Jagvikhyat Jaisalmer

Author(s): Shrutnidhi
Publisher: Shrutnidhi

Page 9

જેસલમેર તીર્થ
(૧) પાર્શ્વનાથ જિનાલય
પૂર્વે લોદ્રવાથી ઈ. સ. ૧૨૦૭માં જેસલમેર લવાયેલ પાર્શ્વનાથની વેળુની પ્રતિમાને આચાર્ય જિનરાજસૂરિના ઉપદેશથી એક વ્યવસ્થિત વિશાળ મંદિર રચી તેમાં સ્થાપવામાં આવેલી. બાંધકામ સં ૧૪૫૯/ઈ. સ. ૧૪૦૩માં શરૂ થયેલું અને સં૰ ૧૪૭૩/ સ૰ ૧૪૧૭માં બાવન જિનાલય રૂપે પૂરું થઈ તેની પ્રતિષ્ઠા જિનચન્દ્રસૂરિ(ચતુર્થ)ના હાથે સંપન્ન થયેલી. તેના આયોજનમાં મૂલપ્રાસાદ (મૂલનાયકનું વચલું મુખ્ય મંદિર), ગૂઢમંડપ, નવચોકી, રંગમંડપ, ફરતી પ૧ દેવકુલિકાઓ (દેરીઓ), અને પૂર્વમાં પ્રવેશદ્વારે મુખચતુષ્કી (શણગાર ચોકી), અને તેની સામે બહાર પ્રાંગણમાં એક અલંકારખચિત સ્તંભો પર ઊભું કરેલું તોરણ. મૂલનાયકની પ્રતિમાની તેમ જ દેવકુલિકાઓની પ્રતિષ્ઠા મંદિર પૂરેપૂરું તૈયાર થઈ ગયા બાદ જ, ઈ. સ. ૧૪૧૭માં કરવામાં આવેલી. મંદિરનું તે કાળના ભટ્ટિ રાજ્યકર્તા ‘લક્ષ્મણ’ પરથી ‘લક્ષ્મણવિહાર' એવું અભિધાન પણ અપાયેલું તેમ ત્યાંના નિર્માણ પ્રશસ્તિના મૂળ લેખ પરથી જાણવા મળે છે. તેમાં મંદિરના નિર્માતારૂપે ઓસવાલ રાકા ગૌત્રીય શ્રેષ્ઠી જયસિંહ-નરસિંહનાં નામ પણ મળે છે.
•
મંદિર સમૂહના પ્રાંગણમાં આવતાં જ પાર્શ્વનાથ જિનાલયની પ્રવેશચોકી સામે ઊભું કરેલું નખશીખ અલંકૃત તોરણ (ચિત્ર ૧-૩) સૌ પહેલાં દૃષ્ટિગોચર થાય છે. તેના ઉપાડમાં ૧૧મી સદીના કંડારકામની પરિપાટી અનુસરતો, કમલપત્ર પર ઝીણી કોરણીવાળો જાડ્યકુંભ (જાડંબો), ખાસ ધ્યાન ખેંચી રહે છે (ચિત્ર ૨). તેના પર વેદીબંધ અને તે પછી પ્રતિમાઓ ધરાવતી જંઘા, અને તે પર શોભનમેખલાઓ ધરાવતો સ્તંભ, તેની લુમ્બિઓ પર ટેકવેલ નૃત્યભંગીઓ બતાવતી ચાર ચાર પૂતળીઓ તેમ જ વ્યાલ આદિનાં રૂપો દર્શાવતાં ફલકો, તે પછીના સ્તંભશીર્ષ (શરા) પર ઉચ્ચાલક-સ્તંભ(ટેકી)ના શરા સાથે જોડેલા ચાર ચાર લકોમાં અનુક્રમે માલાધર અને પુષ્પધર વિદ્યાધરો સરખાં રૂપો કરેલાં છે. વચ્ચે ‘ઈલ્લિકા’ વર્ગનું, અત્યંત ઘાટીલું અને અલંકૃત, અષ્ટભંગી તોરણ કરેલું છે (ચિત્ર ૩). સ્તંભના પાટડા ઉપર ઈલ્લિકાવલણમાં બન્ને બાજુએ જિનપ્રતિમાઓ અને તેમના ચામરધારીઓ વગેરે નજરે પડે છે. તોરણ છોડીને આગળ વધતાં પ્રવેશની શણગારચોકીમાં દાખલ થવાય છે. તેને વેદિકાદિ નથી કર્યાં : અહીં મોઢા આગળની બે (ઓછી અલંકૃત) થાંભલીઓ પર ત્રણે બાજુ તોરણો લગાવેલાં છે. જેમાં પૂર્વ દિશામાં લગાવેલું તોરણ તો બહારના તોરણ જેવું જ છે, અને એટલું જ મનોહર છે (ચિત્ર ૩). ઉપર ‘નાભિમંદારક’ જાતિનો વિતાન (છત) દષ્ટિગોચર થાય છે (ચિત્ર ૪).
આ ચોકીઆળામાં થઈને મંદિરની અંદર દાખલ થઇએ ત્યારે ત્યાં સૌ પહેલાં તો પટ્ટશાલાના મિશ્રક જાતિના સાદા થાંભલાઓની બેવડી હાર આવે છે. તે પછી આગળ જતાં, વચ્ચેના મુખ્ય