________________
'
૬. પ્રેક્ષાધ્યાન ઃ પ્રાયોગિક સ્વરૂપ
પ્રેક્ષાધ્યાન - ચાર ચરણ
સાવધાન, ધ્યાનની મુદ્રા, આંખો કોમળતાથી બંધ, મહાપ્રાણ (અર્હમ્) ધ્વનિથી ધ્યાન શરૂ (૭ અથવા ૯ વખત) સંપિખએ અપ્પગમપ્પએણ’
આત્મા દ્વારા આત્માને જુઓ, સ્વયં સ્વયંને જુઓ, સ્વયંને જોવા માટે પ્રેક્ષાધ્યાનનો અભ્યાસ કરો.
ધ્યાનનું પ્રથમ ચરણ - કાયોત્સર્ગ
• શરીરને સ્થિર, શિથિલ અને તાણમુક્ત કરો. કરોડરજ્જુ અને ગરદનને સીધાં રાખો. માંસપેશીઓને ઢીલી છોડો. શરીરની પકડને છોડી દો....
♦ પાંચ મિનિટ સુધી કાયગુપ્તિનો અભ્યાસ કરો. શરીરને મૂર્તિની જેમ બિલકુલ સ્થિર રાખો. કોઈ પણ પ્રકારનું હલનચલન ના થાય.....
• ચિત્તને જમણા પગના અંગુઠાથી ક્રમવાર માથા સુધી દરેક અંગ ઉપર એકાગ્ર કરો, શિથિલતાની સૂચના આપો તથા તેનો અનુભવ કરો (રમિનિટ થોભો)
• અનુભવ કરો, શરીરનું એક એક અંગ શિથિલ અને હળવું થઈ રહ્યું છે..... (૧ મિનિટ થોભો)
• સમગ્ર શરીરમાં હળવાપણાનો અનુભવ કરો.... અનુભવ કરો, આખુંય શરીર શિથિલ થઈ ગયું છે.
• કાયોત્સર્ગની આ મુદ્રા સંપૂર્ણ ધ્યાનકાળ સુધી જાળવી રાખો. શરીરને બને ત્યાં સુધી સ્થિર રાખવાનો અભ્યાસ કરો....
ધ્યાનનું બીજું ચરણ - અન્તર્યાત્રા
• ચિત્તને શક્તિકેન્દ્ર ઉપર લઈ જાવ... ઉપર ઉઠાવો, સુષુમ્હાના માર્ગથી ચિત્તને જ્ઞાનકેન્દ્ર સુધી લઈ જાવ.
• ફરી એ જ માર્ગેથી ચિત્તને નીચે લઈ આવો....
રાખો....
♦ નીચેથી ઉપર, ઉ૫૨થી નીચે સુષુમ્લામાં ચિત્તની યાત્રા ચાલુ
• સમગ્ર ચેતનાને સુષુમ્હામાં એકાગ્ર કરો, ત્યાં થઈ રહેલ પ્રાણનાં પ્રકંપનોનો અનુભવ કરો.... ( ૪ મિનિટ)
ધ્યાનનું ત્રીજું ચરણ : દીર્ઘશ્વાસ પ્રેક્ષા
• ધીમે ધીમે લાંબો શ્વાસ લો. ધીમે ધીમે લાંબો શ્વાસ છોડો.
• ચિત્તને નાભિ પર એકાગ્ર કરો અને ત્યાં શ્વાસ લેતી વખતે પેટ ફૂલે છે અને શ્વાસ છોડતી વખતે પેટ સંકોચાય છે, તેનો પૂરી એકાગ્રતાપૂર્વક અનુભવ કરો. (૩ મિનિટ)
• ચિત્તને નાભિથી હટાવી, બંને નસકોરાંના સંધિસ્થળ ઉપર એકાગ્ર કરો. ત્યાં આવતા-જતા દરેક શ્વાસને સજાગતાપૂર્વક જુઓ. દરેક શ્વાસને હોશપૂર્વક લો.. હોશપૂર્વક છોડો....
• વિચાર આવે તો તેને રોકવાનો પ્રયત્ન ન કરો, માત્ર દૃષ્ટાભાવથી વિચારને જોઈ લો.. ફરી ચિત્તને શ્વાસ ઉપર એકાગ્ર કરી દો. (૩ મિનિટ) અથવા
ધ્યાનનું ત્રીજું ચરણ સમવૃત્તિ શ્વાસપ્રેક્ષા
♦ જમણા હાથનો અંગૂઠો જમણા સ્વર ઉપર મુકો, તર્જની આંગળી બંને ભ્રમરની વચ્ચે (દર્શનકેન્દ્ર ૫૨) મૂકો. મધ્યમા આંગળીને ડાબા સ્વર પર મૂકો.
♦ હવે, જમણાથી ધીરે ધીરે, લાંબો શ્વાસ લો, પેટ ફૂલે.....
Jain Education Intemational
13
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
