________________
જેસલમેર તીર્થ
દિશાએ, રાણકપુરના ધરણવિહારની જેમ, એક ઉપર એક ગવાક્ષો(ઝરૂખા)રૂપ ગોખલાઓ કાઢેલા છે. દેવકુલિકાઓમાં અજવાળું આવવા માટે બહાર જાળીઓવાળી ગોખલીઓ કાઢવામાં આવી છે. (ગર્ભગૃહની ત્રણ બાજુની ભમતીમાં એકંદરે ઉજાશનો અભાવ વરતાય છે.)
સમસ્ત મંદિર વેલપટ્ટી અને રત્નપટ્ટામોયલાપટી)ના કંદોરાવાળી જગતી પર ઊભું કરેલું છે. તેના પર ફરતી શિખરયુકત દેવકુલિકાઓ બે મજલાવાળી કરી છે. મંદિરમાં પ્રવેશ પૂર્વદ્વારે કરેલા, ઓછી કરણીવાળા સ્તંભોયુક્ત ચોકીઆળામાંથી થાય છે. એનો ઉદય (ઉપાડ) જગતીના તળથી લઈ દેવકુલિકાઓના નીચલા માળ સુધીનો છે. તેની બે બાજુ ત્રણ ત્રણ દેવકુલિકાઓ આવી રહી છે. સીડી ચડતાં અંદર પ્રવેશ સીધો રંગમંડપમાં જ થાય છે. રંગમંડપ અને ફરતી રહેલી દેવકુલિકાઓ વચ્ચે તંભયુક્ત પટ્ટશાલા નથી. રંગમંડપ જાજ્વલ્યમાન છે. બાર સ્તંભોમાંથી ચારે દિશાના, એટલે કે વચ્ચેના ભદ્ર ભાગના, જે આઠ છે તેની કોણી તો પાર્શ્વનાથ જિનાલયના રંગમંડપના સ્તંભો જેવી જ છે; પણ છેડેના ચાર સ્તંભોમાં થોડો જુદવાડો વરતાય છે. ત્યાં જંઘા ચોરસ નહીં પણ અષ્ટકોણ કરી છે અને એથી તેમાં મૂર્તિઓ કરવા અવકાશ ન રહેતાં, રાણકપુરના ધરણવિહારના મંડપોમાં અને વરકાણાના પાર્શ્વનાથ મંદિરમાં જોવા મળે છે, તેમ ફરતી ઊભી પટ્ટીઓમાં વેલોનાં શોભાંકનો જોવા મળે છે (ચિત્ર ૨૩). મુખ્ય આઠ સ્તંભોમાં અહીંના પાર્શ્વનાથના મંડપની જેમ સુંદર આઠ તોરણો લગાવ્યાં છે (ચિત્ર ૨૪).
રંગમંડપના થાંભલાઓ ઉપરના પાટડાઓના મોવાડ પર નીચે પટ્ટી પર કલ્પવલ્લી, અને ઉપર પહોળા તંત્રક પર મોટાં અર્ધવર્તુળોમાં અર્ધકમળો કર્યા છે (ચિત્ર ૨૫). તે ઉપર છાધ (છજું) લીધું છે. મંડપ ‘મેઘનાદ' જાતિનો હોઈ તેને ઉપલો માળ લીધો છે, જેની શરૂઆત ટૂંકી વેદિકાથી થાય છે. તેના મોરા પર ગોખલીઓમાં બેઠેલાં દેવરૂપો કાઢેલાં છે. તે પછી ઉપર આવતો આસનપટ્ટ ઘણો બહાર પડતો ખેંચ્યો છે; અને તેના મોવાડમાં મોયલાપટ્ટી અને તળિયે કમળો કરી તેની વચ્ચારે લટકતાં પદ્મકેસરો કર્યા છે (જેમાંનાં ઘણાંખરાં અલબત્ત તૂટી ગયાં છે.) (ચિત્ર ૨૫). આની ઉપર આવતા કક્ષાસનમાં, ઉપર-નીચે વેલપટ્ટીની વચ્ચે, આજુબાજુ છિદ્રવાળાં રત્નો કરેલાં છે (ચિત્ર ૨૫). નીચેના માળના સ્તંભો પર ચડાવેલા વામણા સ્તંભો પાટડાઓને ટેકવે છે; તેના મોરા પર નીચે વેલ અને ઉપર તન્નકના દર્શનમાં ગોળ ચકકરોમાં કમળો કર્યા છે. આની ઉપર છાજલી આવે છે; અને છાજલી પર પ્રત્યેક દિશામાં વચ્ચે જિન મૂર્તિઓ, તેમની બન્ને બાજુ અંતરે અંતરે સાધુ-સાધ્વીઓ (કે પછી શ્રાવક-શ્રાવિકાઓની) મૂર્તિઓ બેસાડેલી છે. તેની ઉપર વિતાનની હંસપટ્ટી, કર્ણદર્દરિકા, પછી રૂપકંઠમાં યક્ષીઓ, વિદ્યાદેવીઓ આદિની મૂર્તિઓ, અને તેમાં વચ્ચે વચ્ચે ગજમુખ વિદ્યાધરોની ૧૨ ટેકણો પર વિદ્યાધર-વિદ્યાધરીનાં
