________________
મંત્રવિદ્યા અને ચમત્કાર
અંક ૧૧ મે ]
કથાનકના નમૂના—
રજનીવલ્લભ જે ચ`દ્રમા તેને કાઇએ રાજા કલ્પીને રજની રાણીને દૂર મૂકી સત્તાવીસ રાણીએ કલ્પી લીધી. ચંદ્રમાએ તેમાંથી હિણી નામની રાણી ઉપર વિશિષ્ટ પ્રેમ બતાવી બાકીની વીસ રાણીની ઉપેક્ષા કરી મૂકી, તેથી તે છવીસ રાણીઓએ સવિતા અર્થાત્ સૂર્ય પાસે પોતાની ફરિયાદ નોંધાવી. સવિતાએ પુરાવાઓ ભેગા કરી ચદ્રમાની વિરુદ્ધ ચૂકાદા આપ્યા અને તેને ક્ષયરાગ લાગુ કરી દીધા. ત્યારથી જ ચંદ્રમાના ક્ષય થવા માંડ્યો' એ રૂપક કથાને જો કાઇ પ્રત્યક્ષ માનવસૃષ્ટિમાં બનેલી ઘટના માનવા એસે તેા તે એના મૃત્ય તરફ જોઇ, ‘અલિદ્દેપુ વિવનિવેનમ્' એમ ઉદ્ગાર ઉચ્ચરી ચૂપ જ બેસી રહેવાનુ પસંદ કરે. વાસ્તવિક રીતે આકાશનુ સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ કરતી વેળા સત્તાવીસ નક્ષત્રામાંથી પસાર થતા રહિણી નક્ષત્ર પાસે જ્યારે ચંદ્ર આવે છે ત્યારે તે દેખાવ નિરીક્ષકાને અત્યંત આહ્લાદકારક દેખાય છે. અને કવિને ત્યાં જ કાવ્યસ્ફૂર્તિ થાય છે. અને એ સ્ક્રૂતિના ધ્યાનમાં તે ચંદ્રને રાજા ક૨ે કે અન્ય કાઇ વિલાસી મનુષ્ય કહપે એ સ્વાભાવિક છે અને એને વિલાસી કપ્યા પછી તેના ભાગવિલાસ માટે રાણીઓની કલ્પના સ્વાભાવિક ઊભી થાય, અને અનુક્રમે તેનું લંપટપણું રાીિ પાસે વિશદ કરવા માટે કવિએ પેાતાની કાવ્યચાતુરી વાપરી ઢાય એ સ્વાભાવિક છે. અને ચંદ્રની ક્ષયવૃદ્ધિની નિસર્ગ'સિદ્ધ ધટનાને સૂર્ય કારણભૂત હાવાથી તેને નિયામક સમજી તેની તરફ રાણીઓની ફરિયાદ જાય એ સુંદર કવિકલ્પના ખરેખર અત્યંત રમણીય અને સુંદર ઘટિત છે. તેમાં કવિની ચાતુરી ઉત્કટ રીતે જોવામાં આવે છે. આવી કથાઓને જો કાઇ અરસિક દૃષ્ટિથી જોઇ તે ખાટી હાવી જોઇએ એમ માળે, કારણ એમાં બનેલી ઘટનાં કાંઈ કાઇ વખત બનેલી નથી પણ ખોટી ઉપજાવેલી કાઢેલી છે; આવું ખેલનાર માટે આપણે શું માનીએ ? એવી જ રીતે દરેક કથાનકના મૂળ હેતુને નહીં સમજતા કેવળ પેાતાની અરુ દૃષ્ટિથી જોતાં બધું વિપરીત જ જણાય એમાં શોંકા નથી. દરેક ઘટના માટે અભિપ્રાય બાંધી લેતી વખતે તે ઉચ્ચારનારની પરિ સ્થિતિ, આસપાસના સંજોગ, તેના ઉદ્દેશ અને લખનારની લાયકી વિગેરે અનેક વસ્તુઓને વિચાર કરવા જ જોઇએ. એમ નહીં થવાથી અનથ થવાને વિશેષ સંભવ રહે છે, એના આપણા વિજ્ઞાનવાદીઓએ વિચાર કરવા જોઈએ. થયું છે પણ એમ જ. વિસંગત જણાતી ઘટના ક્રાઇ મૂળ તત્વજ્ઞાનના આવિષ્કાર માટે કલ્પેલી હાય અને કથાનકના રૂપમાં મૂકવા માટે તેના રૂપા ફ઼લ્મી ટૂંકામાં મહાનૂ તત્વ ગ્રંથિત કરેલું હેાય એ સભવિત ઢાય છતાં આપણે તેને ઉદ્દેશ નહીં સમજતા ઉપલક દૃષ્ટિથી જોઇ, એ ખાટું લખાણ છે એવા અર્થ તારવીએ એ ન્યાયસ ંગત તે। નથી જ. પૂર્વાપર સંબંધ જાણ્યા વગર આપમેન કાઈ પણ વસ્તુના ન્યાય થઇ શકે જ નહીં.
( ચાલુ )
Re
२७७
