________________
P ૭૪
P ૭૫
જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઇતિહાસ : ખંડ ૩ : પ્રકરણ ૩૮
ત્રિલક્ષણકદર્શન– આના કર્તા જિનેન્દ્રગુણસ્તુતિ રચનારા પાત્રકેસરી છે. બૌદ્ધાચાર્ય શાન્તરક્ષિતે તત્ત્વસંગ્રહ (પૃ. ૪૦૫)માં પાત્રસ્વામીનો ઉલ્લેખ કર્યો છે અને કમલશીલે એની પંજિકામાં એ પાત્રસ્વામીની કોઇ કૃતિમાંથી કેટલીક કારિકાઓ ઉષ્કૃત કરી છે. આ કૃતિ તે ત્રિલક્ષણકદર્શન છે અને એ પાત્રસ્વામી
તે જ પાત્રકેસરી છે એમ કેટલાક માને છે.
૪૦
જલ્પનિર્ણય (ઉ. વિક્રમની પાંચમી સદી)– આ શ્રીદત્તની કૃતિ છે. શું એ મળે છે ખરી ? એનો ઉલ્લેખ ત. સૂ. (અ. ૧, સૂ. ૩૩) ઉપરના તત્ત્વાર્થશ્લોકવાર્તિક (પૃ. ૨૮૦)માં છે.
વાદન્યાય— આના કર્તા ભટ્ટારક કુમારનન્દિ છે. આ કૃતિમાંનાં ત્રણ પદ્યો વિદ્યાનન્દે પત્રપરીક્ષામાં
આપ્યાં છે.
સારસંગ્રહ (વિક્રમની છઠ્ઠી સદી)– આના કર્તા પૂજ્યપાદ છે. એ ન્યાયશાસ્ત્રની કૃતિ હશે. એમાં નય વિષે તો નિરૂપણ છે જ એમ ધવલા (ખંડ ૪) ગત નિમ્નલિખિત ઉલ્લેખ જોતાં જણાય છે :“तथा सारसङ्ग्रहेऽप्युक्तं पूज्यपादैः - 'अनन्तपर्यायात्मकस्य वस्तुनोऽन्यतमपर्यायाधिगमे कर्तव्ये जात्यहेत्वपेक्षो निरवद्यप्रयोगो नय इति' ।"
પુરુષચન્દ્રીય કૃતિ (ઉ. વિક્રમની સાતમી સદી)– સમભાવબાવી હરિભદ્રસૂરિએ પુરુષચન્દ્રની કોઇક કૃતિમાંથી અવતરણ આપ્યું છે. એ ઉપરથી એ પુરુષચન્દ્ર ન્યાયની કોઇ કૃતિ રચી હશે એમ ભાસે છે. આની તપાસ કરાય તે માટે મેં A Lost Treatise on Logic'' નામનો અંગ્રેજીમાં લેખ લખ્યો હતો.
સિદ્ધિવિનિશ્ચય (ઉ. વિક્રમની આઠમી સદી)-- શાકટાયને શબ્દાનુશાસન (૧-૩-૧૬૮)ની અમોઘવૃત્તિમાં શિવાર્યકૃત સિદ્ધિવિનિશ્ચયનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.” એટલે આ અકલંકકૃત ગ્રન્થથી ભિન્ન મનાય છે. સ્ત્રીમુક્તિપ્રકરણની એક ખંડિત ટીકામાં શિવસ્વામીએ સિદ્ધિવિનિશ્ચય રચ્યાનો ઉલ્લેખ છે તેમ જ એમાંથી બે સંસ્કૃત પદ્યો અપાયાં છે.
સિદ્ધિવિનિશ્ચય અને સૃષ્ટિપરીક્ષા- ત. સૂ. (અ. ૧, સૂ. ૩)ની સિદ્ધસેનીય ટીકા (પૃ. ૩૭)માંની નિમ્નલિખિત પંક્તિમાં ‘‘સિદ્ધિવિનિશ્ચય-સૃષ્ટિપરીક્ષા'' ઉલ્લેખ છે :
“एवं कार्यकारणसम्बन्धः समवायपरिणामनिमित्तनिर्वतकादिरूपः सिद्धिविनिश्चय-सृष्टिपरीक्षातो योजनीयो विशेषार्थिना दूषणद्वारेण ।”
આ સિદ્ધિવિનિશ્ચયના કર્તા વગેરે વિષે વિશિષ્ટ માહિતી અદ્યાપિ મને મળી નથી. એમાં શેની સિદ્ધિ વિચારાઇ હશે તે કહેવું મુશ્કેલ છે. શું એમાં ન્યાયશાસ્ત્ર સાથે સંબંધ ધરાવનારી કોઈ બાબત હશે ? સૃષ્ટિપરીક્ષા એ સ્વતંત્ર કૃતિ છે કે સિદ્ધિવિનિશ્ચયનો એક ભાગ છે તે પણ જાણવું બાકી રહે છે. એમાં
૧. આદિપુરાણની પ્રસ્તાવના (પૃ. ૪૭)માં આ કૃતિનો ત્રિલક્ષણદર્શન તરીકે ઉલ્લેખ છે. ૨. આ નામ મેં યોજ્યું છે.
૩. આ લેખ ‘‘Indian Culture" (Vol. XVI, No. 1)માં છપાયો છે.
૪-૫. જુઓ સિદ્ધિવિનિશ્ચય-ટીકાની પ્રસ્તાવના (પૃ. ૫૩).
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jalnelibrary.org
