________________
૨૧૦ આધ્યાત્મસારના “સદનુષ્ઠાનના અધિકારમાં વિષાદિ પાંચ અનુષ્ઠાનેનું સ્વરૂપ વર્ણવતા ફરમાવે છે કે આહાર, વસ્ત્રાદિ ઉપધિ, પૂજા-સત્કાર અને ધનાદિની આશંસાથી કરાયેલું અનુષ્ઠાન શુદ્ધ પરિણતિવાળા મનને શીઘપણે નાશ કરતું હેવાથી તેને વિષાનુષ્ઠાન કહેવાય છે. સેમલ વગેરે સ્થા વર વિષ અને સાદિના વિષ સ્વરૂપ જંગમ વિષ એનું ભક્ષણ કરનારને જેમ તતક્ષણમાં મારે છે તેવી રીતે આ લકના ભેગની અભિલાષાથી કરાતું ગુરુ સેવાદિ અનુષ્ઠાન સચ્ચિત્તને તક્ષણમાં નાશ કરે છે.'
દિવ્ય ભેગાદિની ઈચ્છાથી કરાયેલ તપ વગેરે અનુકાન, સ્વાદિષ્ટ (પિતે નહિ જોયેલા) સ્વર્ગાદિ ફળની પ્રાપ્તિ કરાવીને ભવાન્તરે નરકાદિ ગતિ પમાડે છે તેને ગરાનુષ્ઠાન કહેવાય છે. ખરાબ દ્રવ્યોના સંસર્ગથી પેદા થયેલું ગર નામનું વિષ તેનું ભક્ષણ કરનારને કાલાન્તરે હણે છે. તેવી રીતે આ અનુષ્ઠાન પણ તવથી કાલાન્તરે અનિષ્ટપ્રદ છે. વિષ અને ગરાનુષ્ઠાને વિચિત્ર અનર્થને આપનારા હોવાથી મુમુક્ષુ આત્માઓને એના ત્યાગ માટે, શ્રી જિનેશ્વરદેવોએ નિયાણું નહિ કરવાનું ઉપદેશ્ય છે.
જેમાં મનના પ્રણિધાનાદિને અભાવ છે અને જે સંમૂર્ણિમ જીવોની પ્રવૃત્તિ જેવું છે તે અનાગવાળાનું દેખાદેખીથી કરાતા અનુષ્ઠાનને અનનુષ્ઠાન કહેવાય છે. આ અનુષ્ઠાનની પ્રવૃત્તિનું કારણ સામાન્યજ્ઞાન સ્વરૂપ એઇસંજ્ઞા અને નિર્દોષ સૂત્રમાં જણાવેલા માર્ગની અપેક્ષાથી શૂન્ય એવી લકસંજ્ઞા છે. અનનુષ્ઠાનને કરનાર ને તે
