________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
જુલાઈ ૨૦૧૦.
હતાં. તેઓ આ ગોઠિયાઓની મંડળીની સાવ લગોલગ આવી પહોંચ્યા. પછી બાકીના છોકરાઓની આસપાસ ફર્યો. એને સાચી સ્થિતિનું માપ મળી ભીખાલાલ સાવધ બની ગયા.
ગયું, પરિણામે એની ભયાનક મુખમુદ્રા થોડીક સૌમ્ય બની. ભીખાલાલ જન્મજાત સંસ્કાર અને ગુરુકુળના શિક્ષણને એમને શીખવ્યું હતું કે એના ચહેરા પરના ભાવો પારખી ગયા. એમની હિંમત પણ થોડી વધી ગઈ. હિંસા અને મારામારી કરતાં સમજાવટ અને સમાધાન વધુ અસરકારક છે. એમના સાહસને જોઈને બીજા મિત્રો પણ ઉત્સાહી બન્યા. એમણે જોયું કે બંદૂકની આ સાઠમારીમાં બંને બાજુથી એકાદ માણસ જીવ ડાકુઓના સરદારે નજીકના એક મોટા ખડક પર ડાકુની આગવી છટાથી ગુમાવવાનો આનો અર્થ શો ? આથી નાછૂટકે બંદૂક અજમાવવી, એવો બેસતાં કહયું, ‘તમે વિદ્યાર્થી છો, એમ કે ? તમને ખબર હોવી જોઈએ કે ભીખાલાલનો મત હતો અને એથી જ પોતાના મિત્ર જગતને વાર્યો હતો. ચાર દિવસ પહેલાં અહીં એક જાન લૂંટાઈ હતી.”
પાંચેય ડાકુ નજીક આવ્યા ભીખાલાલના નાના મિત્રો એમની પીઠ પાછળ “જાન લૂંટાય એમાં અમારે શું? અમે તો વિદ્યાર્થીઓ. દુનિયામાં ભય લપાઈને ઊભા રહ્યા. ભીખાલાલ પોતાની સઘળી હિંમત એકઠી કરીને ડાકુઓ માયાનો છે, અમારી પાસે માયા જ ન હોય ત્યાં ભય ક્યાંથી હોય? અને સામે ઊભા રહ્યા. જંગલ ઉપર રૂપેરી ચાંદની વરસતી હતી અને એના અમનેય ઘણી વાર થાય કે લોકો શા માટે બીજાને મારઝુડ કરતા હશે!અજવાળામાં આખી સૃષ્ટિ ચમકતી હતી. બાજુમાં નદીના વહેતા પાણીનો લૂંટતા હશે ! એમને કોઈ લૂંટે તો કેવું થાય?' ધીમો ધીમો અવાજ આવતો હતો. ઊંચાં વૃક્ષોમાંથી ધીમે ધીમે વહેતા પવનનો ભીખાલાલનો આ ઉત્તર સાંભળતાં જ ડાકુઓના સરદારની આંખ જરા ખડખડાટ વાતાવરણની ભયાનકતામાં ઉમેરો કરતો હતો. ઘનઘોર ગીચ ચમકી. એણે ભયંકર અટ્ટહાસ્ય કર્યું અને બોલ્યો, “છોકરાઓ, આ તો ઝાડીમાંથી અણધાર્યા જાગતાં પ્રાણીઓના અવાજથી હૃદયમાં કંપારી છૂટતી માથા સાટે માલ લેવાનો છે. લૂંટનાર કંઈ મહેમાન થઈને લેવા નથી આવતા. હતી. ભીખાલાલે સહેજ નજર ફેરવ તો જુદી જુદી દિશાએથી બે-બે ત્રણ- આપનારા કંઈ એમને મા-જણ્યા ભાઈ ગણીને એમ ને એમ આપી દેતા ત્રણ ડાકુઓ આવીને ઊભા રહ્યા. “કૌન હો ?' ડાકુઓના સરદારનો ખોખરો નથી!” પણ ડરામણો અવાજ જંગલની નીરવ શાંતિમાં ગાજી ઊઠ્યો.
ભીખાલાલની હિંમત હવે વધી ગઈ હતી. ભય નષ્ટ થયો હતો અને હિંમતભેર થેલો લઈને ઊભેલા ભીખાલાલે કહ્યું, ‘વિદ્યાર્થી!” સાહસ એક પછી એક ડગલું આગળ વધવા પ્રેરતો હતો. ભયાનક જંગલમાં
ત્યાં સામેથી વળતો દાંચ વચ્ચે કચડાતો અવાજ આવ્યો, ‘બિ...દ્યા...ર્થી..' ડાકુઓની ટોળીને આ વિદ્યાર્થીઓ જાણે એના દિલની વાત કહેતો હોય અને પાંચ ડાકુઓ ડાંગ ખખડાવતા બધાની આસપાસ વીંટળાઈ વળ્યા. એવા ભોળપણ સાથે કહ્યું, “આવી લૂંટ કરવાની શી જરૂર?” ભગવાને ક્યાં | ડાકુઓએ ચારે દિશાથી મિત્રમંડળીને ઘેરી લીધા. ભીખાલાલે વિચાર્યું કે હાથપગ નથી આપ્યા. અને પછી ભીખાલાલે સાંભળેલી એ ઉક્તિ સૂફિયાણી સારું થયું કે જગત અહીંથી સરકી ગયો, નહીં તો એણે અકળાઈને બંદૂક સલાહ રૂપે ડાકુઓને કહી, “એ મારો વહાલો સહુને ભૂખ્યા ઉઠાડે છે, પણ ચલાવી હોત અને સારું કરવા જતાં ઘણાના જાન જાત.
ભૂખ્યા સુવાડતો નથી. અને પછી ભગવાન વિષ્ણુ અને લક્ષ્મીની આને લગતી ‘બિદ્યાર્થી છો? આવા જંગલમાં શું કરો છો? કોઈ અહીં લૂંટી જશે, તો કથા કહેવાનો આ વિદ્યાર્થીઓ પ્રારંભ કર્યો એટલે અકળાઈને સરદારે આ તમને કોણ બચાવશે?' મેલાઘેલા કોટ પર હાથ ફેરવતા ડાકુઓના સરદારે વિદ્યાર્થીને અધવચ્ચે જ અટકાવ્યો. એની ગામઠી હિંદીમાં વાત કરી, પરંતુ આ બોલતી વખતે પણ એની નજર સરદારની આંખો દૂર દૂર ઝાડીને વીંધતી ચોપાસ ઘૂમતી હતી. એના તો આ વિદ્યાર્થીના પોશાક અને એમના સામાનની જડતી લઈ રહી હતી. સાથીદારો ચોતરણ છુપાયેલા હતા. ખૂનની ઇચ્છાવાળો એનો આત્મા અતૃપ્ત
અમે પ્રવાસે નીકળ્યા છીએ. આ વહેતી નદીનું સુંદર પ્રકૃતિ દશ્ય જોઈને અને બેચેન હતો, ત્યારે એણે કહ્યું, “અલ્યા છોકરાઓ, બીજા કોઈ હોત તો અમે અહીં રાતવાસો કર્યો. અમારી પાસે લૂંટવાનું શું હોય? અમને કોણ બધી વાતનો બંદૂકથી જવાબ આપત, પણ તમે ઇલમ (વિદ્યા) પઢતા લૂંટે ? વિદ્યાર્થી તો દખણા (દક્ષિણા)નો હકદાર કહેવાય.” ભીખાલાલે બધી વિદ્યાર્થીઓ છો તેથી એટલું કહી દઉં કે તમને કોઈ સાચું ભણાવતું નથી.’ હિંમત ભેગી કરીને જવાબ આપ્યો. બંદૂકની ગોળીની સામે પ્રેમની ભાષાથી એટલે શું?' ડાકુના ભયથી મુક્ત થયેલા ભીખાલાલે એક સાથીએ પ્રશ્ન ડાકુઓને સમજાવવાનો એમનો હેતુ હતો.
કર્યો, ‘તો અમે બધા ભણીએ છીએ એ સાવ ખોટું છે?” ‘તમારી પાસે કોઈ સામાન જ નથી?” દૂર ઊભેલા ગાડાવાળા સામે સરદારે કહ્યું, ‘દુનિયામાં ક્યાં કોઈ સાચું ભણાવે છે? તમારા દેશનો જોઈને સરદારે પૂછ્યું.
ખેડૂત એની દેવાદાર સ્થિતિ, દર પાંચ વર્ષે આવતો દુકાળ, ઓછા કસવાળી | વિદ્યાર્થીના ભોળાભાવ સાથે ભીખાલાલે મીઠી જબાનમાં કહ્યું, “અમારા ભૂમિ-આ બધાં અમારાં દુઃખો કોણ તમને સમજાવે? તમે મોટા થશો સામાનમાં આ છે અમારા થેલાઓ. કહો તો અમારા થેલામાં શું છે એ એટલે અંગ્રેજી ભણી અમલદાર પણ થશો. કોઈક દિવસ કોઈ લૂંટારાની બતાવું?” એમ કહીને ડાકુઓ પાસે સહેજ હસતાં હસતાં જઈને ભીખાલાલે પાછળ પડી કે એનો ઈન્સાપ તોળવા બેસો તો એટલો ખ્યાલ જરૂર રાખજો થેલામાંથી એક પછી એક ચીજ કાઢીને રજૂ કરતાં કહ્યું, ‘આ લખવાના કાગળો, એને પણ બીબીબચ્ચાં, નિરાંતનું ભોજન ને પરસેવાનો રોટલો ગમતો આ ભણવાનાં પુસ્તકો, આ ચડ્ડી અને ખમીસ, આ ચીતરવાના રંગોની હતો. એ લૂંટારું ત્યારે જ બન્યો હશે કે જ્યારે પરસેવાનો એક રોટલો પણ પેટી, આ કંપાસ બોક્સ, આ અમારી ડાયરી અને દોરી-લોટો. ભૂખ લાગે પેટ ભરવા મેળવી શક્યો નહિ હોય, બીબી-બચ્ચાં સામે રોતાં-કકળતાં તો ફાકવા માટે આ ચણા અને હથિયારમાં માત્ર આ પેન્સિલ છોલવાનું હશે, ત્યારે જ એની અંદરનો શેતાન ધૂણી ઊઠ્યો હશે.” નાનું ચપ્પ.”
સરદારના હૃદયસોંસરવા નીકળતા શબ્દોએ વિદ્યાર્થીઓના મનમાંથી ડાકુઓના સરદારે નિરાશ વદને આ બધી વસ્તુઓ સામે જોયું અને
(વધુ માટે જુઓ અનુસંધાન પાનું છેલ્લું)
