________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
૪૬
શ્રી જૈન ધમ' પ્રકાશ
[ માગશર
ધનુ તરીકે પોતાને ઓળખાવનાર અને આધુનિક વિદ્વાનો પૈકી મોટા ભાગની માન્યતા મુળ ઈ. સ. ૭૦૦ થી . સ. કદ ના ગાળામાં થઇ ગધેલા હરિભડ્યુરિએ અનેકાન્તજયપતાકામાં કેટલાક ન્યાયાના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કર્યા છે. એમની પહેલાની કાઇ જૈન કૃતિમાં એવા સાક્ષાત્ નિર્દેશ વાંચ્યાનું મને સ્ફુરતુ નથી. આચાર નામના પહેલા અંગમાં જે ‘અંધકટકો' શબ્દ વપરાયેલા છે એને જો ન્યાયસૂચક ગણીએ તે એક રીતે વિચારતાં છેક મહાવીરસ્વામીના સમયથી જૈન કૃતિમાં ન્યાયને સ્થાન અપાયુ છે એમ કહેવાય. હરિભદ્ર સિરની પછી થયેલા અનેક આચાર્યોએ ન્યાયેતા નિર્દેશ કર્યાં છે એ જાણીતી વાત છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આ પ્રમાણે આપણે જૈન સાહિત્યના પણ વિચાર કરશું તો જણાશે કે કેવલાદ્વૈતના પુરસ્કર્તા અને પ્રે, કીચની માન્યતા પ્રમાણે ઇ. સ. ૭૮૮ માં જન્મેલા શંકરાચાર્ય બાદરાયણકૃત બ્રહ્મસૂત્ર યાને શારીરકસૂત્ર ઉપર જે ભાષ્ય રચ્યું છે તેમાં તેમણે કેટલાક ન્યાયેાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. એમની પહેલાની કાઇ અન કૃતિમાં એમની જેમ પુષ્કળ ન્યાયનાં નિર્દેશ કરાયેા હાય તા તે મારા જાણવામાં નથી; બાકી ન્યાયેાના ઉલ્લેખ તે છે. ઋગ્વેદમાં અને બ્રાહ્મણામાં કહેવત નજરે પડે છે. પણ એમાં કાઇ ન્યાય સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ જણાતો નથી. બૃહદારણ્યક ( અ. ૪,,. ૩ ) માં आत्मैवास्य જ્યોતિમવર્તતિ ' એવું જે વાય છે તેના ઉપરની ટિપ્પણીમાં શ્રી દત્તાત્રેય કાલેલકરે કહ્યું છે કે “ બારથી શરૂ કરીને અંદર બ્રાહ્મા સુધી આવી પાંચ્યા. એમ કરવાનું કારણુ ઉપાસનાની ષ્ટિ છે. આને અધર્તાÁનન્યાય કહે છે. 'ધતીને ઝીણા તારા બતાવવાને માટે પહેલાં મ્હોટા-સ્થૂલ તારા બતાવે છે અને ધીમે ધીમે અરુંધતી તરફ લઇ જાય છે. ’
મીમાંસાસૂત્ર (૧-૨-૪) ઉપરના શાયરભાષ્યમાં, વાત્સ્યાયનના કામસૂત્રમાં અને તૈત્તિરીય પ્રાતિશાખ્ય( ૨-૫૧, ૪-૪, ૧૩-૩ )ના ભાષ્યમાં ન્યાયસૂચક ઉલ્લેખ છે. અનેકાન્તજયપતાકામાં જે ન્યાયને નિર્દેશ છે તે નીચે મુજબ છે :
(૧) જુવો ક્ષિતારનિયમન્યાય ( ખંડ ૧, પૃ. ૫૬ ) ( ૨ ) માયાનોઢકન્યાય
(ut's 2, Y. 202)
આ ઉપરાંત બીન્ન ખંડ (પૃ. ૧૬૮) માં “પિાચમવાત પિતૃવનસમાશ્રયળમ્ એવા જે ઉલ્લેખ છે તેને પણ ન્યાય ગણીએ તે ન્યાયની સંખ્યા ત્રણુની ચાય છૅ.
અનેકાન્તજયપતાકાની સ્વાપન્ન વ્યાખ્યાના ટિપ્પણ(ખ. ૨, પૃ. ૧૭૮) માં એના કર્યાં મુનિચન્દ્રસૂરિએ ‘ દાસીગર્દભ ’ ન્યાયના ઉલ્લેખ કર્યો છે,
આયારની ટીકામાં શીલાકસૂરિએ પણ ન્યાય વિષે સારો કર્યો છે. કેમકે એની ઇ. સ. ૧૯૩૫ માં છપાયેલી આવૃત્તિમાં ૧૭ આ પત્રમાં “ કાકતાલીય, અજાકૃપાણીય, આતુરભેખજય અને અધકટકીય'ના ઉલ્લેખ છે, જો કે ત્યાં એ કાઇ શબ્દ સાથે ‘ન્યાય ’ શબ્દ વપરાયેલો નથી.
*
';
1, મૈં તે બ્રામ્ય વલય ટેવા: ' (૪-૩૭-૧૧ ),
For Private And Personal Use Only
