંકરાચાર્યને કહેવાનું છે કે, ખા! તારા ઘરની રત્નની અને સ્ફટિકની દિવાલા ઉપર

Page #129

આનંદલહરી
૧૯
તારૂં પ્રતિબિંબ પડે છે.ભગવતીએ જગતમાં જે દિવાલ બનાવી છે તેના ઉપર શ ંકરાચાર્યને ભગવતીનું પ્રતિબિંબ દેખાય છે. શ'કરાચાય ને
સ્ફટિકનુ આકર્ષાણુ નથી પણ 'કરાચાર્ય. ભગવતીના પ્રતિબિંબની વાત કરે છે. ખા! મને બધી દિવાલા ઉપર તારૂં પ્રતિબિંબ દેખાય છે—આ સત્ર હરિદર્શન છે. ભગવાનનુ ઘર એટલે આ વિશાળ જગત. આ જગતની દિવાલેા તરફ દૃષ્ટિ નાખીએ ત હરિદર્શન થાય. સિદ્ધ પુરૂષોને પચમહાભૂતામાં ભગવત્સ્વરૂપનું દર્શન થાય. પૃથ્વી, આપ, તેજ, વાયુ અને આકાશ આ પંચમહાભૂત છે. ખા! પૃથ્વીમાં તારૂં પ્રતિબિંબ ક્રૅખાય છે. પૃથ્વી ગંધવતી છે, પૃથ્વીમાં તારી સુવાસ છે, પૃથ્વીને તારા જીવનની સુગંધ છે. પાણીમાં શીતલતા છે, તેથી જ ઉપનિષદોએ કહ્યું કે, તત્ નાના ‘આ પાણીમાં તારા સ્પર્શને લીધે શીતલતા છે, તેજમાં તારો ચમકા છે. હું જ્યાં જ્યાં તેજ જોઉં છું ત્યાં ત્યાં મને તારૂં ભાન થાય છે, તારૂં' કન થાય છે. વાયુમાં સ્વચ્છતા દેખાય છે તે તારી છે. આવી જ રીતે આકાશમાં જે વ્યાપકતા દેખાય છે તે તારી છે. આ જગતની દિવાલ તારામય છે, તારૂં પ્રતિબિંબ તેમાં દેખાય છે.'
પાઁચમહાભૂત આ જગતની દિવાલેા છે, આ દિવાલે હરિમય છે, પ્રભુમય છે. ખા! પૃથ્વીમાં તારૂ પ્રતિબિંબ દેખાય છે તેથી પૃથ્વી પાસે અલૌકિક, અવર્ણનીય, અતુલનીય સૌંદર્યાં છે.' ખાસ કરીને શ્રાવણ માસમાં પૃથ્વી અતિ સુંદર લાગે છે. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના જન્મ શ્રાવણ માસમાં થયે તેથી કદાચ તે માસમાં પૃથ્વી વધારે સુદર લાગતી હશે. શ્રાવણ માસમાં ગામની બહાર જાઓ તે તમને થશે કે, ડુંગરની ટોચ પર માટલુ સૌદ આવ્યું કયાંથી?
પાણીમાં પ્રસન્નતા અને શીતલતા છે. ભગવતીનું પ્રતિષ્મિ મ જેમાં પડયું છે તે પાણીમાં પ્રશ્નન્નતા આવે. પાણી ચેતનદાયી છે; કારણ તેમાં ખાનું પ્રતિબિંબ છે. તમે સૂઇને ઊઠા ત્યારે આંખને પાણી લગાડી તે ચેતન આવશે; આ પ્રતિબિંબની શક્તિ છે. પ્રતિબિંખમાં આટલી શક્તિ તે ખિ'બમાં કેટલી શકિત હશે! પ્રત્યક્ષ ભગવાન મળે તે કેટલી પ્રસન્નતા આવે તે કહી શકતા નથી; પણ થાકયા હશે અને નહાશે તે પ્રસન્નતા મળશે.

Page #130

૧૨૦
તવજ્ઞાન
તેજમાં ચમકારે છે, સાથે સાથે તેમાં હુંફ આપવાની શક્તિ છે. માણસ પોતાના કર્મનું ખાતે રહ્યો છે. ભગવાન કેઈને કંઈ આપતે નથી. ભગવાન પોતે જ કહે છે કે, ના તે નિત્પાપં ભગવાન કશું આપતો નથી; આપણે આપણું જ ભાતું ખાતા રહ્યા છીએ. આપણે અહીં આવ્યા તે ભાતામાં રોટલે અને મરચું લઈ આવ્યા છીએ તે ખાઈએ છીએ. જગતમાં પ્રત્યેક માણસ પિતાપિતાનું ભાતું લાવ્યું છે તે ખાય છે અને ચાલતે થાય છે. માણસને હુંફની જરૂર છે. ખરી હુંફ તેજમાંથી મળે છે. તેમાં ભગવાન હુંફ આપે છે.
વાયુને વૈરગતિ છે, તેના લીધે તેમાં સ્વચ્છતા છે, અને આકાશમાં અનિર્વચનીય વ્યાપકતા છે. આ વૈરગતિ અને વ્યાપકતા ભગવાનની છે. બા! તારૂં પ્રતિબિંબ પંચમહાભૂતમાં દેખાય છે.
શંકરાચાર્ય આવું વર્ણન કરે છે, અને અર્થ શંકરાચાર્યને રત્નને મહેલ જોવા મળે હશે. ભગવાનના બધા રને જગતમાં પડયા છે. છગનલાલ દર્શન કરવા આવે તે ભગવાન કહે, “આ મારૂં રતન (!)' આ રત્નના બે અર્થ છે-કટાક્ષથી ભગવાન કહે છે કે, “આ મારું રતન!”
શંકરાચાર્ય કહે છે કે, બા! તારૂં પ્રતિબિંબ દિવાલમાં પડે છે તેમાં રહસ્ય છે. ભગવતીના જગતની દિવાલે છે તેમાં તેમને ભગવતીનું પ્રતિબિંબિ દેખાય છે. બા! આ દિવાલમાં તારે સિકકે, તારી છાપ દેખાય છે.
કેઈના ઘરે સ્ત્રીનું ચલણ હોય તે તે ઘરમાં પ્રત્યેક ઠેકાણે તેની છાપ દેખાય. આમ આ જગતમાં તારૂં ચલણ છે, તેથી પ્રત્યેક ઠેકાણે તારી છાપ દેખાય છે. “નજર નાખું ત્યાં હે નારાયણ! વિધવિધરૂપે ભાળું પ્રત્યેક ઠેકાણે ભગવતીનું પ્રતિબિંબ દેખાય છે.
શંકરાચાર્ય કયા જગતની દિવાલની વાત કરે છે? શંકરાચાર્યને કહેવાનું છે કે, જીવનની દિવાલમાં ભગવતીનું પ્રતિબિંબ પડે છે. જીવનની બે દિવાલ છે; ભાવ અને લોગઆ બે દિવાલે છે. જીવ આ બે દિવાલમાં ભરાઈને બેઠો છે. જીવનમાં ભાવ હવે જોઈએ;

Page #131

માનદલહરી
૨૧
ભાવમાં ઈશદર્શન થાય. ભાવવાહી જીવન હાય તા ભગવાનની પાસે જઈ શકાય. શરૂઆતમાં ભાવ પડી ન જાય તે માટે ધર્મશાસ્ત્રથી તેને બાંધી રાખા, નહિ તે તે પડી જશે.
માણસનું જીવન ભાવમય હોવુ જોઇએ. આજે પણ ભાવ છે. પણ તે ગાળ, ચાખા વગેરે વસ્તુના ભાવનું જીવન છે, તેથી માણુસ ઊચ્ચો કે ઊઠ્યો તે સૌથી પહેલું છાપુ જોશે. તે છાપામાં એ વાતે જુએ, એક તેા બજાર ભાવ જુએ અને બીજું ઊઠમણું કેનું છે તે જીએ. કેટલુ પરસ્પર વિરોધી દર્શન છે? માણસ સવારના ઊઠીને છાપુ ખાલે અને ઊઠમણાની કાલમ વાંચે કે, આજે કાને નબર લાગ્યું? પશુ દુનિયાના નખર જોતાં માà પણ નઅર આવવાના છે તેને વચાર માણુસ કરતા નથી. જવા દે; જીવનની એ દિવાલેામાં તમારૂં અમારૂં
જીવન ભરાઈ જાય છે.
મીજી દિવાલ છે ભાગની. ભોગમાં પણ કૃષ્ણસંગ થાય. કૃષ્ણસંગ પ્રત્યેકને થાય. ગેપીને જ કૃષ્ણુસંગ થયા એવું નથી, પ્રત્યેકને લોગમાં કૃષ્ણસંગ થાય છે, પણ તે આળખવા જોઇએ. મહાપુરુષોને ભોગમાં પશુ ભગવદર્શન થાય.
,
જીવનની ખીજી મે દિવાલો છે–જીવન અને મરણુ, જીવનમાં પ્રભુદર્શન અને મરણમાં પણ પ્રભુન થવું જોઇએ, જીવન એટલે પ્રભુની આજ્ઞા; અને ભગવાન હાંક મારું કે, ‘આવ દીકરા' એટલે મરણુ. આમ મરણુમાં પ્રભુની હાંક. પ્રભુની આજ્ઞા મુજબ આપણું જીવન ચાલે છે; શકટના ભાર જ્યમ શ્વાન તાણે' ગાડા નીચે કૂતરા ચાલતા હોય તે એમ સમજે કે હું જ ગાડાને ખેંચુ છુ, તેમ ફાકટલાલ, મતલાલ એમ સમજે કે, હું જ સસારના ભાર ખેંચુ' છું.
..
પ્રભુની આજ્ઞા એટલે જીવન, અને પ્રભુની હાંક એટલે મરણુ. ભગવતી પણ આપણને હાંક મારે. આ હાંક જુદા જુદા પ્રકારની હાય, કાઇ વખત ખા ત્રસ્ત થઈને, ત્રાગું કરીને હાંક મારે, આપણા વન મુજબ ખા હાંક મારે. છેકરો તડકામાં રમતા હાય, ખા તેને ના પાડે તે છતાં ચે તે તડકામાં રમતા હાય ત્યારે મા હાંક મારે. આ હાંક જુદા પ્રકારની

Page #132

૧૨૨ :
તત્વજ્ઞાન
હોય. મૂળ વાત એ છે કે, આપણું વર્તન પ્રમાણે બાની હાંક હેય. જગદીશની આજ્ઞા એટલે જીવન, અને જગદીશની હાંક એટલે મરણ.
બા! જેમ જગતની દિવાલમાં તારું પ્રતિબિંબ છે–સર્વત્ર હરિદર્શન છે, તેમ જીવનની અંદર અને મરણની અંદર તારું પ્રતિબિંબ છે. તેવી જ રીતે જીવનના અંદરના ભાગમાં પણ તારૂં જ પ્રતિબિંબ છે.
બા! તું જે ઘરમાં ઊભી છે તેમાં રત્ન અને સ્ફટિક છે, અને તેમાં તારૂં રમ્ય પ્રતિબિંબ છે. આ જગતની કઈ પણ વસ્તુ ઉપર તારી છાપ-તારે સિક્કો દેખાય છે, આ જગતમાં તારૂં જ ચલણ છે. વહેતું ઝરણું, ઝાડ, પહાડ બધા ઉપર તારે જ સિકકે છે. વરસતા વરસાદમાં બાને જ સિકકો દેખાય છે. શંકરાચાર્યને બાને સિકકો દેખાતે હેય તે ભલે, અમને તે દેખાતું નથી. સ્ટેનલેસ સ્ટીલને ટેપ એટલે સુંદર હેય કે બહેન તેને જોવામાં તલ્લીન થઈ જાય. ટેપ ઉપર કોઈ ઠેકાણે નાના અક્ષરે નામ લખેલું છે, પણ બહેનને તે વાંચવાની દષ્ટિ નથી અને વાંચવાનું મન પણ થતું નથી. આવી રીતે વસતા રહેલા વરસાદ ઉપર જગદંબાને સિકકો છે પણ આપણને તે દેખાતું નથી. શંકરાચાર્યો તે નામ વાંચ્યું છે, તે સિક્કો જે છે તેથી કહે છે કે, બા! બધે ઠેકાણે તારૂં જ પ્રતિબિંબ છે.
અગાશી ઉપર બેસીને ઠંડક લેવાની. બાના ઘરની અગાશી ઉપર ચંદ્રને શીતલ પ્રકાશ પડે છે તેથી ત્યાં ઠંડક છે. ચંદ્રનું આકર્ષણ અદ્દભુત છે. ચંદ્રનું આકર્ષણ રસિકોને છે, પંડિતેને છે, સ્ત્રીઓને છે, બાળકને છે, લેખકોને છે, કવિએને છે અને સ્થિતપ્રજ્ઞને પણ છે. આ ચંદ્રમાં જબરી શકિત છે. જેને ઘરની અગાશીમાં બેસીને ચંદ્ર જોવા મળતું હશે તે ભાગ્યશાળી છે! અલબત્ત, જેના કુટુંબમાં હેલી થઈ છે તેને ચંદ્રની શીતલતા જેવા કયાંથી મળે? ચંદ્રને જોતાં આવડવું જોઈએ. જેને ઘરમાં બેઠાં બેઠાં ચંદ્રપ્રકાશ મળે તે ભાગ્યશાળી છે. અમારા ઋષિઓ ચંદ્રમૌલી પડીનું વર્ણન કરે છે. ચંદ્રમૌલી ઝૂંપડી એટલે જેને છાપરૂં નથી તેવી પડી. આવી ઝૂંપડીમાં બેઠાં બેઠાં ચંદ્રપ્રકાશ મળે. બદલતે રડલે ચંદ્ર બધાને ગમે છે. બા! તારા માથા ઉપરનો ભાગ શીતલ છે. જીવ ઉપર જશે તે તેને ઠંડક મળશે; અને નીચે

Page #133

આનદલહરી
૧ર૩
પડશે તે દાહકતા મળશે. સંસારમાં પણ જેટલા ઉપર જશે તેટલી ઠંડક મળશે. સ`સારમાં કોઇ રડે, કાઇ ઝગડે, કાઇ બૂમ પાડે; પણ સંસારી જીવનમાં વૈચારિક રીતે ઉપરજાએ તે તમને શીતલતા મળે. જીવનમ વૈચારિક રીતે ઉપર જાએ. આપણે બહુ નીચે છીએ તેથી તાપ લાગે છે. ગીતા, ઉપનિષદ આપણુને ઉપર લઇ જાય તેટલેા ટાઈમ આપણને ઠંડક હોય; પછી પાછી ગરમી શરૂ થાય; જ્યાં ઠંડક હાય ત્યાં બેસવાનું. કલકત્તામાં બહુ ગરમી પડે. હું કલકત્તા ગયા હતા ત્યારે મહુ ગરમી પડતી હતી; પણ એક આત્મીયજનની ઠંડકવાળી (airconditioned) જા હતી તેમાં શાંતિથી જઇને બેસતા હતા. બહુાર બધાને ખૂબ તાપ લાગે; પણ ઠંડકવાળા રૂમ (alrconditlonedroom) માં ઠંડક હતી. તે રૂમમાંથી બહાર નીકળીએ તે ગરમી લાગે. આવી રીતે સસારમાં ગરમી થાય. તેમાં ગીતા, ઉપનિષદના સ્વાધ્યાય આપણને ઉપર લઈ જાય ત્યારે ઘડીક સારૂં લાગે; પણ આ ઠંડક છેડી પછા નીચે ઊતરીએ એટલે પાછે તાપ લાગે, જીવનમાં જેટલા આપણે ઉપર જઇએ તેટલી ઠંડક, જેટલા નીચે આવીએ તેટલે તાપ લાગે,
ભક્તિમાં પણ જેટલા ઉપર જશે તેટલી ઠંડક છે, નીચા રહેશે તેટલા પ્રમાણમાં તાપ લાગશે. ખા! ભક્તિમાં પણ તારી સૌલરમ્ અગાશીમાં ચંદ્રકલાને લીધે ઠંડક છે. ભક્તિ જેટલી ઉપર જશે તેટલી ઠંડક છે. ઉપાસના પ્રભુના પગથી શરૂ થાય છે અને તે ભક્તિમાં પરિણમે છે; અને જ્યારે ભક્તિ પ્રભુના મસ્તક સુધી જાય ત્યારે ઠંડક મળે. ઘણાને પ્રભુના પગ પણ મળતા નથી. કેટલાક લેાકા પાદ્યોપાસક હાય. ભક્તિની શરૂઆત પગથી થાય. પાદ્યોપસાનામાં પાવોપાસક હોય તે કઇ જાણતા નથી તે પણ તે દોડતા રહે. આ પગના ઉપાસક હાય તે રામેશ્વર જાય, કાશી જાય—તે ઢાડતા રહે. પાદ્યોપાસના કરતાં તે ઉપર જાય ત્યારે હસ્તાપાસના શરૂ થાય. આમાં ભગવાન જોડે તે હાથ મિલાવે (shake-hand કરે) આ સારૂં છે; કારણ આમાં હાથના ઉપાસક કઈ ને કંઈ કરતા હોય. આ કચેગી જીવ છે, તેને કર્મ એ ઉપાસના લાગે, તેથી મારા ક માંથી મળ્યું શું તે એ જુએ નહિ. ત્યાર પછી પ્રભુના સુખના ઉપાસકે હાય. તે પ્રભુના વિચારો સાંભળતા હોય અને

Page #134

૧૨૪
તત્વજ્ઞાન
સંભળાવતા હોય. તેઓ ગીતા વાંચે ત્યારે તેમને લાગે કે, પ્રભુ લીટીલીટીમાં તારે ભાવ છે.
ગીતા એ પ્રભુએ જીવને લખેલે કાગળ છે, તેથી ગીતા ભાવથી લખાયેલી છે. વ્યવહારમાં પણ કેઈને કાગળ આવે તે આનંદ થાય. કઈ પણ કારણ વગર લખેલા કાગળની લીટી–લીટીમાં ભાવ હોય તેથી તેમાં આનંદ છે; વ્યવહારૂ પત્રમાં આનંદ નહિ વ્યાવહારિક લેકે પત્ર લખે તેમાં લખ્યું કે, પત્ર લખવાનું કારણ કે.આવા કાગળમાં કાવ્ય નહિ અને ભાવ પણ નહિ; તેમાં કેવળ વ્યવહારૂ દર્શન છે. પરંતુ કારણ વગર લખેલા કાગળમાં કઈ જુદો જ આનંદ છે.
એક ભાઈએ કહ્યું કે, ગીતામાં ભગવાને અર્જુનને અઢાર અધ્યાય કહ્યા તેનું કારણ શું? છેલ્લે ભગવાનને કહેવું તે પડયું કે, મામનુરમર યુદ્ધ ર અને અર્જુને પણ છેલ્લે કહ્યું કે, “વિષ્ય વરને તવ” “ભગવાન! તું કહે તેમ કરૂં!” તે પછી ભગવાને પહેલેથી જ કહેવું જોઈતું હતું કે, “હું કહું છું અને તું લડ.” મને તે લાગે છે કે, ભગવાને કારણ વગર ગીતામાં અઢાર અધ્યાય કહ્યા છે. ભગવાને કારણ વગર ગીતા કહી છે તેથી તેની વિશેષતા છે. આવી જ રીતે ઉપનિષદ વાંચવામાં આનંદ છે, કારણ તે વગર કારણે લખેલે પ્રભુને કાગળ છે.
લેકે ગીતાની ટીકા લખે કાં તે ગીતાની સમશ્લોકી બનાવે; પણ ગીતાના તરજુમામાં કે સમશ્લોકીમાં મંત્રત્વ નથી. તેમાં બુદ્ધિને વિલાસ છે; પણ ગુજરાતી ટીકાને અર્થ નહિ, આનંદલહરાને તરજુ નહિ, હૃદય જોઈએ. આનંદલહરી સ્તંત્રને અર્થ ખબર ન પડે તે પણ તે વાંચીએ તે આનંદ આવે. આ જ ભાવ છે, ભક્તિ છે. ગીતાને અર્થ ખબર ન પડે તે પણ તે વાંચવામાં આનંદ લાગે. કેટલીક વખત એમ લાગે કે, અર્થ ધ્યાનમાં આવે તે ભગવાન ધ્યાનમાંથી ચાલ્યા જાય.
ધણી ખૂબ ભણેલે (પી. એચ. ડી.) હેય તે ધણિયાણીને પત્ર લખે તે તેમાં તત્ત્વજ્ઞાન લખે. ધણિયાણું બે ચોપડી ભણેલી છે. તેને આ અથ ભરેલે પત્ર મળે કે તે રોજ વાંચે. તેને આ પત્રને અર્થ ખબર ન પડે છતાં વારંવાર ધણીને પત્ર વાંચે, કારણ તેને લીટી–લીટીમાં ધણનું દર્શન થાય. આવી રીતે પ્રભુના મુખારવિંદમાંથી નીકળેલી ગીતા

Page #135

આનંદલહરી
૧૨૫
વાંચવાનું અને સાંભળવાનું વારંવાર મન થાય. આ મુખપાસના છે.
કેટલાક નેત્રપાસક હોય. તેઓ માંગત્યની દષ્ટિથી જોતા હોય, તેઓ વિશ્વમાં માંગલ્યનું દર્શન કરતા હોય.
કેટલાક પ્રભુના મસ્તકના ઉપાસક હેય. પ્રભુના મસ્તક પાસે ખરી ઠંડક છે; કારણ ત્યાં જ્ઞાન હોય. ભગવાન ગીતામાં પણ તેમનું વર્ણન કરે છે-જ્ઞાનવામૈવ મે મતમ જ્ઞાનીભક્ત મારો આત્મા છે એમ ભગવાન કહે છે.
આ બધી ઉપાસનાઓમાં થોડોઘણે દેષ આવે છે. પગના ઉપાયકે દેડશે; પણ તે અજ્ઞાની હોય છે. હસ્તે પાસના કરવાવાળા કર્મયેગ કરતા રહેશે, પરંતુ તેમાં વૈફલ્ય આવે, કારણ કામ કરીને પણ કંઈ વળતું નથી. છેકરા અને પત્નીને સુધારતાં સુધારતાં થાકી જાય; પણ તે પથ્થરા પાકા છે તેથી પલળતા જ નથી. આવી રીતે હસ્તે પાસનામાં વૈફલ્ય આવી જાય. કર્મ કરવામાં વૈફલ્યતા આવે તે સહન કરવાને પ્રસંગ આવે ત્યારે માણસ થાકી જાય. મુખપાસનામાં પણ કોઈ દિવસ કંટાળે આવે; અને નેત્રપાસક પણ થાકી જાય. વીસ કલાક ભગવાનને ગમતું જીવન જીવવામાં માણસ થાકી જાય. એફસમાં મટે ઓફીસર ધ્યાન રાખતે બેઠો હોય તે કામ કરનાર કંટાળી જાય. આ બધી ઉપાસનાની ચડતી શ્રેણું છે, પણ તેમાં દેષ આવી જાય છે.
જ્ઞાને પાસનામાં ગંગાવતરણ છે. જગદીશના માથામાંથી ગંગા વહે છે. કઈ ગંગ? પ્રાસે માત્રસ્પર્વ ન–સ –જેનાથી ભગવત્પદની પ્રાપ્તિ થાય તે ગંગા. મસ્તકે પાસના શ્રેષ્ઠ છે. તેમાં પ્રભુના મસ્તકમાંથી પ્રેમપ્રવાહ નીકળે છે, તેથી ત્યાં ઠંડક છે.
પાઘપાસનામાં પ્રભુના પગને સ્પર્શ થાય તે જીવન સોનાનું થઈ જાય; પણ તેમાં ઠંડક નહિ. કર્મવેગ કરવાવાળા હસ્તે પાસની પ્રભુ પીઠ થાબડે તે જીવન સોનાનું થાય અને આનંદ આવે. જે લોકોને પ્રભુના મુખારવિંદમાંથી સાંભળવા મળ્યું તેવા મુખપાસકને ચિતન્ય દેખાય. નાંસિને ગણપતિએ પોતે જ ભણાવ્યું. નાંભિએ ગણપતિને કહ્યું કે, મેટી મૂછવાળા શિક્ષકને મને ડર લાગે છે માટે

Page #136

૧૨૬
તત્ત્વજ્ઞાન
તમે જ મને ભાવે!' તેથી ગણપતિએ તેને ભણાવ્યા. આવા સુખેપાસકના જીવનમાં સુવર્ણમયતા, આનંદમયતા અને ચૈતન્ય દેખાય. નેત્રાપાસકને આ બધું મળ્યા ઉપરાંત સુખમયતા મળે. પર`તુ જે લાક પ્રભુની મસ્તકાપાસના કરે છે તેમને આ બધી વાતા મળે, તે ઉપરાંત ઠંડક મળે.
કેટલાકને પ્રભુ પગના અંગૂઠાથી અડતા હશે; અને તેમનુ જીવન અજવાળતા હશે. કેટલાક ભક્તોને પ્રભુ હાથથી આપે છે. મરીનડ્રાઇવ ઉપર રહેલા લેાકેા ગયા જન્મારાના ભક્ત અને આ જન્મા રામાં વિભકત થયા છે. તેમને બધુ' ભગવાનના હાથથી મળે છે; પણુ તેમને એની સમજણુ નથી. કેટલાકને ભગવાન કાનમાં ફૂંક મારે, તેના માઢા ઉપર ભક્તિ દેખાય; તેમાંના કેટલાક મેઢેથી પ્રભુનું નામ લેતા હાય અને કેટલાક ભક્તોનુ' નામ પ્રભુના મેઢામાં હાય. પ્રભુ આવા ભક્તોનુ નામ લેતા હૈાય. કેટલાકને ભગવાન મીઠી નજરે જોતા હૈાય; તેમનું જીવન સમાધાની હાય, કારણ તેમના ઉપર પ્રભુની મીઠી નજર છે. તેમને શાંતિ હાય, આ વિવેકમાંથી આવેલી શાંતિ હાય. કેટલાક લેકે સવારના આઠ વાગે માઢામાં દાતણ નાખી ગેલેરીમાં ઊભા હાય, તેમને પણ શાંતિ હ્રાય; પણ તે વિવેકી શાંતિ નથી, ભૂડની શાંતિ છે. કેટલાક ભક્તોમાં શાંતિ સમાધાન દેખાય; કારણ તેમના ઉપર સતત પ્રભુની પ્રેમાળ મીઠી નજર પડે છે,
મારા માટે જીવનના ખરા લહાવા એ છે કે, જ્યારે ચાવીસે ચાવીસ કલાક ભગવાનના મગજમાં ‘મારા વિચાર' ચાલતા હોય. ભગવાન ચાવીસે ચોવીસ કલાક કાને વિચાર કરતા હશે? આચા ને એમ લાગતુ હશે કે, ભગવાન મા જ વિચાર કરે છે. તેથી તેમણે કહ્યું કે, નાવારી છે.... ), ભગવાને માથા ઉપર વાળ રાખ્યા છે; કારણ પ્રભુ સતત મારા જ વિચાર કરે છે અને તે છૂપુ રાખવા માટે માથે જટા ધારણ કરી છે. પ્રેમમાં આ ફક્ત મારી જ છે' એમ લાગે. તે કાઇની બહેન હશે, ભાભી હશે, પણ બા' તે ફકત મારી જ છે એમ લાગે. ખાના મગજમાં ફ્કત માટે જ વિચાર ચાલે છે. આવી જ રીતે શકરાચાર્યને લાગે છે કે, ભગવાનના મગજમાં કેવળ

Page #137

આનંદલાપુરી
૧ર૭
આ જ વિચારે ચાલે છે. આવું ભાગ્ય લૂંટવા જેવું છે. ભગવાન પાસે તે ન આવે તે પણ ભગવાન તેને જ વિચાર વાગોળતા હાય. આવું ભાગ્ય જેને મળ્યું હશે તેમનું જીવન ઉચ્છે છે. ભગવાનના જીવનમાં જે આવા ઘુસેલા છે તેને ઠંડક મળે.
કોઈ માણસ આપણાથી દૂર હોય, છતાં ય તેને જ વિચાર આપણા મગજમાં ચાલતું હોય તે તેના ઉપર આપણે ખરો પ્રેમ છે એમ કહેવાય.
કઈ પૂછે કે, “તમે ભગવાનના પગ પાસે બેસવાના કે માથે બેસવાના? તે કહી શકાય કે હમણું અમે ભલે ભગવાનના પગ પાસે બેસીએ; પણ એક દિવસ ભગવાનના માથે (મસ્તકમાં) બેસીએ તેવું ભાગ્ય મળે, આવી ઈચ્છા રાખીએ છીએ. આવા ઉચ્ચ પ્રકારના ભક્તો ભગવાનને માથે ચડેલા છે–ભકતને ત્યાં જ ખરી ઠંડક છે
ભગવાનને બદલ હોય તે તમારે બદલાવું પડશે. ભગવાન તે અનંત વચ્ચે (Aress) લઈને બેઠા છે. તું જે ભિખારી થઇને ભગવાન પાસે જશે તે તે દાતા થશે, તું પુત્ર થઈને ભગવાન પાસે જો તે તે પિતા થશે. ભગવાન પાસે બધાં વસ્ત્ર (dress) તૈયાર છે, પરંતુ સાધરિાત માં ઠંડક છે. '
* જેના જીવનનું ચિંતન ભગવાન કરતા હશે તે કેટલે ભાગ્યશાળી ભકત હશે. બચ્ચું નિશાળે ગયું હોય, તેને પાછા ફરવાનો સમય થઈ ગયે છે, પણ બહાર વરસાદ પડતો હોય તે વખતે બા બચ્ચાનું જ ચિતન કરતી હોય. તે બીજા જોડે વાત પણ કરતી હોય, રોટલી વણતી હોય, પણ તેનું ધ્યાન બચ્ચામાં છે. આવી રીતે ભગવાન સતત આપણું ચિંતન કરે ત્યારે જીવનમાં ઠંડક મળે ત્યાં સુધી તે બળવાનું છે.
ભગવાનના હાથથી બધું મળતું હોય તે પણ ઉકળાટ છે, તેવી જ રીતે ભગવાનના હદયમાં સ્થાન મળે તે પણ પૂરતું નથી, ભગવાનના મસ્તકમાં સ્થાન મળવું જોઈએ. આ ટેચની ભક્તિ છે–શંકરાચાર્યની આવી ભકિત છે.
પછી શંકરાચાર્ય કહે છે કે, બા! તારા ઘરમાં બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને ઇંદ્રને પરિવાર છે. મુકુંદ એટલે વિષ્ણુ–તે પિષક છે. જે પિષક હેય તેને પિતાને પરિવાર હેય; તે કેહને પરિવાર થતું નથી.' પરંતુ સુકુંદ પિષક હોવા છતાં તે તારે પરિવાર છે–આ વિશેષ છે.

Page #138

૧૨૮
તાવન
ક્યા કયાગી
કરવાવાળે છે. બ્રહ્મા પણ તાસ તાલ ઉપર નાચે છે. ક્રમ ગીને પાતાની ધ્યેયદ્રષ્ટિ હેાય, તેને પેાતાના તાલ હાય, તેથી શ્રીના તાલ ઉપર તે નાચતા નથી; પણ બ્રહ્મા કર્માગી હાવા છતાં તે તારા તાલ ઉપર નાચે છે; આ વિશેષ છે
ઇંદ્ર શાસક છે. આખી દુનિયાને તે પોતાના તાલે નચાવે છે; પણ તે છતાંય તે ાતે તારા તાલ ઉપર નાચે છે, અને તે તારા પરિવાર થયા છે. વિદ્વાનાને પોતાના પરિવાર હાય; પણ આ વિદ્યાના તારા પરિવાર થાય છે તેમાં વૈશિષ્ટય છે.
ખા! તારૂ આવુ ઘર શેાલે છે! કારણ તેમાં ઠંડક છે. તારી આજુબાજુ બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને ઇન્દ્રના પરિવાર છે. આખુ જગત એ જ ભગવાનનુ ઘર છે. અન્નપૂર્ણા તેંત્રમાં શંકરાચાય કહે છે કે, સ્વવે મુધનત્રયમ્। આ ત્રિભુવન તેનું ઘર છે. આ જગદીશના ઘરનુ વર્ણન શકરાચાય કરે છે.
આચાર્યો એવુ એટલે કે જેનાથી ખચ્ચાને એમ લાગે કે, આ મારા માટે છે; પ્રૌઢને એમ લાગે કે, આ મારા માટે છે; આવી જ રીતે જ્ઞાનીને–ભક્તને એમ લાગે કે, એ મારા માટે છે. આ ખેલવાની કળા છે. એક જ વાણીમાં બધાને આનંદ મળે– આ કેવળ આચાર્ય ને જ શકય છે. કૅટિકની અને રત્નાની દિવાલનુ વર્ષોંન વાંચી બાળકોને આન ંદ થાય, તેમ જ્ઞાનીભક્તોને પણ આન ંદ થાય અધિારી તૈન્ના જલ' ઉપદેશજેવા જેને અધિકાર તેવા અં તેમને આચાર્યની વાણીમાંથી મળે.
બા! તારૂં ઘર રમ્ય છે; અને તારા ઘરે આવવાની ઉત્કંઠા છે. છાવાનના ઘની ઉત્સુકતા લાવવાની હોય તે આપણા ઘરની આસક્તિ ઓછી થવી જોઇએ. શકરાચાય તેથી જ કહે છે કે, ખાના ઘરે જવાની ઉત્કંઠા હાય તા નિગ્રહાસને વિનિર્મમ્યતામ્। ભગવાનની હાંકની રાહુ કાણુ જુએ? જેણે ભગવાન જોડે સગપણ ખાંધ્યુ છે તે ખાની હાંકની રાહ જુએ.
ભગવાનના નિવાસનું શ ંકરાચાર્યે વર્ણન કર્યું' તે આપણે જોયું; હવે આગળના લાક વાંચીશુ

Page #139

आनन्दलहरी $<> <> <> <> <>F श्लोक १५
निवासः कैलासे विधिशतमखाद्याः स्तुतिकराः । कुटुम्बं त्रैलोक्यं कृतकरपुटः सिद्धिनिकरः । महेशः प्राणेशस्तदवनिधराधशितनये
न ते सौभाग्यस्य क्वचिदपि मनागस्ति तुलना ॥ १५ ॥
અર્થ: હું ગિરિરાજ નન્જિનિ ! તારી કૈલાસમાં નિવાસ છે; બ્રહ્મા, ઇન્દ્ર આદિ તારી સ્તુતિ કરે છે, સમસ્ત ત્રિભુવન તારૂ કટુંબ છે, અષ્ટસિદ્ધિઓના સમુદાય તારા સામે હાથ જોડીને ઉભેા છે, મહેશ્વર તારા પ્રાણેશ છે, તારા સાભાગ્યની કાઈપણ ઠેકાણે અલ્પ પણ તુલના થઈ શકતી નથી.
(પરમપૂજ્ય શાસ્ત્રીજી પાંડુરંગ વૈજનાથ આઠવલેના પ્રવચન ઉપરથી)
यवनिधराधशितनये - -આ સખાધન છે. અનિયર એટલે પર્વત, અને ધીરા એટલે રાજા. પર્વતરાજ એટલે હિમાલયની છેકરી ! તારા સૈાભાગ્યની કદાપિ અને કાઇપણ ઠેકાણે થાડીપણુ તુલના થઈ શકતી નથી; તારૂ સાભાગ્ય અતુલનીય છે.
તારૂ સાભાગ્ય શું છે? ખા ! તારૂ રહેઠાણ કૈલાસમાં છે. વિધ એટલે બ્રહ્મા. અને રાસમલાઘા એટલે ઇન્દ્રાદિક; બ્રહ્મા, ઇન્દ્ર, કુબેર ઇત્યાદિ તારી સ્તુતિ કરી રહ્યા છે. ઇન્દ્ર શાસક છે, અને શાસકની બાજુમાં હંમેશાં વિત્તવાન ફરતા હોય છે. શાસક લોકોના ગુલામ અને વિત્તવાન શાસકને ગુલામ હેાય છે; તેથી બ્રહ્મા, ઈન્દ્ર અને ધનપાલ તારી સ્તુતિ કરે છે. બા ! આખું લેાકય તારૂ કુટુંબ છે, સિધ્ધિઓને સમુદાય હાથ જોડીને તારી પાસે ઉભા છે; અને તારા પ્રાણેશ મહેશ (શિવજી ) છે-મ તારૂ સાભાગ્ય છે; અને આ સાભાગ્ય અતુલનીય છે.
શંકરાચાર્યે જગદંબાની સામે જોયું હશે ત્યારે એમને ખાનુ સાભાગ્ય જોવા મળ્યુ હશે, આ વાત ખરી, પરંતુ અમને ખાનું આવુ

Page #140

૧૩૦
તત્ત્વજ્ઞાન
સાભાગ્ય જોવા મળતું નથી. અમને કૈલાસ ખબર નથી; બ્રહ્મા, ઇન્દ્ર આદિ દેવતાઓની સ્તુતિ સાંભળવા મળવાની નથી, સમસ્ત લેાકયનું કુટુબ અમને જોવા મળવાનું નહિ, અને અમારી સામે સિધ્ધિને બદલે અસિધ્ધિ જ ઉભી છે; તેથી અમને ખાતુ આ સાભાગ્ય જોવા કયાંથી મળે ?
શંકરાચાર્ય ખાનાસાભાગ્યનું વર્ણન કરે છે ખરા; પરંતુ આ સાંભળ્યા પછી અમને તે એમ લાગે છે કે, અમારાથી ખાના સુપુત્ર થવાય નહિ. સુપુત્ર કેમ થવાય ? માન આનદ આપીને, માની અગવડમાં ઉભા રહીને, તેનું કામ કરીને સુપુત્ર થવાય; પરંતુ જગદંબાનું સાભાગ્ય જોઈને અમને એમ લાગે છે કે, આ ખાને અગવડ આવવાની જ નથી. અને ખાને જો અગવડ આવવાની જ ન હોય તે અમે સુપુત્ર કેમ થઈ શકીએ ? જે બાને છેકરાની જરૂર નથી તેના છેકરા થવું એ કઠણ પ્રસંગ છે. વિદ્યાર્થીની જરૂર નહિ એવા શુરૂ થાય તે ખરેખર કઠણ પ્રસંગ છે,
માને જરૂર નથી તે છતાંય સુપુત્ર થાય તે ખરો. મા અગવડમાં આવવી જોઇએ તે સુપુત્ર સિદ્ધ થાય. મા જે ઘરડી થાય તે સુપુત્ર તેની સેવા કરે; પરંતુ મા ઘરડી થતી નથી—તે સતત યુવાન છે. જગદીશ ઘરડા થતા જ નથી; તે તેના ઉપયોગમાં આવી સુપુત્ર કેમ થવાય? હું સુપુત્ર જ છું; પણ કરૂ શું? આવી શંકા કેઇને આવે કે શકારાચાર્ય જગદીશના સાભાગ્યનુ વર્ણન કરી દેખાડયુ; પણ તેમણે એ દેખાડવુ જોઇતુ હતુ કે, ખા પાસે અમુક વાત નથી—તેને અગવડ છે તે તે અગવડ ભરી શકાય. પરંતુ શકરાચાર્ય તે કહે છે કે મા ! તને કોઇની જરૂર નથી. જેને જરૂર નથી તેનું કામ કેમ કરાય? તે પ્રસન્ન કેમ થાય ? તે પ્રસન્ન ન થાય તેા ચાલે; પણ તેના સુપુત્ર કેમ થવાય ?
:
માને મારી જરૂર પડે આવું છેકરા ઈચ્છે ? ન ઇચ્છે. પણ છેાકરાને એમ લાગે કે, ખા! તુ મને ખેલાવ તા ખરી. મા કોઈ દિવસે અગવડમાં આવે એમ છેકરા ઈચ્છતા નથી; પણ મા નુ કામ કરવાની કરાને ઇચ્છા થાય. મા તે પૂર્ણકામ છે. તેમાં વળી શકરાચાર્ય જેવા

Page #141

આનન્દલહરી
૧૩૧
મહાપુરૂષ કહી નાખે છે કે, તેનું સાભાગ્ય આવું છે કે તેને મારી જરૂર નથી; તેથી અમને અગવડ આવે. શંકરાચાય જેવાએ ભલતું જ વર્ણન ન કરવુ જોઇએ; પરંતુ તેમણે એવુ વર્ણન કર્યું છે, અને મારી જરૂર નથી એમ કહ્યું છે. એમને જો એવું વર્ણન કરવુ જ હતુ તે અમને તેમણે રસ્તા તે દેખાડવા જોઇએ કે નિહુ? શકરાચાર્યના આ હેતુ નથી કે આપણે અગવડમાં આવીએ. એમણે તો આ બ્લેકમાં રસ્તો જ દેખાયા છે.
આગળના શ્લેાકમાં શંકરાચાર્યે જગદીશના રમ્ય ઘરનું વર્ણન કર્યું; તેથી નૈસિર્ગક રીતે જગદીશના ઘરમાં રહેવાનુ' મન થાય. જગદીશના ઘરમાં કેને પ્રવેશ મળે? જગદીશના ઘરનુ વર્ણન સાંભળ્યા પછી તે ઘરનાં રહેવાનુ મન થાય; કારણ ત્યાં સ્મશાન નથી, સમાધાન છે. આપણા ઘરમાંથી કેટલાં મડદાં ઉપાડયાં? તેથી આપણુ' ઘર સ્મશાન છે. જેટલું ઘર જાનુ તેટલાં મડદા વધારે નીકળ્યાં હશે. આપણું ઘર ગમે તેટલું જૂનુ હશે તાપણુ ત્યાંથી કાઇ · જાએ' એમ કહે. મુંબઇમાં પોતાની સત્તાનું ઘર થાય આટલા માટે માણસ મહેનત કરે, પેાતાને માટે માણસ ઘર બાંધે; પણ તેમાંથી કંઇ ઉપાડી જાય, કારણ તે ઘર આપણું નથી. આપણને લાગે કે, ઘર મારૂ છે; પણ ખરી રીતે જોતાં ઘર આપણું નથી; તેથીજ તે કોઇ આવે અને ‘ઉ’ કહીને ઉપાડીને ચાલતા થાય. ગીતાકાર તેથીજ કહે છે કે, યાવાન નિવર્તન્ને તદ્દામ પમ મમ જ્યાં ગયા પછી ‘ ઉડ' એમ કેાઇ કહેતુ નથી તે ઘરની ઇચ્છા કર. આ પરમધામમાંથી માણસ પાછો આવતા નથી. આ માણસના કાં તે પ્રાણીના શરીરમાંથી પણ યમરાજ ‘ઉઠ’ એમ કહે, અને શરીર છોડીને જવુંજ પડે. ટાઈમ છે ત્યાં સુધી આ ારીરમાં બેસવા મળે; પણ ટાઇમ થયું કે જવુંજ પડે, રેલ્વેમાં જે લોકો ફર્સ્ટ ક્લાસમાં મુસાફરી કરે છે તેમની કેટલી સગવડ સાચવવામાં આવે છે ! કારણ તેઓ રેલ્વેના જમાઇરાજ છે. પણ ટીકીટ પૂરી થઇ કે ધોળાં કપડાંવાળા આવે અને ઉઠાડે. આવી રીતે માણસ પણ અજ્ઞાતકાળની ટીકીટ લઈને આવ્યા છે, તેથી ટીકીટ પૂરી થતાં જ તેને ‘ઉઠ’ એમ કહેવામાં આવે; અને તેને ઉઠવું જ પડે. પરંતુ ખા ! એક એવી જગા છે કે ત્યાં કાઈ ઉઠાડે નહિ; અને તે

Page #142

૧૩૨
તત્ત્વજ્ઞાન
એટલે તારૂં રમ્ય ઘર છે. ખા ! તારૂં ઘર રમ્ય છે તેનું કારણ તે સારી રીતે શણગારેલું (well decorated) ઘર છે તેથી નહિં; પણ તે ઠેકાણે કાઈ ‘ઉઠે’ એમ કહે નહિ તથી રમ્ય છે.
આ રમ્ય ઘરમાં જે પહેોંચી ગયા તેમને ભગવાન પણ વિન ંતિ (request) કરે કે, “ જરા જગતમાં જઇ આવે છે ?” ભગવાન પેાતાના લાડકા દીકરાએને આવું કહે. તેમાં કેટલાક દીકરા એવા હાય કે તેએ જગતમાં આવે; પણ ભગવાનને પણ સાથે લાવે. તેમની ભગવાન ઉપર પણ સત્તા ચાલે; તેથી ભગવાનને તેએ કહે કે, ‘તું સાથે આવતા હોય તે જ જગતમાં જવા તૈયાર છું;' અને ભગાવાનને તેમની સાથે આપવુ પડે–આવું આ રમ્ય ઘર છે.
આ રમ્ય ઘર કયાં છે ? તત્ત્વવેત્તાઓ કહે કે અમને ખબર નથી, વેદો કહે કે અમને ખબર નથી-નેતી નેતી... પરંતુ શંકરાચાય કહે છે કે, આ મારૂ ઘર છે. શકરાચાર્યને આ ઘર રમ્ય લાગે; કારણ તે
"
મારૂ ઘર’ છે એમ તેમને લાગે છે. અમને નિજધામ જતાં ડર લાગે, પણ શંકરાચાર્યને તે રમ્ય લાગે છે. તેનુ કારણ છે, શ ંકરાચાર્યે તે ઘર ‘મારૂ' કર્યું તેથી તેમને તે સારૂં લાગે. જે ‘મારૂ' થયું તે ‘ સારૂ ’ લાગે. જે દિવસે એમ લાગે કે, ગીતા કૃષ્ણ ભગવાને મને કહી છે તેથી ગીતા મારી છે; તે દિવસથી ગીતા જુદી જ લાગે, તેમાં જુદીજ મીઠાશ આવે. માણસ નકટો હાય, કાળા હોય, પણ તેને જમાઇ બનાવે, પછી તે સારા લાગે. પછી સાસુ કહે કે, મારા જમાઇ કાળા છે ખરા, પણ તેમાં ચમક છે.” જે મારે થયે તે સારું થયે જ. આપણને જગત સારૂ ન લાગે; કારણ તે આપણને ‘મારૂં” નથી લાગતુ. શંકરાચાય ને ભગવાનનું ઘર સારૂં લાગે; કારણ તેમણે તે મારૂં” કર્યું છે.
LL
ભગવાનને ઘર જ નથી. તે દિવાલ વગરનુ છે, પણ શકરાચાર્ય ને તે સારૂ લાગે છે; કારણ તેમને તે મારૂં લાગે છે. આ ઘરમાં કાણુ જઇ શકે ? શ ંકરાચાર્ય કહે કે, ‘હું જ જઇ શકું.' તેમને ડર નથી, ભીતિ નથી, કે આ ઘરમાં મને પ્રવેશ મળે કે નહિં. શકરાચાર્ય ખરેખર જ અધિકારી છે. આ રમ્ય ઘરમાં તે જ પહેાંચવાના, બાકી બધા આશાભૂત નજરે જુએ.

Page #143

આનન્દલહરી
૧૩૩
શંકરાચાર્યને બધા જ લોકોને કહેવાનું છે કે, આ ઘરમાં જવાનો અધિકારી કેણ? શંકરાચાર્ય જે અધિકારી હોય તો તે કેવા છે તે તેમણે કહેવું જોઈએ; પણ તે પોતેજ તે કહે તે અમને તે આત્મસ્તુતિ લાગે. શંકરાચાર્યને આપણું ઉપર અતિ પ્રેમ છે, પણ સાથે સાથે આપણી ચાવલી બુદ્ધિની તેમને ખબર છે. માણસની બુદ્ધિ ચાવળી છે, તેથી શંકરાચાર્ય આત્મહુતિ કરે તે માણસ શંકરાચાર્યની ઠાઠડી બાંધવા આગળ-પાછળ જુએ નહિ. માણસ એમ સમજે નહિ કે, હું પણ તે થાઉં; તે માટે શંકરાચાર્ય પિતાનું વર્ણન કરે છે. તેથી તેમને પણ બે મિનિટમાં ઉડાવી દે; તેથી શંકરાચાર્ય આત્મસ્તુતિ કરતાં ડરે છે. તે ભગવાનથી ડર્યા નહિ, પણ લેકેથી ડરે છે તેથી આત્મસ્તુતિ કરતા નથી. શંકરાચાર્ય કહે છે કે, વારમવાર સત્તા પ ર ચાર રવિ મૃગુ... આ લેકે તેના અધિકારી છે. શંકરાચાર્ય પણ અધિકારી છે તે તેમનું જીવન કેવું છે તે તેમણે કહેવું જોઈએ, પરંતુ તે કહેતી વખતે શરમ આવે. લકે તેને આત્મઢી કહે અને તેને ઉલટો અર્થ કરે. તેથી શંકરાચાર્ય આ ભગવાનનું જીવન છે એમ કહે છે અને રિવો મૂત્વા રિવં ચત્રા ના મૂત્વા નામ થતા કુળ મૂવી voi તા એમ સમજાવે છે. આ ભકિતશાસ્ત્રમાંની પરંપરા છે. કૃષ્ણના ગુણે જીવનમાં લાવે અને તેનું પૂજન કરે. લેકે કહે કે, કૃષ્ણમાં ફલાણે ગુણ હતું તે અમારામાં ન આવે; કારણ કૃષ્ણ તે ભગવાન હતા. આવું કહે, પછી તે ગુણે લાવવાની જવાબદારી નથી. કૃષ્ણને ભગવાન સમજીને તેની પૂજા કરીએ; પણ તેના ગુણે લાવવાની તૈયારી નથી તેથી મંદિરમાં તેને બેસાડીને તાળું લગાડી દઈએ છીએ.
વાસ્તવિક, જેની ઉપાસના કરો તેને ગુણે જીવનમાં લાવે–આ ભક્તિ શાસ્ત્રનો નિયમ છે. જેનું ચિંતન કરે તેના જેવા થવાનું છે. શંકરાચાર્યને લાગ્યું કે જગદીશનું વર્ણન કરું તે તે મારું જ વર્ણન થશે, તેથી તેમણે ભગવતીનું વર્ણન કર્યું અને ભગવતીના રમ્ય ઘરમાં જવાને કોણ અધિકારી છે તે સમજાવ્યું છે. તેથી આ વર્ણન જગદીશના બહાને જે ભગવાનના થયેલા છે, જે જ્ઞાની ભકતે છે, જે વણવ થયેલા છે તેમનું આ વર્ણન છે. આવા થાઓ તે જગદીશના રમ્ય ઘરમાં પ્રવેશ મળે, એમ, શંકરાચાર્યને કહેવાનું છે.

Page #144

૧૩૪
તત્ત્વજ્ઞાન
ભગવાનના ગુણ ગાતી વખતે શંકરાચાર્યના પેટમાં પાપ છે એટલે ભગવાનનું વર્ણન કરીને પોતાના ગુણ તેઓ ગાય છે. શંકરાચાર્યના તેત્રે, કા તે બ્રહ્મસૂત્ર શારીરભાષ્ય વાંચે તે કઈ ઠેકાણે ખબર પડશે કે, શંકરાચાર્ય જગદીશનું વર્ણન કરીને તે બહાને પિતાનું વર્ણન કરે છે. શ્રાવણ મહિનામાં આ મેળવવાનું છે. એક દિવસ આ આવે કે, શંકરાચાર્ય જે અતુલનીય સાભાગનું વર્ણન કર્યું છે તેવું મારું સિભાગ્ય થાય. આ મહાન ભગવદ્ભકત, પ્રભુના ખેળે બેઠેલા છે તે કહે છે કે, પ્રભુને ખોળે બેસવાનું હોય તે આવું જીવન બનાવવું જોઈએ. આવું અતુલનીય સાભાગ્ય મળે તે જ તેના ઘરમાં પ્રવેશ મળે. હવે આ ઘરમાં કેણ જઈ શકે ? તેનું વર્ણન કરે છે.
નિવાસ .... ભગવાનને કેણ ગમે? આપણને કોણ ગમે? જે આપણે જે હોય તે આપણને ગમે. જે જે હશે તે તેવાને પિતાના ઘરે બોલાવે. સજજન માણસ દારુડીયાને પિતાને ઘરે ન બોલાવે. કઈ વારંવાર સીગરેટ ફૂંકતે રહેલ (chain smoker) હોય અને તમે સીગરેટ ન પીતા હશે તે તેને તમારે ઘેર તમે ન બેલાવશે. કદાચ આ તમારે ઘેર આવે તે તમે તેને બારણામાંથી જ પાછા કાઢશે. કદાચ કોઈ ઘરમાં આવી ચડે તે બને તેટલે તેને જલદી ઉઠાડશે. આવી રીતે ન ગમતે માણસ ઘેરે આવે તે તેને ઉઠાડવાના રસ્તા અમારૂં નિતિશાસ્ત્ર બતાવે છે. અમારા નીતિશાસ્ત્રમાં આપણે ઘેરે કે ન ગમત માણસ (undeserving person) આવી ચડે તે તેને ખબર ન પડે તેમ પદ્ધતિસર કેમ ઉઠાવે તેનું લખાણ છે; પણ તે સંસ્કૃતમાં છે. જે ભાષાને આજે બધા મૃતપ્રાય ભાષા (dead language) કહે છે, જેમને આ સુંદર વાર મળે છેતે તેનાથી વિમુખ થઈ ગયા છે તે દુઃખની વાત છે.
વ્યસની માણસને વ્યસની ગમે, અને નિર્વ્યસનીને નિર્વ્યસની ગમે. ભગવતીને સૌભાગ્યનું વર્ણન શંકરાચાર્ય કર્યું છે તેનું કારણ એ છે કે, તેમને એ કહેવાનું છે કે, જેને ભગવતીના ઘરમાં પ્રવેશ મેળવવો હોય તેણે આ સોભાગ્ય મેળવવું જોઇએ.

Page #145

આનન્દલહરી
૧૩૫
-~- ~~-~કલાસ એટલે હિમાલય. ભગવતીનો નિવાસ કૈલાસમાં છે. મા સ્થિર છે, ભગવતીની બેઠક કેલાસ છે. પુરાણોમાં આવું વર્ણન છે કે, એક કાળે પર્વતને પાંખ હતી, તે અસ્થિર હતા અને પાંખ હેવાથી એક જગાએથી બીજી જગાએ પર્વત ઉડતા હતા. એકાદ સુંદર શહેર ઉપર પર્વત ઉડીને બેસી જાય તો આખું શહેર દટાઈ જાય. સમજે હિમાલય ઉડીને મુંબઈ શહેર ઉપર બેસી જાય તો મુંબઈ શહેર ખલાસ થઈ જાય. પરંતુ ઈન્દ્ર પર્વતની પાંખો કાપી નાખી, તેથી પર્વત સ્થિર થયા. આજે પણ આ જ ડર છે કે, લડાઈ થાય તે બે કલાકમાં મુંબઈ શહેર ખલાસ. માણસે ઉભું કરેલું વૈભવ બે કલાકમાં ખલાસ કરવાનું કે? તેથી આ વિચાર કરવા જેવી ઘટના છે. જે સ્થિર હોય તે ભગવાનને ગમે; જેની બેઠક સ્થિર ન હોય તો ભગવાનને ન ગમે.
માનવી જીવનની બેઠક, બદ્ધિક બેઠક સ્થિર હેવી જોઇએ, અસ્થિરતાથી ભગવાનને દુઃખ થાય. આપણા જીવનની બેઠક અને ૌદ્ધિક બેઠક સ્થિર થાય એટલા માટે ઉપનિષદ, ગીતા, વગેરે વાંચવાના. આપણું જીવન એટલે શું? આ શરીરમાં પંચમહાભૂત અને ચિતન્ય છે, તે પછી માણસ શું છે? વાસના આ માણસ છે. મને વાસના છે તેથી હું માણસ છું. માણસ એટલે સ્ત્રી – પુરૂષ બને. હું કચ્છ ગયે હતું ત્યાં એક ભાઈએ કહ્યું કે, “આ માણસોની જગા છે અને આ તરફ બહેનોની જગા છે. મને થયું કે, બહેને આ માણસ નથી? માણસ એટલે માનવ-જીવ, આ અર્થમાં કહું છું.
માણસની જીવનની બેઠક સ્થિર હેવી જોઈએ. જીવન એટલે વાસના. વાસનામાં ધૈર્ય હેવું જોઈએ. અથથી ઇતિ સુધી–જીવન પર્યંત “ભગવાન” આ એક જ વાસના હોવી જોઈએ. આપણી વાસના હંમેશાં બદલાય છે. નાનપણમાં “વિદ્યા ” આ વાસના હોય છે, તેથી વિદ્યા મેળવવા પાછળ પડીએ. આપણે નાનપણમાં વિદ્યાને ફૂગે પુગાવીએ; કારણ આપણને એમ લાગે કે, વિદ્યા આવડશે તે જીવન છે તેથી વિધા મેળવવા ગાંડા થઈએ. વિદ્યા અને જીવનને બહુ સંબંધ છે તેના બારામાં શંકા જ છે; કારણ વિદ્યા વગર પણ ખેત જીવે છે. માણસ વિદ્યા મેળવે પણ પછી થોડા ટાઈમમાં તેને વિદ્યાને કંટાળે આવે. પછી માણસ

Page #146

૧૩૬
તત્ત્વજ્ઞાન
વિત્તને કૃષ્ણે પુગાવે અને થોડા દિવસમાં પુષ્કળ પૈસે મેળવે. શરૂઆતમાં પૈસાને રંગ રહે; પણ પુષ્કળ પૈસે મળ્યા પછી તેમાંનો રંગ ચાલ્યા જાય. ઘણે પૈસો થયા બાદ લીલી નોટ જોઈને આનંદ ન થાય. માણસનો આનંદ (Interet) ઉડી જાય. ત્યાર પછી જીવનમાં બીજું કંઇ જડતું નથી, તેથી તે જ ઘરેડમાં પડેલ માણસ તે જ તે કર્યા કરે, પણ પૈસાની મઝા ઉડી જાય. શરૂઆતમાં ધધ કરે ત્યારે ચોપડાપૂજનને દહાડે ભાવભીનું અંતઃકરણ કરી ભગવાનને કહો કે, આવતું વર્ષ આવી જ રીતે સારૂં જાય; પરંતુ ધંધે કે પંદર વર્ષ થઈ ગયા પછી તે તીવ્રતા ચાલી જાય છે. પછી મનમાં આવે કે, છોકરા ચોપડાપૂજન કરશે તેથી ઘણું લેકે ચેપડાપૂજનને દહાડે પણ બહારગામ ચાલ્યા જાય છે. ત્યારપછી પણ વિત્તવાન પસે કમાય છે, પણ બીજે ઠેકાણે તેનું મન બેસતું નથી, તેથી તે ધધ કરે છે. તેને હવે ઉત્સાહ રહ્યું નથી.
ત્યારપછી કીર્તિની વાસના થાય–પરંતુ કીર્તિ મળ્યા પછી તેમાંથી પણ ઉત્સાહ ઉડી જાય. આમ પ્રીતિ, કીર્તિ, બધું ચાલ્યું જાય છે, તેથી જ ભર્તુહરિ રાજાએ નીતિશતક, સંગારશતક, વગેરે લખ્યું, પરંતુ છેવટે તેમણે વૈરાગ્યશતક લખ્યું છે. પૈસે, વિદ્યા, કીતિ વગેરે મેળવ્યા પછી કશામાં જ રસ રહેતો નથી. તે પછી શું વિદ્યા, પ, કીર્તિ, વગેરે મેળવવાનું નહિ? આ બધું જરૂર મેળવવાનું પણ નાનપણથી ઘઠપણ સુધી અનુસ્મૃતરૂપે ભગવાનની વાસના રાખે અને પછી બધું મેળવે. ભગવાને તેથીજ અર્જુનને ગીતામાં કહ્યું છે કેઃ
अकीर्ति चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽन्ययाम् । संभावितस्य चाकीर्तिः मरणादतिरिच्यते ॥ भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथाः ।
येषांच त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् ॥ અને આ બધું તું મેળવીશ તેજ પ્રભુનું કામ થશે. માનવી જીવનની એક સ્થિર બેઠક હોવી જોઈએ. તે ન હોય તો અસ્થિર લેટા જેવું જીવન બની જાય. જેની વાસના સ્થિર નહિ તેનું જીવન સ્થિર નહિ. જનકરાજા રાજ્ય કરશે, શંકરાચાર્ય આસેતુ હિમાચલ ફરશે, તેમને બધું મળશે પણ ખરું, પરંતુ તેમની વાસના અનુસ્મૃતરૂપે સ્થિર દેખાય

Page #147

આનન્દલહરી
૧૩૭ ----- -~ ~-~ ~ ~-~~-~-~~ ~ ~છે. વાસના જે સ્થિર હોય તે જીવન સ્થિર થાય. જેણે જીવનપર્યત મુંબઈ છેડયું નથી તેથી તે સ્થિર જીવનવાળા છે એમ નહિ. કેટલાક કહે કે, શાસ્ત્રીજી ! ચાલીસ વર્ષ પહેલાં જયાં રહેતું હતું ત્યાં જ રહે છું, દસ xદસની રૂમમાં રહું છું; આજે કાશમીર, કાલે ઉટી, પરમ દહાડે કલકત્તા, આવું અમારૂં જીવન નથી. આજે દસ લાખ રૂપીયા થયા છતાં તેજ ઓરડીમાં રહું છું.” આ કંઈ સ્થિર જીવન નથી. જેની વાસના સ્થિર થઈ ગઈ, તે ભગવતીને ગમે નાનપણથી ઘડપણ સુધી બધું મેળવવાનું છે. વિદ્યા, વિત્ત, કીતિ મેળવાનાં છે; પણ જે સૂત્રમાં એ પરેવાયેલાં છે તે વાસના – ભગવાન મેળવવાની વાસને સ્થિર છે, નિત્ય છે. જીવનની સ્થિરતા હોવી જોઈએ.
આવી જ રીતે બુદ્ધિની સ્થિરતા હોવી જોઈએ, બુદ્ધિની બેઠક સ્થિર હેવી જોઈએ. બુદ્ધિ બહુ ચંચલ છે, તેથી ભગવદ્ભક્તિમાં પણ માણસ અસ્થિર બને. ઘડીકમાં તે હનુમાનની ઉપાસના કરે, અને ઘડીકમાં તે ગણપતિને પૂજે. આમ બુદ્ધિની અસ્થિરતાને કારણે માણસ ભગવદ્ભક્તિમાં પણ અસ્થિર થાય. માતા મિત્ર પતિ - માણસ કૂકડાની જેમ અસ્થિર હોય. જેનું જીવન અસ્થિર છે, જેની જીવનધારા વિચારધારા અને બુદ્ધિ સ્થિર નથી, તે ભગવતીના ઘરમાં જઈ શકતું નથી.
કેવળ ઐશ્ચિક જીવનમાં બહુ મોટે ગોટાળે ઉભે થાય. બુદ્ધિના હાથમાં તમારું જીવન આપશે તે આ સૂકાન વગરનું હાડકું કયાં જશે તે કહી શકાતું નથી.
હમણાં પિસ્ટગ્રેજ્યુએટ ભાઈઓની મીટીંગમાં કહેતું હતું કે, દસબાર દિવસ પહેલાં મારે ઘેરે એક માણસ આવ્યો હતો તેની પાસે પ્રકર્ષબુધ્ધિ છે, અને તે માણસ પણ બુધ્ધિવાદી છે. જે બુદ્ધિમાં ઉતર્યું છે તે કરવા તે ભગવાનથી પણ ડરતા નથી. આટલી જબરદસ્ત બુદ્ધિ હોવા છતાં તેનું જીવન આજે અસહાય અને દીન થયું છે. એ માણસને નાગપુર જવાનું હતું, પણ તેનું જીવન એટલું ખલાસ થઈ ગયું હતું કે, તે નાગપુર જવા માટે બેરીબંદર સ્ટેશને એકલે જઈ શકે તેવી સ્થિતિ ન હતી. તેની સાથે જઈ હું તેને સ્ટેશને પહોંચાડી આવ્યું. આ માણસને પૈસાની લાલસા નથી, તે લાખો રૂપીયાના પ્રલેભનેને લાત મારીને પોતાની બુદ્ધિ જોડે તે પ્રામાણિક રહે છે. આ માણસ જ્યારે મારે ઘેરે મને મળવા આવ્યો ત્યારે મેં એને કહ્યું કે, તું આવ્યું તેથી દુર્ગધી છુટી છે. તેણે પૂછ્યું કે, શાની દુર્ગધી? મેં કહ્યું કે, તું યાદ કર. તું શરૂઆતમાં ઈશ્વરવાદી, ભક્તિવાદી થયે, પછી બુદ્ધિ ચલાવીને નાસ્તિકવાદી, ઉદ્દામવાદી, સામ્યવાદી થયો. ત્યાર

Page #148

૧૩૮
તવજ્ઞાન
પછી તું બુદ્ધિને પૂછીને એક નવો વાદ પકડી નવમાનવવાદી થયે છે. તારા જીવનમાં આ બધા એક એક વૈચારિક પ્રેત થયા છે, તેમને તે બાળ્યા નથી; અને આ પ્રેતમાંથી દુધી છૂટે છે. બુદ્ધિને જીવનમાં સ્થાન છે, પરંતુ બુદ્ધિને કંઈ મર્યાદા છે તે સમજી લેવું જોઈએ. કેવળ બુદ્ધિ ઉપર આધાર ન રાખતાં બીજું જીવન પણ વિકસિત (daveloP) કરવું જોઈએ. બુદ્ધિની મર્યાદા સમજીને જીવન આગળ ધપાવવું જોઈએ, કારણ બુદ્ધિ નબળી છે, દુબળી છે, તેને કંઈ મર્યાદા છે. બુદ્ધિના પ્રકર્ષથી બુદ્ધિ વિકસિત થાય; પણ તેના લીધે તને બીજી જીવનધારા ક્ષુદ્ર લાગશે. તા રા શરીરના બે ભાગ કરીએ તે અર્ધો ભાગ પુષ્ટ છે-એક હાથ, એક પગ ચાલીસ વર્ષનો પુષ્ટ છે, જ્યારે બીજો હાથ અને પગ, ફકત બે દિવસનો દુબળે પાંગળે છે – આ તું દેખાય છે. બુદ્ધિવાદની જોડે બીજું કંઈ પુષ્ટ કરવું જોઈએ તે તે બુદ્ધિને સ્થિર કરે; નહિ તે ગમે તેટલા બુદ્ધિના પ્રકર્ષનો માણસ આધ્યાત્મિક (metaphysical) થવાને નહિ ગણપતિના બે દાંત છે–એક શ્રદ્ધા, અને બીજે મેધાને દાંત છે. શ્રદ્ધાં છેલ્લાં ચાર પ્રશાં... કેવળ બુધ્ધિ નબળી છે તેથી ગણપતિને એક દાંત (બુધ્ધિને) તૂટેલે છે; અને શ્રદ્ધાને દાંત આપે છે. બુદ્ધિથી પ્રભુ પાસે પહોંચાય, અને શેતાન પણ થવાય; બુધ્ધિથી મહાન ભકત થવાય, અને બુદ્ધિથી રાક્ષસ પણ થવાય. તેથી બુદ્ધિ ઉપરાંત બીજી જીવનધારા વિકસિત (4evelop) કરો. આ માણસ નિઃસ્વાર્થી છે, તેને કંઈ જોઈતું નથી, તે મેટા પ્રલેભનેને લાત મારીને બુધ્ધિ જોડે પ્રામાણિક રહે છે, પરંતુ બુધ્ધિની અસ્થિરતાને લીધે તેનું જીવન અસ્થિર અને નિરાશ્યમય થયું છે. આ બધ્ધિક અસ્થિરતાને લીધે માનસિક ભંગ mental collapse) થાય; અને તે માણસને બહુ તકલીફ આપે.
જીવનની સ્થિરતા, બુદ્ધિની સ્થિરતા, તેની જોડે વૃત્તિની સ્થિરતા હોવી જોઈએ. સ્થિર પ્રેમ વગર આંખ ચંચલ રહે. ભગવાન ઉપર સ્થિર પ્રેમ હવે જોઈએ. કુંવારી છોકરીની વૃત્તિ અને નજર સ્થિર ન હોય. ધણી ન મળે ત્યાં સુધી પ્રત્યેક છોકરા તરફ જોયા કરે; પરંતુ તેને ધણી મળી જાય કે તે સ્થિર થાય. જેની વૃત્તિ સ્થિર, જેની બુદ્ધિ સ્થિર થઈ તે સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય.
વિધિ એટલે બ્રહ્મા, કર્મયેગી. અને રાતનુણ એટલે શાસક. ઈન્દ્ર-આત્મશાસક. કર્મવેગીઓ અને આત્મશાસકે, તેવી જ રીતે કુબેર એટલે વૈભવવાન. કુબેરની પાસે જીવનનું વિભવ છે. આ ત્રણે જણા જેની સ્તુતિ કરે છે, આવી ભગવતી છે. કર્મયેગીઓ, મનોવૃત્તિનું શાસન કરવાવાળા, અને જીવનવિભાવવાળા જેની સ્તુતિ કરે છે, ઉઠાં સુધી ભણેલા વાણિયાએ આપેલા સટીફીકેટ (certificate) ની આ

Page #149

આનન્દલહરી
૧૩૯
-
વાત નથી. કેઈપણ સ્તુતિ કરે તે ન ચાલે. સ્તુતિ કેવી? તેના કરતાં કેણ કરે છે તેના તરફ ધ્યાન આપો. નહિ તે વ્યાખ્યાન થયા પછી આભારદર્શન કરવામાં આવે, તે આભારદર્શનની વકતાને પણ જરૂર નહિ, અને શ્રોતાઓને બીલકુલ જરૂરત હોતી નથી, તેની શું કિંમત? પણ આભારદર્શન કરવાવાળાને બોલવાની તક મળતાં તે પિતાની અકકલ ચલાવે અને કહે કે, શાસ્ત્રીજી આવા છે અને તેવા છે, પિતાને અમૂલ્ય સમય તેમણે આપે છે... વગેરે. આ બધું વર્ણન શા માટે છે? તે લોકોએ જેલા કાર્યક્રમમાં શાસ્ત્રીજીએ એક મફતની આઈટમ ભરી આપી, એક નકલ કરી તેથી આ વર્ણન ચાલે. પરંતુ જેની સ્તુતિ થાય તેણે સ્તુતિ કોણ કરે છે તેના તરફ ધ્યાન રાખવું જોઈએ. બા છોકરાની
સ્તુતિ કરે તે પચાસ ટકા બાદ કરો, અને સાસુ જમાઈની સ્તુતિ – વખાણ કરે તે નેવું ટકા બાદ કરવાના. અહીં તે જેના જીવનની સ્તુતિ કર્મયોગીઓ, આત્મશાસકે અને વૈભવવાન કરે ત્યારે તેના જીવનવાળાને ભગવતીના રમ્ય ઘરમાં પ્રવેશ મળે. કમગીઓ, મનોવૃત્તિનું શાસન કરવાવાળા, અને જીવનવૈભવવાળા સ્તુતિ કરે તે જ ખરી સ્તુતિ છે. -
પછી કહે છે કે, ટુ ગેä જેણે ગેલેકયને કુટુંબ કરી નાખ્યું છે, જેણે સંકુચિતતાની દિવાલે તોડી નાખીને પોતાનું કુટુંબ વિશ્વવ્યાપી બનાવ્યું તે મહાન છે. કુટુંબ મોટું કરવું એટલે બે ઘર માંડવા આમ નહિ, કેટલાકને જાહેર (official) અને ખાનગી (unofficial) આમ બે ઘર હેય; તેને અર્થ તેમણે કુટુંબ મેટું કર્યું આમ નહિ. કુટુંવરે નામ પતે સંસ્કૃતમાં કુટુંબ શબ્દ જ્ઞાનીને ઉદ્દેશીને, બાંધને ઉદ્દેશીને, અને સંતાનને ઉદ્દેશીને છે. જેનું લિયે બાંધવ છે – શરૂઆતમાં પ્રભુકાર્ય કરવાવાળા ભાઈ લાગે; પછી પ્રભુકાર્ય ન કરવાવાળા પણ ભાઇ લાગે. શરૂઆતમાં નાસ્તિક ઉપર પ્રેમ ન કરે, નહિ તે તમે પણ તેના જેવા થઈ જશે. પરંતુ બુધ્ધિમાં સ્થિરતા અને તાકાત આવ્યા પછી નાસ્તિકે પણ ભાઈ લાગે. આમ ગેલેક્ય જેનું કુટુંબ થયું છે, તેને ભગવતીના રમ્ય ઘરમાં પ્રવેશ મળે
પછી કહે છે કે, તાજપુર: રિદ્ધિનિ: જેના જીવનમાં અષ્ટસિધ્ધિઓ હાથ જોડીને ઉભી છે છતાં પણ જે તેમને કામે લગાડતે નથી. ભગવાન પૂછે કે, “દીકરા ! તને શું જોઈએ ? તે આ દીકરો બેલતે જ નથી. આવા દીકરાને ત્યાં ભગવાન જગતનું વિભવ મોકલે, ન માગતાં બધું મેકલે. ન માને તથા રમા હોય રાત મરીચિ ઋષિનું વિર્ણન છે કે, તે કલ્પવૃક્ષ નીચે બેઠા છે પણ તે ઈચ્છા જ કરતા નથી; સિદ્ધિસમુદાય હાથ જોડીને ઉભે છે; પરંતુ આ બહાદૂર તેને કામે લગાડતો જ નથી. આ કેટલું ફકકડ જીવન છે! ભગવાન પૂછે કે, “તને શું

Page #150

૧૪૦
તત્વજ્ઞાન
જોઈએ?? પણ તે જવાબ આપતું નથી. કારણ જવાબ આપે તે પુણ્ય ઓછું થાય–તેથી તે માગતું જ નથી. પછી ભગવાન તેને ત્યાં બધું મોકલે; કારણ ભગવાનને એમ થાય કે, આને ત્યાં આ મોકલું તે સમાધાન થશે કે બીજું મકલુ તે સમાધાન થાય. આમ ભગવાન તેને ત્યાં બધું જ મોકલાવે આમ અષ્ટસિદ્ધિ જેની દાસી થઈને ઉભી છે તેવા મહાપુરૂષને બા ના ઘરમાં પ્રવેશ મળે.
પછી કહે છે કે, મારા પ્રારા- જેના પ્રાણના ઈશ પ્રભુ છે. આપણુ પ્રાણુના ઇશ સ્ત્રી, પુત્ર ઈત્યાદિ લેક છે; પરંતુ આવા લે કેના પ્રાણેના ઈશ પ્રભુ છે. મારો સ્વામી નારાયણ” છે, આવું કહેવાવાળાને એક આ સંપ્રદાય છે અને તે એટલે “સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાય. અને અર્થ એ છે કે, મારે ચિત્તન, મન, બુદ્ધિ અને પ્રાણેને સ્વામી નારાયણ છે. મા: પ્રારા આવી વૃત્તિ થવી જોઈએ. કેવળ ટીલે કરીને નારાયણ સ્વામી ન થાય. જેને સ્વામી નારાયણ તે સ્વામી નારાયણ સંપ્રદાયને કહેવાય. આ જે થયે તેના સાભાગની કેઈપણ ઠેકાણે અને અલ્પ પણ ઉપમા નથી, તુલના નથી - આ અતુલનીય સૌભાગ્ય છે.
શંકરાચાર્ય આવા છે; તેમનું કેતુક કોણ કરે? ગુંડાએ કરે ? બટકા જીવનવાળા લોકો શંકરાચાર્યની જયંતિ ન ઉજવે, ક્ષુદ્ર જી તેમની જયંતિ ન ઉજવી શકે. શંકરાચાર્યનું જીવન કર્મગીઓને ખબર પડે, જેમણે મનવૃત્તિ ઉપર શાસન કર્યું છે તેવા લેકને ખબર પડે અને કાં તે જેમની પાસે જીવનનું વૈભવ છે તેવા લેકે કરી શકે. અરે ! બત્રીસ વર્ષની ઉંમરમાં જેણે ભારતના લોકેની બુદ્ધિને દિવ્યરૂપ આપ્યું. તેમનું વર્ણન મહાપુરૂષો જ કરી શકે. જેમણે ત્રિલોકયને કુટુંબ બનાવ્યું, સિદ્ધિ જેમની પાસે હાથ જોડીને ઉભી છે, મહેશ જેના પ્રાણેશ છે, જેણે પ્રભુને જ સર્વસ્વ માન્યું છે, આવા અતુલનીય સૈભાગ્યવાળા જ ભગવતીના ઘેર પહોંચી શકે, જગદીશના ઘરમાં ફક્ત તે જ પ્રવેશ મેળવી શકે.
ભગવતીના નામે શંકરાચાર્યે પિતાનું વર્ણન ગાયું છે. આ આદર્શ જીવન છે. આવા આદર્શજીવનની માગણી કરવી જોઈએ. ભગવાન ! ગમે તેટલા જન્મારા લેવા અમે તૈયાર છીએ; પણ આવું જીવન મળવું જોઈએ. ભગવાનના મંદિરમાં પહોંચવા માટે શક્તિ મેળવવાની છે. શંકરાચાર્યું ત્યાં પહોંચવા માટે શું શું જીવનમાં જોઈએ તેનું સુંદર વર્ણન કર્યું છે. આ ભવ્ય જીવન છે. આવું જીવન જાત્ત વા મળે, આવી પ્રભુ પાસે માગણી કરી આ લેક પૂરે કરીએ. આગળના શ્લોકમાં શું કહે છે તે જોઈએ.

Page #151

न
आनन्दलहरी
श्लोक १६-१७ वृषो वृद्धो यानं विषमशनमाशा निवसनं श्मशानक्राडाभूर्भुजगनिवहो भूषणावाधः। समया सामग्री जगति विदितव स्मररिपोर्यदेतस्यैश्वर्य तव जननि सौभाग्यमहिमा ॥ १६ ॥ અષáëાઇggવધિવતઃ श्मशानेष्वासीनः कृतभासतले.पः पशुपतिः। दधौ कण्ठे हालाहलमखिलभूगोलकृपया ।
भवत्याः संगत्याः फलमिति च कल्याणि कलये ॥ १७ ॥ મવીર્થ - વૃધ્ધ બળદ જેનું વાહન છે, પીવા માટે જેની પાસે ઝેર છે, દિશા એ જેનું વસ્ત્ર છે, સ્મશાન એ જેની રમવાની જગ્યા છે, સર્વેનું ટેળું એ જેને અલંકાર છે, એવી સમગ્ર સામગ્રી જગત જેની જાણે છે એવા એ કામના શત્રનું ખરૂં એશ્વર્ય તે, હે મા! તારા સૌભાગ્ય મહિમાનું છે (૧૬)
અખિલ બ્રહ્માંડને પ્રલય કરવાની જેની નૈસગિક મતિ છે, જેને સ્મશાનમાં વાસ, ભભૂતિને જેણે લેપ કરે છે, તેવા એ પશુપતિએ અખિલ ભૂમંડળે ઉપર કૃપા કરવા માટે, જીવાડવા માટે તથા કલ્યાણ કરવા માટે કઠે હલાહલ ઝેર ધારણ કરેલું છે. (૧૭) (પરમ પૂજ્ય શાસ્ત્રીજી પાંડુરંગ ઉજનાથ આઠવલેના પ્રવચન ઉપરથી)
આજના પ્લેકમાં ભગવાન શિવજીના ઘરના સંપૂર્ણ ફનચરનું વર્ણન કરેલું છે. પૈસાપાત્ર લોકોને સરકાર પાસે પિતાની (wealth) મિલકત જાહેર કરવી પડે છે, તેવી જ રીતે ભગવાનની (Property) માલમત્તા જગતમાં આ રીતે જાહેર થયેલી છે. ભગવાનની (estate) જાગીરનું હવે વર્ણન કરેલું છે.
વૃદ્ધો યા – ભગવાનનું વાહન કેણ છે? તે અહીં કહે છે કે, તેનું વાહન વૃષ્ય બળદ છે. વૃદ્ધના બે અર્થ થાય છે– એક તે ઘરડો

Page #152

૧૪૨
તત્ત્વજ્ઞાન
અને ખીજો વધી ગયેલે. ભગવાન કેાના શરીરમાં રહે ? જે વધી ગયેલે છે. તેના શરીરમાં રહી ભગવાન કરે છે. જે લેાકાની કામના-વાસના નાની, મટકી કે ક્ષુદ્ર ન રહેતાં મહાન થઈ, જે લેાકેાના દષ્ટિક ટ્રકો ન રહેતાં વિશાળ થઇ ગયા હોય તેવા લેકે જ ભગવાનનુ વાહન બને છે; તેના દ્વારા જ ભગવાન હુરે ક્રૂ છે,
*
'
વિષ અરાનં :- તેને ખાવા માટે ઝેર જ મળે છે. લેકે તેની સામે ઝેર એકતા જ રહેલા છે, અને તે બધું તેને પચાવવુ પડે છે. ‘ભગવાન કર છે, તે પક્ષપાતી છે’ આમ કહી લેાકેા ભગવાન સામે ઝેર એકે છે અને ભગવાન શાંત મુદ્રા રાખી બધુ' ઝેર પચાવી જાય છે. તમે કહેશે કે, ‘અમે આવું ઝેર એકતા નથી; અમે તે ભગવાન પાસે કરુણા માગીએ છીએ.’સવાર પડતાં જ આંખ ખોલાવવાવાળાને, બધુ જ દૃષ્ટિગોચર કરાવવાવાળાને, પગ ઉપર ઊભા રખાવવાવાળાને, અને જીવનની એકે એક ક્રિયા કરાવવાવાળાને જો તમે એમ કહેતા હૈા કે, ‘હે પ્રભુ! તુ અમારૂં ધ્યાન રાખ; અમારા તરફ અમી નજર રાખ,’ તે તે પણ તેનું અપમાન જ છે, તેની સામેનું ઝેર જ છે. બધું જ ધ્યાન રાખવાવાળાને મારૂ ધ્યાન રાખા’ એમ કહેવું એ તેનુ અપમાન છે. હાઈકોર્ટના જજને કેાઈ વકીલ જો એમ કહે કે, ‘સાહેબ, મારા કેસ તમેા બરાબર વાંચી અને પછી ચુકાદો આપજો.’ તે આ તેમનું અપમાન કહેવાય; કારણ કે, એના અર્થ તે એમ થયો કે, તેએ ખીજા કેસો બરાબર વાંચ્યા વગર તેના ચુકાદો આપે છે. આવુ જ ભગવાનના બારામાં આપણે હીએ છીએ. ભગવાન શું સૂઇ ગયા છે કે લેાકેા તેને કહે છે કે, ભગવાન, તમે અમારા તરફ જોતા નથી; અમારૂ ધ્યાન રાખો.' આ બધુ ખેલવું—ભલે પછી તે કરૂણા લાવીને ખેલેલુ હાય, કે પછી તે ઇચ્છાથી કે દ્વેષથી ખેલેલુ ડાય; પરંતુ ભગવાનનું તે તે અપમાન જ છે. ભગવાનની કૃતિમાં દોષ જોવા એ પણ તેનું અપમાન જ છે, તેના ઉપર ક્લંક લગાડવા જેવું છે, તેના સામે ઝેર એકવા જેવું છે. આ સૃષ્ટિ ઘણીજ સુંદર છે, અને એક પણ દોષ વગરની છે' આમ સાષથી કહેા. ભકતા માટે તા ભગવાન ઝેર પીતા જ રહેલા છે. લેાકેા કહેતા રહેલા છે કે, ભગવાન તે પક્ષપાતી છે, ભકતાના યાગક્ષેમ તે ચલાવે છે.' આવુ ઝેર ભગવાન પીતા રહેલા છે. आशा निवसनं । ત્યારપછી
6
:

Page #153

આનન્દલહરી
૧૪૩
*
*
*
*
*
*
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
કહે છે કે, દિશા એ જેનું વસ્ત્ર છે. ભાગ્યે જ વપરાય એ શબ્દ આશા અહીં વાપરે છે. જ્યારે સાંસ્કૃતિક દૃષ્ટિથી દિશા શબ્દ કહેવાનો હોય ત્યારે જ મારા શબ્દ વપરાય છે “ભગવાન દિશા પહેરીને બેઠા છે” આમ કહેવા પાછળનો આશય એ છે કે, ભગવાનને કેઈ આકાર નથી. શાસ્ત્રીય ભાષામાં કહીએ તે ભગવાન અપરિચ્છિન્ન છે–પરિચ્છિન્ન નથી; ભગવાન કેઈ આકારમાં કે ઘેરામાં પૂરાયેલ નથી. ઉપનિષદમાં તેનું વર્ણન કરતાં કહ્યું છે કે, અત્યતિત ર હ્યા “તે દશ આંગળ વધારે ઊંચે છે” એને અર્થ એ કે, તમે ગમે તેટલી સૃષ્ટિ માને, પણ તે સૃષ્ટિથી તે દશ આંગળ માટે જ છે. તમે પૃથ્વી જેટલી સૃષ્ટિ માને તા ભગવાન તેનાથી દશ આગળ મટે છે. તમે સૂર્યમંડળ જેટલી સૃષ્ટિ માનો તે ભગવાન તેનાથી પણ દશ આંગળ મોટા છે; અને બીજા બ્રહ્માંડ જેટલી સૃષ્ટિ માને તે ભગવાન તેનાથી પગ દશ આંગળ મોટા છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ કે, ભગવાનને કે limitation-મર્યાદા નથી. સૃષ્ટિના દરેક વસ્તુને મર્યાદા છે, પરંતુ ભગવાનને કોઈ મર્યાદા નથી. આપણે ત્યાં limited company હોય છે, તેની જવાબદારીઓ મર્યાદિત છે; પરંતુ ભગવાનનું તેવું નથી. ભગવાનના આકારને, તેની કૃતિને, તેની કરુણાને કઈ મર્યાદા નથી. આશા એટલે કે દિશા એ ભગવાનનું વસ્ત્ર છે. મને મૂઃ- ભગવાનની રમત કરવાની જગ્યા સ્મશાન છે. ગમે તેટલું ભૂલવા માગીએ પણ મૃત્યુ એ અટલ સત્ય છે. વિચાર કરશું તે લાગશે કે, મરણ જે ન હોત તે જીવનમાં આનંદ રહેત નહીં. ભગવાનની મૂર્તિ ઉપર આજે એક ફૂલ ચડાવીએ છીએ અને બીજે દિવસે તે ફૂલ કરમાઈ જતાં આપણે તેને નિર્માલ્ય સમજી બાજુએ મૂકીએ છીએ અને બીજું નવું કૂલ ભગવાનને ચડાવીએ છીએ; અને તેની અંદર જ આનંદ છે. ભગવાન કૃષ્ણનું વર્ણન કરતાં કહ્યું છે કે, દિને ત્રેિ નવા ભગવાન દરરોજ નવીન લાગે છે. આપણા જીવનનું પણ તેવું જ છે. મરણ એક દિવસ પાછું ઠેલ્યું એમાં જ જીવનને આનંદ છે. વર્ષગાંઠ ઊજવવા પાછળ આ જ ભાવના છે. માણસ ૬૫ વર્ષનો થાય તે પણ ૬૫ મી વર્ષગાંઠ ઉજવે છે, ત્યારે તેનામાં એ ભાવના થાય છે કે, ૬૫ માસાં ગયાં છતાં તેની મારા ઉપર કઈ અસર થઈ નહીં. ફક્ત આનંદ-પ્રમેન્ટ માટે જ જે વર્ષગાંઠ ઊજવવાની

Page #154

૧૪૪
તત્વજ્ઞાન
હોત તે તે માણસ ૪૦ વર્ષ સુધી જ વર્ષગાંઠ ઊજવતે હોત, કારણ કે ચંદ્ર જ્યાં સુધી વધતું હોય ત્યાં સુધી જ આનંદ હોય છે; પછીના કાળમાં તે તેની એક પછી એક કળા ઘટતી જાય છે. પરંતુ વર્ષગાંઠ ઊજવવામાં તેવું નથી; માટે મૃત્યુ પર્યત વર્ષગાંઠ ઊજ. જે કઈ મરતું જ ન હોત તે માણસની પ્રવૃત્તિ જ બંધ થઈ જાત અને બધા પથરા જેવા થઈ પડી રહ્યા હતકારણ કે જીવવા માટે અનાજની જરૂર ન રહેત, કમાવાની જરૂર ન રહેત, દવા કે ઓપરેશનની પણ જરૂર ન રહેત. મરણ જ ન હોય એ એક ભયાનક વસ્તુ છે. “હું છું” અને “હું નથી” એ જ જીવન છે. “હું” નું “નહીં માં અને “નહીં” નું “છું' માં રૂપાંતર એનું નામ જ જીવન. માણસને મરણનો ડર લાગે છે, આ ડર નીકળી જાય તેટલા માટે જ ભગવાને સ્મશાનમાં રમવાનું પસંદ કર્યું હશે. સ્મશાન ભગવાનનું મંદિર થઈ જાય તે માણસને સ્મશાનનો ધકકે ન લાગે. સ્મશાનમાં ભગવાન નાચી રહ્યા છે, તે કલ્પના કરો એટલે મરણને ડર ચાલી જશે.
અનાનિવ મૂરવિધિઃ સર્પોનું ટેળું એ ભગવાનનાં ઘરેણાં છે. સર્પોના મેઢામાં ઝેર ભરેલું હોય છે. માણસે તે સર્વે કરતાં પણ વધારે ઝેરી હોય છે. તેને મોઢામાં પણ ઝેર ભરેલું હોય છે. તે ઝેર માણસ જ્યારે એકશે તે ખબર ન પડે. બીજું સર્પ તે જેને કરડે તેને ઝેર ચડે અને તે મરી જાય; પરંતુ માણસની વિશિષ્ટતા એ છે કે, તે કરડે એકને અને ઝેર બીજાને ચઢે અને તે મરી જાય. તમને થશે કે આમ કેમ થાય? તે સાંભળે, છગનભાઈને જે મગનભાઈ ઉપર દોષ હોય તે તે મગનભાઈને હલકે પાડવા માટે અનેક યુકિત-પ્રયુક્તિઓ કરે. છગનભાઈ મગનભાઈને કાંઈ કહેશે નહીં, પરંતુ છગનભાઈ મગનભાઈના શેઠ પાસે મગનભાઈની નીતિમત્તાના બારામાં શંકા ઊભી કરશે, અને તેના સગામાં તેના ચારિત્ર્યના બારામાં ઊલટસૂલટી વાત કરશે. આને લીધે મગનભાઈને આ ઝેરની અસર પહોંચશે. કરડવું એ માણસને સ્વભાવ છે, તેથી માણસે જ ભગવાનના ઘરેણાં છે.
ઉપર મુજબને શિવજીને વિશાળ વૈભવ છે. શિવજી માટે અહીં કહેલું છે કે, તે કામદેવને શત્રુ છે. પુરાણમાં વર્ણન છે કે, શિવજીએ કામ

Page #155

આનન્દલહરી
૧૪૫
દેવને બાળી મૂક્યું હતું. પરંતુ પછી પાછે તેને જીવતે પણ તેમણે જ કર્યો, વિષયે બાળી નાખ્યા પછી આ જગત ચાલે કેમ? તેથી છોકરા ઉપરના પ્રેમને કારણે શિવજીએ વિષયે ઊભા કર્યા, અને કામદેવને જીવતે કર્યો. જીવ સમાધિનું સુખ, જ્ઞાનની અનંતતા અને ભક્તિની દિવ્યતા કેમ હાણુ શકશે! તેથી અપાર કરુણાથી પ્રેરાઈને શિવજીએ પાછું બધું ઊભું કર્યું. પિતાના દાંત તૂટી ગયા હોવા છતાં દાદા જેમ પોતાના પિાત્રને માટે રવિવારે નાસ્તા બનાવરાવે, તેવી જ રીતે ભગવાન પોતે તે પૂર્ણ કામ છે, સ્વાત્માનંદી છે, તે છતાં જીવને માટે તેમણે કામદેવને જીવાડશે. કેટલાક લેકે કહે છે કે, “કામ ખરાબ છે અને તેથી ભગવાને તેને બાળી નાખ્યા પછી સજીવન કરવું જોઈતું ન હતું પરંતુ આ કથન ખોટું છે. ભગવાને આ જગતમાં જે જે કૃતિ કરી, જેમાં કામ પણ આવી જાય છે, તેમાં એક પણ દેષ નથી. હકીકતમાં શિવજી એટલે જ્ઞાનની મૂર્તિ. આવા આ વિશુદ્ધ જ્ઞાન પાસે જેમ જેમ માણસ જ જાય તેમ તેમ કામ બળી જ જાય, પછી કામાસકિતને બદલે ભાવાસક્તિ આવવા લાગે. ઋષિઓના જીવનમાં કામ બળી જાય, તેમને કીર્તિની કામના, દાણા, લોકેષણ કે પુત્રેષણ કાંઈ જ હાય નહીં. તેમને કઈ પૂછે કે, “આ કામ કેણે બાળે?” તે તેઓ તરત જ કહેશે કે, “કામ શિવજીએ બાળે. આના ઉપરથી પુરાણમાં કથા ઊભી થઈ. જેમ જેમ માણસ શુદ્ધ જ્ઞાન પાસે જવા લાગે, તેમ તેમ વિષયેની શુદ્ધતા તેની નજરે આવવા લાગે; અને જ્ઞાન નજીક આવતાં કામ ખલાસ થઈ જાય. આવું થવા છતાં તેઓએ કામને જીવા. ત્રાષિઓને સંસારની આસકિત ન હોવા છતાં તેઓએ જ સંસારમાં આનંદ ભર્યો છે. જેમ જેમ વિશુદ્ધ જ્ઞાન વધે, સ્વાત્માનંદ આવવા લાગે, તેમ તેમ કામ ખલાસ થાય. અમુક પ્રભાવી ભાવાસક્તિ આવતાં જ કામ ચાલ્યો જતે આપણે જોઈએ છીએ. પુત્ર મરણ પથારીએ પડયે હોય તે પિતા પૈસાને વિચાર કરતે નથી. જે અમુક દુઃખ કે કરુણ પ્રસંગમાં કામ ચાલી જાય તે ભકિત અને જ્ઞાનથી તે કામ ચાલી જ જાય ને! આમ કામ ખલાસ થવા છતાં ઋષિએ કામને છેવાડ. સંસારમાં પ્રેમ ભરવાનું ઉપનિષદ દ્વારા બ્રિજ શીખવી શકે. શૃંગારિક નાટક કે સિનેમા જેવાથી પતિ પત્નીમાં પ્રેમ નહીં આવે, તેને માટે તે ઉપનિષદની જ જરૂર પડશે. થિ તૈના ૩ તે ઉપનિષદના ઋષિઓ જ કહી શકે.
---
-
--

Page #156

૧૪૬
તત્ત્વજ્ઞાન
- કેટલાક લે કે એમ કહે છે કે, ઉપનિષદ્ વાંચવાથી સંસારમાંથી છૂટી જવાય; જો આમ છટી જવાતું હેત તે તે સારું થાત, પરંતુ ઉપનિષદ્દ બરાબર ન સમજતા હોવાને કારણે માણસ સંસારમાંથી છુટતે તે નથી જ; પણ સાથે સાથે સંસારનો આનંદ પણ જોગવી શકતો નથી. વાલ્મિકિ રામના સંસારનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે, પતિપત્નીમાં કેઈપણ સમયમાં અતિ હેવું જોઈએ, સુખ-દુઃખમાં બનને એક-બીજાનાં વિશ્રામસ્થાન થવા જોઈએ. આવું ફક્ત વાલ્મિકિ જ શીખવી શકે તેમ છે. શરૂઆતમાં પાણી માટે આસકિત રાખે, અને ત્યારપછી ધીમે ધીમે કામનાનું ઉદારીકરણ (sublimation) કરતા રહે. પત્નીના શબ્દને બદલે ગીતાને શબ્દ સાંભળવાની વૃત્તિ કેળવે, અને ત્યારપછી અંદરને આત્મિક અવાજ સાંભળવા મળશે.
अहं निर्विकल्पो निराकार रुपो विभुाप्य सर्वत्र सर्वेन्द्रियाणां । सदा मे समत्वं न मुक्तिर्न बन्धः चिदानन्दरूपः शिवोऽहं शिवोऽहं ॥
હું નિર્વિકલ્પ અને નિરાકાર સ્વરૂપ આખી સૃષ્ટિમાં બધી જ ઈન્દ્રિમાં વ્યાપેલે છું. સદા સમત્વવાળે, મુકિત અને બજૂનથી રહિત હું ચિદાનન્દ શિવરૂપ છું.
કામ ખલાસ કરવાવાળા જ કામને જીવાડી શકે છે. “લગ્ન કરવું એ મંગળ છે” એ સમજાવવાની હિંમત ફકત ઋષિઓ જ કરી શકે. હકિક્તમાં લગ્નમાં શી મંગળતા છે? બે કામેત્મક જીવે ભેગ ભેગવવા માટે જ લગ્ન દ્વારા જોડાતા હોય છે, છતાં કવિઓએ તેની અંદર રસ ભર્યો. કામાતીએ કામ ઉભું કર્યો, તેને શણગાર્યો અને જીવતે કર્યો. ગીતામાં ભગવાને ગાયું કે,
धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ ॥ હે ભરતષ્ઠ, પ્રાણીઓમાં રહેલે ધર્માનુકુળ કામ હું છું.
જે લોકે નિષ્કામ થયા તેઓને માટે તે ભગવાનને કામના ઉત્પન્ન થઈ પરંતુ આપણા જેવા કામનાથી ભરેલા લોકમાં દિવ્યતા આવે તેટલા માટે કેવળ કરુણાથી પ્રેરાઈને તેમણે કામને જીવતે કર્યો.

Page #157

આનન્દલહરી
૧૪૭
શિવજી પાસે વિશાળ અશ્વ છે તે ખરું; પરંતુ તેની પાસે સંસારી માણસે જવા જેવુ શું છે ? સ્મશાનમાં બેસવાવાળા, સર્પોના અલંકાર પહેરવાવાળા અને વિષ પીવાવાળા, એ શંકર પાછળ શ્રાવણ મહિનામાં આ સંસારીએ શા માટે દોડતા હશે ? આનેા જવાબ આપતાં શંકરાચાય કહે છે કે, આ અશ્વ હાવા છતાં પણ ખરા મહિમા તે, મા ! તેની પાસે રહેલા તારા સૈાભાગ્યના છે.’
શિવજી અને પાર્વતી એ કાઇ એ પરણેલા સ્ત્રી – પુરૂષ નથી; પરંતુ જે બ્રહ્મતત્વ છે તેની અંદર રહેલા આ સ્રી અને પુરૂષના ગુણેા છે. પ્રભુ પાસે જે 3 અને કરુણા રહેલા છે તે જ તેનું સાભાગ્ય છે,
તેને લીધે જ તે મહાન છે.
અને પ્રભુની ઇચ્છા પ્રમાણે જ
જેમ જેમ પ્રભુ પાસે જતા
6
જશે તેમ તેમ કામ ગળતા જ જશે, જીવવાનું મન થશે.
यदृच्छालाभसंतुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः । समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वापि न निबध्यते ॥
અનાયાસે જે મળે તે વડે સંતુષ્ટ, સુખદુઃખાદિ દ્વંદ્રાથી મુકત, દ્વેષરહિત તથા સિદ્ધિ – અસિદ્ધિમાં સમભાવવાળા મનુષ્ય કર્મો કરીને પણ મંધાતા નથી.
પ્રભુ! તારે ગરીખી આપવી હોય તે ગરીખી આપ; અને શ્રીમ ંતાઇ આપવી હાય તે। શ્રીમતાઈ આપ. જે વસ્ર ઠીક લાગે તે મને પહેરાવ. નાના ખાળકને કાંઈ જ ખબર હોતી નથી. ખા જે અભક્ષુ' પહેરાવે તે ઝભલુ બાળક પહેરી લે છે. બહાર જતી વખતે નાના બાળકને મા લીલુ અભલ પહેરાવી તૈયાર કરે; પરંતુ નીકળતી વખતે વિચાર બદલાતાં તે લીલુ અભલું કાઢી નાખી લાલ અભક્ષુ પહેરાવે. નાના બાળકને તેમાં કાઇ હરખ કે અક્સાસ હેાતા નથી. જેની પાસે ઘણા ઝભલાં હાય તે જ આવી પસદ્ગુગી કરી શકે. તે આ પરમેશ્વર પાસે તે અનંત ઝભલાંઓ છે; તેને જ્યારે જે ઠીક લાગે ત્યારે તે પહેરાવે, અને જ્યારે મન થાય ત્યારે તે બદલાવે. જો કાઈ નાની ઉમરમાં મરી જાય તે લેાક શેક કરે છે અને કહે છે કે, તે અલ્પાયુ થયા; પરંતુ તે કદાચ

Page #158

૧૪૮
તત્ત્વજ્ઞાન
પૂર્વજન્મને મહાન સાધક પણ હેઈ શકે; અને ભગવાનને તેનુ શરીરરૂપી ઝભલું ખદલાવવું યેગ્ય લાગ્યું હશે. ભગવાન આ સમસ્ત સંસાર સુદર રીતે ચલાવી રહ્યા છે. જો વત્તુરુજા વચના કેવળ લીલા ખાતર તેણે આ સમસ્ત સંસાર ઉભે કર્યાં છે તે સમજો.
ચેગવાસિષ્ઠ' માં વસિષ્ઠ સસારમાં આંનદ લેતાં શિખવાડે છે; પરંતુ કેટલાક લેાકે એમ માને છે કે, ‘આકૃિત આવતાં માણસ હલકે થઇ જાય છે,' આવા લાકે તેના આડાઅવળા અ કરે છે; પરંતુ તિમાં તેમ નથી. વસિષ્ઠ અને વાલ્મિકિએ પોતાના જીવનમાંથી કામ બાળી નાખ્યા હૈાવા છતાં બીજાના જીવનમાં કામ ઊભા રાખ્યા, અને સ'સારમાંથી આનંદ લેતાં શિખવ્યા. શિવજીએ કામ મળ્યે એ હકિક્ત છે, અને જીવતા કર્યાં તે તેમને સંસાર ઉપરનો પ્રેમ છે. સંસારના કલ્યાણ માટે તેના ઉપર કરેલા પ્રેમ તે જ શિવજીનુ સાભાગ્ય છે.
ત્યારપછી આગળ વર્ણન કરતાં શકરાચાર્ય કહે છે કે, અશેષ બ્રહ્માંડના પ્રલય કરવા તે જ તમારી સ્વાભાવિક વૃત્તિ છે. .વજતમને તત્વ સંદ્દારો દ્વાય નમો નમઃ। પ્રલય કરવા એજ તેમની નૈસિર્ગક તિ છે. સ્મશાનમાં રહેવાવાળા તે પશુપતિનાથ શરીર ઉપર ભભૂતિ લગાડી ખેડેલે છે, તે છતાં આખા વિશ્વનું કલ્યાણ કરવા પાતે ઝેર પીધેલું છે. શિવજીમાં આવા ફરક શાને લીધે થયા ? માણસ જ્યારે કૉલેજમાં ભણતા હાય અને એકલા હોસ્ટેલમાં રહેતે હૈાય ત્યારે નાનુ ખાળક તેની રૂમમાં આવે તે તેને કાઢી મૂકે; પરંતુ તે જ ભાઈ એક વૈશાખ મહિનામાં લગ્ન કરે અને ખીજા વૈશાખમાં પોતાના બાળકને તેડી ઊભા હાય અને બાળક તેમના કપડાં ખરાબ કરતુ હાય છતાં પણ તેને રમાડતા હેાય, તે એક જ માણસમાં આવેા ફરક કેાના આગમનને કારણે થયે ? આવા જ સવાલ આ બ્લેકમાં ઊભું થયે છે. આખા વિશ્વને ખાળવાવાળાએ આખી દુનિયાને જીવાડી તે શાને લીધે? એ સંહારક શક્તિ સ રક્ષક શક્તિ ખની તે કાના કારણે ? તેનામાં કરુણાવૃત્તિ આવી અને જગતને જીવાડવું જોઇએ એવું લાગ્યું; અને તેને કારણે તે સંહારકમાંથી સંરક્ષક બની ગયા. મારૂ હરક્ષણે ધ્યાન રાખવાવાળા તે ગુરખા થઇને ઊભા રહ્યા. તે તા પૂર્ણકામ છે, તેને બીજી કોઇ ઇચ્છા તે

Page #159

આનન્દલહરી
૧૪૯
નથી જ, પરંતુ લેકે તેના ગુણ ગાય અને હાર ચડાવે એવી પણ ઈચ્છા નથી. આપણને સૂતા પહેલાં જે વ્યવહારનું જ્ઞાન અને જીવનના ઉદ્ધારનું આધ્યાત્મિક જ્ઞાન હતું તે જ જ્ઞાન સવારે ઊંઘમાંથી ઊઠતાં જ કેશુ હાજર કરે છે? આ જ્ઞાન સંભાળવાવાળાને શું કઈ પગાર આપે છે? આવી મહાન કામગીરી બજાવવાવાળા ઈશ્વરને આપણી પાસેથી કઈ ચીજની અપેક્ષા નથી. અરે! આવા નિષ્કામનું જે સ્મરણ કરશે તે પણ તમે શુદ્ધ થશે. તે તમને રાતદિવસ સંભાળે છે, સવારે આંખ ખોલે તે પહેલાં તમારી સેવામાં તે હાજર રહે છે. સવારના ઊઠતાંની સાથે ચા અને છાપું બજે કેણું યાદ કરાવે છે? આ બધી સેવા તે શા માટે કરે છે? તમારી દુકાનમાં જે મહેતાજી તમારું કામ કરતા રહે છે, તેનું કારણ તે તમને ખબર છે કે પહેલી તારીખે તેને પગાર મળવાને છે અને દિવાળીમાં બે મળવાની છે, પરંતુ તે જગન્નિયંતા પરમેશ્વર આ બધું શા માટે કરે છે? તે તમારો (most obedient servant) આજ્ઞાપાલક નેકર શા માટે થયે? તે વિવંસક શકિતમાંથી વિધાયક શક્તિ શા કારણે બની? શંકરાચાર્યને અનુભૂતિ થાય છે કે, જગતના કલ્યાણને માટે તેમનામાં રહેલી કારુણ્યવૃત્તિને કારણે જ આ સંસારનું પાલન થઈ રહેલું છે. તેમનામાં કામ બાળી નાખવાની શકિત હોવા છતાં દરેકે દરેકની વૃત્તિ બદલાવી પતિ પત્ની વચ્ચે પણ તે જ પ્રેમ ઉભું કરે છે.
સમાધિ લાગ્યા પછી આખું જગત ખોટું થઈ જાય છે. જેમ જેમ તે વિશુદ્ધ જ્ઞાન પાસે જતા જશે તેમ તેમ બીજું બધું બેટું થતું જશે. પાં સત્ય અર તે એક જ સત્ય છે, અને બીજું બધું શૂન્ય છે તેનું દર્શન થવા લાગે છે. પાપ કે પૂણ્ય કંઈ જ ન રહેતાં તે એક જ શિવસ્વરૂપમાં માણસ લીન થઈ જાય છે.
न पुण्यं न पापं न सौख्यं न दुःखं न मंत्री न तार्थ न वेदा न यशाः अहं भोजनं नैव भोज्यं न भोका चिदानंदरूपः शिवोऽहम् शिवोऽहम् ।
, પાપ, સુખ કે દુઃખ સ્પર્શતા નથી, મને મંત્ર, તીર્થ, વેદ કે યજ્ઞની જરૂરિયાત નથી, હું કેવું ભેજન, ભેજ્ય કે ભેંકતા નથી; હું તે ચિદાનંદરૂપ શિવસ્વરૂપ છે.

Page #160

૧પ૦
तत्वज्ञान
न मे द्वेषरागौ न मे लोभमोही मदोनैव मे नैव मात्सर्यभावः। न धर्मो न चार्थो न कामो न मोक्ष: चिदानंदरूपः शिवोऽहम् शिवोऽहम्॥
મારામાં કઈ રાગ, દ્વેષ, લેભ કે મેહ નથી, મને કેઈને મદ કે મત્સર નથી. મને ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ કેઈની જરૂર નથી; હું પિતે જ ચિદાનંદરૂપ શિવ છું.
આ પ્રકારની અનુભૂતિ સાધકને થાય છે. તે પછી સાધક ન રહેતાં સિદ્ધ થાય છે. તેને પિતામાં કે બહાર બીજું કાંઈ નજરે ચડતું નથી, બધે જ તેને બ્રહ્મતત્ત્વનું દર્શન થાય છે.
પિતાના બાળકને લાડ લડાવતી વખતે માને બાળક સિવાય બીજું કાંઈ દેખાતું નથી, આજુબાજુનું બધું તે ભૂલી જાય છે. આ આનંદનું આલંબન નાનું અને શુદ્ર છે, છતાં પણ આવું થતાં આપણે જોઈએ છીએ, તે જે જગદીશનું મહાન આલંબન લે તેને બધે જ જગદીશ દેખાય; અને જગત નજરે જ ન ચડે તેમાં શી નવાઈ? 7 મે નાદિરામ્,
મને જગત દેખાતું જ નથી” આવું આ ત્રાષિઓનું દર્શન છે. જેવી રીતે રમકડાંથી રમતાં રમતાં બાળક ખાવાનું પણ ભૂલી જાય છે, તેવી જ રીતે એ તત્ત્વવેત્તાએ પણ જ્યારે કૃષ્ણ સાથે એકાગ્ર થાય છે ત્યારે બધું જ ભૂલી જાય છે. એ પ્રેમના મહાસાગરમાં નહાયા પછી તેમને લોકોને પ્રેમ ફિકકે લાગે છે. આકર્ષક રંગ જોયા પછી બીજા રંગ ઉપર લેકેનું ચિત્ત ચોંટતું નથી. સારું તાજું કેળું ખાધેલે માણસ સડી ગયેલું, રસ્તા ઉપર ઘેડાના પગથી દબાઈ ગયેલું કેળું લે એવી કલ્પના તમે કરી શકે છે ! તેવી જ રીતે દિવ્યપ્રેમ અનુભવવાવાળાને સાંસારિક પ્રેમમાં કેમ રસ આવે? આવું હોવા છતાં પણ તે કામના ભક્ષક કામના રક્ષક બન્યા. “જગતમાં આપણું કઈ જ નથી” એ જાણવા છતાં પણ તે ત્રષિઓએ શીખવ્યું કે, મારા મવા વિરો અવ . માતાને દેવ માન, પિતાને દેવ માન.
આ સૃષ્ટિને પ્રલય કરવાની જેની સ્વાભાવિક મતિ છે તેવા તે શિવને આ સૃષ્ટિનું મહાન આકર્ષણ લાગ્યું અને તેણે સૃષ્ટિને જીવાડી. તમે પોતે રોજ રાત્રે પ્રલય કરતા રહેલા છે. રોજ રાત્રે સૂતી વખતે

Page #161

આનન્દલહરી
૧૫૧
તમારે મન તમારા બગલા, પુત્ર, પત્ની બધાં ખલાસ થઈ જાય છે; આ ક્ષણભંગુર પ્રલય સવારે જાગતાં જ પાછું બધું જેમનુ તેમ ખડુ થઇ જાય છે. તેવી જ રીતે વિશુધ્ધ જ્ઞાનની પાસે જતાં જ બધુ ઝાંખુ થતુ જાય છે, ‘નીવો પ્રક્ષેત્ર ના જે।” નું દર્શન થવા લાગે. બધુજ ખલાસ થઈ ગયા છતાં, સૃષ્ટિનાં વૈવિધ્યમાં એક જ સાર જાણવા છતાં, અખિલ ભૂમંડળ ઉપર કૃપા કરવા માટે જ તેમણે સૃષ્ટિનું સર્જન કર્યુ.
આ જ વસ્તુનું રૂપકના રૂપમાં પુરાણકારોએ વર્ણન ; પરંતુ અણુસમ માણસે તેને સમજ્યા નહીં, અને ભલતે જ અ કાઢી એઠા. અખાની વાણીમાં કહ્રીએ તે :-~~
‘સાંભળ્યુ કશુ અને સમજ્યા કશું, આંખનું કાજળ ગાલે ઘસ્યું.
નાનું બાળક મેઘધનુષ્ય જુએ તે તેને નવાઇ લાગે; પરંતુ મેટા માણસને તેની નવાઇ લાગતી નથી. તેવી જ રીતે “કામદેવે તીર ફૈકી શિવજી ઉપર હુમલા (attack) કર્યાં એ વાત નાના બાળક જેવી લાગે છે; પરંતુ તેની અંદર જ શંકરાચાર્યને ઉપર મુજબનું મહાન દર્શન થાય છે.
શંકરાચાય અહીં નર અને નારી બન્નેના ગુણવાળા એ અર્ધનારીનટેશ્વરનું ચિત્રણ કરે છે. આગળના શ્લેકમાં શુ કહે છે તે આવતી વખતે જોઇશું.

Page #162

__आनन्दलहरी
શોક – ૨૮ स्वदीयं सौन्दर्य निरतिशयमालोक्य परया
भियैवासीद्गगा जलमयतनुः शैलतनये। तदेतस्यास्तस्माद्वदनकमलं वीक्ष्य कृपया
પ્રતિષ્ઠામતન્યસિગરાસવાન શિબિર | ૨૮ રાઈ - હે શિલતને (પર્વતરાજની છોકરી)! તારૂં નિરતિશય સંદર્ય જોઈને અત્યન્ત ડરી ગયેલી ગંગાએ જલમય શરીર ધારણ કર્યું (અર્થાત્ ભયભીત થયા પછી શરીરમાંથી પરસે છૂટે) તે જોઈને ભગવાન શિવજીએ ગંગાના દીન મુખકમલ તરફ કૃપાની દષ્ટિથી જોયું અને પિતાના માથા ઉપર ગંગાને સ્થાન આપીને તેની પ્રતિષ્ઠા વધારી. (પરમપૂજ્ય શાસ્ત્રીજી પાંડુરંગ વૈજનાથ આઠવલેના પ્રવચન ઉપરથી)
દે છે એટલે હે પર્વતરાજ હિમાલયની છોકરી ! તારું નિરતિશય (એટલે જેના કરતાં બીજું અતિશય નહિ તે) સંદર્ય જોઈને ગંગાને બહુ ડર લાગે; અને ડરી ગયેલી ગંગા પાણી પાણી થઈ ગઈ. ભયભીત થયેલી ગંગાના દીન મોઢા તરફ ભગવાન શિવજીએ કૃપાની દષ્ટિથી જોઈને, તેને પિતાના માથા ઉપર જગા આપીને ગંગાની પ્રતિષ્ઠા વધારી. ડરી ગયેલી ગંગાને શિવજીએ પોતાના માથા ઉપર સ્થાન આપ્યું, તેથી ગંગાની પ્રતિષ્ઠા રહી; નહિ તે તારા સાંદર્ય સામે ગંગાની પ્રતિષ્ઠા ન રહેત.
આ લેકમાં શંકરાચાર્યે પાર્વતીના નિરતિશય સાંદર્યનું વર્ણન કર્યું છે. પાર્વતી સુંદર હશે જ એમાં શંકા નહિ, પરંતુ ગંગા પણ સુંદર કેમ ન હશે? આખા જગતને સંદર્ય આપવાવાળા શિવજી (આ નામ આદિમશક્તિને ઉદ્દેશીને વાપરવામાં આવ્યું છે) ના સંસર્ગથી પાર્વતી સુંદર થઈ, તે શિવજીના માથા ઉપર સ્થાન મેળવનાર ગંગા પણ તેટલી જ સુંદર હશે. છતાં શંકરાચાર્યને પાર્વતીનું સાંદર્ય

Page #163

આનન્દલહરી
૧૫૩
નિરતિશય લાગે છે, કારણ પાર્વતી શિવજીના હૃદયમાં બેઠી છે. શિવજીના માથામાં બેઠેલી ગંગા સુંદર હશે જ; પરંતુ શંકરાચાર્યને પાર્વતીનું સૌંદર્ય નિરતિશય લાગ્યું, તેનું કારણ તેમને માથા કરતાં હૃદય સારું લાગ્યું.
ભકતની ભગવાનને પ્રાર્થના છે કે, “ભગવાન ! તમે મારા તરફ બુદ્ધિથી ન જોતાં દદયથી જુએ; કારણ પ્રત્યેક માનવના જીવન તરફ તમે બુદ્ધિથી જે તે માનવજીવન સારા અને ખરાબ તત્ત્વથી ભરેલું છે. ભગવાન ! જે મારા જીવનમાં તમને કંઈક સારૂં દેખાશે તે તમે શાબાશી આપશે, અને જે ખરાબ દેખાશે તે લપડાક મારશો.” ભગવાનની લપડાક તે ઠીક, પણ શાબાશી પણ માણસથી સહન થતી નથી. માણસ સારૂં કામ કરે તે ભગવાન શાબાશી આપે, તેથી માણસને લાખ રૂપિયા મળે. માણસને સંપત્તિ મળે કે સહન ન થાય- સંપત્તિ ફૂટી નીકળે. આમ ભગવાનની શાબાશી સહન ન થશે અને લપડાક તે સહન ન જ થશે. તેથી ભગવાન ! તમે અમારા તરફ બુદ્ધિથી ન જેમાં તમે હૃદયથી જેશે તે જ તમને હું સારો લાગીશ.
આ પ્લેકમાં શંકરાચાર્ય ગંગા અને પાર્વતીને ઝઘડો દેખાડે છે. તેમને પાર્વતીનું સૌદર્ય નિરતિશય લાગે છે. પુરાણકારોએ ગંગાને ચંચલ ચીતરી છે, અને પાર્વતીમાં સ્થિરતા માની છે. ગંગા ચંચલ હેવાથી તે જલમય થઈ ગઈ છે. (પાણી ચંચલ છે, તે એક જગાએ સ્થિર રહેતું નથી). પાર્વતી પર્વતની છોકરી છે એટલે તેમાં પર્વતમયતા છે, અર્થાત્ તેનામાં સ્થિરતા છે. ગંગા અને પાર્વતી આ બે પત્ની જોડે આદિશક્તિ સંસાર કરે છે એવું વર્ણન પુરાણકારોએ કર્યું છે. વધુમાં પુરાણકારોએ બન્ને પત્નીઓ વચ્ચેના ઝઘડાઓ ચીતર્યા છે. પાર્વતીની સામે બોલવાની ગંગાની તાકાત નથી તેથી શિવજીએ ગંગાને જટામાં
પાવી દીધી છે આવું વર્ણન છે. આ બધા આદિમશકિત ઉપર જોડેલા રૂપકે છે.
ભગવાનને બે પત્ની છે તેમાં શંકા નથી. બે પત્ની એટલે બે શકિત છે-(૧) પ્રેમશક્તિ અને (૨) કારૂણ્યશકિત. આખી સૃષ્ટિ પ્રભુના પ્રેમને વિષય નથી, પણ પ્રભુની કરૂણાને વિષય છે. તમારા - અમારા જેવા નાલાયક લેકે ઉપર ભગવાન પ્રેમ કરે છે તેમાં કંઈ તક (logic)

Page #164

૧૫૪
તરવજ્ઞાન
નથી. (તર્કથી જોઈએ તે તમારા – અમારા ઉપર ભગવાન પ્રેમ શા માટે કરે?) પરંતુ એકાદ મહાભાગ કરડે જન્મારા પછી કદાચ પ્રભુના પ્રેમને વિષય થતું હશે તે –બાકી આખી સૃષ્ટિ પ્રભુની કરૂણાને વિષય છે. પ્રેમમાં સમાનતા છે, કારુણ્યવૃત્તિમાં ભેદ આવે, તેમાં ભગવાન
જીવ કરતાં શ્રેષ્ઠ છે. કારૂણ્યશક્તિ પ્રભુના હૃદયમાં છે અને પ્રેમશકિત પ્રભુના માથામાં છે.
પ્રભુના માથામાં ગંગા છે. ગંગા એટલે તે પ્રાસ્તે માત્પરું પેન ના રંગ –પ્રભુને પ્રેમપ્રવાડ ઓળખીને, પ્રભુપ્રેમ મેળવીને પ્રભુપદ મળે; પાર્વતી અને ગંગાના રૂપકથી બે આદર્શ સમજાવેલા છે.
પ્રેમશકિત પ્રભુના માથામાં રહે છે, અને કારૂણ્યશકિત પ્રભુના હૃદયમાં છે. પ્રેમશકિત અને કારૂણ્યશકિત એ બે બહેને છે અને આદિશકિત જોડે તે પરણેલી છે. બે શેક છે તેથી ઝઘડે પણ ખરી; ભગવાન પાસે માનવ કારૂણ્યથી જઈ શકે, કારણ પ્રેમશકિત રૂપિયે ખડખડાવીને લે. કારૂણ્યશક્તિ કેટલીક વખત ઢીલું મૂકે. પ્રેમશક્તિને કારૂણ્યક્તિ દુબળી લાગે; પણ કારૂણ્યશકિતને હાથમાં લઈને જ પ્રભુ જગતનું સંચાલન કરે છે. જગતનું સંચાલન કરવા કારુણ્યશક્તિ હાથમાં લઈને પ્રભુએ પ્રેમશક્તિને છુપાવી છે. શંકરાચાર્યને પાર્વતી નિરતિશય સુંદર લાગી તેનું કારણ આ છે. આખું જગત રમી રહ્યું છે તે કારુણ્યશકિતના જોરથી જ. કારુણ્યશક્તિના જોરે જ અમે ભગવાન પાસે જવાના, તેની સાથે બેસવાના; નહિ તે પ્રભુની આંખ સાથે આંખ મેળવવાની અમારી શું તાકાત છે? પ્રભુની કારુણ્યશક્તિ જોઈને શંકરાચાર્ય ખુશખુશ થયા છે. તે મારી છે. મારે તેની પાસે જવાનું છે, અને તે જ મને ભણાવવાની છે. શંકરાચાર્ય જગદીશ તરફ જોતી વખતે એમની કારુણ્યશકિત તરફ આકર્ષાય છે. પ્રેમશકિત કારુણ્યશકિતથી ગભરાઈ જાય જ.
અમે ભગવાનને કારુણ્યને વિષય ન થતાં પ્રેમને વિષય કેમ નથી થતા ? પ્રેમને વિષય થવું તે રમતની વાત નથી. પ્રેમને માટે સર્વસ્વ ફેંકી દેવું પડે, તેના વગર પ્રેમને કિંમત નથી. પ્રેમમાં ત્યાગની

Page #165

આનન્દલહરી
૧૫૫
માગણી છે, અને જીવ ત્યાગ કરી શકતું નથી તે એની દુર્બળતા છે. પ્રેમમાં સર્વવની હોળી કરવાની તૈયારી હેવી જોઈએ; પણ તે અમારાથી બનતું નથી. ભગવાનને માટે ત્યાગ કરવાની અમારી તૈયારી નથી. અરે ! એક ટંકનું ભેજન છેડવાની અમારી તૈયારી નથી. કોઈ પૂછે કે, “કેમ ભાઈ ! શ્રાવણ મહિનામાં એકટાણું કરે છે?” તે કહીએ છીએ કે, “નથી થતુ, પ્રેમશકિતમાં જે ત્યાગ છે તે ત્યાગ જીવ લેવાવાળે હોવાથી અમારા માટે તે શક્ય નથી.
પ્રેમમાં ત્રિકોણ છે– (૧) પ્રેમમાં ખરીદી–વિક્રય નથી, (૨) પ્રેમમાં નિર્ભયતા હોવી જોઈએ, (૩) પ્રેમમાં ઉજજવળ અને નિર્મળ એકનિષ્ઠા રહેવી જોઈએ. પ્રેમમાં ખરીદી વેચાણને પ્રશ્ન જ નથી; ખરીદી વેચાણનો પ્રશ્ન આવે તે પ્રેમ નથી એમ સમજી ચાલે. પ્રેમ શા માટે? આ પૂછાય નહિ, અને જો એ પૂછવામાં આવે તે પૂછવાવાળે અરસિક છે એમ સમજે. કંઈ મળતું હોય તે પ્રેમ કરું – આને પ્રેમ કહેવાય જ નહિં. કંઈ મળે તેથી પ્રેમ, આ વેપારી વાત છે; તેથી જ્યાં ખરીદી– વિકય હોય ત્યાં પ્રેમ નથી.
બીજું, પ્રેમમાં પૂર્ણ નિર્ભયતા હોય. બચું માથી ડરે નહિ, બચું કંઈ ગુનેહે કરીને આવે તે પણ માથી ડરે નહિ તે મા પાસે જાય અને પિતાની ભૂલ કહી દે. પ્રેમમાં નિર્ભયતા હોવી જોઈએ; ૌતિક પ્રેમમાં પણ નિર્ભયતા હેવી જોઈએ.
ત્રીજું, પ્રેમમાં ઉજજવળ અને નિર્મળ એકનિષ્ઠા હોવી જોઈએ. પ્રેમમાં આવ્યભિચારી ભકિત હેવી જોઈએ – આ નિર્મળ પ્રેમના ત્રણ પ્રણા છે. પ્રેમમાં આ ત્રિકેણું હે જોઈએ.
ભક્તિમાં પણ કહેવાતા ભક્તના બે પ્રકાર છે. (૧) ભિખારી અને (૨) વેપારી. આ બને કહેવાતા (so called) ભકતે છે ખરા ભક્ત નથી. જેમ અંદર તમાકુ ભરેલી હોય અને બહાર કેસરનું લેબલ હોય તેમ આ કહેવાતા ભકતેવું છે.
ભિખારી – કહેવાતા ભક્ત મોટી સંખ્યામાં ભિખારી હોય છે. ભગવાન ! મને આપે, મને આપે- આમ માગવાવાળા ભિખારી છે. કંઈ ન કરતાં ભગવાન પાસે માગે તે ભિખારી કહેવાય. બીજે પ્રકાર

Page #166

૧૫૬
તત્વજ્ઞાન
વેપારીને છે. તે કંઈ સત્કર્મો કરે છે અને ભગવાન પાસે માગે છે. આ બન્ને પ્રકારના કહેવાતા (so called) ભકત છે.
ભકતની ન્યાત જ જુદી છે. કેવળ મંદિરમાં જવા લાગીને ભકત થવાતું નથી. મંદિરમાં જવાવાળે માણસ વેપાર માટે પણ જાય, કાં તે મંદિરની બાજુમાં બંગડીની દુકાન હોય તેથી તે જતે હેય; પણ એને તે ગયે જ છૂટકો છે. આમ શ્રાવણ મહિનામાં મંદિરે દેડવાવાળા બધા ભાત છે એમ માનવાનું કંઈ જ કારણ નથી; તે કાં તે ભિખારી હેય, કાં તે વેપારી હેય. ભકતની એક ત્રીજી વાત છે, તે ભગવાન ઉપર ખર પ્રેમ કરે છે.
સાધકને ડરવાનું કારણ શું ? જે લુચ્ચાઈ કરતું નથી, શાક્ય કરતે નથી તે સાધક તે પ્રભુ પ્રેમને અધિકારી થાય ને? આ સાધક તે ભગવાનનો પ્રેમનો વિષય છે ને ? ના.
પ્રભુની કારુણ્યવૃત્તિ શંકરાચાર્યને ગમી છે. તે કહે છે કે, ગંગા ડરી ગઈ અને આદિમશકિત શિવજીના માથામાં છુપાઈ ગઈ. તેમને પાર્વતીનું સંદર્ય નિરતિશય લાગે છે. આદિમશકિતના હૃદયમાં બેઠેલી કારુણ્યશકિત શંકરાચાર્યને ગમી છે.
સામાન્ય માણસની વાત છેડી દે, પણ જે સાધક હોય તેને તે ભગવાન ઉપર પ્રેમ હોય ને? ના, તે પણ ભગવાન ઉપર પ્રેમ કરતે નથી. પ્રેમની પરીક્ષા કરીએ તે સાધક આ પરીક્ષામાં પાસ થશે નહિ; તેથી સાધકને પણ અંદરથી અકળામણ હેય છે, સાધક શુદ્ધ દિલને અને પ્રયત્નશીલ યતિ હોય છે. તે યત્નશીલ હોય છે પણ તે પ્રેમની પરીક્ષા (test) માં નાપાસ થશે. આ સાધક પણ વેપારી છે. તે યત્નશીલ હોય છે તે છતાં આવા સાધકના દીલમાં કંઈક ડંખતું હોય છે. મારે માલ વધારે કિંમતે ખપે એવી તેને આકાંક્ષા હોય છે. તે કહે, “મારી બુદ્ધિ ક્ષુદ્ર છે તે મને ખબર છે, તે મારે ભગવાનને વેચી નાખવી છે. મારો માલ કરે છે, પણ ઉત્કૃષ્ટ સેલ્સમેન થઈ વેચી નાખવે છે. કચરાને સારે ભાવ લાવે તે ઉત્કૃષ્ટ દલાલ” આમ લેકે કહે છે. આ હું કંઈ અર્થશાસ્ત્ર નથી કહેતે, પણ લેકેની માન્યતા છે તે કહું છું

Page #167

આનન્દલહરી
૧૫૭
સાધકને એમ લાગે છે કે, “મારૂં મન અને બુદ્ધિ કરે છે; પણ એની કિંમત વધારે લઉં છું” આમ સાધકના મનમાં ડંખે છે. આ સાધક પણ વેપારી છે, અને તે પ્રેમના ત્રણ કેણમાને એક કેણ પૂરો કરી શકતું નથી.
બીજું, પ્રેમમાં નિર્ભયતા હોવી જોઈએ, પણ સાધકને ડર છે જ. સામાન્ય સાધકને જગત ઉપર પ્રેમ નથી, અને તેને જગદીશ ઉપર પણ પ્રેમ બેસતા નથી. આ તો સામાન્ય સાધકની વાત થઈ, પરંતુ ઉપરના સાધકને ભગવાન ઉપર પ્રેમ રહેશે કે નહિ તે શંકા છે. કારણ તેનું દીલ કાતર થતું હોય છે કે, ભગવાન મારો સ્વીકાર કરશે કે ? હું ભગવાન સાથે જવા તૈયાર છું; પણ ભગવાન મને પિતાની જેડે લેવા તૈયાર છે ખરા ? પ્રેમ માપવાનું મીટર નથી તેથી ખબર કેમ પડે? ભગવાનને હૃદયપુષ્પ, જીવનપુષ્પ ચડાવતી વખતે ઉપરના સાધકનું હૃદય કાતર થાય, તેમાં ભીતિ છે. જ્યાં ભયભીતતા છે, ત્યાં પ્રેમની શંકા છે. આ સાધક પણ ભયભીત છે કે, “પ્રભુ મારે સ્વીકાર કરશે કે?” - ત્રીજી વાત, પ્રેમમાં ઉજ્જવળ અને નિર્મળ એકનિષ્ઠા હેય. કુન્જામાં રંભાનું સાંદર્ય જેવું તે એકનિષ્ઠા છે. પ્રાતઃસ્મરણીય આચાર્ય શ્રી વલ્લભાચાર્યને પ્રભુનું બધું સુંદર લાગતું. પ્રભુનું બધું સુંદર અને મધુર લાગવા લાગે તે જ ખરી એકનિષ્ઠા ગણાય. સાત ઠેકાણે વાંકી પત્ની રંભા કરતાં સુંદર લાગે છે તે એકનિષ્ઠા કહેવાય. આચાર્ય શ્રી વલ્લભાચાર્યને મધુરાધિરહિ૪ નપુર-ભગવાનનું બધું જ મધુર લાગ્યું- આ નિર્મળ અને ઉજજવળ એકનિષ્ઠા છે. સાધકમાં આવી એકનિષ્ઠા રહેતી નથી, તે કહે:
ભગવાન ! તું મધુર લાગે છે, પણ તે ક્ષણે હું મધુર લાગતું નથી. તારો – મારો વિયેગ મધુર લાગતું નથી. સાધકને વિયોગમાં મધુરતા લાગતી નથી, તેને વિયેગમાં અકળામણ થાય છે.
આ બધા રડતા રહ્યા છે, તેનું કારણ બધા માથી વિખુટા થયા છે. પહેલે ઘા એ છે કે, માથી બચ્ચે વિખૂટું થયું છે. જગતમાં સર્વ ક્ષણ સર્વ સુકું લાગે તે રડ્યા જ કરે છે. લાખ રૂપિયા મળે તે પણ તે રડ્યા જ કરે છે. કરોડપતિ પણ કહે કે, “આ વર્ષ સારું નથી' એમ
--
--
---

Page #168

૧૫૮
तत्वज्ञान
કહીને તે રડે છે. મૂળ વાત એ છે કે, બચું માથી વિખૂટું પડી ગયું છે, અને વિયેગના દુઃખથી તે રડે છે. મેળામાં મા ને દીકા જાય, અને દીકરે છું પડી જાય પછી તે રડે, તેને લેકે બીસ્કીટ કે પેંડા આપે પણ તેનું રડવાનું બંધ થતું નથી, કારણ બને વિગ છે. આમ જગદંબાને વિગ સાધકને રડાવે છે, પછી ભલે તેની પાસે વિત્ત, કીતિ ઈત્યાદિ ઘણાં રમકડાં હોય.
ભગવાનને વિયેગ સાધકને અસહ્ય લાગે છે. વાસ્તવિક પ્રેમમાં બધું જ મધુર લાગવું જોઈએ. તેનું હોવું મધુર, તેવી રીતે તેનું ન દેવું પણ મધુર લાગવું જોઈએ; પણ સાધકથી આ થતું નથી. તેથી આ સાધક પણ કારુણ્યશક્તિને વિષય છે, પણ પ્રેમશક્તિને વિષય નથી.
મંદસાધકને કારુણ્યશકિત સુંદર લાગતી હશે, પણ શંકરાચાર્ય જેવા તત્ત્વવેત્તાઓને, સિદ્ધને, પ્રેમશકિત સુંદર લાગવી જોઈએ ને? તેમને પણ સાતમે પડદે પ્રેમના બારામાં શંકા છે તેથી એમને પણ કારુણ્યશકિત સારી લાગી સાધકે કદાચ પ્રેમના અધિકારી ન હશે, પરંતુ સિદ્ધ તે પ્રેમના અધિકારી ખરા ને? આ સિદ્ધને પણ પ્રેમને ભાવ નથી. પ્રેમની ઊંચામાં ઊંચી પરીક્ષા (test) પર તેને કસ લગાડાય તે સિદ્ધા પણ સે ટચનું સેનું નથી – એમની પણ ઉજજવળ અને નિર્મળ એકનિષ્ઠા છે કે નહિ તેની શંકા છે.
આ સિદ્ધ લેકેએ રડવાનું કારણ શું? અરે! આ સિદ્ધે તે મહાન લુચ્ચા વેપારી છે. પૈસા આપીને કંઈ લેવું તે ડહાપણ છે, પરંતુ શંકરાચાર્ય જેવા સિદ્ધ પુરૂષે તે કંઈ જ ન આપતાં લેવાવાળા છે. આપણે તે કર્મ આપીએ, પણ આવા લેકે તે બધું ઉધાર (credit) ઉપર જ લાવે. આપણે આપણા કર્મથી મન, બુદ્ધિ શુદ્ધ કરીએ-કર્મ આપીને મન અને બુદ્ધિ સારી લાવીએ; પરંતુ સિદ્ધ લેક એમને એમ કંઈ ન આપતાં સારામાં સારી વસ્તુ ઉપાડી લાવે. વાલમીકી અને વસિષ્ઠને આવી બુદ્ધિ કયાંથી મળી? તેમની બુદ્ધિને પ્રસાદની સાથે સાથે સારભ છે. તેમને બુદ્ધિ મળી નહિ; તેમણે બુદ્ધિ ભગવાનના શો રૂમમાંથી ઉપાડી. એમને વર્ગ જનેત્રી વગરને છે. એમને લૂટારૂ બોલાય નહિ પણ તેમણે ભગવાનના કેપ્યારમાંથી માલ લૂંટ. તુકારામ કહે કે,
-

Page #169

આનન્દલહરી
૧૫
મેં ભગવાનના લૂટયા છે અને સારી સારી વસ્તુ ઉપાડી લાગ્યે છું; હું તેા કેવળ ભારવાહી છું. તમને લાગે છે કે, આ બધું મારા ખેતરમાં પાકતુ છે; પણ હું કહું છું કે, હું તે ભગવાન પાસે હતી તે બુદ્ધિ ઉપાડી લાખ્યા – આ મારી બુદ્ધિ નથી.' આપણે કર્મથી ખાઇએ, અને સિદ્ધ લેકે હુ (credit) થી જ ખાય.
4
'
આવી જ રીતે આ સિદ્ધ લામાં નિર્ભયતા નથી. ચિત્તએકાગ્રતા વધવા લાગી, પૂર્ણતાની અનુભૂતી થવા લાગી, દૈવી આનંદના તેજ: કણ (spark) મળવા લાગ્યા, જે આનદની તેાલે જગતને કોઈ જ આનંદ ઉભે રહેતા નથી. તે કાળ આછે રહે તેમ એમને લાગે, કારણ આ લાંબા કાળ ચાલે તા તેમના ‘હું' ને ભગવાન ખાઈ નાખે; અને તે મુકત થઈ જાય. આ મહાન્ શિકત ભગવાન પાસે જાય, પણ ત્યાં લેાહચુંબક (magnetic ) જેવી શકિત છે તે ખેચી લઇને ખાઈ નાખે તે? ત્યારે આ ટોચના લેાકેાને પણ ભીતિ છે, તે પણ નિય નથી. નાના લોકોને નાની ભીતિ અને મેટા લેાકાને માટી ભીતિ; પણ કેઈ દૈનય નથી. નાના લેાકેાને ભગવાન શિક્ષક જેવા લાગશે, ફોજદાર જેવા લાગશે, પરંતુ મેટા લેાકેાને પણ ભીતિ છે જ. ભગવાન પોતાની શકિતથી પાસે ખેચી લે અને મારા ‘ અહમ્’ ખલાસ થાય તે ? પોતાના અહમ્' ઉપર આ સિદ્ધ લેાકેને જબરદસ્ત પ્રેમ છે તેથી ભગવાન મારા · અહમ’ને ખાઈ નાખે નહિ; તેથી સાચવીને આ લેાકેા ભગવાન પાસે જાય. દૃષ્ટાંત્ત તરીકે ગામડાઓમાં પિશાચની જગા હોય. તેની કઇ મર્યાદા હાય, તે મર્યાદામાં ગામડાના લેકે ન જાય. પિશાચની હદ હાય તે લાઈન સભાળવાની હાય – આવી રીતે ભગવાને પણ હદ મૂકી છે. આ હદ સુધી જ આ સિદ્ધ લેાકેા જાય અને ઉભા રહે, અને કહે; કે, जननी जननं यातु ममवै, मृडानी रुद्राणी शिव शिव भवानीति जपत : આ લોકો મન, બુદ્ધિ બધુ... છેડતાં છેડતાં આ હદ સુધી આવે. ત્યાં પ્રકાશ છે, અજ્ઞાત શકિત ઉભી છે; પણ તે લાઇન છેડીને આગળ જતા નથી. મારા ‘હું’ જશે તેના એને ડર છે; આ નિર્મળ અને ઉજ્જવળ એકનિષ્ઠા ન કહેવાય. આ સિાને પણ અહુનિષ્ઠા છે, તેમને અહમ ઉપર અતિ પ્રેમ છે તેથી ભયભીત થઈને તેઓ અહમ ને સાચવે.

Page #170

૧૬૦
તત્ત્વજ્ઞાન
ભગવાન ઉપાડી લે, અને જે અહમ ખાઈ નાખે તે તેને અવશેષ રહે નહિ તેનું નામજ મુક્તિ. ઉષા બ્રાહ્મરિથતિ પર્વ જૈન પ્રાણ વિમુદ્ધતિ રિસ્થાન્તિાત્રે ત્રહ્મનિર્વાન નૃતિ અહીં મન, બુદ્ધિ કંઈ છે જ નહિ. અહમ ભગવાને ખાઈ નાખે, પછી વિશુદ્ધ ચૈતન્ય રહે-એને જ કહે તમાર. શાસ્ત્રીય ભાષામાં ઈશ્વર અને જીવમાં ફરક શું?
सर्वशत्वं विशिष्ठं चैतन्यं = १२
ફિલ્વે વિરિષ્ઠ વૈતન્ચ = જીવ તેમાંથી સર્વત્વ અને પાર્વે આ બન્ને ભૂંસાડી નાખે તે શું રહે? વૈતન્ય. જયાં સુધી જ રહે ત્યાં સુધી ફરક રહે એમ ઓગળી ગયે કે ફરક જ ન રહે. આ સિદ્ધ લેકે બાકી બધું ભગવાનને આપે, પણ તેમને અદમ્ આપવાને ડર લાગે. તેઓ બુદ્ધિ આપે, પણ અહમ રાખવાના. તે ભગવાનને કહે કે, “હું” જીવીશ તે તું જીવીશ, હું” હઈશ તે તું પણ હઈશ. મારે તને મારે નથી તેથી હું મારો બહુ સંભાળું છે.
પહેલી પગથી ઉપર “હું” ને કાઢવે જોઈએ, પણ છેલ્લી પગથી ઉપર “હું” ને રાખ છે એ આગ્રહ રાખવામાં આવે છે, કારણ સાકર ખાવામાં આનંદ છે, સાકર થવામાં નહિ. ભગવાનને મારે જીવાડવા હોય તે મારે જીવવું જ જોઈએ. ભગવાનનું અસ્તિત્વ રાખવા માટે મારે અહમ રહેવું જોઈએ. હું મરી જાઉં તે તું પણ મરી જવાને, મારે તને કાઢ નથી. પ્રભુ ! તારૂં નિર્ગુણનિરાકાર શ્રેષ્ઠ છે, પણ મને નિણનિરાકાર બ્રહ્મ જોતું નથી – મને તારું હસતું, નાચતું, બેલતું સગુણસાકારત્વ જોઈએ છે. તારૂં નિર્ગુણ નિરાકારત્વ સારૂં છે જ; પણ તે છતાંય મને સગુણસાકારત્વ સારું લાગે છે.
આ સિદ્ધ લેકે “અહમ” શા માટે રાખે છે તે આપણને ખબર ન પડે. એમને એમ લાગે છે કે, કઈ પણ કાળે “તું” (પ્રભુ) જ ન જોઈએ, તેથી તેઓ કંઈક છુપાવે છે, અને લાઈનની અંદર ઉભા રહે છેલાઈન ઓળંગીને આગળ જતા નથી. કારણ તેમને ભીતિ છે કે, મારે અહમ્ ચાલ્યું જશે. આ ટેચના લેકોની ભીતિ આપણું ધ્યાનમાં

Page #171

આનન્દલહરી
૧૬૧
ન આવે. “હું” ગયે તે “તું” જશે, અને કોઈ પણ કાળે “તું” જ ન જોઈએ. ભગવાનનું ભગવાનપણું જીવના જીવપણાને લીધે છે, તેથી તે કહે છે કે, “હું” અને “તું” રહેવા જોઇએ.
હું જ્યાં સુધી છે ત્યાં સુધી “તું” છે. “તું” ખલાસ થશે તે શબ્દ પણ મને સહન થતું નથી, કારણ તું મારૂં (જીવનું) ભાગ્ય છે. પિતાનું સાભાગ્ય ખલાસ થઈ જાય, મરી જાય એ કોઈ સ્ત્રીને સહન ન થાય; તે વિચાર પણ તેનાથી સહન થતું નથી. સ્ત્રીની બંગડી તૂટી જાય તે કહે કે, “બંગડી વધી ગઈ કારણ તેને અખંડ સૌભાગ્ય જોઈએ.
જૂના કાળની બહેનો બહુ લાગણીપ્રધાન (sensitive) હતી. હવે તે વ્યવહાર વિવેકથી તેમનાં હૃદયે ઢાલ જેવાં થઈ ગયાં છે. જૂનાકાળની બહેન વીમા પોલીસી ઉપર સહી ન કરે, ધણીનું વીલ વાંચવા તૈયાર નહિ; કારણ ધણી મરી જાય તે કલ્પના પણ તેમનાથી સહન ન થાય. જૂના કાળમાં પ્રેમની નિરતિશયતા હતી તે આપણને અવ્યવહારૂ લાગે; કારણ આપણે આજે વ્યવહારૂ થયા છીએ.
આવી રીતે ભકતેની પણ પ્રેમની નિરતિશયતા છે. આ ભક્તિ “અહમ્' કાઢી નાખવા તૈયાર નથી, કારણ જે ક્ષણે “હું” જઈશ તે જ ક્ષણે “તું” જઈશ તારું અસ્તિત્વ ટકાવવા માટે “હું” મારૂં અસ્તિત્વ ટકાવીશ. વાછરડાને ગાયથી દૂર લઈ જાઓ તે તે આવવા તયાર નહિ, તેવી રીતે આ સિધ્ધને – ટેચના ભકતને પણ કાતરતા થાય કે, “હું જાઉ તે “તું” પણ ચાલી જાય. ભગવાનને મેળવવા માટે એમણે કરડે જન્મારાની તપશ્ચર્યા કરી, અને જ્યારે ભગવાન એને સમાવી લેવા તૈયાર થાય ત્યારે એ ના પાડે. તેમને અદ્વૈતની મધુરિમા ખબર છે, પણ તે તને આનંદ, તને સ્વાદ છેડવા તૈયાર નથી. સાકર થવા કરતાં સાકર ખાવામાં મઝા છે, તેથી તેઓ અહમ છપાવે, તેથી અહીં પણ પ્રેમ છે એમ કેવી રીતે કહેવાય? શંકરાચાર્ય કહે છે કે, પ્રેમની પરીક્ષા (test) લેશે તે સિધોને પણ સે નંબરને કસ લાગે નહિ; તેથી સિધ્ધોને પણ પ્રેમશક્તિ સારી લાગતી નથી; એ લેકને પણ કારુણ્યશતિ સારી લાગે છે. આમ આ બધી સૃષ્ટિ કારૂણ્યને વિષય છે, પ્રેમને વિષય નથી, તેથી પાર્વતીનું સૌદર્ય નિરતિશય છે.

Page #172

૧૨
તત્ત્વજ્ઞાન
આમ કારૂણ્યની જરૂર બધાને છે, શંકરાચાય જેવા તાકાની અને મસ્ત ભકતાને પણ કારૂણ્યની જરૂર છે; કારણ પ્રેમના સા નખરના કસ લાગતા નથી –સા ટચનાં પ્રેમમાં ‘હું' ચાલ્યું જાય. સેાની પણ કહે કે, સેા ટચના સોનાનું કંઇ થાય નહિ ઘરેણાં બનાવવા હાય તે સેાનામાં તાંબુ ભેળવવું જ જોઇએ. શંકરાચાય જેવા લાકે ચાવીસ કેરેટના છે; આપણે તે લેાઢાના જ છીએ. શ્રાવણ મહિનામાં આપણે સાનાનુ ગીલીટ કરીએ, પણ અંદર લેાદું જ છે; આપણું તે ચાદ કેરેટનું પણ સેાનું નથી.
ભગવાન ઉપર સે। નબરના પ્રેમ કેાઈના છે કે ? શંકા જ છે. પ્રભુ ! નાનાથી શરૂઆત કરી સિધ્ધા, મુકતા સુધીના બધા અમે તારા કારૂણ્યના વિષય છીએ, તારી પ્રેમશકિતના વિષયે નથી; તેથી પ્રભુ ! તુ તારી પ્રેમશકિત છપાવી રાખ. અમે તે કારૂણ્યશકિતના જ અધિકારી છીએ; માટે તુ કારૂણ્યશકિતનેા વર્ષાવ કર. શંકરાચાર્યને પણ ભીતિ છે; પણ તેમની ભીતિમાં પણ એક મહાનતા છે. આપણને પણ ભીતિ છે, અને શકરાચાર્યને પણ ભીતિ છે; પરંતુ તમે એમ નહિ સમજતા કે, આપણે અને શકરાચાય એક જ. નવપરિણીત સ્ત્રી ઘણી સામે ડરીને ઉભી રહે તે તેનુ સાંદ વધે; પરંતુ ગુંડાની સામે છગન ડરીને ઉભું રહે તે તેનુ સાંદ વધે નહિ – આપણી ભીતિમાં અને શકરાચાર્ય ની ભીતિમાં આટલે ક્ક છે.
યાજ્ઞવલ્કય, પતંજલિ, વસિષ્ઠ, શંકરાચાર્યની ભીતિથી તેમનુ સાંઢ અતિ વધ્યું છે. તેમને જોઇને ભગવાનને લાગે કે, કયારે તેમને ઉપાડીને ખાઈ નાખું.
શંકરાચાય કહે છે કે, ખા ! તારી પ્રેમશકિત અમારે જોવી જ નથી, અમને તે તારી કારુણ્યશકિત નિરતિશય લાગે છે. અર્થાત શંકરાચા સર્વસામાન્ય લેકને માટે આ લખે છે; પરંતુ તે લખતી વખતે પણ શંકરાચાર્યની અનુભૂતિ ડોકિયુ* કર્યા સિવાય રહેતી નથી.
આમ રોગી, ભેગી, માંદા તા કારુણ્યના વિષય છે જ; પણ સિદ્ધા પણ કારુણ્યના વિષય છે. પાતીનુ આ માહક છે. આ આનદ
સાં

Page #173

આનન્દલહરી
૧૬૩
મળવું જોઈએ. માની સુંદરતા જોતા રહે અને આનંદ માણ્યા કરે તેમને એમ થાય કે, હું કોઈ દિવસ માટે થાઉં જ નહિ.
માનું એક જ બચ્યું હોય અને તેના ઉપર અતિશય પ્રેમ હોય તે માને લાગે કે, મારૂં બચ્ચે મેટું થાય જ નહિ. બચ્ચાને પણ એમ જ લાગે કે, હું મોટો થાઉં જ નહિ; કણાર મોટે થાઉં તે સ્કૂલે જવું પડે, અને દાઢીદીક્ષીત શિક્ષકને જેવા પડે. જૂના કાળના શિક્ષકે મૂછ રાખતા હતા, ત્યારે છોકરાને તેને ડર લાગતું હતું; હવેના શિક્ષકેએ આ સમજીને જ મૂછો કાઢી નાખી છે. વિનેદ જવા દઈએ, બધું થાય છે તે જગતના કલ્યાણને માટે જ. બચ્ચાને એમ લાગે કે, માનું સૌંદર્ય જેતે બેસું. આમ શંકરાચાર્યને પણ થાય છે કે, માનું લેટેત્તર સાંદર્ય જેતે બેસું, હંમેશાં નાનો જ રહું અને તારું સાંદર્ય જેતે રહું. તેમને જગતનું ચાંદર્ય તુચ્છ લાગે – તેનું વર્ણન આગળના લેકમાં વાંચીશું.

Page #174

आनन्दलहरी
**
श्लोक - १९ मो
विशाल श्रीखण्डद्रवमृगमदाकीर्ण घुसृण
प्रसूनव्यामिश्रं भगवति तवाभ्यङ्गासलिलम् । समादाय स्रष्ण चलितपदपांसून्निजकरैः
समाधत्त सृष्टिं विबुधपुर के शाम् ॥ १९ ॥
રાજ્વાર્થઃ – હે ભગવતી ! વિશાલ ચંદનને રસ, કસ્તૂરી, કેસર અને ફૂલા વગેરેની સુગ ંધમિશ્રિત તારૂં અભ્યંગસલિલ, અને તારા ચાલવાથી તારા ચરણાથી ઉડેલી માટી લઇને, તેનું મિશ્રણ કરીને બ્રહ્મદેવે તેમાંથી સ્વર્ગમાંની કમલનયની અપ્સરાઓની સૃષ્ટિ મનાવી.
(પરમપૂજ્ય શાસ્ત્રીજી પાંડુરગ વૈજનાથ આઠવલેના પ્રવચન ઉપરથી)
બ્રહ્મદેવે સ્વર્ગમાંની અપ્સરાએ કેવી રીતે ખનાવી તેનું વર્ણન શકરાચાય આ શ્લોકમાં કરે છે. બ્રહ્મદેવે એક હાથમાં ભગવતીના ચરણની માટી લીધી અને ખીજા હાથમાં પાણી લીધું, અને તેનુ મિશ્રણ કરીને અપ્સરાએ નિર્માણ કરી. આ પાણી કેવું હતું? ખાએ સ્નાન કર્યા પછીનું અભ્યંગસલિલ હતું.ી અભ્યંગસલિલ એટલે શુ? અભ્યંગ એટલે સુગંધીદાર પદાર્થા, અને સલિલ એટલે પાણી. ચદનરસ, કસ્તુરી, કેસરનું ચૂર્ણ અને ફૂલોનું સુગધયુકત પાણી. ખાના ચરણાથી ઉડતી રહેલી માટીમાં ભેળવીને સ્વર્ગની કમલનયની અપ્સરાઓની સૃષ્ટિ બ્રહ્મદેવે નિર્માણ કરી. ભગવતી! આ અપ્સરાએ આટલી સુંદર છે, તે ખા! તમે કેટલા સુદર હશે? જગદંબા! તમારા કેવળ ન્હાવાના પાણીથી અને તમારા પગની ધૂળથી બનેલી અપ્સરાએમાં આટલું સૌ છે તે તમે કેટલા સુંદર હશે! જગદંબા અતિ સુંદર છે એમ શકરાચાય ને કહેવાનું છે.
અપ્સરા સુંદર છે, પણ તેના કરતાં જગદંખ અતિ સુંદર છે. અપ્સરાનું સાદ ભાગકિત વધારે છે, અને ખા! તારું સૌંદર્યાં ભાગવૃત્તિ

Page #175

આનન્દલહરી
૧૬૫
ખલાસ કરે છે. એમ! તે તે જગદંબામાં સાંદર્ય જ નહિ હોય – આવું નથી. ભેગમાં સાંદર્યને નાશ છે. કેઈપણ સુંદર વસ્તુને ભેગ લીધે તે સિંદર્ય ખલાસ થઈ જાય; અને ભકિતમાં સાંદર્યનું સાતત્ય છે. સુંદર શિખંડ ખાશે, પણ પેટ ભરાઈ ગયું તે શિખંડનું સાંદર્ય ખલાસ. ભેગશકિત સંદર્ય ખલાસ કરે છે, પણ ભકિતશકિત ભેગવૃત્તિ ખલાસ કરે છે – પરિણામે ભકિતમાં સૌદર્યનું સાતત્ય ટકે છે, તેથી તારું સૌદર્ય ઉચ્ચ છે.
શંકરાચાર્યની આંખ અપ્સરા ઉપર ગઈ તેનું કારણ શું? થવ વિતવ પ્રત્ આવું કહેવાવાળા શંકરાચાર્યને શું અપ્સરાનું પ્રલેભન – આકર્ષણ લાગ્યું? અસર કરતાં જગદંબાનું સંદર્ય વધારે છે એ કહેવાની એમને શી જરૂર પડી? અપ્સરામાં ભેગવૃત્તિ વધારવાને દુગુણ અને જગદંબામાં ભેગવૃત્તિ ખલાસ કરવાને સદ્ગુણ દેખાય છે – શંકરાચાર્યને આ સમજાવવાનું છે. કેવળ અસર કરતાં જગદંબાનું સૌંદર્ય સારું છે એ કહેવાને તેમનો અભિપ્રાય નથી.
પ્રશ્ન એ છે કે, ભગવાન! તે આ જગત બનાવ્યું છે તેથી તે સુંદર છે. જગતનું સૌંદર્ય અને વિકારી બનાવે છે – આ જીવની સમસ્યા છે. આ સમસ્યાને જવાબ છે? પ્રત્યેક માનવજીવનમાં આ કેયડે છે. ભગવાનનું સંદર્ય નિરતિશય છે તે કબુલ, પણ જેને ભગવાનની ઝાંખી થાય છે તેને બીજું સૌંદર્ય (જગતનું) તુચ્છ લાગે છે, તેથી જગતનું સૌંદર્ય તેને પ્રભિત કરી શકતું નથી. રંભાનું સૌદર્ય શુકદેવને મોહિત કરતું નથી, કારણ તેમને ભગવાનની ઝાંખી થઈ હતી; તેમણે જગદીશના નિરતિશય સિંદર્યની અનુભૂતિ લીધી હતી.
જગદીશ અતિ સુંદર છે. જગત્રિયતા અને જગદીશ જે આટલે સુંદર હશે તે સૃષ્ટિ (તેની દીકરી) કેટલી સુંદર હશે ? બા સુંદર હશે તે તેની દીકરી સુંદર થાય જ; તેનું કારણ મા પિતાને રંગ, પિતાનું લેહી આપે છે. જગતનું ઉપાદાનકારણ અને નિમિત્તકારણ તે જ છે. જગદીશે જગત બનાવતાં મેટ ગોટાળો ઊભો કર્યો છે. જગદીશે પિતે આ સૃષ્ટિ ન બનાવતાં બીજા કોઈને ઓર્ડર આપી દીધું હોત તે, અને

Page #176

તત્વજ્ઞાન
તેને જગતમાં સંદર્ય રેડવાનું કહ્યું હોત તે આ ગેટાળે ન થાત. બીજો કઈ જગત બનાવત તે જગત આટલું સુંદર (અને પરિણામે ભયંકર) ન થાત, પરંતુ જગદીશે જ આ જગત બનાવ્યું છે તેથી જગત અંદર જ લાગે છે. “પ્રભુ! જગતમાં જે સોંદર્ય છે તે તેમાં રહેવાવાળા અને તેને જેવાવાળા અમને વિકારી બનાવે છે” આ જીવની સમસ્યા છે. જગત સુંદર છે; પણ આ સંદર્ય જે જુએ અને જેને સૌંદર્ય લાગે તેને તે વિકારી બનાવે છે.
જગત સુંદર છે તેથી જેવાવાળ લેક વિકારી થવા નૈસર્ગિક છે. શું જગત જેવાવાળામાં દુર્ગણ હશે? આ એક માનવની સમસ્યા છે. હું વિકારી ન બનીશ એમ બોલવું કઠણ છે અને જગત સુંદર નથી એમ બેલડું મૂર્ખાઈ છે. જગત ખોટું છે, માયા છે, પરપોટીયા જેવું છે, જગતમાં સર્વ સુર્ણ, સર્વ – આમ બેલવું બુદ્ધિગમ્ય (logical) કાં તે વિવેકયુકત લાગતું નથી. હું સરસ મેગરાનું ફૂલ હાથમાં લઉં અને કે જે મને કહે કે, “એ બેટું છે, કારણ તે ગઈ કાલે હતું નહિ અને આવતી કાલે હશે નહિ” તે હું તેને કહીશ કે, તું જ છેટે છે, તારું કહેવું બુદ્ધિગમ્ય (logical) નથી; કારણ હમણાં મોગરાનું ફૂલ સુંદર છે જ. જગતનું સૌંદર્ય ઘટાડવાને અપરિપકવ લેકેએ જગત તરફ નફરત નિર્માણ કરવાને માટે પ્રયત્ન કર્યો છે, પણ તે સફળ થયા નથી. “જગત છેટું છે, માયા છે” આ ફક્ત પુસ્તકમાં રહે. સંસાર ખોટે છે” એમ બોલવાવાળો માણસ પોતાને સંસાર સાશે ચલાવવાને માટે જ એમ બોલતે હેય છે. સંન્યાસી બાવા બંગલાના શણગારેલા હોલમાં મુલાયમ ગાદીતકિયા ઉપર બેઠા હેય, અગરબતીની સુગંધ ચારે તરફ મહેકતી હેય, પાસે જ ફૂલેને ઢગલે પડે હેય, એક તરફ કિમતી સેલાં પહેરેલી બહેને બેઠી હેય, બીજી તરફ સૂટ પહેરીને ભાઈઓ બેઠા હોય; ત્યારે સંન્યાસી બાવા “જગત છે છે” એમ બોલે તે તે કેટલું હાસ્યાસ્પદ લાગે ? “જગત છેટું છે? એમ નથી સંન્યાસી બાવા માનતા, કે નથી એમને સાંભળનાર માનતા; પરંતુ જગત તરફ નફરત નિર્માણ કરવાને તેમને આ એક રસ્તો લાગે છે.

Page #177

આનન્દલહરી
જગત સુદર જ રહેવાનું. લીલેાતરી, સૂર્યોદય, સૂર્યાસ્તના રંગે જોઇને, આ સાદ જોઇને માનવી લટ્ટુ થવાના. જગતનું સાં તમે ઘટાડી શકવાના નહિં, કારણ તેના સર્જનહાર સુંદર છે. જગત સુદર છે તેને ખરાબ કેમ ખાલાય ? તેવું ખેલવું ચેગ્ય નથી. જગતના સાંદર્યથી વિકાર નિર્માણ થાય છે તે વાત નિર્વિવાદ છે. જગત સુદર રહેવાનુંજ, પણ તે વિકારી બનાવે છે – આ માનવની સમસ્યા છે. તેના એક રસ્તા તરીકે સંસાર ખોટા છે' એમ લેાકે એલે, પણ આમ લવાથી સંસાર ખેાટે થતા નથી. આમ છતાં લેકે તેવુ એલે. યુદ્ધના વિચારોના પ્રભાવને કારણે તેમને અને જીવનમાંથી કંડા ળેલા લેાકેાને સંસાર ખારા છે એમ કહેવુ પડે, તેમ જો ન કહે તે તેમને લાફા વિલાસી કહે. જે એમ કહે કે, સસાર ખારા છે” તે માણસ વિરક્ત લાગે, પણ લેકને પારખવાની સમજણુ નથી. સસારની રમણીયતા ઉડાડવાના પ્રયત્ન સતત ચાલે છે.
2
स्तनौ मांसः ग्रंथी कनककलशावित्युपमितौ मुखं श्लेष्मागारं तदपि च शशांङ्केन तुलितम् । स्रवन्मुत्रक्लिन्नं करिवरकरस्पर्धि जघनं परं निन्द्यं रूपं कविजन विशेषैर्गुरु कृतम् ॥
૧૬૭
આવુ સ્ત્રીનું વર્ણન કરીને સ્ત્રીનુ સાંદર્ય ઘટતું નથી. માણસ કથા સાંભળવા ગયે હાય, તે ‘સ ંસાર ખોટા છે’ એમ બેલે; પણ દસ મિનિટ કથા વધારે ચાલે તે તે ઉંચાનીચા થાય; કારણ તેને બાબાને મળવાનું માડુ થાય છે. ‘સાંસાર ખાટો છે' આ સાંભળવાનું માણસને ખાટુ વ્યસન લાગે છે. જગતનું સાં તાડવના આ પ્રયત્ન છે; પણ આ આત્મવચના છે.
શકરાચાર્યે વ્રુક્ષ સત્યં મિથ્યા-જગત અસત્ છે તે સિધ્ધાંત સિધ્ધ કર્યાં છે; પણ જગત મિથ્યાને અજ અમને ખબર પડત નથી. જ્યારે જગદીશ અને હું તાદાત્મ્યતાથી બેસણુ ત્યારે જગત ખાટુ જ છે, કારણ જગત ફૂંકયા વગર સમાધિ નહિ. ન લેવું નીદરામ્ – આ સિદ્ધાંત લેાકેા સમજ્યા નહિ. ઉંઘ અને સમાધિમાં જગત ખોટું ઠરાવવુ જ જોઈએ.

Page #178

૧૬૮
તત્વજ્ઞાન
શંકરાચાર્યની ટીખળી કરવાવાળા લોકો પણ હતા. એક વખત શંકરાચાર્ય સાંકડા રસ્તામાંથી જતા હતા; સામેથી એક હાથી આવતાં શંકરાચાર્ય ભાગ્યા, ત્યારે એક ટીખળીખે રે કહ્યું કે, “હાથી છેટે છે તે તમે ભાગ્યા કેમ ?” શકરાચાર્યે કહ્યું કે, “તારી વાત ખરી છે, પણ જેમ હાથી છેટે તેમ મારું ભાગવું પણ ખોટું.' શંકરાચાર્ય મહાન બુદ્ધિશાળી, તેમની બુદ્ધિને પહોંચે તેવા માણસ એક હજાર વર્ષમાં થયેલે નથી અને થશે કે નહિ તેની શંકા છે. તેમનું બ્રહ્મસૂત્ર સારાભાઇ વાંચ્યા વગર તેમની બુદ્ધિની પ્રખરતા ખબર પડે નહિ. શંકરાચાર્યના માયાવાદ, મિથ્યાવાદની તત્કાલીન લોકો ટીખળી કરતા કારણ તેઓ માયાવાદ સમજ્યા જ ન હતા.
સુંદર જગતનું સંદર્ય તોડવાને ઉપાય છે? સંદર્ય માદક, દાહક અને મેહક છે. સંદર્ય જોઈને માણસ ગાંડો થાય. સુંદર વસ્તુ બીજાના કબજામાં હોય તે માણસ બળ હોય - આમ દર્ય મદ અને દેહ નિર્માણ કરે છે. છગનિયા મગનિયાના ઝઘડા એના માટે જ છે. સૌંદર્ય દાહક અને માદક બની જાય છે તેને મેહક કેમ બનાવવું “જગત સુંદર નથી” એમ બોલીને ન ચાલે. સંદર્ય જોયા પછી વિકાર નિર્માણ થાય છે તે માણસની દુર્બળતા (weakness) છે. જે આમ હોય તે તપાસ કરે કે, સંદર્ય કેણ જુએ છે? સંદર્ય આંખ જુએ છે. આંખની જેડે કંઈ હોય તે જ તે જુએ. આંખની જોડે જે ઈન્દ્રિયાસકિત હોય તે સંદર્ય દાહક અને માદક થઈ જાય; પણ હૃદયાસકિતના જોરથી સૌંદર્ય મેહક અને તેથી જગતનું સાંદર્ય જોવાનું હશે તે હૃદયાસકિતથી, ભાવાસક્તિથી જુઓ – આને કહે “સર્જનમાત્ર માટે આદર” ( Reverence for all creation ).
ભાવ બે વાતેમાંથી નિર્માણ થાય –ભેગાસકિત કાં તે ભાવાસકિત. ભેગાસક્તિ એટલે ઇંદ્રિયાસકિત અને ભાવાસકિત એટલે હૃદયાસકિત. સૌંદર્ય મેહક બનાવવું હોય તે ભાવાસકિત હેવી જોઈએ. બે વાતેથી ભાવ નિર્માણ થાય. એક તે દયા કાં તે કારૂણ્યથી હૃદય (ભાવથી) ભરાઈ આવે, અને બીજું આદરણીય, પૂજનીય દષ્ટિથી હૃદય (ભાવથી) ભરાઈ આવે. કેઈ પીડિતને જોશે તે કારુણ્યથી હૃદય ભરાઈ જાય.

Page #179

આનન્દલહરી
પરંતુ સૃષ્ટિ તરફ કાયની નજરથી જોવાનું કારણ નહિ, કારણ તેને સર્જનહાર છે; માટે સૃષ્ટિ તરફ હૃદયાસક્તિથી કાં તે ભાવાસકિતથી જુએ. આદરણીય કાં તે પૂજનીય વ્યકિતને જોઈને હૃદય (ભાવથી) ભરાઈ આવે, આવી જ રીતે પીડિત વ્યક્તિને જોઈને હદય કારુણ્યથી ભરાઈ આવે. સૃષ્ટિ તરફ કરુણાની નજરે જોવાનો આપણને હકક નથી, કારણ તેને નિયંતા જગદીશ છે. તે હવે બીજે આદરણીય, પૂજનીય ભાવ છે સુષ્ટિ તરફ આદરણીય કાં તે પૂજનીય ભાવથી જે તે સૃષ્ટિ સુંદર રહીને પણ વિકાર નિર્માણ ન કરશે. આ સૃષ્ટિને નિયંતા જગદીશ છે તેથી સૃષ્ટિની દયા ખાવાની જરૂર નથી. કારૂણ્યથી ભાવાવિષ્કાર થાય તે ખે છે. ભાવવિષ્કાર આદરના ભાવથી, પૂજનીય ભાવથી થ જોઈએ. ભગવાને જે નિર્માણ કર્યું છે તેના માટે આદર નિર્માણ કરે. સાંદર્યને માનનીય, આદરણીય, વંદનીય અને પૂજનીય કરો. સુંદર વસ્તુ કે વ્યક્તિ છે કે તેને માનનીય કરે. સુંદર ખેતર, સુંદર બંગલે, સુંદર મોટર, સુંદર કૂલ કે સુંદર સ્ત્રી જોઈ કે તેના માનનીય કરે; તે વિકાર નિર્માણ ન થાય. સુંદર સ્ત્રી જેઈ કે તેના સંદર્યમાં કર્મષ્ઠત જુઓ; તેને આવું સાંદર્ય મળ્યું તેનું કારણ તેની જન્માંતરની મહેનત છે. જે સંદર્યમાં ગયા જન્મની કશ્રેષ્ઠતા દેખાય તે સિદય માનનીય, માનાર્હ બનશે. ત્યાર પછી આ સુંદર છે તે પ્રભુપ્રેમનું ચિન્હ છે. આ દષ્ટિ થઈ કે સંદય આદરણીય બનશે. સાંદર્યમાં પ્રભુનું પ્રતિબિંબ જોશો તો સેદય વંદનીય લાગશે. અને સંદર્યમાં જ પ્રભુ જુઓ તે તે સંદર્ય પૂજનીય થશે.
સિદર્યની જેડે એક કાંટો છે તેને લીધે વિકાર નિર્માણ થાય છે. સુંદર બંગલે જો કે તે મારો થાય એમ લાગે – આ વિકાર છે. આ સુંદર બંગલે જ મારો ન થાય તે તે તેને પણ ન રહે જોઈએઆ પણ વિકાર છે. પછી આને માટે જુદા જુદા વૈચારિક આંદલને થાય અને વાદ (isms) ઉભા થાય – આ બધા વિકારો છે. તેથી આજની આ સમસ્યા છે કે, સંદર્ય વિકાર નર્માણ કરે છે. સંદર્યને માનનીય, આદરણીય, વંદનીય અને પૂજનીય કરે તે વિકાર નિર્માણ ન થાય.

Page #180

૧૭૦
તત્ત્વજ્ઞાન
સુંદર વસ્તુમાં કશ્રેષ્ઠતા જુએ તે સાં વસ્તુમાં પ્રભુપ્રેમનુ ચિન્હ જુએ તે સાં
માનનીય થશે, સુંદર આદરણીય થશે. અમુક વ્યક્તિ
કે વસ્તુ નયનમનેહારી છે, કારણ પ્રભુકૃપા છે. સુંદર વસ્તુમાં પ્રભુનું પ્રતિબિંબ જુએ તે તે સાં વંદનીય થશે. ચંદ્ર આ સૂર્યનું પ્રતિબિંબ છે. આવી જ રીતે છગન પાસે શું છે ? છગનના સાંદ'માં પ્રભુનુ પ્રતિબિંબ છે. આમ થયું તે સાં વંદનીય થાય. સુંદર વસ્તુમાં પ્રભુનેજ જીએ તે સાં પૂજનીય થશે. સુંદરતામાં પ્રભુતા જુએ તે સુંદરતા પૂજનીય થાય.-આજની સમસ્યાને આ જવાબ છે.
વસ્તુ અને વ્યક્તિ, વિષય અને વિષયી (object and subject) છે. તમે એકવાર વિષયી (subject) થાઓ છે, પણ તેજ જ ટાઈમે તમે વિષય (object) છે. તમે જુએ છે ત્યારે તમે વિષયી (subject) છે, પણ તે જ ટાઈમે તમને કોઇ જુએ છે. એટલે તમે વિષય (object) છે. તમે જુએ ત્યારે તમે વ્યકિત છે, પણ ખીજે તમને જુએ ત્યારે તમે વસ્તુ છે. વસ્તુ (વિષય) માં સાં છે, અને વિષય જોવાવાળા (વિષયી) માં વિકાર નિર્માણ થાય છે. શાસ્ત્રકારે આને માટે રસ્તે દેખાડે છે કે, વિકારાનુ ઉદાત્તીકરણ (sublimation) કરે. ઘરેણાં (વસ્તુ) સુંદર લાગે છે તેથી વ્યકિત (વિષયી) માં વિકાર નિર્માણ થાય છે. જેને ત્યાં વિકાર નિર્માણ થાય છે તેનું (વિકારનું) ઉદાત્તિકરણ (sublimation ) કરો. શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ, ગંધ આ વિષયે છે; તે વિકાર નિર્માણ કરે છે.
પત્નીને શબ્દ સાંભળવાની ઇચ્છા હૈાય તેથી કાનમાં પ્રાણ લાવીને બેઠા હાય. શબ્દ ખોટો ઠરાવીને તેને કાઢવાના નાદમાં ન પડે. પત્નીના શબ્દ કરતાં માના, ગુરુના, આચાર્યોના, ગીતાના શબ્દ સાંભળવાની ઈચ્છા રાખ; અને છેલ્લે લોમ્ ના શબ્દ સાંભળવાની ઈચ્છા રાખ; તે શબ્દ તકલીફ ન આપશે. આ વિકારોનું ઉદાન્તિકરણ (sublimation) છે. આવી જ રીતે સ્પર્શી ઇત્યાદિનું ઉત્ક્રાન્તિકરણ (sublimation ) થઇ શકે.
શાસ્ત્રકારાએ ખીજો રસ્તે રૂપાંતર,(conversion) ના દેખાડયે છે, જે વસ્તુ છે તેનું રૂપાંતર (conversion ) કરો; અને જે વ્યકિત છે તેનુ ઉદ્ઘાત્તિકરણ (sublimation ) કરો. આ બે શાસ્રીય માર્ગો છે.

Page #181

આનન્દલહરી
૧૭૧
માનવી માનસશાસ્ત્રને અભ્યાસ કરીને ભકિતશાસ્ત્રને આ બે જ રસ્તાઓ મળે છે. કામનાનું ઉદાત્તિકરણ (sublimation); આમાં વસ્તુ તેવી જ રહે છે, પણ મારી ઈન્દ્રિયનું ઉદાત્તિકરણ (sublimation) અપેક્ષિત છે. રૂપાંતર (onversion) આ બીજે રસ્તે છે. ભગવૃત્તિનું ભકિતકરણ આ એક રસ્તે છે, અને ભગ્ય વસ્તુનું વિભૂતિકરણ આ બીજો રસ્તે છે.
જગદીશ સુંદર છે, તેની કૃતિ સુંદર રહેવાની જ; તેથી જગત સુંદર છે જ, અને સુંદર રહેવાનું છે. તેથી તે એ ભિખારી, લૂલે, લંગડે, ફાટેલાં કપડાંવાળો હોય પણ તેમાં નજર જાય; અને બુદ્ધિમાં તેનું પ્રતિબિંબ પડ્યા વગર રહે નહિ. ધેળામાં સુંદરતા છે તેમ કાળામાં પણ સુંદરતા છે; તેથી ભગવાન એકવાર ધૂળ થયા તેમ બીજી વાર કાળા પણ થયા. પછી ભગવાનને કાળા કેમ બેલાય? તેથી અમે ન શો
ધી કાઢયે –“શ્યામ.” પણ શ્યામ એટલે કાળો. સાંદર્યશાસ્ત્રમાં ગોરી સ્ત્રીને સુંદર ગણવામાં નથી આવી; “શ્યામ”ને સુંદર ગણવામાં આવી છે. સાંદર્યમાં શ્યામત્વ હોવું જોઈએ.
જગત સુંદર રહેવાનું અને અમારે જગત જેવાનું, અને તેના લીધે વિકાર નિર્માણ થવાના અને હું અધઃ પતિત થવાને. તેના માટે માનસશાસ્ત્ર અને ભકિતશાસ્ત્ર માનવીના મનેવિકાને પૂર્ણ અભ્યાસ કરીને આ રસ્તે શોધી કાઢયે છે. વિકારનું ઉદાત્તિકરણ અને વસ્તુનું રૂપાંતર (sublimation and conversion). બીજા શબ્દોમાં કહેવાનું હોય તે ભગવૃત્તિનું ભકિતકરણ અને ભગ્ય વસ્તુનું –વિષયનું વિભૂતિકરણ. આ બન્ને રસ્તા શ્રેષ્ઠ છે.
વિકારોનું ઉદાત્તિકરણ કરવામાં વિકારનું અસ્તિત્વ માન્ય થાય છે અને વિકારનું સમર્થન (justification) થાય છે, તેથી વિકારે રહે છે. વિકારનું સમર્થન થાય તે વિકાર જશે નહિ. છેક ચેરી કરતે હોય અને તેની ચોરીનું સમર્થન (justification) કરવામાં આવે તે
કરો ચોરી કરતે મટે નહિ, તેથી આ રસ્તે ભયયુક્ત (dangerous) છે. સામાન્ય માણસ (ommon man) થી વિકારોનું ઉદાત્તિકરણ કરીને વિકારે જશે કે નહિ તેની શંકા છે. આમાં તમે વિકારોથી છટશે નહિ આ રસ્તે સારે ખરે; પણ તે મહાન કતૃત્વવાન વ્યકિતને જ શકય છે.

Page #182

૧૭૨
તત્ત્વજ્ઞાન
આ બન્ને રસ્તા કઠણ છે; તેથી ભક્તિશાસ્ત્ર સહેલું છે એમ ખેલનાર તે ભતિશાસ્ત્ર ન સમજવાવાળા છે. ભકિતથી જીવનના અને જગતના કોયડો છેડવાના છે, તેથીજ શકરાચાય કહે છે કે :
वीणाया रूप सौंदर्य तंत्रीवादनकौशलम् । प्रजारंजन मात्रं ते न साम्राज्याय कल्पते ॥
વીણાનુ રૂપ સુ ંદર, એનાથી પ્રજાનું રંજન થશે; પરતુ તેનાથી સામ્રાજ્ય મળશે નહિ. ભકિતથી સમ્રાટ બનવાનું છે, વિષ્ણુપદ મેળવવાની વાત છે તે કાઇને પીગળાવવાથી ન મળે. ફાઇને પીગળાવવુ એટલે ભિકત નથી. ભકિતથી સામ્રાજ્યપદ મળે; તે કાલાવાલા કરીને ન મળે.
જગત સુદર રહેવાનું, અને તેનેા આઘાત મારા ઉપર થવાનાજ. તેના લીધે હું વિકારી થવાને છું. આમાંથી બચવા માટે ભકિતશાસ્ત્ર એ જ રસ્તા દેખાડ્યા છે–ભાગવૃત્તિનું ઉત્ક્રાત્તિકરણ (sublimation) અને ભાગ્યવસ્તુનુ વિભૂતિકરણ (convension). સુંદર વસ્તુ ભગવવિભૂતિ છે. આ બન્ને રસ્તા લેવા પડે – રસ્તા એક જ છે, તેના બે ભાગ પડે છે. એક જવાવાળી (Up train) અને ખીજી આવવાવાળી (Down train) છે. વિકારાનુ ઉત્ક્રાન્તિકરણ ૯ % શ્રેષ્ઠ છે; પણ ભાગ્ય વસ્તુનું વિભૂતિકરણ આ ૧૦૦% શ્રેષ્ઠ છે; ગીતાકારે તેશ્રી વિભૂતિયોપ કહ્યા છે. વિભૂતિકરણ ગીતાએ માન્ય કર્યું છે. વિભૂતિકરણનું અતિશય માર્મિક વિવેચન વિભૂતિયોગમાં શ્રીકૃષ્ણ ભગવાને કર્યું છે. ગીતાએ બતાવેલે આ મા છે. કાઇપણ ભકિતશાસ્ત્રમાં ગીતા જેવા મા દેખાતા નથી. વિકારોના ઉદાત્તિકરણ ( sublimation ) ની જોડે ભાગ્ય વિષયનું ભક્તિકરણ ( conversion) આના ઉપર વધારે જોર દીધું છે. સુંદર સ્ત્રીને જોઇ કે તેને ‘મા' કહીને હાંક માર; કારણ માતૃત્વમાં વિભૂતિકરણ છે. માતૃવત્ પાવાપુ! તુકારામ કહે કે, પન્નારી મિળી સમાન ' હું સાંદ જોઇશ, પણ ‘મા’ તરીકે. આખા વિભૂતિયેાગ તેના માટે છે. શંકરાચાર્ય તે જ સમજાવે છે કે, અપ્સરા સુંદર છે, પણ મા ! તારા પગની માટીથી તે થઈ છે. આમ થયું કે અપ્સરા વિભૂતિ થઈ. વાસ્તાવક અપ્સરા આ ભાગના વિષય છે; પણ શંકરાચાર્યે તેમાં વિભૂતિમત્વ
(
*

Page #183

આનન્દલહરી
૧૭૩
લાવીને તેને વિભૂતિ ઠરાવી સુંદર વસ્તુનું વિભૂતિકરણ કર તે જગત, જગદીશ સુંદર રહીને, સંદર્ય લૂંટીને પણ તું વિ રી અધપતિત થઈશ નહિ. આ ભકિતશાસ્ત્રમાં અગ્નિ ઉપરની રમત છે.
જગત પ્રભુમય છે તે દષ્ટિ આવવી જોઈએ તે સર્વત્ર હરિદર્શન થશે; પછી સાંદર્ય પશુ જીવન નિર્માણ ન કરશે. નરસિંહ મહેતા તેથીજ કહે છે કેઃ
અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રીહરિ, ઝવે રૂપે અનંત ભાસે, દેહમાં દેવ તું, તેજમાં તત્ત્વ તું, શુન્યમાં શબ્દ થઈ વેદ વાસે; પવન તું, પણ તું, ભૂમિ તું ભુદરા, વૃક્ષ થઈ ફૂલી રહે. આકાશે, વિવિધ રચના કરી અનેક રસ લેવાને, શિવ થકી જીવ થયે એજ આશે.
સર્વત્ર હરિદર્શન ન થશે તે સંદર્ય પશુ જીવન (animal life) નિર્માણ કરશે. જગત સુંદર છે, કારણ પ્રભુએ તે નિર્માણ કર્યું છે. તેની કૃતિ સુંદર જ છે. જગતનું સંદર્ય ટકા, તેને સુંદર બેલવાની હિંમત રાખે, પણ તેનું વિભૂતિકરણ કરો.
આ તત્ત્વજ્ઞાનનો, વેદાંતનો કેયડે (Problem) છે. જગદીશ સુંદર છે, તેના પગની માટીમાંથી જગત નિર્માણ થયું છે તેથી જગત સુંદર છે. આ સુંદરતાથી માણસ વિકારી થવાને જ. તે માણસે શું કરવાનું? હું જગતનું સૌંદર્ય કાઢી શકતા નથી તેથી મારે મારા વિકારોને ઉદાત્તિકરણ (sublimation) કાં તે ભગ્ય વસ્તુનું વિભૂતિકરણ કરવું જોઈએ. ભકિતશાસ્ત્ર આ મેટું શાસ્ત્ર છે. જ્ઞાનને પકડીને ભક્તિશાત્રે આ રસ્તા બતાવ્યા છે. ભક્તિની સાથે જ્ઞાન હોવું જ જોઈએ. ભગવાન નને પીગળાવવાની જરૂર નથી, તે પીગળેલા જ છે. જીવન અધપતિત થવાનું કારણ સમજી લે, મૂળ કોયડો (problem) ઓળખે અને ભક્તિશાત્રે બતાવેલા અને રસ્તાઓ સમજી લે. વિભૂતિકરણમાં પૂર્ણતા (perfection) છે તેથી જ ભગવાને ગીતાના દશમા અધ્યાયમાં અર્જુનને છેલ્લે કીધું કે :

Page #184

૧૭૪
તત્ત્વજ્ઞાન
यद्यद्विभूतिमत्सत्वं श्रीमहर्जित मेव वा। तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोऽशसंभवम् ॥ अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातन तवार्जुन ।
विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नम् एकांशेन स्थितो जगत् ॥ વિભૂતિકરણ શ્રેષ્ઠ છે. જે જે સુંદર લાગશે તે તે હું છું એમ ભગવાન કહે છે. જે લેકે ભક્તિ કરે છે અને ગીતા વાંચતા નથી તેમને ડબાડવા જોઈએ. ભકિત જે સમજે તે ભગવાનને ચીટકી બેસે. રડવું આ તેને ઉપાય નથી, રડીને ભગવાન પીગળવાને નથી; ભગવાન પથરાને જ છે. કેઈ તમારે બારણે આવીને રડે, રડીને સારું ભજન ગાય તે તમે તેને એકાદ આને આપી દે. આમ કોઈ એકાદ સારૂ ભજન ગાય તેનાથી જ સાચા રસ્તે – તેનાથી સમ્રાટ ન થવાય. ભક્તિ એટલે ભગવાન સાથે ચીટકી બેસવાનું છે. જે રડતે બેસી રહે તેને કદાચ એકાદ અને ભગવાન આપી દે. ભક્તિથી ભગવદ્રુપદવિષ્ણુપદ મેળવવાનું છે. તત્ત્વજ્ઞાનની જે સમસ્યા છે તે સમજીને શંકરાચાર્ય રસ્તે બતાવે છે કે, ભગવૃત્તિનું ભકિતકરણ અને ભાગ્ય વિષયનું વિભૂતિકરણ કરે તે જ સમસ્યા ઉકેલાશે. ગીતાકાર તેથી જ તે વિભૂતિગ સમજાવે છે. શંકરાચાર્ય બરાબર તે જ કહે છે. તેમણે અપ્સરાનાં રૂપમાં ભાગ્ય વિષય સમજાવે છે. અપ્સરા સંદર્યનું પ્રતીક છે તેથી અસરાને દેવતા માન, કારણ તે ભગવાનની ચરણરજમાંથી બનેલી છે, તેથી તે આદરણીય છે – આ વિભૂતિકરણ છે.
આપણે મિજાસથી કહી શકીશું કે, માનવી મનોવિકારોનો ભકિતશાસ્ત્ર અભ્યાસ કરીને જે કહ્યું છે તે વિશ્વમાં કેઈએ કહેલું નથી. વિશ્વમાં બધે ભકિત સમજાવી છે; પણ ડારઃ સર્વ તે આપણે ત્યાંના ભક્તિશાસ્ત્રમાં પૂર્ણતા (Perfection) છે. કૃષ્ણ ભગવાને વિભૂતિવેગ અજબ ઉભે કર્યો છે. આ ઉપનિષદમાં પણ છે તેને સુંદર રીતે ગીતામાં ઉભું કરીને ભકિતશાત્રની પૂર્ણતા (Perfection) દેખાડી છે. ગુરૂ શ્રેષ્ઠ લાગે છે – તેને ભગવાન સમજ. જગતમાં જે જે શ્રેષ્ઠ લાગે છે તેની આસકિત થાય છે, માટે તેને ભગવાન સમજ.

Page #185

આનન્દલહરી
૧૭૫
શંકરાચાર્ય આ શ્લેકમાં વૈશ્વિક સિદ્ધાંત, વૈશ્વિક દૃષ્ટિકોણ સમજાવે છે. સંદર્ય મારક ન બને તે જોવાનું છે. બાધ (Buddhist) લેકેએ શરીર માંસને ગળે છે એમ કહ્યું પણ તે વિચાર પ્રભાવી નથી. શરીર માટે, જગત માટે નફરત નિર્માણ કરવી આ રસ્તે વિકાસની દષ્ટિથી પ્રભાવી નથી, તેથી જ તે “સંસાર ખારે છે કહેનાર ડેસે પિતાના છોકરાને પરણાવે છે. સંસાર ખારે નથી તે હકીકત છે, તે છતાં યે “સંસાર ખારો છે” એમ બોલે છે. આમ કહેનારા આત્મવંચના કરે છે. કેઈ સંસારી જે વાત માનતું નથી તે વાત કથાકાર કહે કે, “સંસાર ખારે છે. તેથી બધા પિતાના દીકરાને ઠાઠમાઠથી પરણાવે છે – આ આત્મવંચના છે અને આત્મવંચનાથી માનવી જીવનને વિકાસ શક્ય નથી.
ઉદાત્તિકરણ અને વિભૂતિકરણ આ બે જ રસ્તા છે, તેમાં વિભૂતિકરણ પૂર્ણ (perfect) (સચેટ) ઉપાય છે.
શંકરાચાર્ય કહે છે કે, “મા! અપ્સરા સુંદર છે, પણ તે તારી ચરણરજથી અને તારા અત્યંગસલિલથી ઉત્પન્ન થઈ છે તેથી તે વંદનીય છે–પૂજનીય છે–આ દષ્ટિકણ લે. શંકરાચાર્ય અપ્સરા ઉપર લટું થયા નથી. આ બ્લેક માર્ગદર્શન કરે છે તેથી બહુ મહત્વનો છે. બધા જ લેકે મહત્વના છે. છેલ્લે પ્લેક આશીર્વાદાત્મક છે, તે આપણે આવતે વખતે જોઈશું.
=

Page #186

1
आनन्दलहरी
श्लोक -२० मो वसन्ते सानन्दे कुसुमितलताभिः परिवृते । __स्फुरनानापझे सरसि कलहंसालिसुभगे ॥ सखीभिः खेलन्ती मलयपवनान्दोलितजले ।
स्मरेद्यस्त्वां तस्य ज्वरजनितपीडापसरति ॥ २० ॥ શબ્દાર્થ: હે દેવી! વસન્તઋતુમાં ખીલેલાં ફૂલેથી, અલંકૃત લતાએથી શુભતા, નાના પ્રકારના કમળથી સુશોભિત, હંસના કલરવ અને ભમરાઓના ગુંજનથી અલંકૃત સરોવરના પાણી ઉપર મલયગિરિ ઉપરથી આવતા પવનથી લહરીઓ ઉઠે છે; તેમાં સખીઓની સાથે ક્રીડા કરતી તારું જે કઈ સ્મરણ કરે તેની જ્વરરગજનિત પીડા દૂર થઈ જાય છે. (પરમપૂજ્ય શાસ્ત્રીજી પાંડુરંગ વૈજનાથ આઠવલેના પ્રવચન ઉપરથી)
ભક્તિશાસ્ત્રને મહાન સિધ્ધાંત–ભેગવૃત્તિનું ભક્તિકરણ અને ભેગવિષયનું વિભૂતિકરણ, બીજા શબ્દોમાં ઉદાત્તિકરણ (sublimation) અને રૂપાંતર (onversion) સમજાવ્યા પછી, ભકિતને દૃષ્ટિકેણ કહ્યા પછી શંકરાચાર્યને હવે કંઈ કહેવાનું બાકી રહ્યું નહિ, તેથી આશીર્વાદાત્મક છેલ્લે લૅક કહે છે.
ભગવાનને તમે કયા રૂપે જોશે? નિર્ગુણ નિરાકાર હોવાથી તે શું બેઠા છે? હાલતા નથી? ચાલતા નથી ? હસતા નથી ? ભગવાન શું મહેતાજીની માફક આપણી ભૂલે જતા અને ન્યાય આપતા બેઠા છે? શંકરાચાર્ય કહે છે કે, ભગવાન આવા નથી. તે પછી ભગવાનને કયા રૂપે જશે ? શંકરાચાર્ય કહે છે કે, ભગવતી – આ સૃષ્ટિની આદિમશક્તિ સખીઓની સાથે રમે છે. કયાં રમે છે? તેનું અતિશય સુંદર વર્ણન આ શ્લેકમાં છે.
અહીંયા સૃષ્ટિસંદર્યનું વર્ણન છે. આનંદથી ભરેલી વસંતઋતુ ખીલી છે, લતાઓ તે સુંદર છે જ, પરંતુ તેના ઉપર સુગંધી ફૂલ ખીલ્યાં

Page #187

-
આનન્દલહરી
છે, તેના લીધે તેમની શેાભા વધી છે. જુદી જુદી જાતના કમળાથી શેાભાયમાન, હુંસના કલરવ અને ભમરાઓના ગુજનથી શેશભાયમાન સાવરમાં, મલયગિરિ ઉપરથી વહેતા પવનથી જેનાં પાણી ઉપર લહરીએ નિર્માણ થઈ છે તે સરોવરમાં ભગવતી પોતાની સખીઓ સાથે રમે છે આ સ્વરૂપમાં ભગવાનનું તમે સ્મરણ કરશે। તે જ્વરચી નિર્માણ થયેલી પીડા ચાલી જશે.
વેદાન્ત કહે છે કે, ભગવાન રમતા રહ્યા છે. જો વત્ તુ ઢીલા વચમ્ આ રૂપમાં ભગવાનનું સ્મરણ થાય તે જવરપીડા જાય. આ જગતમાં પ્રત્યેકને જવર છે, તેના લીધે પીડા – બેચેની થાય છે. આ વરને લીધે ભગવાને ભાણામાં જે કંઇ પીરસ્યુ' છે તે શાંતિથી ખવાતું નથી. માએ જેના માટે જે ચેાગ્ય, જેને જેટલું પચે તેટલું પીરસ્યુ છે. પ્રત્યેકને સ્વતંત્ર ભાણું માએ આપ્યું છે; એકજ ભાણામાં મા જમાડતી નથી. માએ જે પીરસ્યુ છે તે નિરાંતે ખાવુ' જોઇએ; પરંતુ આપણી નજર હંમેશાં આજુબાજુના ભાણા તરફ જાય છે અને ખીજાનું ખાવાનું મન થાય છે. આને લીધે બેચેની અને અકળામણુ થાય છે. ખરેખર! માએ સમજીને આપણા ભાણામાં પીરસ્યુ' છે, પરંતુ આપણે વધુ ને વધુ મેળવવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ; અને તેના લીધે અકળામણ થાય છે.
૧૭૭
જેમ ખીજાનું ભાણું જોઇને અકળામણ થાય છે, તેમ ખીજા કારાથી પણ મેચેની થાય છે.
दुर्वार संसारदवाग्निततं दोधूयमानं दुरदृष्टवातैः । भीतं प्रपन्नपरिपाहि मृत्यो शरण्यमन्यं यदहं न जाने ॥
શુ કહું' ભગવાન ! મને અકળામણ થાય છે. વર્તમાન કાળનાં તપી ગયેલાં પતરાં ઉપર ઉભું છું ત્યાં ઉભા રહેવાતુ નથી, પાછળ જોઉં છું તે ભૂતકાળના ભયંકર વટાળિયા પવન ફૂંકાય છે તેથી પાછળ જોવાતુ નથી, આગળ ભવિષ્યમાં જોઉં છું તે ભયંકર અંધારૂ છે, ન જાણ્યું જાનકીનાથે સવારે શું થવાનું છે!' ભવિષ્યની ખબર પડતી નથી; તે હવે એક જ બારણુ છે અને તે એટલે મૃત્યુનુ
:

Page #188

૧૭૮
તત્ત્વજ્ઞાન
બારણું. મૃત્યુને અવાજ સાંભળીને ઘરડા પણ ધ્રુજી ઉઠે છે, તેઓ પણ આ મારણે જતાં ભયભીત થાય છે; તે હું શું કરૂ? આના લીધે અકળામણ થઈ છે.
જગતમાં જોશે તે પ્રત્યેકને કંઇકને ક ંઇક દુઃખ છે, અને તેને લીધે રૂદન ચાલે છે. પરંતુ ખા ! આ જગતના લેાકેા સખી જોડે રમતી તને યાદ કરે તે તેમનું દુ:ખ જાય. ભગવાનનું સ્મરણ, ચિંતન અને આશ્વાસન –આનાથી જ સુખ અને આનંદ મળશે. નમેમ પ્રશાંત ભગવાનના આશ્વાસનથીજ સુખ મળે. માંદગીમાં ભગવાનતુજ આશ્વાસન છે; તેજ તાવ ઉતારશે, તેનાથીજ સુખી થશુ અને આનંદ મળશે.
નાપાસ થયેલા છેકરાને પોતાનું પ્રગતિપત્રક બાપા પાસે ક્યારે લઈ જવાનું તે ખરાખર ખખર હાય. બાપા પોતાના મિત્ર સાથે પાના રમવામાં મસ્ત હેાય તે વખતે નાપાસ થયેલા છેકરા પેાતાનુ પ્રગતિપત્રક બાપા પાસે લઇ જાય. બાપા પૂછે, ‘શું છે?' તે છોકરી કહે, તાપા, સહી જોઈએ.' બાપા કહે, ‘લાવ, કરી આપું.' આમ કહીને પ્રગતિપત્રક જોયા વગર જ આપા સહી કરી આપે. ખાપાની સાયકોલોજી નાના છોકરાઓને ખરાખર ખખર હાય. ભગવાને બધાનેજ કલ આપી છે; તે લુચ્ચાઇ માટે વાપરવાની કે સારા કામમાં વાપરવી તે આપણા હાથની વાત છે.
આવી રીતે આપણે ચેાથા ધારણના વિદ્યાથી – ચાથુ ધેારણ એટલે ટ, ડૅ, ર્ડ અને ‘' (આપણે ઠોઠનિશાળિયા છીએ) તેથી આપણું પ્રગતિપત્રક જગદંબાને કેવી રીતે બતાવી શકીએ ! આપણને મૂંઝવણ છે! તેથી શંકરાચાર્ય આપણને રસ્તા બતાવે છે કે, ખા જ્યારે રમતી હોય ત્યારે પ્રગતિપત્રક તેની પાસે લઈ જા તે તે સહી કરી નાખશે. ભગવાન જ્યારે બધાની ભૂલા તપાસતા બેઠા હાય ત્યારે આપણું પ્રગતિપત્રક તેમની પાસે ન લઇ જવાય.
વરપીડાને લીધે બધાને અકળામણ છે. ભગવાને મારા ભાણામાં સારૂ પીરસ્યું છે પણ હું શાંતિથી ખાતા નથી. ખીજાના ભાણા તરફ

Page #189

આનન્દલહરી
જોઈને ભગવાનને હું કહેતા રહું છું કે, ‘ભગવાન! મને આ નથી, ને તે નથી.’ આખા આયુષ્યમાં મેં આ જ ધંધો કર્યો છે. માએ તે પ્રત્યેકને પગે તેટલું પીરસ્યું છે; પરંતુ માણસ ખીજાના ભાણા તરફ્ જોઇને ન્યૂનતા કાઢ્યા કરે છે– આ વર છે. બીજાના સખ'ધ આવે એટલે જવર આવે. મારૂં ભાણું હું જોતા નથી. સંસારમાં પણ આવીજ રીતનું છે. આપણે આપણા સંસાર ન જોતાં બીજાના સંસાર જોઇએ છીએ. પારકે ભાણે લાડવા માટે દેખાય, પણ તે માટે હોય જ છે આવી રીતનું નહિ. સંસારમાં આપણને જે અવસ્થા મળી છે તે સારી લાગતી નથી, આપણને હંમેશાં બીજાની અવસ્થા સારી લાગે છે. નાના છેકરાને પૂછ્યા તે કહેશે કે, પૈસા કમાતા સંસારીને આનંદ છે. પરણેલાને પૂછે તે કહેશે કે, બચપણના દહાડા સારા. તે કહેશે કે, કાલેજના દહાડા (golden days) હતા; હવે તે માખાને અને એખીને સમજાવતાં નાકે દમ આવે છે. આમ માનવી જીવન જ આવી રીતનું છે કે, પ્રત્યેકને ખીજી અવસ્થા સારી લાગે છે અને તેથી રડતા રહે છે. અરે ! આ મૃત્યુલાની હવા જ એવી છે કે, બધાને તે રડાવે છે. આ મૃત્યુલેાકમાં ભગવાન પણ જો માનવીરૂપ લઈને આવે તે રડે. રામ અવતાર લઈને આવ્યા તેમણે રાવણને માર્યા, તે વિજયી થયા. તેમના રાજ્યાભિષેક કરવામાં આળ્યે, તેમને માનપત્ર મળ્યું, ત્રિભુવનમાં તેમની કીર્તિ થઇ. કીર્તિની અને વૈભવની ટોચ ઉપર રહેલા રામને લેાકેાએ પૂછ્યું' કે, તમે સુખી છે ને ? તે રામે કહ્યું: ના, ના; મારા
સુખના દહાડા ગયા.
जीवत्सु तातपादेषु नूतने दारसंग्रहे । मातृभिञ्चित्यमानानां तेहिनो दिवसा गताः ॥
૧૭૯
રામે કહ્યું કે, મારા આનંદના દહાડા ગયા.
મૂળ વાત એ છે કે, માણુસને વમાનનુ પીરસેલું સારૂં લાગતું નથી – આયર છે. માણસને જ્વર લાગે છે તેનુ કારણ શું? માણુસ ભાણામાં શું પીરસ્યું છે. તેની ચર્ચા કરે છે. જે વીશીમાં જમત હોય તે શું પીરસ્યુ છે તેની ચર્ચા કરે, કારણ કે તેને પીરસવાવાળા ઉપર પ્રેમ નથી. પીરસવાવાળા ઉપર પ્રેમ હાય તે તેની સામે જોતાં

Page #190

૧૮૦
જોતાં માણસ જમે, તેને ભાણામાં શું પીરસ્યું છે તે ખખર જ ન પડે; તેનું કારણ, ભાણામાં શું પીરસેલુ છે તેના કરતાં પીરસે છે કેણુ –તેના ઉપર પ્રેમ છે.
તત્ત્વજ્ઞાન
માણસ વીશીમાં જમતા હેાય તે વીશીવાળાએ મિષ્ટાન્ન મનાવ્યુ હાય છતાં પણ જમનાર વીશીવાળાને કહે કે, કચુમર કેમ નથી મનાવ્યું? મફતના પૈસા લે છે? આનું કારણ, તેને પીરસનાર ઉપર પ્રેમ નથી. પીરસવાવાળા ઉપર પ્રેમ હોય તે પીરસ્યું શું?’ આની ચર્ચા ન થાય.
6
તમે મંઢિરમાં જાએ અને શ્રાવણ મહિનામાં એકટાણું પણ કરે, પરંતુ જ્યાં સુધી ‘શું પીરસ્યું છે?’ તેની ચર્ચા ચાલે છે, જ્યાં સુધી પીરસવાવાળા ભગવાન ઉપર પ્રેમ બેઠા નથી, ત્યાં સુધી બેચેની અને દુઃખ જતાં નથી. તુકારામને ખખર ન પડી કે, ભાણામાં કંગાલિયત પીરસી છે કે શ્રીમંતાઈ ? આજે સાહિત્યકાર અને પંડિતે ચર્ચા કરે છે અને કહે છે કે, તુકારામનુ જીવન દુઃખી અને અયશસ્વી હતું. તુકારામને જીવન દુઃખમય કે અયશસ્વી લાગ્યુ નહિ; અને જે લાગ્યું હાત તે તે ભકત નહિ.
એક વખત પતિાની સભામાં મને મેલાન્યા હતા અને ડિતાએ મને પૂછ્યું કે, તમને સુ લાગે છે ? તુકારામ વાણિયા હતા પણ તે વેપારમાં અયશસ્વી થયા, તેને પૈસા ન મળ્યે, તે બિચારે દુ:ખી હતા.' પડતાની સભામાં પણ ટકાધર્મ, ટકાક'ની ટકટક ચાલતી હાય તે પછી તેમાં છગનિયા ચર્ચા કરીને નકકી કરે કે, બિચારો તુકારામ દુ:ખી હતા – તેમાં શું નવાઈ? તુકારામને ‘બિચારા’ ઠરાવવાવાળા છનિયા તુકારામની દયા ખાવા નીકળે; પરંતું ખરી રીતે આવી ચર્ચા કરવાવાળા છગનિયા જયા ખાવા જેવા છે. તુકારામની ભાવનામાં સમરસ થઈને પડતા તુકારામનુ જીવન વાંચે તે તેમને ખબર પડશે કે, તુકારામનું જીવન કેટલું યશસ્વી હતું ! તુકારામને પીરસનાર ઉપર પ્રેમ હતા તેથી ભાણામાં શું પીરસાયું એમનું ધ્યાન ન હતું? વીશીમાં પાંચ મિષ્ટાન્ન પીરસવામાં આવે અને ઘરવાળી ખીચડી પીરસશે તે પણ ખીચડીમાં જે મીઠાશ છે તે વીશીના પાંચ મિષ્ટાન્નમાં નહિ આવે.
તેના તરફ

Page #191

આનન્દલહરી
૧૮૧
બા ! આ જગતમાં પ્રત્યેકને જવર છે તે ક્યારે જશે ? બા તરફ નજર હોય, અને રમતાં રમતાં બા રોટલી આપી દે છેતેમાં આનંદ છે.
આ જગતમાં કઈ જ સુખી નથી – છતને પણ જવર છે અને અછતને પણ જવર છે. બે બહેને પિયરે આવી હતી, તેમાંથી મોટી બહેને કહ્યું કે, “હું બહુ દુઃખી છું; મને પરણે પંદર વર્ષ થયાં પણ બચ્યું નથી.' નાની બહેન કહે કે, “હું પણ દુઃખી છું; સાત છોકરા હતા, અને આઠમે છેક આવ્યું. આ બધાને સંભાળતાં સંભાળતાં જીવન ચાલી જાય છે; કઈ જગાએ જવાતું નથી, કેઈને મળતું નથી – કેટલું દુઃખ છે !....”
આવી જ રીતે પૈસે હોય તે પણ દુઃખ, અને ન હોય તે પણ દુઃખ આ જગતમાં સુખી ન થવાવાળે માણસ જ છે. જેમ સુખદુઃખને, છત-અછતને જવર છે તેમ બીજા પણ કેટલાક જવર છે – ઇંદ્રિયને જવર, બુદ્ધિને વર અને મનને જવર.
ભેગપરાયણતા આ ઇન્દ્રિયને વર છે. ભગપરાયણતાને તૃપ્તિ જ નથી.
न जातु कामःकामानांमुपभोगेन शाम्यति ।
हविषा कृष्णवर्मेव भूय एवामिवर्धते ॥ કેઈપણ દિવસે ઉપભેગથી વાસના (ગ) શાંત થતી નથી, તે હવિદ્રવ્યોથી અગ્નિની જેમ વધતી જ જાય છે.
આ વર જ નથી, બા ! તારું સ્મરણ થાય તે જ આ જવર જય.
કેઈને ઓડકારજ નથી. માણસ ભગવાનને કહે કે, સો રૂપિયાને પગાર પૂરો થતું નથી, પાંચ રૂપિયા કર. ભગવાને પાંચસો પગાર કર્યો, તે માણસ કહે, કે ઈ વખત માંદગી આવે તે ? માટે એક હજાર રૂપિયાને પગાર કર. ભગવાન તે પણ કરે. પછી માણસ કહે, ભગવાન! બસમાં જવાનું ફાવતું નથી, એકાદ ગાડી મળે તે જે, હું ને તારી ગીતા. ભગવાન પાંચ લાખ રૂપિયા આપે તે પણ તે માણસ દુઃખી જ

Page #192

૧૮૨
તત્ત્વજ્ઞાન
છે. ભગવાન પાંચ લાખ આપે તે પચીસ લાખની માગણી કરે. બધા વેપારી ભિખારી છે. દસ લાખની મૂડી હોય તે પચીસ લાખને બંધ કરે. કેઈ વેપારી લાંબા પગ કરીને સુઈ શકતા નથી. વેપારી એટલે દેવાદાર. ભાગ્યે જ કઈ વેપારી દેવાદાર નહિ હોય. વેપારી દસ હજાર રૂપિયા લાવે અને ચાલીસ હજાર રૂપિયા લેક પાસેથી ભેગા કરે અને લીમીટેડ કંપની કાઢે. તેમની અકકલ જબરી છે, પણ તે દેવાદાર છે. દેવાદારી વધ્યા પછી નિરાંતે સૂવાય કેમ? જગતમાં તે જ સૈ કરતાં વધુ સુખી છે (happiest man in the world) કે જે કહી શકે કે, મારે કઈને કશું આપવાનું નથી –મારૂં બારણુ કઈ ખડખડાવશે નહિ આ માણસ મળવો મુશ્કેલ છે. કેઈને તૃપ્તિ નથી, ઓડકાર નથી, કયાં ઉભા રહેવાનું તે કેઈને ખબર નથી, બધાની દોડધામ ચાલે છે. માણસને કહીએ કે, દેડધામ છેડીને બે ચાર અઠવાડિયાં શાંતિ રાખ. ચાલ મારી સાથે; તે તરત તે કહેશે કે, “તમારી સાથે આવું, પણ આ બીઝનેસ છેડતું નથી. અરે! છાતી ફૂટી ગઈ ત્યાં સુધી બીઝનેસ? શું બીઝનેસને સ્મશાનમાં સાથે લઈ જવાનું છે? મૂળ વાત એ છે કે, માણસને એડકાર જ નથી, અને તેથી સુખ નથી.
માણસને કેમ સુખ આપવું આ ભગવાનને માટે કેયડો (problem) છે; તેથી જ તે કલિયુગમાં આવતા નથી. માણસ સુખી થતેજ નથી તેથી ભગવાને હાથ ધોઈ નાખ્યા છે. જેમ કરાથી કંટાળીને બાપ હાથ ધોઈ નાખે અને છોકરાને છોડી દે તેમ ભગવાને માણસને છોડી દીધું છે. આ હું વિનેદમાં કહું છું – ભગવાન છેડી દે તે માણસને જીવવું અશક્ય થઈ જાય.
આવી જ રીતે બુદ્ધિને જવર અહંકાર છે. “મારી પાસે અકકલ છે” આ અહંકાર છે. અકકલવાળાને જવર જાય જ નહિ. આ પંડિત ભગવાનની પણ ભૂલે કાઢે. એક પંડિત કહે છે કે, ભગવાન ! આ સૃષ્ટિ તે બનાવી છે, પણ તે મારી સલાહ લીધી નહિ તેથી તેમાં દે રહી ગયા છે. ક્યા દેશે? તે કહે છેઃ
गंधः सुवर्णे फलमिक्षुदण्डे नाकारि पुष्पं खलु चन्दनेषु । विद्वान्धनाढ्यो न तु दीर्घजीवी धातुः पुराकोऽपि न बुद्धिदोऽभूत् ॥

Page #193

આનન્દલહરી
૧૮૩
-~-~~ ~-~~-~સોનાને સુગંધ નથી, શેરડી કેટલી મીઠી છે ! પણ તેને ફળ નથી, ફળ હેત તે તે કેટલું ગળ્યું હેત ? ચંદનને ફૂલ નથી – આમ દોષે રહ્યા છે. ( ભગવાન તમને મારા જે અકકલવાળો મળે નહિ તેથી દેશે રહ્યા છે.) વિદ્વાન એટલે દેષજ્ઞ. ટીપીટીપીને આ ભૂલે પંડિતે શેધી કાઢી છે, પરંતુ આ બુદ્ધિને અહંકાર છે.
અસૂયા, મત્સર, આ મનના જવર છે. બીજાનું સુખ માણસથી સહન થતું નથી, એકની પ્રગતિ બીજાને ગમતી નથી. છોકરાની પ્રગતિ બાપ સહન કરી શકતો નથીબાપને છેકરાની અમુક હદ સુધીની પ્રગતિ ગમે, પણ બાપ કરતાં કરો સવાલ થાય તે તે બાપને પણ ન ગમે. આવું આ જગત છે; આ મનને રોગ છે. મન અસૂયા અને મત્સરથી ભરેલું છે,
માણસ બોલે કે, તમારું વર્ષ સારું જાય, પણ અંદર તે બળતે હોય. માણસ ઢેગી (hypocrate) છે. ઢગને જ સભ્યતા ગણવામાં આવે છે (hypocracy thy name is civilization). ધણીધણિયાણી યા પીતા હોય ત્યારે ધણિયાણી કહે કે, “જોયું ! પડેશીને ત્યાં રેડિયે આવ્યું, તમારે ત્યાં રેડિયે કયાં છે?” ત્યારે પણ તરત કહે, “અરે! એની પાસે પૈસા ક્યાં છે? તે હસાથી લાવ્યું હશે, ચાર દિવસમાં વેચ પડશે. ” ચા પીને બહાર નીકળે તે ગેલેરીમાં પડેશીને જુએ કે તરત કહે, “છગનલાલ! તમારે ત્યાં રેડિયે આ ? અમને બહુ આનંદ થયે, ભગવાનની તમારા ઉપર કૃપા થઈ.” માણસ જેટલે ઢેગી (ypocrate) જગતમાં બીજે કેઈ ન હશે. પરંતુ આ મનને રેગ છે કે, માણસથી બીજાને ઉત્કર્ષ સહન જ થતું નથી. તેથી જ ગદર્શનકારને સૂત્ર લખવું પડયુંઃ મૈત્રી પારિતોક્ષિાપણુણ પુળાપુ વિષયા માવનાતાશ્ચત્તપ્રજ્ઞાત્રિમ આ બધા રોગે છે, અને આ જવરથી પીડા થાય છે.
શંકરાચાર્યને ભગવાન માતૃત્વના રૂપમાં જોવા મળ્યા હશે. ખબ પ્રકાશ હશે તેમાં તેજસ્વી “મા” પિતાની સખીઓ જોડે, લતા અને કુલે વચ્ચે હસતી, રમતી ફરતી હશે; એટલામાં શંકરાચાર્ય ત્યાં

Page #194

૧૮૪
તરવજ્ઞાન
પહોંચી ગયા હશે. આ વર્ણન વાંચીને આપણને એમ થાય કે, બા ! તારું આવું દર્શન? ભગવાન તમે આવા છે? અમે તે તમને મોટી મૂછવાળા મહેતાજી જેવા ધારતા હતા. તેથી શંકરાચાર્ય કહે છે કે, બા ! તારું આવું દર્શન થાય તે જીવનમાં દુઃખ રહેશે જ નહિ. બા સખીઓની સાથે મર્મવિનોદ કરતી રહી છે, આવું દર્શન અલકિક છે. જગદંબાનું આવું દર્શન જેને થાય તેને પીડા કયાંથી રહે ?
શંકરાચાર્ય દરિયા કિનારે શિલાતલ ઉપર બેઠા છે, દરિયાનાં મોજાં ઉછળતા રહ્યા છે ત્યારે જ્યોતિષ શાસ્ત-નક્ષત્ર તારાઓથી પરે રહેલી આદિમશક્તિના જે સ્વરૂપમાં તેમણે દર્શન કર્યા તેનું વર્ણન તેઓ કરે છે.
ભગવાન! તું જગતમાં નાચે છે. કૃતિ વાર્તાતત્ત: વેદાંતને સિધાંત આ સૃષ્ટિમાં નાચે છે. માથાન મર્તા મયાન થઈને નાચે છે. મૃત્યુલેક એ સુંદર સરોવર છે. પૃથ્વીમાં વસંતનું મેહકત્વ છે, લતાઓનું માર્દવ છે, કુલેની શોભા છે, હંસની રમણીયતા છે અને કમળનું આકર્ષકત્વ છે. સૃષ્ટિ તરફ જોવાનું માંગલ્યને ડળો મળી જાય તે કઈ પણ દહાડા વસંતઋતુ જેવા લાગે; પછી તેને અશુભ દહાડા છે જ નહિ, બધા જ ગુમ દહાડા છે. એના જીવનમાં અશુભતાને સ્થાન જ નથી. તે હોસ્પિટલમાં જશે તે ત્યાં પણ તેને શુભદર્શન થશે. જેની જીવનની દષ્ટિ બદલાઈ ગઈ તેને બધે મંગલતા દેખાય. સૃષ્ટિમાં તેને જીવનલતાઓનું માર્દવ જોવા મળે. છગન – મગન આ બધી જીવંત લતાઓ છે, આ બધી જીવંત લતાઓની ઉપર કુલેના તેરા દેખાય - વિદ્યા, કીર્તિ, વિત્ત, વભવ, સદ્દગુણ આ બધા તેરાઓ છે અને તેને લીધે જીવંત લતાઓની શેભા વધે છે. જેમ લતા ઉપર કુલ હોય તે શોભા વધે તેમ સુષ્ટિમાં કઈ વિદ્વાન, કઈ ધનવાન, કેઈ ગુણવાન, કેઈ સુંદર હોય; આ બધી જીવંત લતાઓ છે, અને તેમને માથે જુદી જુદી જાતના તારાઓ છે. આવી જ રીતે સૃષ્ટિમાં કમળનું આકર્ષકત્વ જોવા મળે. કેટલાક જીવે અતિશય પ્રતિકૂલ પરિસ્થિતિમાં પણ પ્રભુકાર્ય કરીને જીવન ખીલાવતા

Page #195

આનન્દલહરી
જોવા મળે ત્યારે તેમના જીવનમાં કમળની આક કતા દેખાય. કમળ કાદવમાં પેદા થાય; પરંતુ સૂર્ય તરફ જોઇને પોતાનુ જીવન ખીલાવે. આવી રીતે કેટલાક જીવે! ક્ષુદ્ર માખાપના પેટે જન્મે, તેમને કોઇ સાધન નહિ, છતાં પણ સ્વાધ્યાય કરીને ભગવાનનું કામ કરતાં કરતાં ભગવાન તરફ જતા જોઇએ તે તેમનુ જીવન આકર્ષી ક લાગે. આવા જીવા મહેનત કરતા જાય અને મહાન થતા જાય. જે લેાકે પ્રતિકૂલ પરિ સ્થિતિમાં જીવનપુષ્પ ખીલાવે છે તેમના લીધે આ સૃષ્ટિને આકર્ષકત્ત્વ આવે છે. સિધ્ધાને તે બધા નમસ્કાર કરે, પરંતુ પ્રયત્ન કરતા રહેલા આ યતીએનાં જીવનને કમળનું આકર્ષકત્વ છે, તેમને આપણે નમસ્કાર કરીએ.
૧૮૫
આ સૃષ્ટિમાં ‘હું સુખી છું' આવુ' કહેવાવાળા ઘેાડા લેાકો મળશે. જે મહાપુરૂષાને સત્યાસત્યના અને આત્મા – અનાત્માને વિવેક છે તે બધા હંસ છે. આવા હુસેના કિલકિલાટથી આ સૃષ્ટિ શેાલે છે. વાલ્મિકિ હંસ છે અને શ'કરાચાય ભ્રમર છે. આ મહાપુરૂષા જગતમાં આવ્યા તેથીજ આ જગતમાં જીવવાનું મન થાય છે. તેમના કલરવથી અને ગુજનથી આ સૃષ્ટિની શાભા વધી છે.
कूजन्तं रामरामेति मधुरं मधुराक्षरं । आरुह्य कविता शाखां वन्दे वाल्मीकि कोकिलम् ॥
વાલ્મિકિ કોયલ છે, તેમના ટહૂકાથી જગત આનંદથી વ્યાપ્ત થાય છે, તેના લીધે આ. જગતમાં રમવાનું મન થાય છે; નહિ તે આ જગતમાં છે શુ? આવા લેાકે જગતમાં જીવી ગયા તેથી જગતમાં જીવવા જેવું લાગે છે. સૃષ્ટિરૂપી આ સુંદર તળાવમાં ભગવતી ! તુ નાચતી દેખાય છે. ચાર સીલે, ચાસ ખીલે – જગતમાં હસતા ચહેરા જોઈએ ત્યારે મા! તે તારૂં સાભાગ્ય છે એમ લાગે છે. ખા ! તુ એઝી છે તેથી તે લેાકેા હસે છે, તેમનામાં તુ ન હાયતા સેાનાપુરમાં લઈ
જવા પડે.
આ જગત સુંદર છે, રમણીય છે અને તેમાં તુ રમે છે. આ સૃષ્ટિરૂપી સાવરમાં ઘણી જીવનલતાએ ખુદાજુદા તારાએથી શેલે છે. કેટલાક

Page #196

૧૮૬
તત્વજ્ઞાન
જીએ પ્રતિકૂલ પરિસ્થિતિમાં કમળની જેમ પિતાનું જીવનપુષ્પ ખીલાવીને આકર્ષક બનાવ્યું છે. જેમને આત્મા – અનાત્માનું ભાન છે તેવા હંસના કલરવથી અને ભ્રમરના ગુંજનથી સૃષ્ટિની શોભા વધી છે. સૃષ્ટિમાં વસંતઋતુની મેહતા છે, આવી સૃષ્ટિમાં સખીઓ સાથે રમતી, નાચતી, કૂદતી, હસતી, ફરતી તું દેખાય છે.
જગદંબાની સખીઓ કેશુ? વૈદિક વાડમયમાં તેમનું વર્ણન છે. મેવાં શ્રદ્ધાં બાપ-આ બધી બાની બહેનપણીઓ છે. જે જગાએ મેધા હશે ત્યાં બા રમતી હશે. મેધામાં અને બુદ્ધિમાં ફરક છે. બીજાના ગજવાનું મારા ગજવામાં કેમ આવે-આવી કાગડા – શીયાળની બુદ્ધિ ઘણા પાસે છે; પરંતુ આ બુદ્ધિ ન કહેવાય. આવી બુદ્ધિમાં તે દુર્ગધી આવે, ત્યાં બા ન નાચે. તવવેત્ત એની મેધા કહેવાય, તેમાં બા. રમતી હેય.
આવી જ રીતે કર્મયેગીની શ્રધ્ધામાં બા નાચે છે. જે જીવને પિતા ઉપર શ્રધ્ધા હોય તે ભગવાનને ગમે. ભગવાનને રડતી શ્રધ્ધા ગમતી નથી. અગિયાર મહિના જે વિદ્યાર્થીઓ અભ્યાસ કર્યો નથી તે વિદ્યાથી પરીક્ષાને દિવસે બીતે બીતે સાત મંદિરમાં જાય અને બધા દેવને પ્રદક્ષિણા કરે. આ વિદ્યાથી હનુમાનજીના મંદિરમાં જાય અને કહે કે, “માસ્તર પેપર સહેલે કાઢે અથવા તે પેપર મને આગળથી ખબર પડી જાય આવું કર. હું પાસ થઈશ તે તને સવા રૂપિયાના પેંડા ધરાવીશ.” આ રડતી શ્રધ્ધા ભગવાનને ગમતી નથી. બાર મહિના અભ્યાસ કર્યો છે તે વિદ્યાર્થી પણ પ્રભુ પાસે જાય અને કહે કે, “હું પાસ થવાનું જ છું, પરંતુ ભગવાન! તારા પ્રેમને લીધે, તારા આશીર્વાદથી પાસ થઈશ. મેં જે કંઈ મહેનત કરી છે તે તને અર્પણ કરીને જાઉં છું. આ દેવી શ્રધ્ધા છે; આને શ્રદ્ધા કહેવાય.
લોકો કહે, શાસ્ત્રીજી! તમે કંઈ કાળજી કરે નહિ, અમારી શ્રદ્ધા છે કે ભગવાન બધું સારું કરશે. તમે નકામા દેડધામ કરે છે અને અમારા જુવાન છોકરાઓને દોડધામ કરાવે છે. આને કંઈ શ્રદ્ધા કહેવાય? દેવી શ્રધ્ધામાં પ્રભુ નાચે છે.

Page #197

- આનન્દલહરી
૧૮૭
તત્વવેત્તાઓની મેધા, કર્મયોગીઓની શ્રધ્ધા અને ભાવિકેની જીવનધારણા હશે ત્યાં પ્રભુ નાચે છે. આ ત્રણ વાતે જીવનમાં લાવે તે ભગવાનને આવવું જ પડે. ભગવાનને બોલાવવા હોય તે મેધા, શ્રદ્ધા અને ધારણા – આ ભગવાનની બહેનપણીઓને નેતરું આ જીવનમાં બેલા તે તેમની જોડે રમવા ભગવાનને આવ્યે જ છૂટકે છે. આ સખીઓની આજુબાજુમાં ભગવાન ફરતા હોય. તેથી જ તે આપણે કહીએ છીએ કે, ભગવાન શંકરાચાર્ય, ભગવાન વસિષ્ઠ, ભગવાન પાણિનિ-જ્યાં ભગવાન રમે છે અને બીજાને રમાડે છે તે બધા પૂજનીય, વંદનીય અને માનનીય છે. તત્વવેત્તાઓની મેધા પૂજનીય છે, કમગીઓની શ્રધ્ધા વંદનીય છે અને ભાવિકેની જીવનધારણ માનનીય છે. જીવ તેને માન આપે, કે જે જીવનધારણા રાખીને પ્રભુને રસ્તે જતું રહે છે.
મરાઠીભાષામાં શૂન્યને “પૂજ્ય કહે છે. આપણે તે પૂજ્ય શબ્દ બધે ઠેકાણે વાપરીએ છીએ. પૂજ્ય માસીબા અને પૂજ્ય ફઈબા-આ માસીબા ભાણેજને સંસાર સળગાવતી હેય તેને પૂજ્ય કેમ કહેવાય? એક કાળે પૂજનીય શબ્દ કયાં વાપરવાને તેનું પણ એક શાસ્ત્ર હતુ, આજે તે બધા શબ્દ લીસા થયા છે. વાણી સ્વાતંત્ર્ય (freedom of speech) ને લીધે આપણે ગમે તેના માટે ગમે તે શબ્દ વાપરીએ છીએ.
ન્યાતના નગરશેઠને માનપત્ર અપાય તે વાંચે તે ખબર પડે–વસિષ્ઠ વાલ્મીકિ, યાજ્ઞવયના બધા ગુણે શેઠને લગાડવામાં આવ્યા હેય. શબ્દ બ્રહ્મ છે, શબ્દમાં શક્તિ છે, તે ગમે ત્યાં ન વપરાય. પરંતુ વાણી સ્વાતંત્ર્ય (freedom of speech) કાળમાં શબ્દની કિંમત નથી. શબ્દ બ્રહ્મ છે, તેથીજ એગદર્શનકાર પંતજલિ ભગવાન કહે છે કે, એ રાજા સુરસુરણ શતઃ હો #મધુ મવતિ પરંતુ આજે શબ્દને કિંમત રહી નથી. ભૂતાયા, વિશ્વબંધુત્વ-આવા મેટા મેટા શબ્દો સમજ્યા વગર વાપરવાની ફેશન થઈ ગઈ છે. આને લીધે શબ્દને કિંમત રહી નહિ. જે જ પૂજનીય, વંદનીય અને માનનીય છે તેમની આજુબાજુમાં ભગવાન ફરતા હોય છે, રમતા હોય છે. તેમનું સ્મરણ કરે તે જીવનમાં વરપીડા જાય.

Page #198

૧૮૮
તરવજ્ઞાન
આ બહેનપણીઓ સાથે ભગવાન રમતા હોય. સૃષ્ટિમાં વસંતઋતુ ખીલી છે, જીવનલતાઓ નાચતી રહેલી છે, તેમને માથે તેરાઓ છે, સૃષ્ટિસરોવરમાં જીવનને પ્રતિકૂલ પરિસ્થિતિમાં ખીલાવનાર યતીઓમાં કમળનું આકર્ષકત્વ છે. આત્મા - અનાત્મા, સત્યાસત્યનું ભાન રાખીને હું સુખી છું” આવું કહેવાવાળા યાજ્ઞવલ્કય, પતંજલિ, વસિષ્ઠ, વાલમીકિ, તુકારામ, નરસિંહ મહેતા જેવા હંસે કિલકિલાટ કરે છે અને શંકરાચાર્ય જેવા ભ્રમરે ગૂંજન કરે છે. આવું સૃષ્ટિસરેવર મનહારી છે, તે ઠેકાણે મેધા, શ્રધ્ધા અને ધારણા જેવી સખીઓની સાથે ભગવતી રમતી રહેલી છે; તેનું સ્મરણ કરે તે જવરપીડા ન રહે. મા ક્યાં છે? આકાશમાં? ના, મા તે મારા હૃદયમાં છે. માને આકાશમાં ન રાખતાં જગતમાં લાવે. મા મંદિર બાંધીને ન આવે; પરંતુ તત્વવેત્તાઓની મેધા, કમગીઓની શ્રધ્ધા અને ભાવિકેની જીવનધારણ લાવે તે મા હૃદયમાં આવીને વસે. ચાહું દૃષ્ટિ સાવિષ્ટ માને જગતમાં લાવશે તે જગત સુંદર લાગશે અને જીવનમાં તકરાર રહેશે નહિ. પછી જવરપીડા રહે કયાંથી?
તુકારામ બુવા કહે કે, વધાવી લંકાર યુવા જન આખા જગતને સંસાર હું સુખને કરીશ; આ સ્થિતિ આવે કે ભગવાન નીચે આવે.
આપણુ ભગવાન આકાશમાં જ છે. આપણે બાથરૂમમાં નહાવા જઈએ ત્યારે બેલીએ કે, સર્વચાÉ દૃ િનિવિષ્ટઃ પરંતુ એ યાંત્રિક છે. સીનેમાના ગાયન કરતાં આ બોલવું સારું છે; પરંતુ તે બોલવાથી ભગવાન નીચે આવતા નથી.
ભકતે કહે કે, “ભગવાન ! નીચે આવે, ત્યારે મા કહે કે, “તું ઉપર આવે તે ?” બચ્ચું કહે, “ના, બા! તું નીચે આવ.” માને નીચે લાવે તે હઠાગ્રહી બચ્યું – તેને લેક તત્ત્વનિષ્ઠ, દયેયનિષ્ઠ કહે. આ માંગલિક શબ્દો છે, પણ તેને અર્થ એજ છે કે, તે ભક્તની હઠ છે. ભકતના હઠાગ્રહુથી મા નીચે આવે છે.

Page #199

આનન્દલહરી
૧૮૯
આ સૃષ્ટિમાં રમતી રહેલી માની આ જીવનધારણ છે, આવી માનું સ્મરણ થાય તે જવરપીડા જાય. શંકરાચાર્યે આ લેકમાં માને આકાશમાંથી નીચે લાવવાને રસ્તે દેખાડે છે, તેવી જ રીતે આશીર્વાદ પણ આપ્યા છે. આનંદલહરી એગ્ય રીતે જાણી લેશે તે વરપીડ ચાલી જાય. આ શંકરાચાર્યની પ્રસાદી છે.
કેઈ પૂછશે કે, “શાસ્ત્રીજી! આજે છેલ્લો દિવસ છે, કંઈ પ્રસાદ છે કે નહિ?” સ્વાધ્યાયમાં જુદે જ પ્રસાદ હેય. છનિયે પ્રસાદ આપે તે મગનિ પ્રસાદ માટે લડે, તેના કરતાં આજે શંકરાચાર્ય પ્રત્યેકની પરી જોઈને પ્રસાદી મૂક્તા જાય. ઘણા લેકે કહે કે, “અમે તે પ્રસાદ માગીને લઈએ; પ્રસાદ લીધા વગર જવાય?' પરંતુ આ લેકે પ્રસાદ માગીને લે, કારણ પ્રસાદમાં પેંડા છે. પ્રસાદી માગીને ન મળે; માગ્યા વગર મળે તે પ્રસાદ. એટલે ઘણાસ્તુ પ્રસન્નતા આવી પ્રસાદી શંકરાચાર્ય પિતાને હાથે આપશે.
જગદીશને નમસ્કાર કરશું જ કરશું, પરંતુ સાથે સાથે, શ્રાવણ મહિનામાં આકાશમાં વાદળિયાં ઘેરાયેલાં છે, સૂર્ય દેખાતું નથી, તે વખતે સૃષ્ટિ તરફ પીઠ કરીને અને જગદીશ તરફ દષ્ટિ કરીને, દરિયા કિનારે શિલાતલ ઉપર દરિયાના મજા આવે છે તે જોતાં જોતાં શંકરાચાર્ય બેઠા છે અને આપણને આ વાક્પુપે આપ્યાં તેમને પહેલાં નમસ્કાર અને પછી જગદીશને નમસ્કાર. કેડ ઉપરના બચ્ચાને પહેલાં બે લાવશે તે બાને વધારે આનંદ થાય, તેવી રીતે શંકરાચાર્ય જે જગદંબાની કેડ ઉપર બેઠા છે તેમને પહેલાં નમસ્કાર કરશે તે બાને વધુ આનંદ થશે. શંકરાચાર્ય બાના ખોળામાં બેઠા છે, માએ તેમને માથે નચાવ્યા છે. ભગવાન થયેલા શંકરાચાર્યને પહેલે નમસ્કાર કરીને આ વાડમચીન પૂજા તેમના ચરણકમળ ઉપર ધરીએ. પ્રભુને નમસ્કાર કરીને અતિ નમ્ર ભાવે આ વાડમયીન પૂજા તેના ચરણે ધરતાં હૃદય ભરાઈ આવે છે. શંકરાચાર્ય બેલાવીને પ્રસાદી આપશે તે લઈશું અને જીવન ધન્ય માનીશું.
આનંદલહરી – લહરી એટલે નાનું મોજું પાછું ઉપર પવનથી નાનાં નાનાં મોજાં થાય તેને લહરી કહે. તે જોવામાં ખૂબ આનંદ આવે.

Page #200

तत्वज्ञान
જેના જીવનમાં આવી આનંદની લહરી આવે છે તે આ આનંદલહરી સમજી શકે.
શંકરાચાર્યને કહીશું કે, તમે ધન્ય થયા અને અમને પણ ધન્ય કરવા તમે પ્રયત્ન કર્યો છે; તમે અમને પણ ધન્ય થવા આશીર્વાદ આપ્યા. તમને અમારી ચામડીના છેડા કરાવી પહેરાવવા જોઈએ. શંકરાચાર્યને નમસ્કાર કરીશું.
પ્રભુ! આનંદલહરી વાંચતાં તારી પ્રતિષ્ઠા નીચે લાવ્યા હઈશું, તને અમે લુચ્ચે, મૂચ્છું ઠરાવ્યું હશે, કદાચ ભૂલથી બેલ્યા હોઈશું, પરંતુ અતિમત્વા પ્રણને થતુમય પ્રમાહિત્ વા તમે અમારું હૃદય સમજી લે. જગદીશને પ્રણામ, તેવી રીતે આનંદલહરી કહેવાવાળા શંકરાચાર્યને અનંત પ્રણામ.
इति श्रीमच्छङ्कराचार्यविरचिता आनन्दलहरी सम्पूर्णा
છે
:
ક

Page #201

શુદ્ધિ-પત્રક
ભજાતે
મનને
સાથે,
પાનું લીટી અશુદ્ધ શુદ્ધ પાનું લીટી અશુદ્ધ શુદ્ધ ૪ ૯ શંકરાચાર્યાને શંકરાચાર્યના ૫૮ ૨૧ ભગવાનને
ભગવાનને ૪ ૧૦ વણમાં
વાણમાં પ૯ ૧૮ રતનમારું રાતવંદનમત ૫ ૨૪ તયાર
તૈયાર ૬૧ ૧૮ મધુ-મકરદ મધુ-મકરંદ ૧૩ ૨૪ પહોંચતા પહાંચતા નથી. ૬૨ ૧૬ ધવરાવું
ધવરાવું ૧૪ 9 પૂર્ણત
पूरात: १२ २३ नन्हे वचन नव्हे हे वचन १४ १८ धनेच्छ्य
धनेच्छ्या અહકાર
અહંકાર २७ ११ वसिष्ठ वसिष्ठं ૨૩ શ્રતિની
કૃતિની ૩૭ ૧ તપાસ તપાસવા
બીજાને ૩૭ ૨૩ કઈ
કરમાઈ ૧૬ મનને ૪૨ ૧૭ આનંદ આનંદ ૨. બન્ન
બને ૪૫ ૪ નિવય निरवधिसुखै|
૭૮ ૩ '
मिदं ૪૫ ૫ દૈદીપ્યમાન દેદીપ્યમાન
૮૦ ૨૨ રાતિ રાતિ રાતિ ૪૬ ૧૩ સથે
| হানি: হাবি; হাবি: ૪૭ ૬ વ્યવહારિક વ્યાવહારિક ૮૮ ૧૧ નતેથી
તેનાથી ૪૭ ૧૪ દદીપ્યમાન દેદીપ્યમાન ૯૧ ૨૮ વાંકાચૂકે
વાંકાચૂકે ૪૭ ૧૪ તેજ ળાં તેજવાળાં ૯૬ ૧૩ શ્રઋતુમ
अकर्तुम् ૪૭ ૧૬ દૈદીપ્યમાન દેદીપ્યમાન ૯૬ ૨૩ લાવવ
લાવવા ૪૭ ૨૯ જાતથી
૯૮ ૮ દયા
દશા ૪૮ ૨૪ દેદીપ્યમાન દેદીપ્યમાન ૯૮ ૧૯ થી
સ્વાથી ૪૯ ૮ સ્તિથિ
સ્થિતિ૬ ૧૬ આવેલે બહુ ખરાબ ૪૯ ૬ કવી
આવેલે જીવ બહુ ખરાબ ૪૯ ક-૧૮ દૈદીપ્યમાન દેદીપ્યમાન 1૪ ૬ તથvસ્તાવ तरुणस्तावत् ૫૧ ૨૫ ખબ ખૂબ/૧૧૮ ૮ કક્ષાનું
કક્ષાનું ૫૬ ૨૮ વરસાદ
વ|િ૧૧૮ ૧૩ તાપ ત તાપથી તપ્ત ૫૩ ૧૫ ધર્મસંસ્થાપના થાય
૧૨૯ ૮-૧૫ સાભાગે
ભાગ્ય સંસ્થાના ૨૯ ૧૫ રહેઠ ૫૪ ૧૨ સહસ્ત્ર સહસ્ત્ર ૧૩૦ ૨ ત્રકા
ગેલેક્સ પપ ૧૫ ગરદમ ગરદન ૧૩૧ ૯ નસર્ગિક
નૈસર્ગિક ૫૫ ૨૨ શા) માટેT૧૩૩ ૧૧ સનંદન,
सनंदनतरु
રહેઠાણ

Page #202

શુદ્ધ
પાનું લીટી અશુદ્ધ ૧૩૪ ૧૮ નિતિશાસ્ત્ર ૧૩૬ + interest ૧૩૬ ૧૫ અંગાર શતક ૧૩૬ ૨૬ તા ૧૩૮ ૫ davelop 1४३ ७ दशांगुल ૧૪૪ ૨૧ દેષ ૧૪૫ ૬ તૂટી ૧૪૭ ૧ અશ્વ ૧૪૮ ૧૫ તત્ત સંપારિક
४९ २४ न मंत्री ૧૫ર ૯ પિતાના ૧૫ર ૧૮-૨૩ સાંયનું ૧૫૫ ૩ તયારી ૧૫૫ ૨૨ પણ ૧૫૭ ૧૬ સાંદર્ય ૧૫૭ ૨૬ વિખટા ૧૫૮ ૨૭ શ્રા ૧૬૧ ૧૮ તયાર ૧૬૧ ૨૩ તને
શુદ્ધ | પાનું લીટી અશુદ્ધ નીતિશાસ્ત્ર) ૧૬૨ ૧૨ છપાવી
છુપાવી interest/૧૬૩ ૫ કણાર
કદાચ માર શતક૬૪ ૨૦ બળથી
ધૂળથી /૧૬૬ ૧૧ ક્ષી
क्षणिक develop ist 28 742 ગુ૧૬૯ ૧૯-૨૦ સાંદય ૧૭• ૧૪ સાંદર્ય
દર્ય પડી/૧૭૧ ૧૨ સાદર્યશાસ્ત્ર સંદર્યશાસ્ત્ર એશ્ચય |૧ ૨૮ છટશે.
છૂટશે તd iારે ૧૭૨ ૧૮ તેથી
તેથી ને મંત્રો] ૧ર ૨૮ વાસ્તવિક
વાસ્તવિક પિતાના 19૩ ૨ વિ રિી
વિકારી સાયનું ૧૭૩ ૯ ભુદરા
ભૂધરા તૈયારી) ૧૭૭ ૧૨ ભાણું
ખૂણ/૧૮૧ ૧૮ કૃષ્ણવર્મેવ कृष्णवत्मैव સાંદર્ય |૧૮૩ ૧પ વા વિખૂટા|૧૮૪ ૨૧ વભવ
વૈભવ ૧૮૬ ૧૧ તત્વવેત્તઓની તત્ત્વવેત્તાઓની તૈિયાર/૧૮૬ ૧૮ સહેલે
સહેલું તને ૧૯૯ ૯ પ્રત્યેન
प्रणयेन

Page #203