________________
૪. શરીરનાં અંગોનાં કાર્યોનું સમયપત્રક
માનવશરીર’ માનવી માટે પ્રકૃત્તિપ્રદત અમૂલ્ય ભેટ છે. આ શરીરનાં તમામ અંગો પ્રકૃતિ અને સમયની સાથે કાર્ય કરે છે. શરીરનાં અંગો ભિન્ન ભિન્ન સમયે કામ કરતાં હોય છે. આમ તો જો કે તમામ અંગો પૂરો સમય કામ કરતાં જ હોય છે, તેમ છતાં વિશેષ સમયે, વિશેષ અંગમાં, પ્રાણનો વિશેષ પ્રભાવ હોવાથી એ વધુ સક્રિયતાપૂર્વક કામ કરે છે. જે સમયે જે અંગમાં પ્રાણપ્રવાહ વિશેષ સક્રિય હોય છે એ સમયે તે અંગને લગતી ક્રિયા-પ્રવૃત્તિ કરવી એ સ્વાથ્ય અને સાધના માટે અત્યંત ઉપયોગી બને છે.
સવારે ૩ થી ૫ વાગ્યા સુધી ફેફસાં તથા મસ્તિષ્કમાં પ્રાણઊર્જા સૌથી વધુ હોય છે. પિનિયલ તથા પિટ્યુટરી ગ્રંથિ ત્યારે પોતાના વિશેષ સાવ છોડતી હોય છે. તેથી દીર્ઘશ્વાસ પ્રાણાયામની ક્રિયા તથા વિદ્યાર્થીઓએ સ્કૂલનો અભ્યાસ આ સમયે કરવો વિશેષ ફાયદાકારક છે. શ્વાસની બીમારી કે દમવાળા લોકો માટે તથા સ્મરણશક્તિ નબળી હોય તેવા વિદ્યાર્થી માટે આ સમયે એને લગતી પ્રવૃત્તિ કરવાનો આ શ્રેષ્ઠ સમય છે.
સવારે ૫ થી ૭ મોટું આંતરડું સક્રિય હોય છે. શૌચ કે મળ વિસર્જનની ક્રિયા આ જ સમયે થવી જોઈએ. આમ ન કરવાથી લાંબા કાળે પેટની બીમારીઓની શક્યતા વધી જાય છે.
સવારે ૭ થી ૧૦ વાગે આમાશય-જઠર (stomak)માં પ્રાણઊર્જા વિશેષ પ્રમાણમાં હોય છે. માટે ભોજનનો સમય આ નિયમાનુસાર ૧૦ વાગ્યા સુધીનો હોવો જોઈએ.
સવારે ૬ થી ૧૧ વાગ્યા સુધી તિલ્લી પેનક્રિયાજ સક્રિય હોય છે. બપોરે ૧૧ થી ૧ વાગ્યા સુધી હૃદય (Hear)માં પ્રાણઊર્જા સક્રિય રહે છે. એ સમયે સામાન્ય રીતે ભોજન ન કરવું જોઈએ.
બપોરે ૧ થી ૩ વાગ્યા સુધી નાના આંતરડામાં પ્રાણઊર્જા સક્રિય હોય છે. માટે ૧ થી ૩ વાગ્યા સુધી ભોજન ન કરવું જોઈએ. કેમકે એ સમયે નાનું આંતરડું ખોરાકનું પાચન કરી રહ્યું હોય છે.
એવી જ રીતે બપોરે ૩ થી ૫ વાગ્યા સુધી મૂત્રાશયમાં પ્રાણઊર્જા સક્રિય રહે છે. સાંજે ૫ થી ૭ વાગ્યા સુધી ગુર્તા (કીડની), રાતના ૭ થી ૯ વાગ્યા સુધી પેરીકાર્ડિયન, ૯ થી ૧૧ વાગ્યા સુધી ત્રિઅગ્નિ, ૧૧ થી ૧ વાગ્યા સુધી પિત્તાશય, ૧ થી ૩ વાગ્યા સુધી યકૃત (લિવર) સક્રિય રહે છે. ઊંઘનો સમય ૧૦ થી સવારે ૩ વાગ્યા સુધીનો ઉત્તમ કહેવાય છે. જો દિવસ તથા રાતને બરાબર ૧૨-૧૨ કલાકના આધારે માનીએ તો લગભગ દરેક મુખ્ય અંગમાં બે બે કલાક સર્વાધિક તો એનાથી બરાબર ઊલટા સમયે અર્થાત ૧૨ કલાક પછી બહુ જ ઓછી પ્રાણઊર્જા એ અંગમાં હોય છે. માનો કે સવારના ૭ થી ૧૦ આમાશય સક્રિય રહે છે, તો રાતના ૭ થી ૧૦ આમાશય લગભગ નિષ્ક્રિય થઈ જાય છે. આવી જ રીતે દરેક અંગનું મહત્ત્વ સમજવું.
આ સત્ય આપણી આધુનિક, ભૌતિક પરિસ્થિતિઓને અનુકૂળ ન પણ હોય, છતાં પ્રકૃતિના નિયમો મનુષ્યની વ્યક્તિગત સુવિધાના આધારે બદલાતા નથી. મોટાં મોટાં શહેરોમાં આજે જીવનચર્યા પ્રકૃતિથી વિપરીત બની ગઈ છે. સનાતન સત્ય સૌ માટે, બધા કાળમાં, બધાં સ્થાનમાં એક જ રહે છે. પશુઓ આજે પણ પ્રકૃતિના નિયમોનું કોઈપણ પ્રકારનો તર્ક કર્યા વગર પાલન કરે છે તથા એ પોતાનું જીવન ચલાવવામાં દવાઓ કે ડૉક્ટરો ઉપર નિર્ભર રહેતાં નથી.
જે મનુષ્ય સ્વસ્થ તથા સંતુલિત જીવન જીવવા ઇચ્છે છે, એણે પોતાની જીવનચર્યા શરીર અને પ્રકૃતિના નિયમાનુસાર રાખવી જોઈએ.
આજે આપણે ધર્મને અંધ માન્યતા સમજી તેની ઉપેક્ષા કરીએ છીએ, પરંતુ વાસ્તવિકતા એ છે કે ધર્મના સઘળા સિદ્ધાંતોને જો ધારણાઓથી અલિપ્ત રહી વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ સમજવામાં આવે તો દરેક તથ્ય સાર્થક, ઉપયોગી અને વિજ્ઞાનની કસોટી ઉપર સત્ય સિદ્ધ થયેલ છે.
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
