________________
પ્રકરણ ૪૧ : યોગમાર્ગની પાંચ ભૂમિકાઓ : પ્રિ. આ. ૧૯૫-૧૯૯]
૧૦૭
આ સમાધિતત્ત્વવિચાર તે જ પૂજ્યપાદકૃત સમાધિશતક યાને સમાધિતત્ર છે.
સમાધિત- આ કૃતિ ન્યાયાચાર્ય યશોવિજયગણિએ રચી છે એમ જિ. ૨. કો. (વિ. ૧, પૃ. ૪૨૧)માં ઉલ્લેખ છે. શું એ જ સમાધિશતક યાને દોધિકશતક તો નથી ?
સમાધિદ્ધાંત્રિશિકા અને સમાધિભક્તિ- આ બંને અજ્ઞાતકર્તુક કૃતિ છે. સમાધિમરણ અને સમાધિમરણવિધિ– આ આરાધનાના ગ્રંથો ગણાય છે.
સિમાધિમરણોત્સાહદીપક– કર્તા સકલકીર્તિ, અનુવાદક હીરાલાલ શાસ્ત્રી, પ્રકા. “વીરસેવામંદિર” દિલ્હી ઈ.સ. ૧૯૬૪.]
વૈરાગ્યકલ્પલતા (લ. વિ. સં. ૧૭૧૬)– શેત્રી શ્રિયથી શરૂ થતી આ પદ્યાત્મક કૃતિના કર્તા રે ૧૯૮ અનેકવિધ ગ્રંથોના પ્રણેતા ન્યાયાચાર્ય યશોવિજયગણિ છે. એમની આ ૬૦૫૦ શ્લોક જેવડી કૃતિ વૈરાગ્યના વિષયને વ્યક્ત કરનારી કૃતિઓમાં અગ્ર સ્થાન ભોગવે છે. એ નવ સ્તબકમાં વિભક્ત છે. એની પદ્યસંખ્યા અનુક્રમે નીચે મુજબ છે :
ર૬૯, ૨૮૧, ૨૩૦, ૭પ૩, ૧૫૦૧, ૭૬૧, પ૬૨, ૮૮૫ અને ૧૧૪૦. આમ અહીં ૪પ૮૨ પદ્યો છે.
મહત્ત્વ- આ કૃતિનું મહત્ત્વ એ છે કે ન્યાયાચાર્યના ગુરુ નયવિજયે જાતે આની હાથપોથી લખી છે. આ એક વિરલ પ્રસંગ ગણાય.
બીજો સ્તબક ગુરુના પ્રભાવનું વર્ણન પૂરું પાડે છે.
સૂર્યોદય, સૂર્યાસ્ત, પ્રાતઃકાલ, સંધ્યા, ઋતુઓ વગેરેના મનોરંજક વર્ણનોને લઈને આ કૃતિ મહાકાવ્યનો ભાસ કરાવે છે.
પ્રથમ સ્તબકના ગ્લો. ૧૪૩, ૧૪૬, અને ૨૫૫-૨૫૮ એ અધ્યાત્મોપનિષદ્ (અધિ. ૪)માં શ્લો. ૧, ૪ (પા.), ૨૨, ૧૭ (પા.), ૧૮ અને ૨૧ રૂપે જોવાય છે.
પ્રસ્તુત કૃતિ ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથાની જેમ “રૂપક પદ્ધતિએ રચાયેલી છે. મુખ્યતયા એ એના અનુકરણરૂપ છે છતાં એની રચના એવી ખૂબીથી કરાઈ છે કે એ સ્વતંત્ર કૃતિ જેવી જણાય છે. એની એક વિશેષતા એ છે કે વૈરાગ્યના હેતુરૂપ સમાધિનું સ્વરૂપ જે પ્રથમ સ્તબકના શ્લો. ૧૨૪-૨૬૯માં ને ૧૯૯ આલેખાયું છે તે ઉપમિતિમાં નથી.
૧. આ કૃતિનો લગભગ અડધો અંશ ગુજરાતી અનુવાદ સહિત ભીમસી માણેક તરફથી ઈ.સ. ૧૯૦૧માં પ્રકાશિત
થયો હતો. સંપૂર્ણ કૃતિનું સંપાદન પં. ભગવાનદાસ હરખચંદે કર્યું છે અને એ હીરાલાલ દેવચંદે ઇ.સ. ૧૯૪૩માં પ્રકાશિત કર્યું છે. આ સંપાદનમાં ન્યાયાચાર્યના ગુરુ નયવિજયે વિ. સં. ૧૭૧૬માં સ્વર્ણગિરિમાં લખેલી વૈરાગ્યકલ્પલતાની હાથપોથીનો ઉપયોગ કરાયો છે અને પાંચમા સ્તબકને અંગે આ સાલનો ઉલ્લેખ
છે. અંતમાં એક પત્રની પ્રતિકૃતિ અપાઇ છે. ૨. આ વિશે કેટલીક માહિતી મેં યશોદોહનના ઉપોદ્ધાતના (પૃ. ૧૦, ૨૪ અને ૭૮)માં તેમ જ મૂળ (પૃ. ૧૧૪, ૧૧૭, ૧૧૮, ૧૨૩, ૨૦૬, ૨૮૧ અને ૨૯૭)માં આપી છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
