Jain_Satyaprakash 1945 11

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 16

શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[[વર્ષ ૧૧ સાધન તરીકે શબ્દ કે અર્થ (સનિકર્ષ)ને માન્ય રાખે છે, તે લેકે ( જ્ઞાનના) આકારને માન્ય ન રાખે, એ ચાલે જ કેમ? શબ્દ કે અર્થ એ જ્ઞાનના પરંપર કારણ છે; અનંતર કારણ તો જ્ઞાનનો આકાર જ છે; એ માન્યા સિવાય ચાલી શકે નહિ.
બોધના અનંતર કારણ તરીકે, જેમ જ્ઞાનને આકાર છે, તેમ એ જ્ઞાનાકારને ઉત્પન્ન કરનાર અર્થ (નો આકાર) છે. અથકારને છોડીને જ્ઞાનનો અન્ય આકાર એ મિથ્થા બોધ કહેવાય છે. અને અથાકાર સમાન જ્ઞાનાકાર, એ સમ્પ બોધ કહેવાય છે. અર્થકાર સમાન જ્ઞાનાકાર, એ જ જે સમ્યગ બોધનું કારણ છે; તો એ અર્થકારને અમાન્ય ઠરાવવાનું સામર્થ્ય કાનામાં છે?
અર્થકાર કહો કે મૂર્તિ કહે, બે એક જ છે. અભિન્ન વસ્તુગત આકાર તે અર્થકાર કહેવાય છે. અને ભિન્ન વસ્તુગત આકાર તે મૂર્તિ કહેવાય છે. મૂર્તિ, પ્રતિકૃતિ, આકૃતિ એ બધા એક જ અર્થને કહેનારા શબ્દો છે. એ મૂર્તિને નહિ માનવાની વાત અજ્ઞાનમાંથી જન્મેલી છે. અસમાન આકારવાળી (અક્ષર) મૂતિઓ પણ જે સમ્યમ્ જ્ઞાનનું કારણ થઇ શકે છે, તો પછી સમાન આકારવાળી મૂર્તિ અર્થબંધનું કારણ થાય, એમાં શંકા જ શી છે? સમાન અને અસમાન ઉભય આકારવાલી મૂર્તિ સમ્યગદષ્ટિને સમ્યગુ અને મિથ્યા દષ્ટિને મિથ્યા બાવનું અનન્ય કારણ છે, એ કારણે, વ્યવહારમાં જેમ જ્ઞાનનાં સાધન તરીકે સમાન આકારવાળાં ચિત્રો (Photos and pictures) ને માનવામાં આવ્યાં છે, તેમ અસમાન આકારવાળા નકશા (Maps and plans)ને પણ સ્વીકારવામાં અાવ્યા જ છે,
સમાન આકારવાળાં પ્રતીકોને શાસ્ત્રોમાં તદાકાર સ્થાપના અને અસમાનાકારવાળા પ્રતિકને અતદાકાર સ્થાપના તરીકે ઓળખાવવામાં આવેલ છે. એ બન્ને પ્રકારની સ્થાપના એનો જ્ઞાનનાં અનન્ય સાધન તરીકે, દરેક દેશ અને દરેક કાળના બુદ્ધિમાન માનવી એાએ સ્વીકાર કરેલ છે.
જ્ઞાનનાં પુસ્તક આદિ અન્ય સાધનો કરતાં સ્થાપનામાં ઘણું વિશેષતાઓ છે. સ્થાપના જ્ઞાનનું સર્વજનસાધારણ કારણ છે. પુસ્તકાદિ એ અમુક વિશેષ બુદ્ધિને વરેલાઓને જ સાધન બને છે. રથાપના વિશેષ બુદ્ધિવાળા કે સામાન્યબુદ્ધિવાળા બધાને જ્ઞાનનું સાધન બને છે, પુસ્તકથી થયેલું જ્ઞાન જલદી ભૂલાઈ જાય છે. સ્થાપનાથી સ્થિર જ્ઞાન થાય છે. પુસ્તક એકલું જ્ઞાનનું સાધન છે. સ્થાપના જ્ઞાન અને ધ્યાન ઉભયનું સાધન છે. પુસ્તકની એકલા મનના નિગ્રહમાં સાર્થકતા કે સદુપયોગિતા થાય છે. સ્થાપનાથી મન, તન, ધન અને વચન સર્વને અનુક્રમે નિગ્રહ, સાર્થકતા અને સદુપયોગાદિ થાય છે. મનથી જ્ઞાન, ધ્યાન, તનથી સેવન, પૂજન, ધનથી મૂર્તિ-મંદિર, અને વચનથી સ્તુતિ-સ્તવન તથા નમન-વંદનાદિ સર્વ સ્થાપનાને થઈ શકે છે.
આટલી બધી વિશેષતા છતાં સ્થાપનાને નિરૂપયોગી ઠરાવવા પ્રયત્ન કરે એ બુદ્ધિને પ્રમાદ છે, છિદ્રાન્વેષણ દષ્ટિ છે, અથવા કુસંસર્ગજનિત એક પ્રકારને ચિત્તવિભ્રમ છે. એક વિચારક વિદ્વાન કહે છે કે- અનાર્ય પ્રજાના સંસર્ગથી ભારતની આર્ય પ્રજામાં જે પણ દૂષણે આવ્યાં છે, તે બધામાં સૌથી મોટું દૂષણ એ મૂર્તિપૂજાનો વિરોધ છે.” મૂતિ પૂજા યુક્તિસિદ્ધ છે, છતાં એ કેવળ તકને વિષય નથી. કિન્તુ તર્કની સાથે જ્ઞાન, ભક્તિ, ભાવના અને શ્રદ્ધાનો વિષય છે. તેની સાચી કિમત શુષ્ક બુદ્ધિચક્ષુ નહિ પણ શુદ્ધ હદયચક્ષુ જ કરી શકે છે. મૂર્તિ એ પરમાત્માની સ્મૃતિ કાયમ અને સ્થિર રાખવાને માટે અધિકમાં અધિ વિકસિત વાનિક સ્વરૂપ છે. સંસારમાં સ્મૃતિ માટે સામાન્ય પુરુષોના ફેટા લેવાય છે, અને મહાપુરુષનાં સ્મૃતિસ્થાન (memorials) અને મંદિરો કરાય છે, તેમ ધાર્મિક