________________
અંક ૧૧ મ ] ક્રોધાદિક કષાયોના પર્યા અને કમો.
૨૮૧ અ. ૨, ઉ. ૧ ના બારમા પદ્યમાં “ કાયરિયા' શબ્દ માયાના અર્થમાં વપરાયો છે. એને માટે “ કાતરિકા ' એ સંસ્કૃત શબ્દ અપાયો છે. આ પદમાં કેહ અને કાયરિયા એમ બેને સ્પષ્ટ નિર્દેશ છે એટલે શીલાંકરિ કહે છે કે ક્રોધ કહેવાથી માનનું ગ્રહણ થઈ જાય છે અને એવી રીતે માયાના લેખથી લોભનું પ્રહણું થઈ જાય છે.
અ, ૨, ઉ. ૨ ના ઓગણત્રીસમાં પદ્યમાં છત્ર, પસંસ, ઉક્કોસ અને પગાસ એ શબ્દો માયા, લેભ, માન અને ક્રોધ એ અર્થમાં અનુક્રમે વપરાયા છે. પોતાને અભિપ્રાય જે છાનો રાખે છે તે “છિન્ન” યાને માયા. જેની સૌ પ્રશંસા કરે છે, જેનો સૌ આદર કરે છે તે “પસંસ” (પ્રશસ્ય ) યાને લોભ, હલકી પ્રકૃતિના પુરુષને જે જાતિ વગેરે મદસ્થાને વડે ઉશ્કેરે છે (?) તે “ઉક્કસ ” ( ઉત્કર્ષ ) યાને માન. જે અંદર રહેલે હેવા છતાં મુખ, નેત્ર, ભવાં ઇત્યાદિના વિકારથી જણાઈ આવે છે તે “ પગાસ' (પ્રકાશ) યાને લેભ.
- અ. ૮ ના અઢારમા પદમાં “ અહિ’ શબ્દ છે. એ સમજાવતાં શીલાંકરિ કહે છે કે જેનામાં “નિહા” અર્થાત “માયા' નથી તે “ અનિલ' છે. આમ “માયા” માટે ઉપર જે “નિભ' શબ્દ નોંધાયો છે તેનું એ સ્મરણ કરાવે છે.
અ. ૮ ના ઓગણીસમા પઘમાં “ સાદિય” શબ્દ વપરાયો છે. એમાં “ સાદિ” ને અર્થ “માયા ” છે. સાદિક મૃષાવાદ એમ જે અહીં કહ્યું છે તે સકારણ છે. સામાને છેતરવા અસત્ય બેલાય છે અને એ અસત્ય માયા વિના સંભવતું નથી, આમ શીલાંકરિ કહે છે.
અ. ૯ ના અગિયારમા પદ્યમાં પતિઉંચણ, ભય, ચંડિલ અને ઉસયણ એ શબ્દો અનુક્રમે માયા, લોભ, મોધ અને માન એ અથવાચક છે. જેના વડે ક્રિયાઓમાં બધી રીતે વક્રતા આવે છે તે આ પલિઉંચણ” (પલિકંચન ) યાને “માયા ” કહેવાય છે. જેના વડે આમા સર્વત્ર ભજાય છે-નમાવાય છે તે ભયન ( ભજન ) યાને “લોભ” છે. જેના ઉદયથી આભા સદસતના વિવેક વિનાને બની Úદિલ જે છે તે ‘યંડિલ” (સ્થડિલ) યાને “ફોધ' છે. જેની હૈયાતીમાં , જાતિ વગેરે દ્વારા પુરુષ ઊંચો આશ્રય લે છે તે ઉસ્સયણ ' ( ઉં ણુ ) યાને “માન ” છે. અહીં જે ક્રોધાદિકના ક્રમનું ઉલ્લંધન છે તે સત્રની વિચિત્રતાને આભારી છે અથવા રાગનો ત્યાગ દુષ્કર હેવાથી અને લોભ માયાપૂર્વક હોવાથી માયા અને લોભનો પ્રારંભમાં નિર્દેશ કરાયો છે. આમ આ ક્રમને અંગે શીલાંકરિ કહે છે. તે
સૂયગડના પહેલા સુયકખંધના નવમા અજઝયણના સોળમા પદ સુધીમાં ભાગ ટીકા સહિત જે ફરીથી છપાયો છે અને હજી અપ્રસિદ્ધ છે તે વાંચી જતાં મોધાદિના જે પથી દષ્ટિગોચર થયા તે અહીં વિચાર્યા છે. આગળ ઉપરનો ભાગ અત્યારે જોઈ જવાનું બને તેમ નથી એટલે ક્રોધાદિ માટે અંગ્રેજીમાં જે શબ્દો છે તેનું સૂચન કરી હું આ લેખ પૂર્ણ કરીશ.
અંગ્રેજી શબ્દો- ક્રોધને માટે અંગ્રેજીમાં anger શબ્દ છે. આ અર્થમાં નીચે મુજબના શબદ વપરાય છે –
