________________
જેસલમેર તીર્થ
ભાગમાં, અત્યંત અલંકારી બાર સ્તંભોની ગોઠવણી જોવા મળે છે. શણગારેલ કુમ્ભી પર એ સૌ સ્તંભોની જંઘામાં ચાર ચાર પ્રતિમાઓ કાઢેલી છે; એ પછી ઉપરના ભાગે આવતી પર્ણબંધ અને ગ્રાસ-કાંકણિકાદિ મેખલાઓ પુરાણી મધ્યકાલીન મરુ-ગુર્જર પ્રથાનું અનુસરણ કરે છે. રંગમંડપના આયોજનનો ચોરસ તલછંદ તો ૧૨ થાંભલાનો છે; પણ સ્તંભો વચ્ચે લગાવેલાં અષ્ટભંગી તોરણો આબુ-દેલવાડાદિ સ્થળોએ છે તેમ ૧૨ની સંખ્યામાં ન કરતાં અઠાશના હિસાબે તેના થાંભલાઓ વચ્ચે આઠની સંખ્યામાં જ કર્યા છે (ચિત્ર ૫). (આ પ્રથા પણ અલબત્ત જૂના કાળમાં પ્રચલિત હતી તેમ રાજસ્થાનમાં ૧૧મી સદીના કીરાડુના સોમેશ્વરના રંગમંડપ અને ઉત્તર ગુજરાતમાં મોઢેરાના સૂર્યમંદિરના રંગમંડપમાં અવશિષ્ટ રહેલાં તોરણો પરથી કલ્પી શકાય છે.) આ તોરણોનાં સુંદર દયો ચિત્ર ૬ અને ૭માં રજૂ કર્યા છે.
મંડપનો ‘સભામંદારક' જાતિનો મહાવિતાન હોવો ઘટે જોઈએ તેટલો ઊંડાણભર્યો નથી. તેમાં નિયમ અનુંસારના ઘાટડાઓ તો કર્યા છે અને તે પર શોભન-અલંકાર પણ કાઢેલો છે, પણ વચ્ચેનું લમ્બન જોઈએ તેટલું પ્રલમ્બ નથી. (વળી તેમાં વીજળીનું ગોળાવાળું મોટું ઝુમ્મર લટકાવેલું હોઈ તેની શોભા બગડવા ઉપરાંત તેની વ્યવસ્થિત રૂપે તસવીર લેવી પણ અશકય થઈ પડે છે.) રંગમંડપ અને પછી આવતી નવચોકી એક જ તળ પર કરેલાં છે. રંગમંડપના પાછલા ચાર સ્તંભો નવચોકીના મોવાડના સ્તંભોની કામગીરી બજાવે છે (ચિત્ર ૮). પણ તે પછી આવતા પાછળના સ્તંભો પ્રમાણમાં ઓછી કરણી ધરાવે છે (ચિત્ર ૯). નવચોકી એના પશ્ચિમ ભાગે ગૂઢમંડપ સાથે જોડેલી છે. ગૂઢમંડપને ઉત્તર-દક્ષિણ દ્વારે પગથિયાંવાળાં ચોકીઆળાં કર્યા હોઈ અંદર અજવાળું ઠીક પ્રમાણમાં રહે છે. ગર્ભગૃહમાં મૂલનાયક પાર્શ્વનાથની લેપયુકત પુરાણી પ્રતિમા બિરાજમાન છે. - ગર્ભગૃહ સમાવતા મૂલપ્રાસાદના છજજા સુધીનાં અંગો ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં આભૂષિત કરેલાં છે (ચિત્ર ૧૦). પીઠભાગ ગ્રાસપટ્ટી સુધી કર્યો છે, જ્યારે તે ઉપર આવતા વેદીબલ્પના ખુરકને નરપીઠમાં પરિવર્તિત કર્યા છે. કુમ્ભ પર વિદ્યાદેવીઓ, યક્ષ-યક્ષિીઓ આદિનાં રૂપ કોર્યા છે. તેની ઉપર ક્રમમાં આવતા કળશના ઘાટનું પેટાળ ૧૧મી સદીથી ચાલી આવતી પરંપરા અનુસાર રત્નજડિત કર્યું છે. જંઘામાં કણે દિકપાલો, અને અન્ય રથો પર વિદ્યાદેવીઓ, ક્ષેત્રપાલ, આદિ દેવતાઓનાં રૂપો જોવા મળે છે. ભટ્ટે વેદીબન્ધને સ્થાને વેદિકા કરેલી છે, જે અલંકૃત નથી; અને તેની ઉપર એકને માથે એક એમ બે ગોખલાઓ કરેલા છે (ચિત્ર ૧૦). છજું એ યુગની પ્રથા પ્રમાણે મદલ(ઘોડા)થી નહીં પણ કંઠ અંતર્ગત વચ્ચે વચ્ચે થાંભલીઓ કરીને ટેકવ્યું છે. શિખર પર કોરણી નથી કરી.
