Prashikshaka Prashikshana Part 2

Author(s): Rohit A Shah
Publisher: USA Jain Center Cincinnati OH

Page 5

STD
૨. પ્રેક્ષાધ્યાન ચૈતન્યકેન્દ્રપ્રેક્ષા
A
A
- -
હોમ | ET
ચૈિતન્ય કેન્દ્ર એટલે શું?
શક્તિ-જાગરણ, પ્રજ્ઞા-જાગરણ, વિવેક-જાગરણ અને ચૈતન્ય-જાગરણની પ્રક્રિયા એટલે ચૈતન્ય કેન્દ્ર પ્રેક્ષા. આપણા સમગ્ર શરીરમાં ચેતના વ્યાપ્ત છે. શરીરના દરેક કણ (આત્મપ્રદેશ)માં ચૈતન્ય છે. ભગવતી સૂત્રમાં કહ્યું છે, “સબૅણ સત્વે’ - આનો અર્થ એ કે શરીરમાં ચેતનાના અસંખ્ય પ્રદેશો છે. પરંતુ શરીરના અમુક ભાગમાં ચેતના સઘન (concentrated) છે અને એ જ ભાગ ચૈતન્યકેન્દ્ર તરીકે ઓળખાય છે. શરીરના જે ભાગમાં ચેતના અને પ્રાણની સઘનતા છે એ ભાગને ચૈતન્ય કેન્દ્ર કહેવામાં આવે છે. આયુર્વેદમાં આવાં ૧૦૭ મર્મસ્થાનો છે. એક્યુપ્રેશર અને એક્યુપંકચરમાં આવાં ૭00 બિંદુઓ છે. પ્રાચીન યોગ-સાધનામાં સાત ચક્રો પ્રચલિત છે. પ્રેક્ષાધ્યાન પ્રક્રિયામાં આવાં ૧૩ ચૈતન્ય કેન્દ્રો માનવામાં આવે છે. આવાં કેન્દ્રો શરીરના ત્રણ મુખ્ય ભાગો સાથે જોડાયેલ છે. (૧)નાડીતંત્ર – જ્ઞાન કેન્દ્ર, શાંતિકેન્દ્ર (૨) ગ્રંથિતંત્ર – શક્તિકેન્દ્ર, સ્વાધ્યકેન્દ્ર, તૈજસકેન્દ્ર, આનંદકેન્દ્ર, વિશુદ્ધિકેન્દ્ર, દર્શન કેન્દ્ર, જ્યોતિકેન્દ્ર (૩) ઈન્દ્રિઓ - બ્રહ્મકેન્દ્ર, પ્રાણકેન્દ્ર, ચાક્ષુષકેન્દ્ર, અપ્રમાદકેન્દ્ર પ્રયોજન:
(૧) સૂતેલાં ચૈતન્ય કેન્દ્રોનું જાગરણ (૨) સુષુપ્ત શક્તિઓનું જાગરણ
(૩) આનંદાનુભૂતિ પ્રક્રિયા :
ચિત્તને શક્તિકેન્દ્ર પર એકાગ્ર કરો. ત્યાં થઈ રહેલ પ્રાણનાં પ્રકંપનોને તટસ્થ ભાવે જુઓ. માત્ર અનુભવ કરો. એવી જ રીતે ક્રમશઃ શક્તિકેન્દ્રથી જ્ઞાન કેન્દ્ર સુધી વારાફરતી દરેક કેન્દ્ર પર ચિત્તને એકાગ્ર કરી ત્યાં થઈ રહેલ સ્પંદન, સંવેદનની તટસ્થભાવે પ્રેક્ષા (અનુભવ) કરો. નીચેનાં કેન્દ્રો પર ત્રણથી પાંચ મિનિટ ધ્યાન કરો, વધુ નહીં, કેમ કે તે કેન્દ્રો શક્તિશાળી છે. ત્યાં વધુ વખત ધ્યાન કરવાથી ગરમી ઉત્પન્ન થાય છે, માનસિક બેચેની પણ વધી શકે છે. માટે આ કેન્દ્રો પર અલ્પ સમય ધ્યાન કરો. ઉપરનાં કેન્દ્રો પર ત્રણ મિનિટથી શરૂ કરીને ધીરે ધીરે અભ્યાસ કરતાં કરતાં ત્રીસ મિનિટ સુધી ધ્યાન કરી શકાય. પૂરતો સમય ન હોય તો માત્ર ઉપરનાં કેન્દ્રો પર ધ્યાન કરવું યોગ્ય છે. આ પ્રયોગ યોગ્ય નિષ્ણાતનું માર્ગદર્શન લઈને પછી જ કરવો જોઈએ. પ્રયોગ વિધિક્રમ
(૧) ધ્યાનમુદ્રા (૨) ધ્વનિ (૯ વખત) (૩) કાયોત્સર્ગ (૫ મિનિટ) (૪) ચૈતન્યકેન્દ્ર પ્રેક્ષા (૩૦ મિનિટ) આધ્યાત્મિક સ્વરૂપ :
• ચૈતન્ય કેન્દ્ર : ચેતનાની અભિવ્યક્તિનાં વિશિષ્ટ કેન્દ્રો • આત્મા ચૈતન્ય, ચેતનાના સ્તર, ચૈતન્ય કેન્દ્રો • ચિત્ત અને મન વચ્ચે તફાવત
વૈજ્ઞાનિક સ્વરૂપ :
ચૈતન્ય કેન્દ્ર - નાડીતંત્રનું વિશિષ્ટ સ્થાન ગ્રંથિતંત્ર સાથે તેનો સંબંધ
આદત અને સ્વભાવનું ઉદ્ભવસ્થાન ગ્રંથિતંત્ર ગ્રંથિઓ - જ્યાં વિશેષ પ્રકારના સ્રાવો પેદા થાય છે. જે સ્ત્રાવો આપણા ભાવાનુસાર વિશેષ ગ્રંથિઓ પર પ્રગટ થાય છે.
Jain Education Intemational