________________
ભાવની વ્યાપકતા :
ભાવનો વ્યવહારમાં જેમ કિંમત-મૂલ્ય અર્થ થાય છે. તેમ “ભાવ'નો બીજો એક અર્થ “ગુણ” અથવા “ધર્મ” એમ પણ થશે. અને તે માટે તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્રમાં ઔપશમિકાદિ પાંચ • ભાવોને જીવના સ્વતત્ત્વ, સ્વરૂપ યા સ્વભાવરૂપે કહ્યા છે. (જો કે વિષયાંતર ન થાય તેથી અહિં ટૂંકમાં જ તેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.)
દાન, શીલ, તપ અને ભાવ એ ચારને જેમ ધર્મ કહ્યા. તેજ રીતે નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ એ ચારમાં ભાવને “નિક્ષેપા' તરીકે સ્વીકારેલ છે. કોઈપણ પદાર્થની સિદ્ધિ કરવા માટે ત્રણે કાળને અથવા દ્રવ્યના સ્વભાવને નજર સામે રાખી આ ચાર નિક્ષેપાથી તે પદાર્થને માન્યતા અપાય છે.
કર્મના ઉદય માટે અથવા કર્મના બંધ માટે પણ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ એ ચારમાં ભાવને સ્વીકારેલ છે. કોઈપણ કર્મનો જે ક્ષણે ઉદય થવાનો હોય, ભોગવવાનો હોય ત્યારે આ જીવને તેવા વાતાવરણમાં પ્રવેશવું પડે છે. અને એ રીતે આ ચારે કારણો ભેગા મળી આત્માની પાસે કર્મ ભોગવાવે છે અથવા નવા બંધાવે છે.
કોઈપણ ધર્મકરણી કરવાનો આત્મા પ્રારંભ કરે તો સર્વપ્રથમ એ દ્રવ્યક્રિયા' રૂપે જ કરે. પછી ભલે એ દર્શન વિધિ હોય, જ્ઞાન વિધિ હોય કે ચારિત્ર વિધિ હોય. વિધિ શરૂ કર્યા પછી તેના સૂત્રોચ્ચાર અર્થચિત્વન, જરૂરિઆત અને પરંપરાએ મળનારા લાભનું ચિંતન-મનન કરે તો તેની ક્રિયામાં ભાવની વૃદ્ધિ થાય. ૬૪ પહોરી પિપર પ્રાથમિક અવસ્થામાં શક્તિહીન હોય પછી સંસ્કારીત કરાય તેમ તેમ તે શક્તિશાળી થાય તેમ ભાવનું ઘુટન જેમ વધે તેમ આત્મા ક્રિયામાં તન્મય એકરસ થઈ જાય. ભાવ એજ મોક્ષ પ્રાપ્તિનું કારણ છે.
શ્રમણ સાધુના જીવનમાં જેમ ૧૦ પ્રકારે યતિધર્મ છે, તેમ ૨૨ પ્રકાર પરિષહ (ઉપસર્ગ) છે. જીવનમાં દૈનિક ચર્યામાં અનુકુળતા-પ્રતિકુળતા આવવાની. અનુકુળતામાં ભાન ભૂલી જવું, પ્રતિકુળતામાં આર્તધ્યાન કરવું એ જાતિ સ્વભાવ છે. આવા કટોકટીના અવસરે સુખમાં લીન કે દુઃખમાં દીન ન થવા ૨૨ પરિષદ જીતવા પડે છે. અને તે દ્વારા આત્મા ગુણસ્થાનકમાં આરોહણ-અવરોહણ કે જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, લાભાંતરાય, દર્શન મોહનીય, ચારિત્ર મોહનીયના કર્મ બંધ-ઉદયને અનુભવે છે. માટે જ ઉચ્ચ ચારિત્રની સાથે ઉચ્ચ ભાવની જીવનમાં મહત્તા ગાઈ છે.
સ્વયંભૂરમણ જેવા સમુદ્રમાં તંદુલીયો “મસ્ય' એક ચોખાના દાણા જેટલી કાયાવાળો હોય છે. તે એક વિશાળ કાયાવાળા મોટા મલ્યની આંખની પાંપણ ઉપર બેઠા બેઠા વિચાર કરે છે, કે – આ મોટું માછલું કેવું મુર્ખ છે. તેના મુખમાં ગણ્યા • ઓપશામિક, લાયોપથમિક, ઔદયિક, લાયિક અને પારિમાણિક
૧૫૬
