________________
Vol.XXXIV, 2011
અમરકોશ પરની ટીકાસર્વસ્વ અને પદચંદ્રિકા...
115
બધા ટીકાકારો આ બાબતમાં એકમત જણાય છે. પીસેલા ચોખામાંથી બનાવેલા માલપૂડાને યજ્ઞમાં પ્રથમ હોમવામાં આવે છે, તેને પુરોહાશઃ કહે છે.
।
‘વ્યા.-સુધા.’ માં તેને વશ્ વને । એ સ્વાદિ ધાતુ પરથી, ર્મળિ ધન્। (૩.૩.૧૯) થી પત્ લગાડી વાશઃ ને વ્યુત્પન્ન કરી, પુરઃ પ્રથમં વાશન્ત્યનમ્ । કૃતિ પુરોઙાશઃ શબ્દ સિદ્ધ કરવામાં આવે છે. વ્યા. સુધા. પ્રમાણે ઔદ્દેશ પુરોડાશે । (૪.૩.૧૪૮) સૂત્રમાંના નિર્દેશથી ર્ નો ૪ થાય છે, જ્યારે મા. ધા. વૃ. (પૃ. ૨૨૭) માં વાશ્ વને ધાતુસૂત્ર પરની વૃત્તિમાં પૌરોડા પુરોડાશાત્ જન્ । (૪.૩.૭૦) સૂત્રમાંના નિર્દેશથી વાશઃ ના ૬ નો ઇ થાય છે. તેમ કહ્યું છે. સર્વાનંદે નોંધેલા વર્ણદેશનાના મતમાં તેની વ્યુત્પત્તિ અંગે નિર્દેશ નથી.
૨૮. કવિ. અમન્તાત્
:। (૨-૨૨૨) ષણ્ડ: કમળોનો સમૂહ - સાંઢ
ઉ. સૂ. વૃ, (પૃ. ૨૭) : પળુ વાને । વહુનવત્તનાત્ સત્વામાવઃ । વળ્યો ાનનોપતી । ૧૪: સંષાત इष्यते । षडि रुजायाम् । अस्मात्तु घञि शण्डशब्दस्तालव्यादिमानपि वर्तते इति देशना ।
વર્ણદેશનાનો શબ્ડઃ શબ્દ વિશેનો મત વેશના ના મત તરીકે મળે છે. અ.કો.માં આ ષણ્ડ: શબ્દનો ૧:૧૦.૪૨ માં કમળોના સમૂહ અર્થ અને ૨.૯.૬૨માં સાંઢ અર્થ મળે છે.
ઉજ્વલ નોંધે છે કે ષળુ વાને । સનોતિ । એ તનાદિ ધાતુને ગમન્ત્રાન્ ૩: । એ ઉણાદિ સૂત્રથી ૩: પ્રત્યય લાગતાં પણ્ડ: શબ્દ બને છે. ધાત્વાવે : સ । (૬.૧.૬૪) સૂત્રથી ૫ નો સ થવો જોઈએ પણ બાહુલકથી થતો નથી. તે પણ તેનો ‘જંગલનો સાંઢ અને (કમળોનો) સમૂહ' અર્થ આપે છે.
વર્ણદેશના હિ (શડિ) હાયાં સદ્દાતે ૬ । શવુતે । એ સ્વાદિ ધાતુ પરથી અરિ ચ વાળે (૩.૩.૧૯) સૂત્રથી પબ્ પ્રત્યય લગાડી શબ્ડઃ એમ શબ્દ તાલવ્યાદિ શબ્દ વ્યુત્પન્ન કરે છે. વ્યા. સુ. ધા. (પૃ. ૧૦૮) માં પ૬: શબ્દને ઉજ્વલની જેમ વ્યુત્પન્ન કર્યો છે અને તાલવ્ય શબ્ડઃ શબ્દને તેમાં (પૃ. ૩૨૩) વર્ણદેશનાની જેમ વ્યુત્પન્ન કર્યો છે. તેમાં બંને ઠેકાણે તાલવ્ય શબ્દ છે તેમ નોંધ્યું છે. સિ. કૌ. (ભા. ૪, પૃ. ૫૪૨) માં પણ પ્રસ્તુત ઉણાદિસૂત્રના ઉદાહરણ તરીકે પણ્ડ: આપી જણાવ્યું છે કે તાલવ્યાિિરત્યરે । જે બાબત વર્ણદેશનાના તાલવ્યાદિ શબ્દઃ શબ્દ વિશેના મતને સમર્થન આપે છે.
વર્ણદેશનાકાર પબ્ડઃ ઉપરાંત શબ્દ: શબ્દ આપે છે, પણ તે શબ્દનો તેમને કયો અર્થ અભિપ્રેત છે તે જણાવ્યું નથી, તેથી એમ માનવું, રહ્યું કે તેમને તેના બન્ને અર્થ – કમળોનો સમૂહ અને સાંઢ- માન્ય હશે. વ્યા. સુધા. ના કર્તાએ ૧૬: અને શબ્ડઃ અર્થ વિશે ઉષ્માવિવેકનો મત નોંધ્યો છે જે આ સંદર્ભમાં મહત્ત્વનો છે. : તાલવ્યો મૂર્ધન્યોઽજ્ઞાતિબ્વે શબ્દશોઽયમ્ । મૂર્ધન્ય ડ્વ વૃષષે પૂર્વાચાર્યનિષ્ટિ: । એટલે ષણ્ડ: અને શબ્ડઃ કમળોના સમૂહ માટે પ્રયોજાય, પણ સાંઢ માટે પન્ડ: જ પ્રયોજાય.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
