________________
જીત શ્રી મહાવીર દર્શન (૬) પ્રદેશન્લ ગુણ : જે શક્તિના કારણથી દ્રવ્યનો કોઈપણ આકાર અવશ્ય હોય.
વિશેષ ગુણ : જે સર્વ દ્રવ્યોમાં ન વ્યાપે તે વિશેષ ગુણ કહે છે. જીવ દ્રવ્યમાં : ચેતના, સમ્યકત્વ, ચારિત્ર, ક્રિયાવર્તી શક્તિ. પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં : સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ, ક્રિયાવર્તી શક્તિ ઈત્યાદિ ધર્મ દ્રવ્યમાં : ગતિ હેતુત્વ વગેરે.... અધર્મ દ્રવ્યમાં : સ્થિતિ હેતુત્વ વગેરે.... આકાશ દ્રવ્યમાં : અવગાહન હેતુત્વ વગેરે. કાળ દ્રવ્યમાં : પરિણમન હેતુત્વ વગેરે.. ચાર અભાવ હવે અભાવનું સ્વરૂપ જાણવું જરૂરી છે. એક પદાર્થનું બીજા પદાર્થમાં નહિ હોવાપણું તેને અભાવ કહે છે. અભાવના ચાર ભેદ છેઃ (૧) પ્રાગભાવ, (૨) પ્રāસભાવ, (૩) અન્યોન્યાભાવ અને (૪) અત્યન્તાભાવ.
પ્રાગભાવઃ વર્તમાન પર્યાયનો પૂર્વ પર્યાયમાં જે અભાવ તેને પ્રાગભાવ કહે છે. - (૨) પ્રäસભાવ: આગામી પર્યાયમાં વર્તમાન પર્યાયના અભાવને પ્રāસભાવ કહે છે. (૩) અન્યોન્યાભાવઃ પુદ્ગલ દ્રવ્યના એક વર્તમાન પર્યાયમાં બીજા પુદ્ગલના વર્તમાન પર્યાયના
અભાવને અન્યોન્યાભાવ કહે છે. (૪) અત્યન્તાભાવઃ એક દ્રવ્યમાં બીજા દ્રવ્યના અભાવને અત્યન્તાભાવ કહે છે. વિશેષ:. જીવ અને પુગલમાં, પોતે પોતાની, કિયાવતી નામની ખાસ એક શક્તિ છે કે જેના
કારણે તે પોત પોતાની લાયકાત અનુસાર ગમન કરે છે અને સ્થિર થાય છે. કોઈ દ્રવ્ય (જીવ કે પુગલ) એક બીજાને ગમન કે સ્થિર કરાવતું નથી. તે બંને દ્રવ્યો પોતાની કિયાવતી શક્તિથી તે સમયની પર્યાયની લાયકાત અનુસાર ગમન કરે છે અને સ્થિર
થાય છે. (૮) યથાર્થ સમજણ
“ઠીક છું અને અઠીક શું?' તેના ચાર ભંગ છે. (૧) પર વસ્તુને ઠીક કે અઠીક માને તે અજ્ઞાની-મિઠ દષ્ટિ છે, કેમ કે કોઈ પદાર્થ ઈષ્ટ કે
અનિષ્ટ છે જ નહીં. જે પરમાં ઠીક માને તેને ગ્રહણ કરવા માંગે અને પરને અઠીક માને તેને ત્યાગવા માંડે, પણ પર પદાર્થની ક્રિયા તો સ્વતંત્ર છે, તેનો આત્મા ગ્રહણ કે ત્યાગ કરી શકતો જ નથી. જે પદાર્થની ક્રિયા પોતાને (આત્માને) આધીન નથી તેમાં ઠીકઅઠીકપણું માનવું અને તેના ગ્રહણ કે ત્યાગની ઈચ્છા કરવી તે મિથ્યાદષ્ટિપણું છે. કોઈપણ પરપદાર્થ ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ નથી.
11
