Prabuddha Jivan 2010 07

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 6

પ્રબુદ્ધ જીવન
જુલાઈ ૨૦૧૦ સંતવાણી : કલા અને કસબા
uડૉ. નિરંજન રાજયગુરુ ‘ગુજરાતી ભજનસાહિત્ય : સત્ત્વ અને સૌંદર્ય' શીર્ષક નીચે હોય એની વાણી પણ નિર્ભયવાણી હોય. ‘ભજન ભરોંસે રે નર સંતવાણી-કલા અને કસબ વિષયે થોડીક ઉપરછલ્લી ગોઠડી માંડી નિરભે થિયા રે.” મોક્ષપદ નહીં, નિરભે પદની, અભેપદની પ્રાપ્તિ. છે ત્યારે આ મિલનમેળામાં મને મારા પૂર્વસૂરિઓનું સ્મરણ કરવું અને આ અભેપદ મેળવવું હોય તો નિર્ગુણ નિરાકાર અલખધણીનો ખૂબ જ જરૂરી લાગે છે. સૌરાષ્ટ્રની સંતવાણીધારાના આરાધ માંડવો પડે અને અભેપદ મળે ત્યારે જ અભેદ દર્શન થાય. સંશોધનક્ષેત્રમાં આચાર્ય ક્ષિતિમોહન સેન, ઝવેરચંદ મેઘાણી, પછી નારી-પુરુષના, સ્વામી-સેવકના, નાના-મોટાના, બ્રાહ્મણજયમલ્લ પરમાર, મકરન્દ દવે, જયંતીલાલ આચાર્ય, રાજેન્દ્રસિંહ ભંગીના, ઠાકર-ચાકરના અને ઈશ્વર-અલ્લાહના ભેદ ટળી ગયા રાયજાદા, મોહનપુરી ગોસ્વામી, હિમાંશુ ભટ્ટ અને નરોત્તમ પલાણ હોય. સંતકવિ હોથીએ ગાયું છે ને! જેવા મરમી સંશોધકો દ્વારા કંડારાયેલી કેડીએ મેં ડગલાં માંડ્યાં “અલ્લા હો નબીજી રે... રામ ને રહેમાન તમે એક કરી માનો દાતા છે. આ ધારાને કંઈ કેટલાય તે જસ્વી સમર્થ ભજનિકોની તંહિ રે નબીજી... ભજનમંડળીઓએ જીવંત રાખી છે. તો આજની પેઢીના મારા સમકાલીન તો મિટ જાય ચોરાશીકા ફેરા... મટી જાય ચોરાશીકા ફેરારે નબીજી સ્નેહી સંશોધકો સર્વ શ્રી હસુભાઈ યાજ્ઞિક, ભગવાનદાસ પટેલ, મુ. હો... અલ્લાહ હો.’ લાભશંકર પુરોહિત, દલપત પઢિયાર, બળવંત જાની, નાથાલાલ ગોહેલ, મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં-ભક્તિ સંગીતમાં, પદ અને કીર્તન એ મનોજ રાવલ, રાજુલ દવે, મુ. ભાણદેવજી, મુ. પુંજાલાલ બડવા, પ્રા. સગુણ-સાકારની ઉપાસનાનું શબ્દમાધ્યમ છે, એ સૂર્યોદયથી રવજી રોકડ, પ્રા. રમેશ મહેતા, શ્રી ફારુક શાહ, રમેશ સાગઠિયા વગેરે સૂર્યાસ્ત લગી, મંગળા આરતીથી શયનઆરતી લગી ગવાય, જ્યારે મિત્રો મુરબ્બીઓની યાદ તાજી કરીને આ મિલનમેળાને આ સમૈયાને આ ભજન એ નિર્ગુણ-નિરાકારની સાથે અનુસંધાન પ્રાપ્ત કરવાની જામૈયાને આ જામાને સંતવાણીની પરિભાષામાં ગત્યગંગા નામ શબ્દસાધના છે. જે સંધ્યાથી-સાયંકાળથી શરૂ થાય, પ્રાતઃકાળઆપવું મને યોગ્ય લાગે છે. આવા મિલનમેળા, આવી ગયગંગા સૂર્યોદય સુધી-સમગ્ર રાત્રિ દરમ્યાન એના ચોક્કસ નક્કી થયેલા યુગેયુગે મળતી રહે છે. આપણા મરમી કવિ શ્રી મકરન્દભાઈએ એ સમયમાં, ચોક્કસ રાગ તાલ ઢાળ ઢંગમાં, ચોક્કસ પ્રકારો મુજબ વિષે સંકેત આપ્યો જ છે.
પરંપરિત ભજનિકો દ્વારા ગવાતી રહે. નિર્મળ સાત્વિક ભાવની ‘નિત નવા નવા વેષ ધરીને, નિત નવે નવે દેશ,
પરાકાષ્ટાએ મનુષ્યને પહોંચાડવા માટેની એક માનસિક સારવાર, આપણે આવશું, ઓળખી લેશું આંખ્યુંના ઈ સંદેશ; મેન્ટલ ટ્રીટમેન્ટ આ ભજનો દ્વારા અપાય. જે માનસિક ચેતનાને પૂરવની એ પ્રીત તણાં જ્યાં ભીના ભેદ ભરેલા,
સ્થિર કરી સાધકને એક ચોક્કસ ભૂમિકાએ પહોંચાડી શકે, પણ એ માટે મરણને યે મારતા જાણે આપણા મિલનમેળા...
અધિકારી થવું પડે. પિંડશોધનની પ્રક્રિયામાંથી પસાર થવું પડે. જીવન કેરી સાંજ થશે ને આપણે જઈશું પોઢી,
‘એવા અધુરિયાંસે નો હોય દલડાંની વાતું મારી બાયું રે સૂરજ સાથે જાગશું પાછા નવીન અંચળો ઓઢી;
નર પૂરા રે મળે તો રાવું રેડીએ.. સપનાં જેવી તરતી જાશે જૂઠી જૂદાઈ વેળા,
એવા ખાડા રે ખાબોચિયાં કેરી દેડકી રે મરત લોકમાં એક છે અમર આપણા મિલનમેળા...'
ઈ શું જાણે સમદરિયાની લેણું મારી બાયું રે..નર પૂરા રે...” અહીં કેન્દ્રમાં ભજન છે. ભજનવાણીની વહેતી ગંગા. નિર્મળ ને પણ પૂરા નર થવા માટેની શરતો ઘણી આકરી હોય. પાવનકારી ગંગામાં આપણે સૌએ સ્નાન કરવાનું નિમિત્ત અનાયાસ ‘સદ્ગુરુ વચનું ના થાવ અધિકારી પાનબાઈ પરમાત્માએ ઊભું કર્યું છે. ભજનોમાં ગવાયું છે કે- ‘નાયા તે નર
મેલી દેજો અંતર કેરા માન જી. નિરભે થિયા ને કુડિયા કિનારે બેસી રિયા...'. અદભુત રહસ્ય છે આ આળસ મેલીને તમે આવોને મેદાનમાં ને, ‘નિરભે' થવામાં. સંતવાણીમાં ‘નિરભે’ અને ‘અનભે’ શબ્દ વારંવાર સમજો સતગુરુજીની સાન રે... આવે. મનુષ્યને સૌથી મોટો ભય છે મોતનો...કાળનો... પોતાનો જ્ઞાન, ભક્તિ, યોગ અને સેવા કે ધર્મ...આ ચાર પ્રવાહોમાં અહંકાર, પોતાની સત્તા, પોતાનું સામર્થ્ય ચાલી જશે તો શું થશે ? વહેતી આવે છે આપણી સંતવાણી. આ બીક, આ ભય મિટાવી દે એનું નામ ભજન.
કબીર કુવા એક છે, પનીહારી છે અનેક, જેનું જીવન નિરભે હોય, જે અનભેપદ – અભય પદ પામ્યા બરતન ત્યારે ત્યારે ભયે, પાની સબનમેં એક.