________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કેટલાક ન્યાય
( બેો. હીરાલાલ સિકદાસ કાપડિયા એમ. એ. )
ભાવ− ન્યાય ’ શબ્દના અનેક અર્થો છે. આટૅકૃત સંસ્કૃત-અંગ્રે∞કાશમાં એના ચૌદ અથ આપેલા છે. એ પૈકી 4 a popular maxim, an opposite illustrution, illustration ” એવા જે આમા અર્થે ત્યાં અપાયેલો છે એ અન પ્રસ્તુત છે. સાથે ગુજરાતી જોડણીકાશમાં ‘ ન્યાય ' શબ્દના પાંચ અા જોવાય છે, એમાંતા “દષ્ટાંત; કહેવત ઉદાહરણ: કાકતાલીય ન્યાય" એ અર્થ અહીં અભિપ્રેત છે, જ કે એ અર્ધમાં તેમજ અંગ્રેજીમાં સૂચવાયેલા અમાં પણ કંઇક ખામી રહે છે; કેમકે ન્યાય એટલે ઉદાહરણ એમ જ નહિં, પણ ઉદાહરણના ભાવ કરતાં એમાં વિશેષ ભાવ છે— સંક્ષિપ્તતા અને સચોટતા પણ છે. આ હકીકત કહેવત કે લોકોક્તિ એવા જે ન્યાયને અર્થે કરાય છે તેને અંગે પણ કહી શકાય; કારણ કે દરેક કહેવત એ કઇ ન્યાય નથી તેમજ દરેક ન્યાય એ કહેવત પણ નથી, જો કે બંનેની પાછળ અનુભવતા પડ્યા છે. વિશેષમાં અમુક અમુક ન્યાયેા અમુક અમુક કહેવતોમાંથી ઉદ્ભના હાય એમ લાગે છે; તે પછી એ એ એકાર્થક જ છે. એમ કેમ કહેવાય ?
ઉદ્દભવ-કાઇ એક બાબતનો નિર્દેશ કરતી વેળા તે શેના જેવી છે એ દર્શાવવા માટે અમુક સ`સાધારણ અને સર્વસંમત નિયમને-ઘટનાના ઉલ્લેખ કરવાના પ્રસંગમાંથી ન્યાયતે ઉદ્ભવ થયા હશે એમ લાગે છે. આ ઘટના એ ન્યાયની પૂર્વભૂમિકા છે, નહિ કે સ` ન્યાયાની. આવી પરિસ્થિતિમાં ન્યાયને ઉત્પત્તિ સમય કયેા એના અંતિમ ઉત્તર આપવો અે અશકય નહિ તે! દુઃશકય તે છેજ; કેમકે એક તા અત્યાર સુધીમાં કેટલા ન્યાયે ઉદ્ભવ્યા છે-ઉલ્લેખાયા છે તે જાણવું જોઇએ અને એ દરેક ન્યાયમાં કયે પડેલા છે એ પણ નક્કી થવું જોઇએ. આથી અહીં કેટલાક ન્યાયેના ગ્રંથસ્થ સાહિત્યમાં નિર્દેશ જોઇ સ્થૂળ અનુમાન દોરી સતે।ષ માનવો પડે છે.
ન્યાયેાતી જે વિવિધતા અને વિપુલતા પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્યમાં જણાય છે તે સૂત્રાત્મક શૈલી તરફની તે સમયના લકાની સિંચ અને નિરીક્ષણુશક્તિને આભારી છે.
ક્ષેત્ર-વ્યાકરણશાસ્ત્ર, અલકાર શાસ્ત્ર અને તત્ત્વજ્ઞાનના ગ્રંથો એ ન્યાયેાનું પ્રિય ક્ષેત્ર છે, કેમ કે ત્યાં એ મેાજથી મહાલતા જોવાય છે. અર્થાન્તરન્યાસ અને ઉદાહરણ એ એ ન્યાયને જોતા ખારાક પૂરા પાડે છે અને એ વડે ન્યાય દેહ પાષાય છે, આથી તે કોઈ કાઇ વાર્ ન્યાયના દર્શન કાવ્યમાં નાટકામાં પણ થાય છે. ઉદાહરણાથે મૃચ્છકટિક( ૧૦-૬૦ ) થી ‘ :ન્ત્રબટિકા ' ન્યાયના નિર્દેશ છે એ હકીકત હું સૂચવુ` છું.
આપણા ભારતીય સાહિત્યના સવર્ધનમાં અને સરક્ષણમાં રૈનાના પણ બૌદ્ધો અને વૈદિકાની પેઠે સબળ ડિસ્સા છે. જૈન સાહિત્ય તરફ નજર કરતાં યાકિની મહત્તરાના
For Private And Personal Use Only
