Prabuddha Jivan 2010 07

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

જુલાઈ ૨૦૧૦
મધ્યકાલીન સંત-ભક્તોની આ રહસ્યવાણી અને શબ્દસાધનાની પણ ચાર સરવાણી મળે. ધાર્મિક, સાંપ્રદાયિક, આધ્યાત્મિક અને સાધનાત્મક... એમાં વેદાન્ત, તત્ત્વદર્શન, યોગ અને આત્મજ્ઞાનના રંગછાંટણાં અવનવી ભાત પાડે.
મારે તો અહીં સંધ્યા સમયથી શરૂ કરીને સૂર્યોદય સુધીની સમગ્ર રાત્રિ દરમ્યાન કરાતાં ભજનગાન દ્વારા એક ભજનિક, એક ગાયક કઈ રીતે સંતસાધનાના ક્ષેત્રમાં સાધક તરીકે આગળ વધી શકે તેના સંકેતો માત્ર આપવા છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન
ભજનગાન પણ એક જાતની સહજસાધના છે. ભજનગાયક ટટ્ટાર-સ્થિર બેઠો હોય, એના ખોળામાં એકતારો હોય, ભજનના ચોક્કસ રાગ ઢાળ અને તાલ સાથે એના શ્વાસ-પ્રાણનું નિયમન થતું રહે, શબ્દોના આરોહ અવરોહથી અને એ શબ્દોનો અર્થ, ભાવથી એનું ચિત્ત પરિપ્લાવિત કે રમમાણ થતું રહે અને અજાગૃતપણે જ એની સુરતા સ્થિર થઈ જાય.
સાખીથી શરૂ કરીને રાત્રિના અગિયાર વાગ્યા સુધીના સમયગાળા દરમ્યાન સંધ્યા, આરતી, માળા, ગણપતિવંદના, ગુરુમહિમા અને વૈરાગ્ય ઉપદેશ, બોધ કે ચેતવણીના ભજનો ચોહાર રૂપે ચાર ભજનોના ઝૂમખામાં ગવાય. એ પછી ગુરુશરણે આવેલા સાધકના મનની મૂંઝવણ આલેખતા ભજનોનું ગાન શરૂ થાય. ત્યારબાદ ગુરુ દ્વારા સાધનાનું માર્ગદર્શન અપાયું હોય, પિંડ ને બ્રહ્માંડનો પરિચય કરાવ્યો હોય તેવાં ચૂંદડી, પટોળી, ચરખો, બંગલો, ઘટડી...વગેરે રૂપક પ્રકારના ભજનો રાત્રિના બાર સુધી ગાવામાં આવે.
સાખી, પરથમ કેને સમરિયે, કેના લઈએ નામ
માત પિતા ગુરુ આપણા લઈએ અલખ પુરુષનાં નામ... સદા ભવાની સહાય રહો, સનમુખ રહો ગણેશ પંચદેવ રક્ષા કરો, બ્રહ્મા વિષ્ણુ મહેશ... આરતી, આરતી શ્રી રામની...સંતો બોલો સંધ્યા આરતી... સંધ્યા, ગરવ કિયો સોઈ નર હાર્યો; હાલોને વિદુર ઘેર... માળા, ગુરુજીના નામની હો...માળા છે ડોકમાં... ગણપતિનાં ભજનોના ત્રણ પ્રકાર : ઊલટ, પાટ અને નિર્વાણ
પરથમ પહેલાં સમરિયે રે...સ્વામી તમને સુંઢાળા... એવા રિદ્ધિ-સિદ્ધિના દાતાર દેવના, મે'ર કરોને મા'રાજ રે... (રાવત રણશી)
પાટનાં જતિ-સતીને સાથે લાવવા નિમંત્રણ આપે ત્યારે ગવાય પાટના ગણેશ ભજનો :
જમા જાગરણ કુંભ થપાણા, મળિયા જતિ ને સતી... ગરવા પાટે પધારો કાપતિ... (કેશવ)
નિર્વાણ પ્રકારનાં ગણપતિનાં ભજનો કોઈ સંત-સિદ્ધપુરુષભક્ત-સાધકને સમાધિ ભૂમિદાહ આપતી વેળા ગવાય છે, તેમાં આપણાં પિંડ અને બ્રહ્માંડનું સર્જન કેમ થયું તેનું રહસ્ય, પાંચ તત્ત્વ, ત્રણ ગુણ, પચીસ પ્રકૃતિ, સાત ધાતુ, શરીરનાં નવ દ્વાર, દશ ઈન્દ્રિયો, પટ ચર્ચો, એનાં દેવી-દેવતા, એના બીજમંત્રો... વગેરેનું નિરૂપણ હોય છે.
• મૂળ મહેલના વાસી ગજાનન અનુભવી તારા ઉપાસી ગુણપતિ... મૂળ મહેલના...
• સેવા મારી માની લેતે સ્વામી રે સુંઢાળા .....
* તમે ભાંગો મારા દલડાની ભ્રાંતા...તમે ખોલો મારા રૂદિયાના તાળાં...ગુણપતિ દાતા રે... (તોરલપરી રૂખડિયો) ગુરુ મહિમા
ગુરુ બિન જ્ઞાન ન ઉપજે, ગુરૂ બિન મિટે જ બેઠ, ગુરુ બિન સંશય ના ટળે, ભલે વાંચીએ ચારે વેદ. ભારતીય સાધના ધારાઓની તમામ પરંપરાઓમાં ગુરુશરણભાવનો મહિમા ખૂબ ગવાયો છે. બધા સંત-ભક્તકવિઓએ પોતાની વાણીમાં ગુરુમહિમાનું ગાન કર્યું છે.
અમારા અવગુ રે સૂક્ષ્મ ગુજા તો જા રે ... (દાસી જીવણ) પતિ આવો રિદ્ધિ સિદ્ધિ બાવો. નિરભે નામ રવો...
(ભવાની દાસ) ગુરુ તારો પાર ન જાજો... પ્રથમના માલિક તારો છે ... ... ... (દેવાયત પંડિત)
સહુ તારાહાર, હરિ ગુરુ તમે મારા તારાબાર, આજ મારી રાંકું'ની અર્જુ હૈ... (ડુંગરસૂરી) વૈરાગ્ય ઉપદેશ, બોધ-ચેતવણી
સદ્ગુરુનું શરણ મળી જાય પછી નવાસવા સાધકને ગુરુ આ મારગે ચાલવા માટે અને ક્ષણભંગુર એવી આ કાયા તથા માયાનો મોહ છોડવા માટે શું કરવું, શું ન કરવું, શેનાથી બચવું તેની શિખામણ આપે.
બીજમારગી મહાપંથીગુપ્તપાટ ઉપાસના થતી હોય, પંચમિયા, દસા, વીસા, બારપહોરા, મહાકાલી, શિવશક્તિ, રામદેવપીર, શંખાઢોળ વગેરે વિધિ-વિધાનોના તંત્રમાર્ગી ગૂઢ જ્યોત ઉપાસના સાથેના પાટપૂજન સમયે જે ગણપતિનાં ભજનો ગવાય તેમાં જતિસતી મળી ગણનાયક ગજાનનને આ ગત્યગંગમાં પધારવા તથા તેત્રીશ કોટિ દેવી-દેવતા, ચોરાશી સિદ્ધ, નવ નાથ, ચોસઠ જોગણી• બાવન વીર, ચાર પીર-ગુરુ, ચાર જુગના કોટવાળ, ચાર જુગના
* બેલીડા બેઠકનો સંગ ના કરીએ... નદાસ) • દોરંગા ભેળાં રે નવ બેસીએ... (દાસી જીવણ) • ‘હે જી હીરો ખો માં તું...હાથથી,
આવો અપરાર. પાછો ન મળે તો ... ”(તિલકદાસ “આ પલ જાને રે કરી લે ને બંદગી... (કલ્યાણદાસ જાવું છે નિરવાણી... આતમાની કરી લે ને ઓળખાણી રામ...
(રતનદાસ)