________________
ત્યાં સંસ્કૃતમાં જ બોલવાનો નિયમ છે. જે સંસ્કૃત બોલી શકે તે જ આ સભામાં ભાગ લઈ શકે છે. | મુનિશ્રી જ્યારે પશુપતિનાથ મંદિરમાં ગયા ત્યારે સભા ચાલુ થવાની હતી. તેમના નિમંત્રણથી મુનિશ્રીએ સભામાં ભાગ લીધો. તેમણે પતંજલિ યોગશાસ્ત્રના પ્રથમ સુત્ર “યોગશ્ચિત્તવૃત્તિનિરોધ” સૂત્ર ઉપર વિવેચન કર્યું. તેમણે આ સૂત્રનો ભાવાર્થ બદલીને વ્યાખ્યા કરી:
अत्र चित्तवृत्ति निरोधस्य भाव, नतु चित्तस्यवृत्ति । अपितु चितेन वृत्ति निरोध ।
મુનિશ્રીએ આ રીતે પદચ્છેદ કરીને સમજાવ્યું ત્યારે પંડિતો આશ્ચર્ય પામ્યા. આ સૂત્રમાં સામાન્ય રીતે ‘ચિત્તનો નિરોધ કરવો' એવો અર્થ ઘટાવાય છે. પરંતુ ઊંડાણથી વિચારતાં જણાય છે કે “ચિત્ત” એ ચૈતન્યનું પ્રતિભાષક છે. અર્થાત “ચિત્ત' બ્રહ્મની સાથે વધારે સંબંધ ધરાવે છે. એટલે ચિત્ત કે બ્રહ્મમાં વૃત્તિ હોતી નથી. વૃત્તિ એ માયાતત્ત્વ છે. વૃત્તિનો નિરોધ કરવાની આવશ્યકતા છે.
સૂત્રના શબ્દો સાથે લઈ અર્થ કરવાથી ચિત્તનો પણ નિરોધ થઈ જાય છે, જે સંભવ નથી. એટલે વૃત્તિનો વિરોધ કરવો તે જ ઇષ્ટ છે અને વૃત્તિના વિરોધ માટે ચિત્ત એ સાધન છે. અર્થાત્ ચૈતન્યશક્તિથી વૃત્તિને હટાવવાની છે અથવા નિયંત્રણમાં લેવાની છે. વિરેન” અર્થાત્ ચિત્તથી, ચૈતન્યથી વૃત્તિનો વિરોધ કરવો તે અર્થ વધારે ઇષ્ટ છે. ઇષ્ટ ભાવ પ્રાપ્ત કરવા માટે જરૂર પ્રમાણે વ્યય થઈ શકે છે અને ઋષિ લોકો આવા ગૂઢભાવોને વ્યત્યમાં સંગ્રહે છે. જેથી સાધક વ્યક્તિ તે ભાવને પામી શકે. બાકી જ્ઞાની ગમ્ય છે.
અહીં નિરોધનો અર્થ “રોકવું’ અને ‘નિયંત્રણ કરવું' એવો પણ થાય છે. જેમ નદીના પાણીને રોકવું અને તેના બંને કિનારાને વ્યવસ્થિત કરી, તેના પ્રવાહને સંયમમાં રાખવો તે બે જુદી વાત છે, તેમ વૃત્તિને રોકવી અને તેને નિયંત્રણમાં રાખવી એ બે જુદી વાત છે. સાધક વૃત્તિને રોકવાની કોશિશ કરે તો પોતે નષ્ટ થઈ શકે છે. પરંતુ સમ્યક્ પ્રકારે વૃત્તિનું નિયંત્રણ કરી, તેનો સંયમ રાખે તો તે સાધનાપથમાં સફળ થઈ શકે છે. એટલે મહર્ષિ પતંજલિજીએ “રોધ' શબ્દ ન વાપરતાં નિરોધ' શબ્દ વાપર્યો છે. રોધ એટલે રોકવું અને નિરોધ એટલે નિયંત્રણમાં લેવું, એવો અર્થ સુગમતાથી થઈ શકે છે. યોગી સમ્યક રીતે પ્રવર્તીને સંયમપૂર્વક ચાલે તો સ્વતઃ મન, વચન અને કર્મનો યોગ બની જાય છે. ખરેખર, આ મંગલસૂત્ર સાધક માટે પ્રથમ ભૂમિકાનું ઉદ્ઘાટન કરે છે.
આટલી સુંદર વ્યાખ્યા સાંભળી પંડિતોની સભામાં આનંદનું મોજું ફરી વળ્યું અને ફરી ફરી શ્રી જયંતમુનિને ત્યાં પધારવાનું આમંત્રણ આપવા લાગ્યા.
કાઠમંડુમાં પશુપતિનાથ સિવાય વિશાળ બૌદ્ધ મંદિરો પણ છે. આ બૌદ્ધ મંદિરો પણ લાકડાંનાં બનેલાં છે અને ત્યાં બૌદ્ધ સાધુઓ સેવા-પૂજામાં તલ્લીન જોવા મળે છે. નેપાળની ખાસિયત છે કે ત્યાં હિન્દુઓ અને બૌદ્ધોમાં કોઈ પ્રકારનો સંપ્રદાયભેદ નથી. ત્યાં
ચાતુર્માસની ઉપલબ્ધિ 3 445
