________________
અંકે ૧૧ મે ]. કોધાદિક કષાયોના પર્યાય અને ક્રમે
૨૭૯ ૨૧૩) માં ક્રોધના આઠ પર્યાયે નોંધ્યા છે; (૧) કેપ, (૨) દુધ, (૩) ધા, (૪) પ્રતિધ, (૫) મન્યુ, (૬) રૂષ, (૭) રૂષા અને (૮) રેષ વાચકવર્ય ઉમાસ્વાતિએ તત્ત્વાર્થી ધિગમ સૂત્ર રચી એને પજ્ઞ ભાષ્યથી વિભૂષિત કર્યું છે. જેને સંસ્કૃત સાહિત્યની
પલબ્ધ કતિઓમાં આ પ્રથમ છે. અ; ૮. ૧૦ ના ભાષ્ય(પૃ. ૧૪૩)માં ક્રોધના પાંચ પર્યાય અપાયા છે; (૧) કો૫, (૨) ઠેષ, (૩) ભડન, (૪) ભાય અને (૫) રોષ. | ગુજરાતી-ગુજરાતીમાં કો૫, રોષ, દ્વેષ અને મત્યુ શબ્દો ઉપરાંત મૂળ અરબી
એ ગુસ્સો અને મિજાજ શબ્દ પણ કોધના અર્થમાં વપરાય છે. આ ઉપરાંત આવેશ, ખીજ, ચીડ, રીસ શબ્દ પણ વપરાય છે.
પાઈય–જેને સામાન્ય રીતે “પ્રાકૃત” કહેવામાં આવે છે તેનું એ ભાષામાં નામ " “પાઈય' છે. પાઇય ભાષામાં “કેહ' વગેરે શબ્દ “ક્રોધ 'વાચક છે. પણ અર્ધમાગણી(સં. અર્ધમાગધી)માં રચાયેલા સૂયગડ નામના જૈન આગમમાં ક્રોધાદિક કષાયના વિશિષ્ટ પર્યાયો જોઇને તો એ નોંધવા માટે હું આ લેખ લખવા લલચાયો છું, એ હું માનાદિકના સંસ્કૃત અને પર્યાયોને ઉલેખ કર્યા બાદ આ લેખમાં આપીશ.
માનના પર્યા. સંસ્કૃત–તવાર્થાધિગમસૂત્ર( અ. ૮, સ. ૧૦ )ના ભાષ્ય( પૃ. ૧૪૫ )માં માનના સાત પર્યાય અપાયા છે. (૧) અહંકાર, (૨) ઉત્સક, (૩) ગર્વ, (૪) દઉં, (૫) મદ, (૬) સ્તષ્ણ અને (૭) સ્મય. અભિધાનચિન્તામણિ કાંડ ૨, લે. ૨૩૦–૧)માં અભિમાન, અવલિતતા, અહંકાર, ગર્વ, ચિતોન્નતિ, દર્પ, મમતા અને સમય એમ માનના આઠ પર્યાયે નજરે પડે છે. | ગુજરાતી-અકડાઇ, અભિમાન, અહંકાર, ગર્વ અને દર્પ એ ગુજરાતીમાં વપરાય છે. આ ઉપરાંત ગુમાન, તોર, ફ, બેડશી-સી, બેડસાઈ, મગરૂબી, મગરૂરી, મિજાજ, હુંપદ ઇત્યાદિ શબ્દો પણ પ્રચલિત છે.
માયાના પર્યાય સંસ્કૃત–ઉપર્યુક્ત ભાષ્ય(પૃ. ૧૪૬)માં માયાના નવ પર્યાયે નોંધાયા છે. (૧) અતિસધાન, (૨) અનાજંવ, (૩) આચરણ, (૪) ૨ઉપધિ, (૫) કૂટ, (૬) દક્ષ, (૭) નિકૃતિ, (૮) પ્રણિધિ અને (૯) વંચના. અભિધાનચિતામણિ( કાંડ ૩, લે. ૪૧-૪૨)માં માયાના નીચે મુજબ સેળ પર્યાય મળે છે –
(૧) ઉપધિ, (૨) કપટ, (૩) કુસુતિ, (૪) કૂટ, (૫) મૈતવ, (૬) છઘન, (૭) છલ,
૧. સ્વપજ્ઞ ભાષ્યમાં અવતરણ છે એ ઉપરથી તેમજ ઉત્તરાયણ(અ. ૮)ની ટીકામાં વાચક” ના નામે આપેલ અવતરણ ઉપરથી એવું અનુમાન કરી શકાય કે ઉમાસ્વાતિની પહેલાં સંસ્કૃતમાં જૈન કૃતિ હોવી જોઇએ.
૨, સૂયગડ (૨,૨, ૨૭)માં ઉવહિ (ઉપધિ) શબ્દ “માયા” અર્થમાં વપરાયો છે.
