________________
તત્વાર્થસૂત્રને આકારનું લંબચોરસ અને બંને બાજુ લવણસમુદ્રથી સ્પર્શાવેલ છે. તેને પૂવી કિનારો પૂર્વના લવણ સમુદ્રથી અને પશ્ચિમી કિનારો પશ્ચિમી લવણસમુદ્રથી પૃથ છેતેને વિસ્તાર ૩૩૬૮૪ જનને છે મારા
ત્ત વાતાવાસ” ઈત્યાદિ
સૂવાથ–ઉત્તર દિશાના વર્ષધર પર્વત અને વર્ષ અર્થાત ક્ષેત્ર દક્ષિણ દિશાના જ વિષ્કન્મની માફક છે પરંતુ
તત્ત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વ સૂત્રમાં ક્ષુદ્રહિમવાનું પર્વતથી મહાવિદેહ ક્ષેત્ર સુધીના ક્ષેત્રે અને પર્વતને વિસ્તાર બતાવવામાં આવ્યા, હવે નીલ, રૂકિમ અને શિખરી નામક પર્વતનાં તથા રમ્યફ હૈરણ્યવત અને અરવત ક્ષેત્રે વિસ્તારનું પ્રરૂપણ કરીએ છીએ –
ઉત્તર દિશામાં સ્થિત નીલ પર્વત રમ્ય ક્ષેત્ર, કિમપર્વત, હરણ્યવત ક્ષેત્ર, શિખીપર્વત અને ઐવિત ક્ષેત્ર આ છ ક્ષેત્ર અને પર્વત વિસ્તારમાં દક્ષિણ દિશાના ક્ષુદ્રહિમવાનું આદિ પર્વત અને ક્ષેત્રની બરાબર જ સમજવા જોઈએ.
આ પિકી નીલ નામક વર્ષધર પર્વત નિવધ પર્વતની બરાબર છે રમ્યફ ક્ષેત્ર હરિવર્ષ ક્ષેત્રની બરાબર છે અને રૂકિમ નામક વર્ષ ધર પર્વત મહાહિમવાનું પર્વત જેટલા વિસ્તારવાળા છે
હૈરણ્યવત વર્ષ હેમત ક્ષેત્રની બરાબર છે અને શિખરી નામક પર્વતનો વિરતાર ક્ષુદ્રહિમાવાન પર્વતની બરાબર છે. ઐરાવત ક્ષેત્ર ભરતક્ષેત્રની બરાબર વિસ્તારવાળે છે—
આ પ્રકારે જેટલા વિસ્તારભ રતક્ષેત્રનો છે. એટલે જ વિસ્તાર અરવતક્ષેત્રને પણ સમજ જોઈએ. ક્ષુદ્રહિમવાનું પર્વતને જેટલે વિસ્તાર છે તેટલે જ વિસ્તાર શિખર પર્વતને છે. હૈમવત ક્ષેત્રનો જેટલો વિસ્તાર છે એટલે જ વિસ્તાર હૈરયવત ક્ષેત્રનો છે. મહાહિમવાન પર્વતને જેટલે વિસ્તાર છે એટલે જ રમ્યક ક્ષેત્રને વિસ્તાર છે. નિષધ પર્વતને એટલે વિસ્તાર છે તેટલું જ નીલ પર્વનો વિસ્તાર સમજ એવી જ રીતે શિખરી પર્વત આદિની ઉપર હદો અને પુષ્કરે આદિના વિસ્તારની બરાબર સમજવા જોઈએ પર
તત્ત્વાર્થનિયુક્તિ-પૂર્વસૂત્રમાં સુદ્રહિમવાન આદિ નીલ પર્વતેનું તથા ભરત ક્ષેત્ર આદિ ક્ષેત્રના વિસ્તારની અનુક્રમથી પ્રરૂપણ કરવામાં આવી હવે નીલ રૂકિમ તથા શિખરી નામક ત્રણ વર્ષઘર પર્વતનું તથા રમ્યક, હૈરવત અને ઐરવત નામક ત્રણ ક્ષેત્રોના વિસ્તારની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ–
ઉત્તર દિશામાં અવસ્થિત નીલ વગેરે ત્રણ વર્ષધર પર્વત ઐરાવત આદિ ત્રણ ક્ષેત્રે એ રીતે છએ વર્ષધર અને વર્ષ દક્ષિણદિશાના પર્વત અને ક્ષેત્રના સમાન વિસ્તારવાળા છે તેમાંથી એરવત ક્ષેત્ર ભરત ક્ષેત્રની બરાબર વિસ્તારવાળો છે શિખરી પર્વત શુદ્રહિમવાનું પર્વતની બરાબર વિસ્તારવાળે છે હૈરણ્યવત ક્ષેત્ર હેમવત ક્ષેત્રના સમાન વિસ્તારવાળો છે અને રૂકિમ પર્વત મહાહિમવાન પર્વતની બરાબર વિસ્તારવાળે છે. રમ્યક ક્ષેત્ર હરિવર્ષની બરાબર વિસ્તારવાળું છે અને નીલ પર્વત નિષધ પર્વતની બરાબર વિસ્તારવાળે છે.
