________________
Eા ક્રોધાદિક કક્ષાના પર્યા
અને અમે આ
(લેખક-પ્રો. હીરાલાલ ૨. કાપડિયા, એમ. એ.) ઉપર્યુક્ત શીર્ષકના સ્પષ્ટીકરણપૂર્વક આ લેખનો પ્રારંભ કરાય છે. “ોધાદિક” થી કોધ માન. માયા અને લોભ એ ચાર કષાયો સમજવાના છે. જૈન શાસ્ત્રમાં કષાયને માટે કેટલીક વાર અને ખાસ કરીને કર્મ ગ્રંથોમાં “કષાય મોહનીય કર્મ ” એવો પ્રયોગ કરાય છે. આ કર્મને અંગે એના મુખ્ય ચાર પ્રકારરૂપ ક્રોધાદિક પરત્વે જૈન તેમજ અજૈન લેખકોએ અનેક બાબતો વિચારી છે. મારા જેવાએ પણ કેટલીક બાબત વિષે થોડ ઘણે નિર્દેશ કર્યો છે. દાખલા તરીકે (૧) આહંતદર્શનદીપિકામાં પૃ. ૩૪૯ માં અને ૯૯૦ માં કષાયનાં લક્ષણ, પૃ. ૭૪૩ માં એની વ્યુત્પત્તિ, પૃ. ૧૦૦૫-૧૦૦૭ માં કષાય મોહનીયના અનતાનબધી ઇત્યાદિ ચાર પ્રકારો અને એનાં લક્ષણ, પૂ. ૧૦૦૭ માં ક્રોધાદિકની તરતમતા અને એના સોળ પ્રકારો. પૃ. ૧૦૦૭-૮ માં ચચ્ચાર પ્રકારના ક્રોધાદિકની અન્યોન્ય વસ્તુઓ સાથે સરખામણી, પૃ. ૮૯૪ માં સત્યની પાંચ ભાવનાઓ પૈકી ક્રોધ-પ્રત્યાખ્યાન અને લેભ-પ્રત્યાખ્યાનનાં લક્ષણ, પૂ. ૭૫૨ માં પચીસ ક્રિયાઓમાંની માયાપ્રત્યાયિક ક્રિયાનું લક્ષણ, પૃ. ૧૭૭ માં ક્રોધને નિગ્રહ કરવાના પાંચ પ્રકારો યાને પાંચ પ્રકારની ક્ષમા અને પૃ. ૧૦૭૮-૯ માં માનાદિના પ્રતિસ્પર્ધી મૃદુતાદિનાં લક્ષણ; (૨) ભક્તામર સ્તવની પાદપૂર્તિરૂપ કાવ્યસંગ્રહ( ભા. ૧) માં પૃ. ૩૨-૩૭ માં કષાય-મીમાંસા; (૩) વૈરાગ્યસમંજરીના સ્પષ્ટીકરણમાં પૃ. ૨૩-૨૬ માં કષાય-વિચાર, પૃ. ૩૧૩-૩૩૦માં અનન્તાનુબન્ધી કષાયોના ઉપશમને સમ્યકત્વના શમરૂ૫ લિંગ ન ગણવા વિષે ઊહાપોહ; (૪) સ્તુતિચતુર્વિશતિકાના સ્પષ્ટીકરણમાં પૃ. ૫ર માં માન અને મદમાં તફાવત, પૂ. ૫૩-૫૪ માં મદનું સ્વરૂપ અને તેના પ્રકારે અને પૃ. ૨૧૭ માં માન અને મદ સંબંધી વિચાર,
ક્રોધાદિકના સ્વરૂપાદિને બંધ કરાવે એવું પઘાત્મક લખાણ, એને અંગેની સજઝાયો અને એને ઉદ્દેશીને ચાયેલા “સલેકા” પૂરું પાડે છે.
આ ઉપરાંતની બાબતો એકત્રિત કરી અને તેને મારા ઉપર્યુક્ત લખાણ સાથે મેળ સાંધી કષાય સંબંધી સવિસ્તર પુસ્તક તૈયાર કરવાનું મને મન તે છે, પણ એ માટે સુયોગ જ્યારે સાંપડશે ત્યારે ખરે: આજે તો અહીં હું ક્રોધાદિક કષાયના પર્યાયો યાને સમાનાર્થક શો નાંધવા અને વિચારવા માગું છું..
ક્રોધના પર્યાય સંસ્કૃત-કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિએ અભિધાનચિત્તામણિ ( કાંડ ૨, લે.
૧. વિસાવક્સયભાસની ગાથા ૧૨૨૮-૯ અને એનો ગુજરાતી અર્થ “ ત્રષભ પંચાશિકા ”(લો. ૨૮)ના સ્પષ્ટીકરણમાં મેં આપેલ છે, કેમકે એ કસાય(સં. કષાય)ની વ્યુત્પત્તિ રજૂ કરે છે.
( ૨૭૮ )
