________________
નીલાંજના શાહ
SAMBODHI
૨૧. કળાવિ. ાચિત... સિધિશુમિથ્યો રહ્।(૨-૧૩) મિશ્રણ્ મિશ્ર
૩. સૂ. રૃ. (પૃ. ૮રૂ) : મિશ મશ શબ્વે । મતો વર્તુલવવનાત્રજ । મિશ્રમિતિ વેશના 1 આ મિશ્રણ્ શબ્દ ‘અ.કો.' માં મળતો નથી.
‘ઉ. સૂ. વૃ.’ માં આ મત પણ દેશનાને નામે મળે છે.
116
ઉજ્જવલ નોંધે છે કે વર્ણદેશનાકાર ભ્યાદિ ધાતુ મિશ મા શબ્દે રોષભૃતે વા । મિતિ । મતિ । ને ઉપર્યુક્ત ઉણાદિ સૂત્રથી રક્ પ્રત્યય બાહુલકથી લગાડી મિશ્રણ્ શબ્દ વ્યુત્પન્ન કરે છે. અહીં વર્ણદેશના, મિત્રમ્ નો કયો અર્થ કરે છે તે આપ્યું નથી. પ્રસ્તુત ઉણાદિ સૂત્રમાં જે ૩૨ ધાતુઓ દર્શાવ્યા છે, તેમાં મિશ એ બંને ધાતુ નથી. તેથી બાહુલકનો આધાર લેવો પડ્યો છે.
मश
ચુરાદિ ગણમાં મિત્ર સમ્પન્નેં । મિશ્રયતિ ધાતુ છે. તેના પરથી આ શબ્દ વ્યુત્પન્ન ન કરતાં મિશ મજ્ઞ ધાતુ પરથી પુરુષોત્તમે વ્યુત્પન્ન કર્યો છે તેથી એમ અનુમાન થઈ શકે કે તેમને મિત્રમ્ નો મિશ્રણ, જોડાયેલું, એ સિવાય કદાચ કોઈ બીજો અર્થ અભિપ્રેત હશે. સંસ્કૃત શબ્દકોશોમાં મિત્ર (વિશેષણ)નો અર્થ ‘મિશ્રિત’ અને મિશ્ર નો અર્થ ‘આદરણીય પુરુષ' આપ્યો છે.
તેઓ બાહુલકથી પણ વ્યુત્પન્ન કરવાની પ્રક્રિયામાં માનતા જણાય છે. ૨૦. કળાવિ. ફૅશ્મીાપાશજ્યતિવિષ્યઃ ન્ । ( રૂ.૪૩) શામ્ શાકભાજી :
उ. सू. वृ. (पृ. ७४) : बाहुलकात् शो तनूकरणे । षोऽन्तकर्मणि । आभ्यामपि कन् शाकम्, साकमिति वर्णदेशना ।
અ. કો. (૨.૯.૩૪) માં શામ્ શબ્દ મળે છે.
ઉજ્વલ વર્ણદેશનાનો મત નોંધે છે કે શામ્ અને સામ્ બંને શબ્દો થઈ શકે.
ઉજ્જવલ જે રીતે મત આપે છે, તે ૫૨થી લાગે છે વર્ણદેશના શો તનૂરળે – એ દિવાદિ ધાતુને પ્રસ્તુત ઉણાદિ સૂત્રથી બાહુલકથી ન્ પ્રત્યય લગાડતાં શામ્ અને પોઽન્તર્મળિ – એ દિવાદિ ધાતુને આજ સૂત્રથી ન્ પ્રત્યય લગાડતાં સામ્ શબ્દ વ્યુત્પન્ન થાય છે અને તેનો અર્થ પણ શામ્ જેવો જ છે. ‘મા. ધા. વૃ.’ (પૃ. ૪૧૩)માં પણ શામ્ શબ્દને આ રીતે જ સિદ્ધ કર્યો છે.
શામ્ નો અર્થ આપતાં ઉજ્જવલે કહ્યું છે કે શાશ્ત્રો માત્રાવો દ્વીપ કૃતિ તાલવ્યાનો નાનાર્થામરમાલા । અ. કો. પરની ‘વ્યા. સુધા.' (પૃ. ૩૧૩)) માં પણ ગાળો દીપાન્તરે હૈં । કહ્યું છે. એટલે શા શબ્દ દ્વીપનો અર્થ પણ દર્શાવે છે. ‘અ.કો.’ પરની પારિજાત ટીકા (વો. ૧, પૃ. ૨૮૮) માં શામ્ શબ્દનો અર્થ સ્પષ્ટ આપ્યો છે : પત્રપુષ્પત્તમૂરુિપમોપ્યં શાાવ્યવાષ્યમ્ । વર્ણદેશનાને પણ શામ્ નો આજ અર્થ (શાકભાજી) અભિપ્રેત હશે એમ લાગે છે. તો સામ્ નો પણ એજ અર્થ થાય. નોંધવું ઘટે કે શામ્ ના અર્થમાં સામ્ શબ્દ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં પ્રયોજાયેલો જાણ્યો નથી. અ.કો. (૩.૩.૪) માં તો સામ્
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
