Prashikshaka Prashikshana Part 2

Author(s): Rohit A Shah
Publisher: USA Jain Center Cincinnati OH

Page 3

૧. પ્રેક્ષાધ્યાન - શરીરપ્રેક્ષા
-
-
-
| શરીરપ્રેક્ષા એટલે શું?
પ્રેક્ષા એટલે – સમ્યક દર્શન. પ્રેક્ષા એટલે - તટસ્થ ભાવે જોવું. પ્રેક્ષા એટલે રાગ-દ્વેષમુક્ત અનુભવ કરવો. જયાં સુધી ઊંડાણમાં ઊતરી સમ્યફ દર્શન ન કરીએ ત્યાં સુધી સત્યનું દ્વાર ખૂલતું નથી. સત્યનો સાક્ષાત્કાર કરવાનાં બે માધ્યમ છે – વિચાર અને દર્શન. વિચારથી આપણે ખુબ પરિચિત છીએ, પરંતુ દર્શનથી આપણે પરિચિત નથી. જ્યાં વિચારશન્ય સ્થિતિનું નિર્માણ થાય છે ત્યાં દર્શનનો પ્રારંભ થાય છે. વિચાર એ મનનું ભોજન છે જ્યારે દર્શન એ આત્માનો સ્વભાવ છે.
શરીરપ્રેક્ષા એટલે શરીરને સમ્યફ રીતે જોવું. પ્રશ્ન એ થાય કે શરીરમાં વળી શું જોવાનું? આપણા શરીરમાં ચેષ્ટાઓ અને સંવેદનાઓ સતત ચાલતી હોય છે. શરીરપ્રેક્ષા એટલે ચેષ્ટાઓ તથા સંવેદનાઓને સમભાવપૂર્વક જોવી. આયુર્વેદની ભાષા છે - ‘વાતન સવ : ચેષ્ટા' તમામ ચેષ્ટાઓ વાયુના લીધે થાય છે. શરીરવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ તમામ ચેષ્ટાઓ નાડીતંત્રના લીધે થાય છે. કર્મ વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ તમામ ચેષ્ટાઓ કર્મોના ઉદય થકી થાય છે. સંવેદનાનો મૂળ સ્ત્રોત તો કર્મ શરીર (સૂક્ષ્મ શરીર) જ છે. તેની અભિવ્યક્તિ સ્થૂળ શરીરમાં થાય છે. શરીરપ્રેક્ષાનો અર્થ છે - શરીરને સ્થૂળથી સૂક્ષ્મ સુધી જોવું. | શરીરને કેવી રીતે જોવું?
અનાસક્ત ભાવથી જોવું. જ્ઞાતા-દષ્ટ ભાવથી જોવું. રાગ-દ્વેષ રહિત ચેતનાથી જોવું. જોવું અને જાણવું એ આત્માનો સ્વભાવ છે. ત્યાં કોઈ વિકલ્પ નથી. વિકલ્પ આવે છે મોહનીય કર્મથી. આત્માની શુદ્ધ જ્ઞાન અને દર્શનની ધારાથી જોવું. એમાં મોહનીય કર્મનું મિશ્રણ ન કરવું. જોતી વખતે કર્તા અને ભોક્તા ન બનો, માત્ર જ્ઞાતા-દષ્ટ બની શરીરને જુઓ.
પ્રક્રિયા :
જમણા પગના અંગૂઠાથી ક્રમશઃ આંગળીઓ, તળિયું, પંજો, ઘૂંટણ, એડી, ગોટલો, (કાફ મશલ) ઘૂંટણ (knee) સાથળ તથા કમરના ભાગ પર મનને એકાગ્ર કરી ત્યાં થઈ રહેલ અંદન, કંપનની તટસ્થ ભાવે પ્રેક્ષા કરવી, એવી જ રીતે ડાબા પગની ક્રમશઃ પ્રેક્ષા કરવી.
પેટનો સમગ્ર ભાગ - ગુર્દા (કીડની), નાનું આંતરડું, મોટું આંતરડું, જઠર, સ્વાદુપિન્ડ, યકૃત, પકવાશય, ઉદરપટલ, તિલ્લી દરેકની ક્રમશ: પ્રેક્ષા કરવી.
(ત્યારબાદ) હૃદય, ફેફસાં, બંને બાજુની પાંસળીઓ, પીઠ અને કરોડરજ્જુનો સમગ્ર ભાગ. દરેક અંગ ઉપર, ચિત્તને એકાગ્ર કરી ત્યાં થઈ રહેલ પ્રાણનાં પ્રકંપનો અને સંવેદનાઓની પ્રેક્ષા કરવી.
(ત્યારબાદ) જમણા હાથના અંગૂઠો, આંગળીઓ, હથેળી, કાંડું, કાંડાથી કોણી સુધી તથા કોણીથી ખભા સુધીના ભાગની પ્રેક્ષા કરવી. એવી જ રીતે ક્રમશઃ ડાબા હાથની પ્રેક્ષા કરવી. | (અંતમાં) કંઠથી માથા સુધી - ક્રમશઃ કંઠ, દાઢી, હોઠ, દાંત, પેઢાં, તાળવું, કપાળ, ગાલ, નાક, આંખો, કાન, કનપટ્ટી તથા મગજની પ્રેક્ષા કરવી.
ત્યારબાદ ધીમેથી ઊભા થઈ ધ્યાનમુદ્રામાં, એક સાથે ધીરે-ધીરે નીચેથી ઉપર સુધીની પ્રેક્ષા કરવી. ચિત્ત અને પ્રાણની યાત્રા નીચેથી ઉપર, ઉપરથી નીચે ચાલે.. ધીરે ધીરે ગતિ વધારો અને સમગ્ર શરીરમાં ચિત્ત અને પ્રાણની યાત્રા કરો, સમગ્ર શરીર પ્રકંપિત થઈ જાય... શરીરના અણુ અણુમાં ધ્રુજારી અનુભવો. ધીમે ધીમે યાત્રાની ગતિ મંદ કરો. બે ત્રણ લાંબા ઊંડા શ્વાસ લઈ પ્રયોગ સંપન્ન કરો.
આ સમગ્ર પ્રયોગ કરતાં સામાન્ય રીતે ત્રીસ-ચાળીસ મિનિટનો સમય લાગે છે. જેનો ક્રમ આ પ્રમાણે છે. (૧) મહાપ્રાણ અથવા અહમ્ ધ્વનિ (૭ વખત) (૩ મિનિટ) (૨) કાયોત્સર્ગ
(પ મિનિટ) (૩) શરીરપ્રેક્ષા
(૨૦મિનિટ) (૪) વિવેકસૂત્ર, શરણસૂત્ર, શ્રદ્ધાસૂત્ર (૨ મિનિટ)
Jain Education Intemational
For Privatersonal Use Only